كاپيتان قىزى
ارىڭدى جاستان ساقتا
ماقال
گۆارديا سەرجانتى
بولار ەدى كۇنى ەرتەڭ گۆارديا كاپيتانى.
«ول قاجەتسىز؛ ارميادا ىستەسىن.
ءجون ايتىلعان ءسوز وسى.
قينالىپ كورسىن تۇسكەسىن».
اكەسى كىم ەدى ءوزىنىڭ؟
كنياجنين
مەنىڭ اكەم، اندرەي پەتروۆيچ گرينيەۆ، جاسىندا گراف مينيحتىڭ قاراۋىندا اسكەري قىزمەت ىستەپ، 17... جىلى پرەمەر-مايور بوپ وتستاۆكاعا شىققان. سودان سوڭ سيمبيردەگى ءوزىنىڭ تۋعان دەريەۆنياسىنا قايتىپ، سونداعى ءبىر كەدەيلەنگەن دۆورياننىڭ اۆدوتيا ۆاسيليەۆنا يۋ. دەگەن قىزىنا ۇيلەنىپتى. ءبىز توعىز اعايىندى ەكەنبىز. مەنەن باسقالارى تۇگەل جاستاي ءولىپتى. جاقىن تۋىسىمىز گۆارديا مايورى، كنياز ب-نىڭ جاردەمىمەن مەن سەمەنوۆ پولكىنىڭ سەرجانتى بولىپ جازىلدىم. ءبىراق، وقۋىم بىتكەنشە مەن دەمالىستا جۇرگەن بوپ سانالدىم. مومىن مىنەزدى، ءۇي قىزمەتكەرى ساۆەليچتىڭ كۇتۋىنە تاپسىرىلدىم، ول مەنىڭ تاربيەشىم بولدى. سونىڭ قاراۋىندا ءجۇرىپ، ون ەكى جاسىمدا ورىسشا حات تانىدىم. اڭشىل يتتەردىڭ قاسيەتتەرىن شەشەن سويلەيتىن، اڭگىمەشىل دە بوپ الدىم. وسى كەزدە اكەم ماعان ارناپ، موسكۆادان موسە بوپرە دەگەن فرانسۋزدى تاربيەشىلىككە الدىرىپ جالدادى؛ ونىڭ وزىنە ءبىر جىلعا جەتەرلىك شاراپ پەن پروۆان مايىن دا قوسا الدىردى. فرانسۋزدىڭ كەلۋىن ساۆەليچ قاتتى ۇناتپادى.
— اللاعا شۇكىر، بالانىڭ بەت-اۋزى تازا، شاشى مەزگىلىمەن تارالىپ، تاماتىن دا مەزگىلىمەن ءىشۋشى ەدى؛ اقشاسىن قويار جەر تاپپاعانداي مۋسەنى جالداعانى نەسى، ءوز ادامدارى جەتپەدى مە ەكەن.. - دەپ قوڭقىلدايدى ساۆەليچ.
بوپرە ءوز جۇرتىندا شاشتاراز ەكەن، كەيىن پرۋسسيادا سولدات بوپتى؛ pous cfrc out.
تاربيەشى بولۋ ءۇشىن، بۇل سوزدەردىڭ مانىسىنە ءوزى تۇسىنبەسە دە روسسياعا كەلىپتى. ءوزى بارىنشا اقكوڭىل، ءبىراق، اسا جەڭىل جۇگەنسىز كەتكەن كىسى ەدى. تاعى ءبىر وسال جەرى ايەل جىنىسىنا ىنساپتان تىس قۇمارلىعى بولاتىن. وسى مىنەزى ءۇشىن سان رەت سوققى جەپ، ىڭقىل گۇرسىلدەن ارىلا الماي جاتاتىن. سويتسە دە (ءوزى ايتقانداي) ءبىر جۇتىم بولسا دا ارتىعىراق قىلعىتقاندى ۇناتاتىن. ءبىراق، ءبىزدىڭ ۇيدە قىزىل شاراپ تۇسكى تاماق الدىندا ءبىر ريۋمكادان بەرىلىپ جانە كوبىنەسە وعان سوقپاي كەتەتىن بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ بوپرە، تەز ارادا-اق، ورىستىڭ اق اراعىنا قۇنىعىپ الدى، اق اراقتى ءوز ەلىنىڭ شارابىنان دا ارتىق قادىرلەپ، اسقازانعا ەڭ پايدالى زات دەپ دارىپتەيتىندى دە شىعاردى.
ءبىز ەكەۋمىز سالعاننان-اق جاقسى تابىسىپ الدىق، كونتراكت بويىنشا ماعان ول فرانسۋز، نەمىس تىلدەرىن، بارلىق عىلىمدى وقىتۋى كەرەك ەدى، ءبىراق ول مەن ارقىلى ءوزى ەرتەرەك ورىسشا بىلدىرلاپ ۇيرەنۋدى قولايلى كوردى. ودان سوڭ، ءارقايسىمىز ءوز تىرشىلىگىمىزبەن شۇعىلدانىپ كەتۋشى ەدىك. جانىمىز جاراسقان، دوس بوپ تۇردىق ءبىر ۇيدە. باسقا ۇستازداردى مەن دە كەرەك ەتپەدىم. كوپ ۇزاماي تاعدىر ءبىزدى مىناداي سەبەپتەرمەن ەكى ايىرىپ جىبەردى.
بۇجىر بەتتى جۋانتىق، كىر جۋعىش قىز — پالاشكا مەن سيىر كۇتۋشى قىلي اكۋلكا ءبىر كۇنى كەلىسىپتى دە جۇپتارىن جازباي جىلاپ-ەڭىرەپ شەشەيگە بارىپتى. اياعىنا باس ۇرىپ تۇرىپ، ەڭ اۋەلى وزدەرىنىڭ وسالدىعىن، بولعان قىلمىستارىن مويىنداپتى، ودان سوڭ، تاجىريبەسىزدىك، جاستىق سالدارىنان مۋسەنىڭ الداۋىنا كونىپ قالعاندارىن شاعىپتى. مۇندايدى جەڭىل كورمەيتىن، تەز ەلەي قوياتىن شەشەي تاباندا ءبارىن اكەيگە جەتكىزىپتى. اكەيدىڭ كەسىمى قولما-قول بولاتىن، ول دەرەۋ كەساپات فرانسۋزدى شاقىر دەيدى. ءبىراق جىبەرگەن كىسىسى: مۋسە بالاعا ساباق بەرىپ جاتىر دەپ بارىپتى.
زىعىرى قايناپ شىداتپاعان اكەي مەنىڭ بولمەمە ءوزى كەلدى. ءدال وسى كەزدە بوپرە قاننەن-قاپەرسىز كەرۋەتتە ۇيىقتاپ جاتىر ەدى، ال مەن ءوز تىرشىلىگىممەن ەدىم. شىنىن ايتايىن: مەنىڭ وقۋىم ءۇشىن موسكۆادان ادەيى گەوگرافيالىق كارتا الدىرىلعان-دى. كوپتەن پايدالانىلماي، قابىرعادا بوستان-بوس ءىلۋلى تۇرعان وسى كارتانىڭ ءارى قالىڭ، ءارى ەندى، ادەمى قاعازىنا كوپتەن قىزىعىپ جۇرەتىنمىن. مەنىڭ ءبىر ارمانىم: سودان باتپاراق ىستەپ ۇشىرۋ بولاتىن. بوپرەنىڭ مىنا قاتتى ۇيقىسىن پايدالانىپ، سول ارمانىمدى ورىنداۋعا كىرىسكەن ەدىم.
اكەي كىرىپ كەلگەندە مەن دوبرايا نادەجدا تۇمسىعىنا كەندىردەن قۇيرىق تاعىپ جاتىر ەم. گەوگرافيا ساباعىن قالاي ازىرلەپ جاتقانىمدى كوردى دە، اكەم اۋەلى مەنىڭ قۇلاعىمنان ءبىر جۇلقىپ قالدى. ودان سوڭ توقتالماي بوپرەنىڭ قاسىنا جەتىپ بارىپ جۇلقىپ وياتتى: بارلىق كۇناسىن بەتىنە بىلشىلداتىپ سوعا باستادى. ەسى شىققان بوپرە تۇرا قويايىن دەپ ەدى، وعان دا دارمەنى كەلمەدى. سورلى فرانسۋز تيتىقتاي ماس ەكەن. جەتى جۇتقا ءبىر زاۋال دەگەندەي، اكەي ونى كەرۋەتتەن جۇلىپ الدى دا، جاعاسىنان سۇيرەپ اپارىپ، ەسىكتەن لاقتىرىپ جىبەردى.
سول كۇنى مۇلدەم ءۇي ماڭىنان قۋىلدى. ساۆەليچتىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيماي ءماز بولدى. مەنىڭ تاربيەمنىڭ دە باس-اياعى وسىمەن تۇجىرىلدى.
مەن كەپتەر قۋىپ، جالشىلار بالالارىمەن چەحاردا ويناپ، اۋەيىلىكپەن وسە بەردىم. ءسۇيتىپ ءجۇرىپ ون التى جاستى وتكىزدىم.
ءدال وسى جاستا مەنىڭ تاعدىرىما وزگەرىس كىردى.
كۇزدىڭ ءبىر كۇنى، شەشەم مەيمانحانادا بال قاتقان ۆارەنە قايناتتى، مەن بۇرقىلداعان كوبىككە اۋزىمنان سىلەكەيىم اعا قادالىپ قاپپىن. ال اكەم تەرەزە الدىندا جىل سايىن الدىرىپ تۇراتىن "پريدۆورنىي كالەندارىن" وقىپ وتىردى. بۇل كىتاپتىڭ وعان بەرەتىن اسەرى كۇشتى بولاتىن، قايتالاپ وقىعان سايىن الدەقانداي ەلىرىپ، بىردە قىزۋلانىپ، بىردە قاتۋلانىپ قالاتىن. شەشەي ونىڭ بۇل مىنەزدەرىن جاقسى بىلەتىن بولعاندىقتان، جاڭاعى سورلى كىتاپتى امالداپ كوزگە تۇسپەس جەرگە تىعۋعا تىرىسادى. ءسويتىپ "پريدۆورنىي كالەندار" كەيدە بىرنەشە ايلار بويىندا اكەيدىڭ كوزىنە تۇسپەي قوياتىن. ال ەندى، قولىنا تۇسە قالدى بار عوي، ۇزاق ساعاتتار بويىندا قولىنان تاستاپ كورگەن ەمەس-تى. وقتا-تەكتە ءيىنىن قوزعاپ قالىپ، كۇبىرلەپ سويلەپ تە قويادى: "گەنەرال-پورۋچيك!.. مەنىڭ روتامدا سەرجانت قانا ەدى!.. روسسيانىڭ ەكى وردەنىن بىردەي كاۆالەر!.. سودان بەرى كوپ-اق وتكەنى مە؟.." الدەن كەيىن كالەنداردى ديۆانعا لاقتىرىپ تاستاپ، اقىرى اشۋعا سوقتىراتىن قيالعا بوگىپ، ۇندەمەي قالدى.
كەنەتتەن جۇلىپ العانداي شەشەيگە ءتىل قاتتى:
— اۆدوتيا ۆاسيليەۆنا، پەترۋشا نەشەگە كەلدى وسى؟
— ون جەتىگە شىقتى عوي، - دەدى شەشەي: — پەترۋشا ءبىزدىڭ، ناستاسيا گەراسيموۆنا بايبىشەنىڭ بەتى قيسايىپ كەتكەن جىلى تۋعان، ودان سوڭ الگى...
— جارايدى، - دەدى اكەي شەشەيدىڭ ءسوزىن تۇگەل ايتقىزباي:- مۇنى اسكەر قىزمەتىنە جىبەرۋىمىز كەرەك. قىزدار بولمەسىن ارالاپ، كوگەرشىن ۇياسىن تىمىسكىلەۋى ەندى جەتەر.
ۇزاماي مەنەن ايرىلامىن-اۋ دەگەن وي شەشەيگە جاي وتىنان كەم تيمەدى، ونىڭ قولىنداعى قاسىعى كاستريۋلكاعا ءتۇسىپ كەتتى دە، ەكى بەتىن جاس جۋا باستادى. ال مەنى بولسا الىپ ۇشقان قۋانىشتىڭ شەگى جوق. قىزمەتكە بارۋ بوستاندىق الۋمەن بىردەي كورىنىپ، پەتەربۋرگ ءومىرىنىڭ قىزىقتارى قول بۇلعاي باستادى. مەنىڭ كوزىمە گۆارديا وفيسەرى بولاتىندىعىم دا ەلەستەدى. وسىنىڭ ءبارى، ءوز ويىمشا، ادام بالاسىنا سيرەك كەزدەسەتىن، ەڭ بيىك باقىت سياقتى ەدى.
اكەي ىستەيمىن دەگەنىن قايتا ويلانىپ، وزگەرتۋ دەگەندى بىلمەيتىن. مەنىڭ جۇرەتىن كۇنىم دە بەلگىلەنىپ قالدى. اتتانار الدىمدا اكەم مەنىڭ بولاشاق ناچالنيگىمە حات جازاتىندىعىن ءبىلدىرىپ، قالام مەن قاعاز سۇرادى.
— اندرەي پەتروۆيچ، - دەدى شەشەم: — كنياز ب-عا مەنىڭ اتىمنان دا سالەم ايتا كور، پەترۋشاعا كوز قىرىن سالا جۇرەر دەپ ءوتىندى دەگەيسىڭ.
— بۇ نە دەگەنىڭ! - دەدى اكەي قاباعىن ءتۇيىپ: — كنياز ب-عا حات جازىپ نە جۇمىسىم بار؟
— پەترۋشانىڭ ناچالنيگىنە دەگەن ءوزىڭ ەمەس پە؟
— دەسەم شە؟
— پەترۋشا سەمەنوۆ پولكىنا جازىلماپ پا ەدى، سوندا، ونىڭ ناچالنيگى كنياز ب. بولماعاندا قايتۋشى ەدى.
— جازىلعان! جازىلعانىندا مەنىڭ قانشا شارۋام بار؟ پەترۋشا ەندى پەتەربۋرگكە بارمايدى. وندا بارىپ قانداي ونەر تاپپاقشى؟ اقشا شاشقىش داراقىلىققا ۇيرەنبەكشى مە؟ ودان دا ارمياعا قىزمەت ەتسىن، ليامكا تارتسىن، وق ءدارىسىن يىسكەسىن، گۆارديا قىلجاعى بولعانشا، سولدات بولسىن پاسپورتى قايدا ەدى؟ ماعان اكەل.
پاسپورت مەنى العاش شوقىندىرعاندا كيگەن كويلەگىممەن بىرگە كىشكەنە ساندىقتا ەدى، شەشەي سونى تاۋىپ اكەپ، قالتىراعان قولىمەن اكەمە ۇسىندى. اكەي پاسپورتتى اسىقپاي وتىرىپ وقىپ شىقتى دا ستولعا قويدى، سودان سوڭ حاتىن جازۋعا كىرىستى.
مەنى قايدا جىبەرمەك دەگەن كۇدىك قيناي باستادى. پەتەربۋرگتەن باسقا قايدا جونەلتپەك؟ مەنىڭ كوزىم اسا شابان قيمىلداعان اكەي قالامىنىڭ ۇشىندا. اقىرى جازىپ بولدى، حات پەن پاسپورتتى ءبىر پاكەتكە سالىپ، اۋزىن بەكىتتى دە كوزىلدىرىگىن الدى. سودان سوڭ مەنى قاسىنا شاقىرىپ الىپ، ءتىل قاتتى.
— مىنە ساعان بەرىلەتىن حات: ەسكى جولداس، كارى دوسىم اندرەي كارلوۆيچ ر-گا ارناپ جازدىم. سەن سونىڭ قاراۋىندا قىزمەت ىستەۋ ءۇشىن، ورىنبورعا باراسىڭ.
سونىمەن، مەنىڭ جاڭا عانا جارق ەتكەن ءۇمىتىم جوققا شىقتى! پەتەربۋرگتەگى ساۋىق-سايراندى قىزىق ءومىردىڭ ورنىنا، قاشىقتاعى سۇرعىلت، ساڭىراۋ دۇنيەنىڭ الدانىشى، سەرگىتەرى جوق قاپاسىنا جۇرەتىن بولدىم. ءبىر مينۋت بۇرىن جانىمدى جادىراتقان جاقسى قىزمەت ەلەسى جوعالدى دا، ەندى مەنىڭ كوزىمە يىقتى ەزەر، ەڭسەنى تۇسىرەر اۋىر قىزمەت كورىندى. ءبىراق امال نە، تايتالاسار دارمەن جوق! كەلەسى كۇن ەرتەمەن، كۇيمەلى شانا ەسىك الدىنا كولدەنەڭ تارتىلدى دا، وعان ۇزاق ساپاردىڭ جول جابدىعى چەمودان، ىدىس، شاينەك، جول ازىعىنا ارنالعان ءار ءتۇرلى بولكەلەر، ءتاتتى ناندار ءتۇيىن-تۇيىن بوپ تيەلىپ قالدى. جۇرەر مەرزىمدە اكەم ماعان: "قوش، پەتر، كىمگە انت بەرسەڭ، سوعان ادال قىزمەت ەت؛ ناچالنيكتەرىڭە قۇلاق اس؛ ولاردىڭ جىلى ءسوزىن ەستۋ ءۇشىن جالباقتاما؛ جوعارعى ورىندارعا سۇرانىپ جالتاقتاما؛ تاپسىرىلعان قىزمەتتەردەن باس تارتپا؛ "كويلەگىڭدى باسىنان ساقتا، ارىندى جاسىڭنان ساقتا" دەگەن ماقال ەسىندە بولسىن" دەگەندى ايتتى.
كوزىنەن سوراسى اققان شەشەم ساۋلىعىما ساق بولۋىمدى سۇرادى، - كوزىڭنەن جازىم ەتپە، كۇتە ءبىل - دەپ ساۆەليچكە دە قويماستان تاپسىردى. مەنىڭ ۇستىمە قويان ىشىك، ونىڭ سىرتىنان تۇلكى ىشىك كيگىزدى. ساۆەليچ ەكەۋمىز كۇيمەگە كىردىك، قوزعالا بەرگەننەن ەكى كوزىمنەن جاس سورعالادى، سول بەتپەنەن كەتە باردىق.
سول كۇنى تۇندە مەن سيمبيرسكىگە جەتتىم، وسىندا ءبىر سوتكە كىدىرىپ، ساۆەليچكە تاپسىرىلعان كەرەكتى نارسەلەردى الماقپىز. تۇندەلەتىپ كەپ تراكتيرگە قوندىق. ەرتەڭىنە ساۆەليچ دۇكەن ارالاۋعا كەتتى. تەرەزەدەن كورىنەتىن لايساڭ كوشەگە قاراي-قاراي ءىشىم پىسقان سوڭ باسقا بولمەلەردى ارالاۋعا شىقتىم. بيلليارد بولمەسىنە كىرە بەرگەنىمدە، جاسى وتىز بەس شاماسىندا، سۇڭعاق دەنەلى، ۇزىن قارا مۇرتتى، ۇستىندە حالاتى بار، اۋزىندا ترۋبكا، قولىندا كيي ۇستاعان مىرزاعا كوزىم ءتۇستى. ول ماركەرمەن باستەسىپ ويناپ جاتىر ەكەن. ماركەر ۇتسا مىرزانىڭ ءبىر ريۋمكا اراعىن تەگىن ءىشىپ، ال ءوزى ۇتىلسا بيلليارد استىنان ەڭبەكتەپ وتەتىن بوپ ۋادەلەسىپتى. مەن وسىنداي ەگەس ويىننىڭ ۇستىنەن شىقتىم. ويىن كوپ سوزىلعان سايىن بيلليارد استىمەن ءتورت تاعانداپ ەڭبەكتەپ ءوتۋ دە كوبەيە بەردى. اقىرى ماركەردىڭ ستول استىنان شىقپاي جاتىپ قالۋىمەن اياقتالدى.
مىرزا تابىت باسىندا سويلەگەندەي بىرنەشە قاتتىراق سوزدەر ايتتى دا، ودان سوڭ ويىنعا مەنى شاقىردى. مەن بىلمەيتىن بولعاندىقتان باس تارتتىم. ول ماعان، اياعان كىسىدەي، تاندانا قاراپ قالدى؛ ايتسە دە ازدان كەيىن تانىسىپ كەتتىك. سويلەسە كەلە اتى يۆان يۆانوۆيچ زۋرين، گۋسار پولكىنىڭ ءروتميسترى، سيمبيرسكىدەن رەكرۋت قابىلداۋعا كەپ، وسى تراكتيرگە تۇسكەندىگىن ءبىلدىم.
زۋرين مەنى وزىمەن بىرگە تۇستىك اس ىشۋگە، ءتاڭىرىنىڭ سولداتقا بۇيىرتقان ءدامىن تاتۋعا شاقىردى. مەن شىن-اق قۇلىقتانا، ريزالىق ءبىلدىردىم. ءبىر ستولدا - داستارقان ۇستىندە وتىرمىز.
ءزۋريننىڭ ءوزى كوپ ءىشتى؛ قىزمەتكە جاتتىعۋدىڭ باسى وسى دەپ، ماعان دا ىشكىزە باستادى؛ الۋان ءتۇرلى ارميا انەكدوتتارىن ەستىپ، كوزىمنەن جاس اققانشا كۇلىپپىن. قىسقاسى، ءبىز وسى ستول باسىنان سىر مىنەز جاقىن كىسى بوپ تۇردىق. ءدال وسى ارادا ماعان بيلليارد ۇيرەتپەكشى دە بولدى.
— بۇل، - دەدى زۋرين بيللياردتى ماقتاپ: — ءبىزدىڭ اسكەردەگى تۋىستار ءۇشىن وتە كەرەكتى نارسە. ماسەلەن، جورىقتان كەلىپ ءبىر جەرگە توقتاي قالعاندا، نە بىتىرمەكسىڭ؟ امالسىز تراكتيرگە باراسىڭ، وسىنى وينايسىڭ. سوندىقتان ۇيرەنىپ قويعان ماقۇل!
مەن دە ونىڭ بار ايتقانىنا قۇدايداي سەنىپ، ۇيرەنۋگە كىرىستىم. زۋرين قاناتىمنىڭ استىنا سۋ بۇرىككەندەي كوتەرمەلەۋگە اينالدى، تەز جەتىپ قالعانىما تاڭ-تاماشا بولىپ تا قويادى؛ بىرنەشە ساباقتان كەيىن اقشاعا وينايىق، ۇتىسۋ ماقسات ەمەس قوي، ايتسە دە از بىردەڭەنى اتاپ قويعانىمىز جاقسى، ايتپەسە تەكتەن-تەك ويناۋ جامان ادەتكە داعدىلاندىرادى، - دەگەندى ايتتى. مەن وعان دا كوندىم، زۋرين پۋنش اراعىن اكەلۋگە قوستى: — اسكەر قىزمەتىنە جاتتىعۋ ءۇشىن مۇنىڭ دا ءدامىن تاتىپ قوي، ونسىز قىزمەت بولمايدى، - دەدى. مۇنىسىنا قۇلاق استىم. ويىن سوزىلا بەردى. سىباعاما تيگەن ستاكاننان سىمىرە تۇسكەن سايىن، باتىرسىپ كەلەم. مينۋت ارالاتپاي شارلارىم بورتتان سىرتقا سەكىرەتىندى شىعاردى؛ وجەت قىزۋلىققا سالىنىپ، ويىن ەسەبىن جۇرگىزىپ تۇرعان ماركەردى بوقتاپ قويامىن، ونىڭ قالاي ساناپ تۇرعانىن دا ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن، قىسقاسى، قىسپاقتان بوسانىپ ەركىندىككە شىققان بالاعا ساي قىلىقتىڭ بار كادەسىن ىستەپ باقتىم.
ۋاقىت تا اڭعارتپاي وتە بەردى. زۋرين ساعاتىنا قارادى دا كيىن بيللياردتىڭ ۇستىنە قويدى، سودان سوڭ مەنىڭ ءجۇز سوم ۇتقىزعانىمدى ەستىرتتى. مۇنىسى مەنى از دا بولسا تۇرشىكتىرگەندەي بولدى. اقشام ساۆەليچتە ەدى، سونى ەسكەرىپ كەشىرىم سۇراي باستادىم. زۋرين ءسوزىمدى ءبولىپ كەتىپ:
— قينالما! ول ءۇشىن ابىرجىما دا، مەنىڭ كۇتە تۇرۋىما بولادى؛ ال، ازىرشە ارينۋنجاعا بارىپ قايتايىق، - دەدى.
قالاي سوكسەڭىزدەر، سولاي سوگىڭىزدەر. تاندى قالاي اتىرسام، كۇندى دە سول جۇگەنسىزدىكپەن باتىردىم. كەشكى استى سول ارينۋشكادا ىشتىك، زۋرين ماعان قىزمەتكە جاتتىعۋ كەرەك دەگەن ءسوزىن قايتالاي وتىرىپ، اراق قۇيۋمەن بولدى؛ مەن ورنىمنان تۇرعانىمدا اياعىمدى ارەڭ باسقانداي حالدە ەدىم؛ ءتۇن ورتاسىندا زۋرين مەنى تراكتيرگە اكەپ تاستادى.
ساۆەليچ ءبىزدى باسقىش الدىندا كۇتىپ الدى. ول مەنىڭ قىزمەتكە قالاي جاتتىعا باستاعانىمدى... كورىپ، ۇرەيى ۇشىپ كەتتى.
— مىرزام-اۋ، ساعان نە بولعان؟ — دەدى ايانىشتى داۋىسپەن؛ — مۇنشالىق جۇكتى قاي جەردە ارقالادىڭ؟ و، قۇداي! تۋعالى كورمەگەن قۇقايىڭ ەمەس پە ەد بۇل پالە!
— قىسقارت، توبەت!- دەدىم كەكەشتەنىپ؛ — ءوزىڭ ماسسىڭ، ۇيىقتا بارىپ... مەنى جاتقىزىپ كەت. كەلەر كۇنى باسىم قاتتى قاقساپ وياندىم؛ كەشەگى كورگەندەرىم كۇڭگىرت تۇسەدى ەسىمە. ميىمدى تورلاي باستاعان ويلاردى ءبىر ستاكان شاي اكەلگەن ساۆەليچ ءبولىپ كەتتى.
— ەرتە ءالى، پەتر اندرەيچ، - دەدى باسىن شايقاپ، - ەرتە كىرىسىپسىڭ ساۋىققا. بۇل كىمگە تارتقانىڭ؟ اكەڭ دە، ۇلكەن اتاڭ دا ماسكۇنەم بولعان ەمەس-تى؛ شەشەڭ تۋرالى ءسوز قىلۋدىڭ دا كەرەگى جوق؛ تۋعالى كۆاستان باسقا تاتىپ كورمەگەن كىسى. وسىنىڭ بارىنە كىم كىنالى؟ ارينە، وڭباعان مۋسە كىنالى. انتيپيەۆناعا قايتا-قايتا مىلجىڭداپ كەپ: "مادام، جە ۆۋ پري، اراق بولسا" دەپ تۇرۋشى ەدى. مىنە، ساعان جە ۆۋ ءپريدىڭ سالدارى! وسىنىڭ ءبارى سول ءيتتىڭ بالاسىنىڭ ۇيرەتىپ كەتكەنى. مىرزانىڭ ءوز ادامى جەتپەگەندەي قايداعى وڭباعاندى قالاي جالدادى ەكەن دەسەيشى!
مەن قاتتى ۇيالدىم.
— بارا تۇر، ساۆەليچ، مەن شاي ىشپەيمىن، - دەدىم تەرىس اينالىپ، ءبىراق ۋاعىز ايتقىسى كەلگەندە ونى بوگەۋ وڭاي تۇسپەيتىن. سول كادەسىمەن بوگەلمەدى:
— مىنە، كوردىڭ بە، پەتر اندرەيچ، ساۋىقتىڭ اياعىنىڭ نەگە سوققانىن. باسىڭ اۋىرلاپ، تاماققا دا تابەتىڭ شاپپايدى. ىشكەن كىسى ءسىرا دا وڭعان ەمەس-تى... قياردىڭ تۇزدى سۋىنا بال ارالاستىرىپ جۇتامىسىڭ؟ بارىنەن دە جارتى ستاكان ناستويكا ىشكەن پوحمەلگە ءتاۋىر بولار ەدى، وعان قالاي قارايسىڭ؟
ءدال وسى كەزدە ءبىر بالا كىرىپ كەپ، ءزۋريننىڭ ماعان جازعان حاتىن تاپسىردى. اشىپ قاراپ، مىناداي جازىلعان سوزدەردى وقىدىم:
"مەيىرىمدى پەتر اندرەيەۆيچ، الدا رازى بولسىن، وسى بالادان كەشەگى ماعان ۇتقىزعان ءجۇز سومىڭدى بەرىپ جىبەرە كور. اقشاعا اسا مۇقتاج بوپ تۇرمىن.
قىزمەتىڭە ءازىر يۆان زۋرين".
باسقا لاج قالمادى. ەشتەڭەنى ەلەڭ ەتپەگەن كىسىدەي، كيىم-كەشەگىم، اقشا قاراجاتىما ساقتاۋشى بوپ كەلە جاتقان ساۆەليچكە قاراپ، بالاعا ءجۇز سوم اقشا بەر دەپ ءومىر ەتتىم.
— قالايشا! نە ءۇشىن! — دەدى ساۆەليچ تاسىرايا ءتۇسىپ.
— مەن قارىزدارمىن،— دەدىم ءولىم جەتكەنشە ءوزىمدى سالقىن ۇستاپ.
— قارىزدارى نەسى! — دەدى ساۆەليچ، جانە وسىدان كەيىن كەم-كەمىنەن دەمىگە ءتۇستى: — قالقام-اۋ، قاي كەزدە قارىزدانىپ ۇلگىردىڭ؟ مىناۋ سۇمدىق ەكەن! ەرىك وزىڭدە، مىرزام، ءبىراق بەرەر اقشام جوق، - دەدى.
تاپ وسى تۇستا كەسىر شالدىڭ بەتىن قاتتى قايتارىپ، جۋاسىتىپ الماسام، ءتۇبى ونىڭ باقىلاۋىنان بوسانۋىم قيىنعا سوعارىن بايقادىم. وسىنى ويلادىم دا ونىڭ بەتىنە قادالا قاراپ، باسىنا سويلەپ كەتتىم:
— مەن سەنىڭ قوجاڭمىن، سەن قىزمەتشىمسىڭ. اقشا مەنىكى. ءوز قالاۋىممەن وينادىم دا ۇتقىزدىم. سوندىقتان اقىلشىمسىماي، دەرەۋ بەرۋىڭدى بۇيىرامىن.
كۇتپەگەن جەردە مىناداي اۋىر ءسوز ەستىگەن ساۆەليچ الاقانىن ءبىر سوقتى دا، جانسىز ادامداي سىلەيىپ قالدى.
— نە عىپ تۇرسىڭ! - دەدىم اشۋلى ايقايمەن. ساۆەليچ جىلاپ جىبەردى.
— كوكەشىم پەتر اندرەيەۆيچ، - دەدى داۋسى قالتىراپ، - ولتىرمە مەنى قاسىرەتپەن. شالىڭنىڭ ايتقان ءتىلىن ال، ساۋلەشىم! انا كازەبىڭە جاۋاپ قايتار: مەن قالجىڭ قىپ ويناعانمىن، ونداي سوما بىزگە ءتيىپ تە كورگەن ەمەس دەپ جاز. ءجۇز سوم! ءتاڭىرىم ساقتاسىن! اكەم مەن شەشەم جاڭعاق ويىنىنان باسقانى ويناما دەپ تاپسىرعان دە...
— سوق وتىرىكتى، - دەدىم، قاتتى جەكىرىپ، — اقشانى اكەل مۇندا، ايتپەسە ايداپ شىعام جەلكەلەپ.
ساۆەليچ ماعان اۋىر قاسىرەتپەن قارادى. قارىزىمدى تولەۋگە كەتتى. مەن بيشارا شالىمدى قاتتى ايادىم؛ ءبىراق، ەركىن بوساپ شىعىپ، ەندىگى جەردە ءسابي ەمەستىگىمدى كورسەتۋدى دە ماقۇل كوردىم. ءزۋريننىڭ قارىزى وتەلدى. ەندى ساۆەليچ مەنى مىنا كەساپات ۇياسىنداي كورىنگەن تراكتيردەن اكەتۋگە اسىقتى. ول الدەن كەيىن قايتا ورالىپ، اتتارى ءازىر بولعانىن ءبىلدىردى. ۇياتتان جۇرەگىم لوبلىپ، ىشىمنەن تىنىپ، ءۇنسىز وكىنىپ، سيمبيرسكىدەن اتتاندىم، ۇستازىممەن قوشتاسقانىم جوق، ونىمەن قايتا ءبىر كەزدەسۋدى ويلاعانىم دا جوق.
II تاراۋ
باستاۋشى
ءوز جەرىم بە، اپىرىم-اۋ،
تانىس ەمەس بۇل قاي جاق!
اتىم با ەكەن اكەلگەن،
مۇندا قالاي بولدىم تاپ؟
الدە ەرىكسىز اكەلگەن
قىزۋى ما ەكەن جاستىقتىڭ
ىلاڭى ما ەكەن ماستىقتىڭ.
ەسكىلىكتى جىر
جول-جونەكەي ويلاعان ويلارىم سەرگىتەرلىك ەمەس ەدى. كەشەگى ۇتقىزعانىم سول كۇنگى باعامەن قولاقپانداي سوما. سيمبيرسكى تراكتيرىندەگى قىلىقتارىمنىڭ ەسۋاستىق ەكەنىن ىشتەي سەزىپ، ساۆەلنچتىڭ الدىندا كىنالى ەكەنىمدى دە مويىنداپ كەلەمىن. وسىنىڭ ءبارى جانىما اۋىر باتقانداي.
كاريام ماعان سىرتىن بەرىپ، تەرىس اينالىپ وتىرىپتى. وقتا-تەكتە جوتكىرىنىپ قويعانى بولماسا، ءۇن قاتپادى. مەن ونىمەن قايتسەم دە، سوزگە كەلگىم، تىلدەسكىم بار، تەك قالاي باستاۋدىڭ ءجونىن تاپپاي كەلەم. اقىرى ءتىل قاتتىم:
— جەتەر ەندى، ساۆەليچ! وسى دا جارار، كىنالى مەن، ەندى تاتۋلاسايىق. كەشە مەن قىلمىس جاسادىم، سەنى دە بەكەرگە رەنجىتتىم. بۇدان بىلاي ءوزىمدى دۇرىس ۇستاۋعا جانە ساعان قۇلاق اسۋعا ۋادە بەرەيىن، ءبىر جولعا اشۋىڭدى قي، تاتۋلاسايىق.
— ە، كوكەشىم پەتر اندرەيەۆيچ! - دەدى ماعان ول اۋىر دەم الا جاۋاپ قايتارىپ؛ - وزىمە ءوزىم كەيىپ وتىرمىن، بارىنە دە مەن ءوزىم كىنالى. ايتپەسە سەنى تراكتيرگە جالعىز تاستاپ كەتەر مە ەم! قارا باستى مەنى، قاڭعىرىپ؛ "جەكجات ىزدەپ جۇرگەندە، ءتۇسىپ قاپپىن تۇرمەگەنىڭ" كەرى كەلدى. قىرسىق دەگەن وسى دا! قوجالارىمنىڭ كوزىنە ەندى قالاي كورىنەرمىن؟ بالاسىنىڭ اراق قۇمارلىعىن ەستىسە ولار نە دەر.
ساۆەليچ بيشارانى جۇباتۋ ءۇشىن، بۇدان بىلاي ونىڭ رۇقساتىنسىز ءوز ەركىممەن ءبىر تيىن جۇمساماسقا ءسوز بەردىم. ول كەم-كەمدەپ تىنىشتالا باستادى، ايتسە دە وقتا-تەكتە باسىن ءبىر شايقاپ قاپ، وزىنە-وزى "ءجۇز سوم! از دۇنيە مە ەكەن، ءجۇز سوم!" دەپ كۇبىرلەپ قويىپ وتىردى.
بارار جەرىمە جاقىنداپ كەلەم. توڭىرەگىم جازىق، مۇڭدى دالا، دالانى كەسىپ وتكەن توبەلەر، ساي-سالالار كەزدەسەدى؛ ءبارى دە قارعا كومىلگەن كۇن ەڭكەيدى. كۇيمەلى شانامىز قۋشىق جولمەن، دالىرەك ايتقاندا، شارۋالار شاناسىنىڭ ىزىمەن تارتىپ كەلەدى.
جامشىك كەنەتتەن ورنىنان تۇرىپ، جان-جاعىنا كوز جىبەردى دە باسىنداعى بوركىن الىپ، ماعان بۇرىلدى:
— كەيىن قايت دەسەڭ قايتەدى، مىرزام؟ - دەدى.
— نەگە؟
— كۇن رايى سەنىمسىز: جەل كوتەرىلىپ كەلەدى؛ كورەمىسىڭ قاردى سۋىرۋىن.
— ونىڭ نەسى بار!
— ارتىن كورمەيمىسىڭ؟ - جامشىك شىعىسقا قاراي قامشىسىن نۇسقادى.
— ماعان اق دالا مەن اشىق اسپاننان باسقا ەشتەڭە كورىنبەيدى.
— انەكي، انە: اناۋ اق بۇلتقا قارا.
راس ەكەن، كوكجيەكتەن اق بۇلت كورىندى. مەن ونى العاشقى قاراعانىمدا الىستان مۇنارتقان قارلى توبەگە مەگزەگەن ەدىم. جامشىكتىڭ تۇسىندىرۋىنشە وسى بۇلت بوراننىڭ الدى بوپ شىقتى.
وسىنداي بوراندار بۇكىل كەرۋەندەردى كومىپ قالاتىنىن بۇرىن دا ەستىگەم. ساۆەليچ جامشىكتىڭ ءسوزىن ءجون تاۋىپ، كەيىن قايتۋدى قولايلادى. ءبىراق، جەل ماعان كەكسىز سياقتى كورىندى دە، كەلەر ستانسياعا ەشتەڭەگە شالدىقپاي جەتەرمىز-اۋ دەگەن سەنىم پايدا بولدى، مەن جامشىككە جەدەل جۇرۋگە بۇيىردىم.
جامشىك زاۋلاتا باستادى، شىعىس جاققا قايتا-قايتا جالتاقتاپ الاڭ بوپ كەلەدى. ءبىر ەكپىنمەن جارىسا تارتقان اتتاردىڭ ءجۇرىسى دە جامان ەمەس. ال، جەل ساعات سايىن كۇشەيە باستادى. اق بۇلتتار تۋلاسا ءتۇسىپ، اۋىر قاناتىن كەڭ جايا، اسپاندى تۇتاس تورلاۋعا اينالدى. سەلدىر جاۋعان ۇساق قار ءبىر كەزدە جاپىراقتاپ توگىلدى، ۇلىعان جەلمەن ارالاسىپ ۇيتقۋعا باستى. ەندى ءبىر مەزەتتە قاراۋىتقان اسپان قار تەڭىزىمەن ارالاسىپ، بار كورىنىستى ءبىر-اق جۇتتى.
— ال، مىرزا،- دەدى جامشىك داۋىستاپ،- سۇمدىق بوران باستالدى!..
كۇيمەدەن باسىمدى شىعارىپ سىرتقا كوز سالدىم: قۇيىن مەن قاراڭعىلىقتان وزگە تۇك كورىنەر ەمەس. ۇلىعان جەل ءۇنى جاندى ايۋاننىڭ ىشقىنعانى سياقتى؛ ساۆەليچ ەكەۋمىزدى قار كومە باستادى، اتتار اياڭداي ءجۇرىپ كەپ، اقىرىندا تۇرىپ قالدى.
— ە، نەگە توقتادىڭ؟ - دەدىم جامشىككە ايقايلاپ.
— توقتاماعاندا شە؟- دەدى ول ورنىنان ءتۇسىپ جاتىپ: - جول جوق، اينالا تاستاي قاراڭعى، قايدا كەلگەنىمىز دە بەلگىسىز.
مەن وعان كەيۋگە اينالعانىمدا، ساۆەليچ جامشىككە بولىسىپ، ارا تۇسە قالدى:
— تىڭداماپ ەڭ،- دەدى ول ىزالانىپ،- كەرۋەن سارايعا قايتقاندا، شايعا قانىپ، دەم الىپ، ەرتەڭ بوران باسىلعاسىن جوستىرتىپ كەتۋشى ەك. تويعا باراتىنداي، نەگە اسىقتىڭ، وسىنشا!
ساۆەليچتىكى ءجون ەدى. ءبىراق، ەندى باسقا لاج جوق. قاردىڭ قۇيعانى سونشا، كۇيمەنىڭ ماڭى اق قالا بوپ ءۇيىلىپ قالدى. اتتاردىڭ باسى سالبىراپ كەتىپتى، وقتىن-وقتىن ءدىر ەتە قالادى. ايلاسىز جامشىك كۇيمەنى شىر اينالا تۇرتپەكتەپ ءجۇر. ساۆەليچ تە ەستىرتپەي بىردەڭەلەردى ايتادى؛ نەدەن دامەتكەندەي، الدە جول، الدە ەل قاراسىن ىزدەگەندەي، توڭىرەككە كوز جۇگىرتتىم، ءبىراق، ۇيتقىعان قاردان ەشتەڭەنى ايىرىپ بولار ەمەس... كەنەتتەن ءبىر نارسە كوزىمە قاراۋىتا كەتتى.
— ەي، جامشىك!- دەدىم داۋىستاپ، — قاراشى، اناۋ قاراۋىتقان نە؟
جامشىك تە كوزىن سولاي اۋداردى.
— قۇداي ءبىلسىن، مىرزام، نە ەكەنىن، - دەدى ورنىنا قايتا وتىرىپ جاتىپ: — جۇك دەرلىك جۇك ەمەس، اعاش دەرلىك اعاش ەمەس، قيمىلداي ما قايتەدى، يا قاسقىر، يا كىسى بولۋى كەرەك.
مەن سول بەلگىسىز نارسەگە بەتتەۋگە بۇيىردىم. وسى ەكى ارادا اناۋ قاراڭداعان دا بىزگە قاراي قوزعالدى. ەكى مينۋتتان كەيىن اداممەن بەتتەستىك.
— ەي، مەيىرىمدى جان! ءجون سىلتەپ جىبەرشى، جولدى بىلەمىسىڭ؟- دەدى جامشىك ايقايلاپ. جولاۋشى جاۋاپ قاتتى:
— جول وسى جەردە: مەن سول تابان جولدىڭ تاپ ۇستىندە تۇرمىن، ءبىراق ودان قانداي پايدا؟
ەندى مەن داۋىستادىم:
— تىڭدا، مۇجىعىم، بۇل ولكەگە جەتىكپىسىڭ؟ تانىس بولساڭ، تۇنەپ شىعار ءبىر قاراعا جەتكىزىپ سالۋعا قالايسىڭ؟
— جەتىك بولعاندا قانداي،- دەدى جولاۋشى؛ - قۇدايعا شۇكىر، سان شارلاپ، سان ارالاعان جەرىم. ءبىراق، كۇن رايىنا قارامايمىسىڭ، ەندى قوزعالساڭ جولدان اداساسىڭ. ودان دا وسىندا كىدىرە تۇرىپ، بوراننىڭ باسىلۋىن، اسپاننىڭ اشىلۋىن كۇتكەن ءتيىمدى؛ ەڭ بولماعاندا جولدى جۇلدىزعا قاراپ تابۋىمىزعا جاقسى.
جولاۋشىنىڭ سالقىن سالماقتى جاۋابى مەنى دە الدەندىردى.
مەن ءوزىمدى جاساعان يەمنىڭ ەركىنە تاپسىرىپ، قۇتىرىنعان دالادا تۇنەۋگە بەكىنگەن ەدىم، جولاۋشى جامشىكتىڭ جانىنا وتىرا بەرىپ، كەنەتتەن سويلەدى:
— قۇداي جارىلقادى، ەل قاراسى الىس ەمەس ەكەن، ال ەندى بۇرىلىپ الىپ، وڭعا تارت، جامشىك!
— وڭعا نە ءۇشىن جۇرمەكپىن؟ - دەدى جامشىك نارازى داۋىسپەن. — كورىنىپ تۇرعان جولىڭ قايسى؟ جوق الدە "مال بايدىكى، جان قۇدايدىكى"، مەنىڭ نەم شىعىپتى، ايداي بەرسىن دەگىڭ كەلە مە؟
جامشىك ءسوزى مەنىڭ قۇلاعىما دا قونا كەتتى.
— راس ايتادى، - دەدىم اتشىنى قوستاپ، — ەل قاراسى تاياۋ ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟
— ۇيتكەنى جەل سول جاقتان سوعىپ تۇر،- دەدى جولاۋشى،- ءتۇتىن ءيسىن سەزىپ تۇرمىن، سوعان قاراعاندا، دەريەۆنيا جاقىن بولۋى كەرەك.
مىنانىڭ تاپقىرلىعى مەن سەزىمتالدىعى مەنى تاڭ قالدىردى. جامشىككە سولاي بەتتەۋگە بۇيىردىم. اتتار قالىڭ قاردان ارەڭ قوزعالادى. كۇيمە بىردە ومبى قاردىڭ قىرىنا شىعىپ، بىردە ويىنا توڭكەرىلىپ، ەكى جاققا كەزەك اۋىتقىپ كەلەدى. بۇل ءجۇرىسىمىز داۋىلدى تەڭىزدەگى كەمە جۇرىسىنەن اينىماس ەدى. ءالسىن-السىن مەنىمەن سوعىسىپ قاپ، ساۆەليچ تە ۇزدىكسىز ۋھلەۋدە. مەن كۇيمەنىڭ جاپقىشىن ءتۇسىرىپ، تونىما ورانىپ العان سوڭ جول بەسىگىندە تەربەلىپ، بوران ءالديىن تىڭداعان نارەستەدەي ۇيىقتاپ كەتىپپىن.
ءتۇس كورىپپىن، ءومىر بويى ۇمىتىلماستاي ءتۇس، باسىمنان وتكەندەردى قايتا ساناپ وتىرسام، بارلىق كورەرىمدى سول ءتۇسىم بۇرىن بولجاعانداي، پايعامبارشا بۇرىن بىلدىرگەندەي. ءدىن سەنىمىن تۇككە تۇرعىزباي وتىرىپ-اق كەيدە ادامنىڭ بولجاۋعا بويسۇنۋى ەسكى كادە سياقتى ءبىر مىنەز-دى، سوندىقتان بۇل قىلىعىم ءۇشىن مەن دە وقۋشىمنان كەشىرىم سۇرايمىن.
جاڭاعى وڭىمدەگى سەزىمىم مەن قيالىم ەندى كوزىم ءىلىنىپ كەتكەنىندەي تۇسىمە اينالىپتى. بولمىس پەن ءتۇسىم ءبىر تۇتاسىپ، سول كۇيىمنەن اۋماپپىن. بوران ۇدەي سوعىپ، ءبىز ءالى قارلى ساحارادا اداسىپ ءجۇر ەكەنبىز دەيمىن.. كەنەتتەن قاقپانى كورىپ قاپ، كۇيمەمەن ءوزىمىزدىڭ قوراعا كەپ كىردىك. ويىمدا سەسكەنۋ بار؛ ايتقان ءتىلىن الماي، جىبەرگەن جەرىنە بارماي ادەيى قايتىپ كەلگەندەي كورىنىپ، اكەم كەيىستىك كورسەتەتىن سياقتى. سول كۇنگى قالپىممەن كۇيمەدەن سەكىرىپ ءتۇستىم: شەشەي باسقىش الدىندا، قايعىلى پىشىندە كۇيىك ۇستىندە تۇرىپ كۇتىپ الدى.
"اقىرىن، - دەيدى ماعان قاراپ،- اكەڭ اۋرۋ، ءولىم ۇستىندە، سەنىمەن ارىزداسىپ، قوشتاسقىسى كەپ جاتىر". شوشىعان قالپىممەن شەشەمە ەرىپ، اكەم جاتقان بولمەگە كەپپىن. ءۇي جارىعى كۇڭگىرت؛ وڭشەڭ قاسىرەتتى جاندار اۋرۋ توسەگىن قورشاپ تۇر. مەن جاي باسىپ، توسەككە تاياندىم. شەشەي شىمىلدىقتى كوتەرىپ: "اندرەي پەتروۆيچ، پەترۋشاڭ كەلدى، سەنىڭ اۋىرعانىڭدى ەستىپ ادەيى قايتىپتى. ريزالىعىڭدى ايت، باتاڭدى بەر" دەيدى. تىزەرلەي تۇرىپ، بار ىنتاممەن اۋرۋعا كوزىمدى سالدىم. سۇيتسەم... اكەم دەپ تۇرعانىم: ماعان كۇلە قاراپ جاتقان قارا ساقالدى جامان مۇجىق بوپ شىقتى. مەن اڭ-تاڭ بوپ شەشەيگە بۇرىلدىم: "بۇل قالاي؟ اكەم ەمەس قوي. ايدالاداعى مۇجىقتىڭ باعاسى ماعان نە كەرەك؟" دەيمىن.
— ءبارىبىر، پەترۋشا، - دەيدى شەشەم ماعان بوي بەرمەي، — بۇل سەنىڭ وكىل اتاڭ، قولىنان ءسۇي، دۇعاسىن ال.
مەن كونبەدىم. سول كەزدە مۇجىق توسەكتەن اتىپ تۇردى دا، بەلىندەگى بالعاسىن سۋىرىپ الىپ، جان-جاعىنا سەرمەي باستادى. قاشقىم دا بار... دارمەنسىزبىن؛ ءۇيدىڭ ءىشىن ولىك باسىپ كەتتى. مەن ولىككە ءسۇرىنىپ، قان كەشىپ تايعاناقتاپ ءجۇرمىن... قاھارلى، ۇرەيلى مۇجىق مەنى جىلى شىرايمەن وزىنە شاقىرادى: "قورىقپا، ودان دا قولتىعىما كىر، باعامدى ال.." دەيدى ماعان قاراپ. زارەم ۇشىپ، قۇتىم قاشىپ كەتىپتى... وسى مينۋتتا مەن ويانىپ كەتتىم. اتتار توقتاپتى. ساۆەليچ مەنىڭ قولىمنان ۇستاپ:
— ءتۇس، شىراعىم، كەلدىك،- دەدى.
— قايدا كەلدىك؟ - دەدىم كوزىمدى ءسۇرتىپ.
— كەرۋەن سارايعا كەلدىك. قۇداي جارىلقان ءدال قوراعا جەتىپ تاقالىپپىز. تەزىرەك شىق تا جىلىنىپ ال قارعاشىم.
مەن كۇيمەدەن شىقتىم. بوران ءسال باسەڭسىسە دە ءالى باسىلا قويماپتى. كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن قاراڭعى. فونارىن ەتەگىنىڭ ىعىنا ۇستاعان قوجايىن ءبىزدى قاقپا الدىندا كۇتىپ الدى، مەنى باستاپ ءجۇرىپ، تارلاۋ كەلگەن، ءبىراق، تاپ-تازا جارىق بولمەگە اكەپ كىرگىزدى. قابىرعادا ۆينتوۆكا جانە بيىكشە كەلگەن كازاك پاپاعى ءىلۋلى تۇر ەكەن.
قوجايىن جايىقتىق كازاك بوپ شىقتى، جاسى الپىستار شاماسىندا، ءبىراق قازىردە تىڭ، كوڭىلدى، شيراق كورىندى. ساۆەليچ كۇيمەدەگى بۇيىمداردى ارقالاي كىرىپ، شاي قايناتارلىق وت ازىرلەۋىن تالاپ ەتتى. ىستىق شايدى ومىرىمدە ءبىرىنشى اڭساعانىم مەنىڭ دە وسى بولار.
قوجايىن قام جاساۋعا كەتتى. — باستاۋشىمىز قايدا؟ - دەدىم ساۆەليچكە بۇرىلىپ.
— مۇندامىن، مارتەبەلىم، - دەدى جوعارىدان ەستىلگەن داۋىس.
بيىك تاقتايدىڭ ۇستىنەن قاپ-قارا ساقال مەن وتتاي مازداعان ەكى كوزدى كوردىم.
— قالاي، باۋىرىم، جاۋرادىڭ با؟
— جالاڭ قابات جۇپىنى جارعاقپەن قالاي جاۋراماسسىڭ! جاسىراتىنى جوق، تونىم دا بار ەدى، ۇتتىرعان اقشام ءۇشىن ۇستاتىپ كەتتىم؛ و كەزدە اياز دا باسەڭ سياقتى ەدى.
وسى مينۋتتا قايناعان ساماۋىر كوتەرىپ قوجايىن كىردى؛ مەن باستاۋشىمىزدى شايعا شاقىردىم؛ مۇجىق تومەن ءتۇستى. ەندى اڭعاردىم: جاسى قىرىقتىڭ شاماسىندا، ورتا بويلى، ارىق دەنەلى، جاۋرىنى قاقپاقتاي ەكەن قارا ساقالىنا اق تۇسە باستاپتى؛ ۇلكەن، وتتى كوزدەرى ويناقشىپ، ورنىندا تۇرار ەمەس. بەتى دە جىلى شىرايلى، ءبىراق دايارلىعىن دا سەزدىرگەندەي؛ شاشىن دوڭگەلەتە قىرىقتىرىپتى؛ ۇستىندە جىرتىق جارعاق، بۇتىندا تاتار شالبارى بار. مەن وعان ءبىر كەسە شاي ۇسىندىم؛ ول تىجىرىڭقىرانىپ قالدى.
— مارتەبەلى مىرزام، كەڭشىلىك ەتىڭىز؛ مۇمكىن بولسا ماعان ءبىر ستاكان شاراپ الدىرىڭىز؛ شاي كازاكتار ءۇشىن قولايسىز سۋسىن.
ءلام دەمەي تىلەگىن ورىندادىم. قوجايىن ورەگە قويىلعان بوتەلكەسىنەن ءبىر ستاكان شاراپتى تولتىردى دا، ونىڭ قاسىنا باردى:
— ەھە، - دەدى بەتىنە قاراپ، - تاعى سوقتىڭ با ءبىزدىڭ ايماققا! قاي جەردەن قايتاردى قۇدايىم؟
باستاۋشىم سىن سەزدىرگەندەي كوزىن قىسىپ قالدى دا ماتەلدەي جاۋاپ قايتاردى:
— ارالاپ باقشا ەگىسىن، شۇقىپ ەدىم جەمىسىن؛ كەمپىر اجەم تاس اتتى، تيگىزە الماي بوس اتتى. ال وزدەرىندە قالاي؟
— بىزدە نە قالاي بولسىن! - دەدى قوجايىن دا جۇمباقتاي سويلەسە بەرىپ، - پوپ قاتىنى جاقتىرماپتى، قۇپتانعا قوڭىراۋ قاقتىرماپتى؛ پوپ قوناققا بارىپتى، شىركەۋدى شايتاندار الىپتى.
— دوعار، اعا!- دەدى قىدىرماشىم، ودان ءارى سويلەتپەي، - جاڭبىر جاقسى جاۋسا، شىراق، سوندا وسەدى ساڭىراۋقۇلاق؛ تەك جالعىز-اق ءوسسىن دەڭىز، ىدىس ءۇشىن قام جەمەڭىز؛ ال ەندى (وسى ارادا كوزىن تاعى ءبىر قىسىپ قالدى) بالتاڭدى تىق ارتىڭا: ورمانشى ءجۇر وسى ماڭدا. قۇرمەتتىم! ءسىزدىڭ ساۋلىعىڭىزعا! - وسىنى ايتىپ، ول ستاكاندى ىڭعايلاپ، شوقىنىپ الدى دا ءبىر قىلعىتۋدان قالدىرماي جۇتىپ جىبەردى؛ ودان سوڭ ماعان ءيىلىپ ىزەت كورسەتىپ، قايتادان جوعارىعا، ءوز ورنىنا كوتەرىلدى.
مەن مىنا سويلەنگەن ۇرلىق سوزدەردەن تۇك تە تۇسىنگەن جوقپىن؛ ءبىراق، كەيىن اڭعارسام، اڭگىمە 1772 جىلعى سول كەزدە عانا كۇشپەن باسىلعان جايىق اسكەرىنىڭ لاڭى تۋرالى ەكەن. بۇل اڭگىمەلەردى ساۆەليچ تە اسا نارازى بولىپ وتىرىپ تىڭدادى. ول بىرەسە قوجايىنعا، بىرەسە باستاۋشىعا كۇدىكتەنە قاراپ وتىردى. بۇل كەرۋەن ساراي جولدان قاشىق، ەلدەن شەت، ايدالادا بولعاندىقتان، تۇرعان جەرىنىڭ ءوزى قاراقشىلار ورداسىنا قاتتى ۇقساس ەكەن. ءبىراق، ەندى باسقا لاج جوق. مۇندا توقتاماي، ارى ءجۇرىپ كەتۋگە دە مۇمكىن ەمەس. مەن ساۆەليچتىڭ تىپىرشىعانىن تاماشالاپ وتىردىم. وسىلاي بولسا دا تۇنەپ شىعۋ ارەكەتىمەن مەن ساكىنىڭ ۇستىنە توسەگىمدى جايىپ جايعاسا باستادىم. ساۆەليچ پەشتىڭ ۇستىنە ورنالاستى؛ قوجايىن ەدەنگە جاتتى. كوپ ۇزاماي توڭىرەگىم تۇگەل قورىلعا باستى. مەن دە ولگەن كىسىدەي قاتىپ قاپپىن.
ەرتەڭىنە ۇزاق ۇيىقتاپ، كەش وياندىم. كۇن جارقىراپ تۇر. شەتسىز، شەكسىز دالانى كومگەن اپپاق قار كۇن نۇرىمەن ويناپ ساۋلە اتىپ، كوز باقتىرار ەمەس. اتتار جەتىلىپتى. قوجايىننىڭ تۇنەتكەن اقىسىن ارزان العانى سونشا، انشەيىندە ساۋداسىز، ەگەسسىز ايرىلىسپايتىن ساۆەليچ تە سوزگە كەلمەي ەسەپ ايىردى، تۇندەگى باسىنا ۇيالاعان كۇدىكتەرى دە ۇمىتقا اينالعان ءتۇرى بار. مەن جول باستاۋشىنى شاقىرىپ الىپ، كورسەتكەن كومەكتەرى ءۇشىن الدارازى بولسىن ايتتىم. ساۆەليچكە اراق الۋىنا جارتى سوم بەرۋگە قوستىم. شالىم تاعى تىرىسىپ قالدى.
— اراق ءۇشىن جارتى سوم! - دەدى ساۆەليچ، جاقتىرماي قايتالاپ. — ول نەنىڭ اقىسى؟ كۇيمەڭە مىنگىزىپ كەرۋەن سارايعا جەتكىزگەنىڭ ءۇشىن بە؟ ەرىك وزىڭدە، قاراشىعىم، مەنىڭ باسى ارتىق سومىم جوق. كورىنگەنگە اراق پۇل بەرە بەرسەڭ، كوپ ۇزاماي ءوزىڭ اشىعارسىڭ.
ءوز ۋادەم بويىنشا اقشا بيلىگى تۇتاس ساۆەليچكە وتكەندىكتەن، مەن ونىمەن تالاسپادىم. پالەدەن قۇتقارماسا دا ىلەدەن قۇتقارعان ادامنىڭ ەڭبەگىن وتەي الماۋ ماعان دا ۇيات ەدى.
— دۇرىس، - دەدىم ءتۇسىمدى بۇزباي، — اقشانى اياساڭ مەنىڭ كيىمدەرىمنىڭ ءبىرىن قي. ءۇستى وتە جەڭىل ەكەن، تىم بولماسا قويان ىشىگىمدى بەر.
— اتاما، كوكەم پەتر اندرەيەۆيچ! — ساۆەليچ تاعى شىر ەتە ءتۇستى. — قويان ىشىكتىڭ وعان قانشا كەرەگى بار؟ بۇل وڭباعان يت ءبىرىنشى كەزدەسكەن قاباقتا اراققا ساتىپ جىبەرەدى.
— ىشەمىن بە، جوق پا، ونىڭ قايعىسى ساعان تۇسپەسىن، قاريام، شىعىنان ىشىگىن شەشىپ بەرەم دەسە، ول جاس مىرزانىڭ ءوز ەركى، ال سەنىڭ شارۋاڭ بوسقا قىرىستانباي، ءامىرىن ورىنداۋ بولۋ كەرەك،— دەدى مەكەنسىز جولاۋشى.
— قۇدايدان دا قورىقپايدى ەكەنسىڭ، قاراقشى! - دەدى ساۆەليچ، زىعىرى قايناپ؛ — ساعان اقىل توقتاتپاعان جاستىڭ اقپەيىلدىلىگىن پايدالانۋ، ارتىق اسپابىن قاعىپ قالۋ عانا كەرەك قوي. ايتپەسە، الپامساداي بويىڭمەن يىعىڭا باتپايتىن مىرزا ىشىگىن قايتپەكسىڭ؟
— اقىلىڭدى قوي، دەرەۋ ىشىكتى اكەل، - دەدىم ساۆەليچكە.
— و، جاساعان! - دەدى ساۆەليچ كۇڭىرەنە سويلەپ: - جاپ-جاڭا قويان ىشىك! قايداعى ءبىر ماسكۇنەم بۇزىققا بەرىلمەي، باسقا بىرەۋگە بەرىلسە دە ءبىر ءسارى-اۋ!
ايتسە دە ىشىك كەلتىرىلدى. مۇجىعىم تاباندا بويىنا ولشەپ كوردى. ايتىپ-ايتپاي-اق، وسە كەلە وزىمە دە كىشىرەيىپ قالعان ىشىك وعان دا ءبىراز تار سوقتى. ءبىراق ول ەندى قولىنان شىعارعىسى كەلمەگەندەي، تىگىستەرىنىڭ بوي-بويىمەن قاقىراعانىنا قاراماي، امالداپ ۇستىنە كيىپ الدى. بىعىرلاي ۇزىلگەن تىگىس جىپتەرىنىڭ ۇنىنە قوسىلا ساۆەليچ جىلاپ جىبەرە جازدادى. مەكەنسىز جورتۋىلشى جان تارتقان سىيىما ابدەن ريزا بولدى بىلەم، مەنى كۇيمەگە دەيىن ەرتىپ بارىپ، ءيىلىپ ءتاجىم ەتىپ تۇرىپ، مىنانى ايتتى:
— سىيىڭا راقمەت، قۇرمەتتىم! مەنەن قايتپاسا قۇدايدان قايتسىن. بۇل راقىمىڭىزدى ومىردە ۇمىتپاسپىن، - دەدى.
ول ءوز جونىنە كەتتى، ساۆەليچتىڭ تىجىرىنا كوڭىل اۋدارماي، مەن دە ءوز جولىما تارتتىم. ءبىرازدان كەيىن كەشەگى بوران، عايىپتان كەزدەسكەن باستاۋشىم، قويان ىشىك بارلىعى دا بارا-بارا تۇگەل ەسىمنەن شىقتى.
ورىنبورعا جەتىسىمەن مەن تۋرا گەنەرالعا باردىم. ول ۇزىن بويلى، قارتتىق سالدارىنان انتەك بۇكشەڭ تارتقان كىسى ەكەن ۇزىن شاشتارى ابدەن اعارىپ بولىپتى. ءيى تۇسكەن ەسكى ءمۋنديرى اننا يوانوۆنا زامانىنىڭ جاۋىنگەرىن سيپاتتاعانداي، ال ءتىلى نەمىس تەكتەس ەكەنىن اڭعارتىپ تۇر. مەن اكەلگەن حاتىمدى تاپسىرعان كەزدە، اكەيدىڭ اتىن ەستىپ، بەتىمە ءبىر قاراپ قالدى.
— و، جاساعان! - دەدى گەنەرال كوپ سوزدەرگە ءتىلى ارەڭ كەلىپ، - كەشە عانا اندرەي پەتروۆيچتىڭ ءوزى ءدال سەنىڭ جاسىمدا ەمەس پە ەل، بۇگىن بالاسىنىڭ ءوزى جىگىت بوپ قالعان! اي، شىركىن ۋاقىت، جۇيرىك ۋاقىت!
ول پاكەتتى اشتى، ءوز تاراپىنان اكەيگە دەگەن دوستىق داۋلارىن قوسا سويلەي وتىرىپ، اقىرىن عانا حاتتى وقي باستادى: "مەيىرىمدى ۇلۇعزادامىز اندرەي كارلوۆيچ، ءسىزدىڭ بيىك مارحاباتىڭىزعا سەنىپ، مەن..." بۇل قاي سەرەمونياسى؟ فۋ، ۇيات ەكەن! ءتارتىپ بويىنشا؛ ءبىراق ەسكى دوسقا دا ءوستىپ حات جازا ما ەكەن؟.. "ۇلى مارحاباتىڭ ءالى ۇمىتپاعان بولار دەپ سەنەمىن.. "پالە..."ول كەزدە... فەلدمارشال مين... مارقۇممەن جورىقتا... ودان باسقا كارولينكادا..." جاس كەزدەگى تەنتەك قىلىقتارىمىزدى دا ۇمىتپاعان با قالاي؟ "ەندى ىسكە كەلەلىك... مەن سىزگە بەتىمەن وسكەن بالامدى جىبەرىپ وتىرمىن..." ىمم... "كىرپى قولعاپپەن ۇستاۋ كەرەك..." مۇنىسى قانداي قولعاپ؟.. بۇل ورىسشا ماقال ءسوز بولۋى كەرەك... "كىرپى قولعاپپەن ۇستاعانى" قالاي؟ - دەدى ماعان قاراپ.
مەن ونىڭ سۇراعىنا موپ-مومىن كىناسىز ادامداي جاۋاپ قايتاردىم:
— جاقسى قاراڭىز، قىسىمعا تۇسىرمەي، كوبىرەك ەركىنە جىبەرىڭىز، كىرپى قولعاپپەن ۇستاڭىز دەگەنى وسى شىعار.
— ىم، ەندى ءتۇسىندىم... "ەركىنە جىبەرىلمەسىن.." جوق، كىرپى قولعاپ ءمانى باسقاشا بوپ كەلەدى... "وسى پاكەتپەن پاسپورتىن دا جىبەردىم..." ونىسى قايدا؟ ا، مۇندا ەكەن عوي... "سەمەنوۆ پولكىنا جىبەرىلمەسىن..." جاقسى، جاقسى: ءبارى دە ىستەلەدى... "شەنىم بولماسا دا ءوزىڭدى قۇشاقتاۋىما رۇقسات ەت... ەسكى دوسىڭ ءام جولداسىڭ..." ا! ەندى ءتۇسىندىم... تاعىسىن-تاعىلار...
— يا، كوكەشىم، - دەدى گەنەرال حاتتى وقىپ بولىپ، پاسپورتىمدى بىلاي الىپ قويدى دا، ء-بارى ىستەلەدى: سەن پولكىڭا وفيسەر بولىپ جىبەرىلەسىڭ، ۋاقىتتى بەكەر وتكىزبەس ءۇشىن، ەرتەڭ ەرتەمەن بەلوگور كرەپوسىنا ءجۇرىپ كەت، سونداعى ادال، قايىرىمدى ادام ميرونوۆ دەگەن كاپيتاننىڭ كومانداسىندا ىستەيسىڭ. وندا سەن ناعىز اسكەري قىزمەتتە بولاسىڭ، تارتىپكە ۇيرەنەسىڭ. ورىنبوردا قالۋدىڭ ساعان تۇككە دە كەرەگى جوق؛ قۇنتسىزدىق جاس ادامعا زيان كەلتىرەدى. ال بۇگىن ءبىزدىڭ ۇيدەن تۇستىك ءىشۋىڭدى سۇرايمىن، - دەدى. ءۇنسىز تۇرمىن وزىممەن ءوزىم سىرلاسىپ: "كۇن اسقان سايىن جاڭا كۇن اۋىرلاپ كەلەدى مەن ءۇشىن! انانىڭ قۇرساعىندا جاتىپ گۆارديا سەرجانت بولىپ ەم! اياعى قايدا سوقتىردى؟ *** پولكىنا ۇرىندىردى... قىرعىز-قازاقتىڭ ءقۇلادۇز، مەڭىرەۋ دالاسىنىڭ شەگىنە كەتپەكپىن!.." مەن اندرەي كارلوۆيچتىڭ ۇيىندە بولىپ، ونىڭ ەسكى اديۋتانتىمەن ۇشەۋىمىز تۇستىك جەدىك. نەمىستىڭ ۇنەمشىل قانىپەزدىگى داستارقانىنان دا كورىنىپ تۇر، شاعىن ەسەپتەۋلى اسىنا باسى ارتىق قوناق ورتاق بولا بەرمەسىن دەپ، مەنى گارنيزونعا اسىعىس قۋىپ وتىر-اۋ، دەپ قويدىم ىشىمنەن.
كەلەسى كۇنى مەن گەنەرالمەن قوش ايتىسىپ، تاعايىندالعان جەرىمە ءجۇرىپ كەتتىم.
Iءىى تاراۋ
كرەپوست
تۇرعانىمىز تاس قورعان.
جەيمىز نانىن بۇيىرعان،
كەلسە دۇشپان جاتۋعا،
پيروگ ءدامىن تاتۋعا،
تويىمىز ءازىر كەلسىن تەك:
وقتاۋلى تۇر زەڭبىرەك.
سولدات جىرى
اكەم-اۋ، باياعىنىڭ ادامدارى عوي.
"نەدوروسل"
بەلوگور كرەپوسى ورىنبوردان قىرىق شاقىرىم جەردە. جولى جايىقتىڭ بيىك جارلى جاعاسىن قۋالاي جۇرەدى. وزەن ءالى قاتپاپتى، ونىڭ قورعاسىن تۇستەس تولقىنى بىركەلكى قارلى جيەكپەن جارىسا، مۇڭايا تۇنەرەدى. ارعى بەتى قىرعىز-قازاق دالاسىنا ۇلاسادى. مەن كوبىنەسە مۇڭدى ويلاردىڭ شىتىرماندارىندا كەلەمىن. مەنى كۇتكەن گارنيزون ءومىرىنىڭ قىزىعى دا اسا كەمىس سياقتى. مەن ءوزىمنىڭ بولاشاق ناچالنيگىم كاپيتان ميرونوۆتى قيالمەن بولجاپ كورۋگە تىرىستىم، مەنىڭ كوزىمە ءوز قىزمەتىنەن باسقا ەشتەڭەگە تۇسىنبەيتىن، قيت ەتسەم، نان مەن سۋدان باسقانى تاتقىزباي قاماپ قوياتىن، قانىپەز، اشۋشاڭ شال ەلەستەي بەردى. وسى كەزدە قاس قارايا باستادى. ءبىز ەداۋىر قاتتى ءجۇرىپ كەلەمىز.
— كرەپوست ءالى الىس پا؟- دەدىم جامشىككە.
— الىس ەمەس، انە، سوناۋ كورىنگەن،- دەدى.
مەن اينالا جالتاقتاپ، ايبىندى باستيونداردى، مۇنارالار مەن تاس قورعانداردى كورگىم كەپ كەلەم، ءبىراق - بورەنە قورامەن قورشالعان كىشكەنە دەريەۆنيادان باسقا ەشتەڭە كوزىمە ىلىنبەدى. وسى دەريەۆنيانىڭ ءبىر جاعىندا ءۇش-تورت ماياداي، الا قانات قار باسقان، ۇيىلگەن ءشوپ تۇر؛ ەكىنشى جاعىندا قيقايىپ، كوڭىلسىز سالبىراعان جەل ديىرمەن تۇر.
— كرەپوست دەگەنىڭ قايدا؟ - دەدىم تاعى دا تىپىرشىپ.
— مىنە، مىنا تۇرعان شە،- دەدى جامشىك كىشكەنە دەريەۆنيانى كورسەتىپ.
وسى اڭگىمەمىز اياقتالماي-اق، دەريەۆنياعا كىردىك. قاقپا الدىندا ەسكى شويىن زەڭبىرەك كوردىم، كوشەلەرى قيسىق، ءارى تار، ۇيلەرى كۇركەدەي كىپ-كىشكەنە، ونىڭ كوپشىلىگىنىڭ توبەسى سابانمەن جابىلعان ەكەن. مەن تىكە كومەندانتقا اپارۋعا قوستىم، ءبىر مينۋتتان كەيىن كۇيمە اعاش شىركەۋدىڭ قاسىنداعى بيىككە سالىنعان اعاش ۇيگە جەتىپ توقتادى.
ءبىزدى كۇتىپ العان جان بولمادى. مەن سەنەككە كىرىپ، اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگىن اشتىم. وندا ءبىر جارىمجان شال، ستول ۇستىندە كوك ءمۋنديردىڭ توزعان شىناشاعىنا جاسىلدان جاماۋ جاپسىرىپ تىگىپ وتىر ەكەن. مەن وعان كەلگەندىگىمدى حابارلادىم.
— كىرە بەر، اكەم، دەدى جارىمجان: - ءبىزدىڭ ادامدار ۇيدە.
مەن تاپ-تازا، بۇرىنعىشا جينالعان بولمەگە كىردىم. بۇرىشتا ىدىس سالاتىن شكاف تۇر؛ قابىرعادا رامكالانعان، بەتى اينەكتەۋلى وفيسەرلىك ديپلوم ءىلۋلى؛ ونىڭ قاتارىنا كيسترين مەن وچاكوۆتىڭ الىنعانىن، قالىڭدىق تاڭداۋ مەن مىسىقتىڭ جەرلەنگەنىن سالعان سۋرەتتەر اسەمدەلىپ تۇرىپ ءىلىنىپتى. تەرەزە الدىندا جىلى كامزولدى، باسىنا كىشكەنە ورامال تارتقان كەمپىر وتىر. وفيسەر ءمۋنديرىن كيگەن شال شوق ءجىپتى ەكى قولىنىڭ باسىنا ءىلىپ، كەرىپ ۇستاپتى. كەمپىر سول ءجىپتى تارقاتىپ، جيناپ وتىر.
— سىزگە نە قاجەت، اكەم؟ - دەدى كەمپىر.
مەن ءجونىمدى ءتۇسىندىردىم، قىزمەت بابىمەن كاپيتان مىرزاعا كەلگەنىمدى ايتتىم، قىلي شالدى كومەندانت ەكەن دەپ سوعان بۇرىلا بەرگەنىمدە، ءۇي يەسى ايەل ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردى:
— يۆان كۋزميچ ۇيدە جوق، - دەدى ايەل. ول گەراسيم اتايعا قوناققا كەتىپتى، ءبىراق، ءبارىبىر، مەن سول كىسىنىڭ ايەلىمىن. جاتىرقاماي، جايعاسىپ وتىرۋىڭىزدى سۇرايمىن، اكەتايىم.
ايەل قىزدى داۋىستاپ شاقىرىپ الدى دا، ۋريادنيكتى شاقىر دەپ ءامىر ەتتى. شال جالعىز كوزىن مەنەن ايىرماي، قادالىپ وتىر.
— بىلۋىمە بولار ما ەكەن، ءسىز قاي پولكتا قىزمەت ىستەگەن ەدىڭىز؟- دەدى الگى شال مەن تولىق جاۋاپ قايتاردىم.
— ەندەشە، تاعى دا سۇراۋىما راقىم ەتىڭىز، - دەدى شال سۇراۋلارىن ۇلاستىرا ءتۇسىپ؛ -گۆارديادان گارنيزونعا اۋىسۋىڭىزدىڭ سەبەبى قالاي؟
— ناچالنيكتەردىڭ ۇيعارۋى وسىلاي بولدى،- دەگەندى ايتتىم. سۇراعىش شال قازباقتاي ءتۇستى:
— وندا گۆارديا وفيسەرىنە لايىقسىز تەرىس قىلىق جاساعان بولدىڭىز عوي؟
— جەتەر، - دەدى كاپيتان ايەلى، بۇيىرا ءتىل قاتىپ؛ - جولدان ارىپ كەلگەن جاس جىگىتتىڭ سەنىمەن سويلەسەر مۇرشاسى جوق، كورمەيمىسىڭ... ودان دا قولىڭدى ءتۇزۋ ۇستا... ال سەن، كوكەشىم، - دەدى ايەل ماعان بۇرىلىپ؛ - قۇلا دۇزگە قايدان كەلدىم دەپ قايعىرما. وندايلاردىڭ باسى دا سەن ەمەسسىڭ. سوڭى دا سەن ەمەسسىڭ. جايعاسا كەلىپ، جاراسىپ تا كەتەسىڭ. شۆابرين الەكسەي يۆانىچتىڭ كىسى ءولتىرىپ، بىزگە جىبەرىلگەنىنە دە مىنەكي بەس جىل. قانداي پالەنىڭ تۇرتكەنىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن؛ ءبىر پورۋچيكپەن قالانىڭ سىرتىنا شىعىپتى دا باس سالىپ قىلىشتاسىپتى، ءاي كەپ سۇققىلاسىپتى، اقىرىندا الەكسەي يۆانىچ پورۋچيكتى ەكى كىسىنىڭ كوزىنشە شانشىپ ءولتىرىپتى! وسىعان نە دەرسىڭ؟ پالە قايدا، اياق استىندا دەگەن وسى.
وسى كەزدە ءارى جاس، ءارى سىمباتتى ۋريادنيك كازاك كەپ كىردى.
— ماكسيمىچ! - دەدى وعان كاپيتان ايەلى. - مىنا وفيسەر مىرزانى پاتەر تاۋىپ ورنالاستىر، جاقسى، تازا ءۇي بولسىن.
— قۇپ، ۆاسيليسا ەگوروۆنا، - دەدى ۋريادنيك. - بۇل مىرزانى يۆان پولەجايەۆتىڭ ۇيىنە ورنالاستىرسام قايتەدى؟
— بىلجىراما، بەكەر سويلەپ، پولەجايەۆتىكى ونسىز دا تارشىلىق؛ ونىڭ ۇستىنە ول بىزگە باعىنىشتى ادام، ءارى كورشىمىز ەكەنىن دە ۇمىتپاۋ كەرەك.
وفيسەر مىرزانى... كەشىرىڭىز، اتىڭىز كىم ەدى، كوكەشىم؟
— پەتر اندرەيچ.
— پەتر اندرەيچتى سەمەن كۋزوۆتىكىنە اپار. سيقىر، انتۇرعان، اتىن ءبىزدىڭ وگورودقا جىبەرىپتى. ال ماكسيمىچ، نە حابار بار، بارلىعى دا تىنىشتىق پا؟
— قۇدايعا شۇكىر، تۇگەل ورنىندا، جالعىز-اق كاپرال پروحوروۆ مونشادا ىستىق سۋعا تالاسىپ، ۋستينيا نەگۋلينامەن توبەلەسىپ قالدى.
— يۆان يگناتنچ، - دەدى ايەل قىلي شالعا قاراپ؛ - تەز بارىپ توبەلەسكەندەردىڭ قايسىسى تەنتەك، قايسىسى ءتۇزۋ ەكەنىن ايىر. تىپتەن ەكەۋىن دە جازالا. ال، سەن ماكسيمىچ، ءوز شارۋاڭا جونەل پەتر اندرەيچ، ماكسيمىچ ءسىزدى پاتەرىڭىزگە ەرتىپ بارادى.
مەن الدارازى بولسىن ايتتىم. ۋريادنيك مەنى كرەپوستىڭ ەڭ شەتىندە، وزەن جارىنىڭ بيىك جاعاسىندا تۇرعان الاسا ۇيگە اپاردى. ءۇيدىڭ جارتىسىندا سەمەن كۋزوۆ بالا-شاعاسىمەن ءوزى تۇرادى ەكەن، ەكىنشى جاعىن ماعان بوساتىپ بەردى. بۇل تاپ-تازا ەكەن، تەڭ ورتاسىنان تاقتايمەن ەكىگە ءبولىپتى. ساۆەليچ وعان نە بولا كەتتى؛ مەن ەنسىز، قۋشىق تەرەزەدەن تۇزگە كوز جىبەردىم. مەنىڭ الدىمدا شەتى مەن شەگى جوق، مۇڭلى دالا جاتىر كوسىلىپ. ءبىر بۇيىردەن ەكى-ۇش ءۇي كورىنەدى. بىرنەشە تاۋىق كوشەدە جايىلىپ ءجۇر. باسقىشتا قورىتا ۇستاعان كەمپىر - اتتارىن اتاپ، شوشقالارىن شاقىرىپ ەدى، جانۋارلار ءبىر اۋەنمەن جارىسا قورقىلداسىپ قويا بەردى.
مىنەكەي، مەنىڭ جاستىق شاعىم وتەتىن جاڭا مەكەنىمنىڭ سيقى وسى ەدى. زىعىرىم قاينادى؛ مەن تەرەزەدەن كەيىن شەگىنىپ كەتتىم دە، كەشكى اسقا قاراماي توسەككە جاتىپ قالدىم. اس ىشكەن سايىن ناسيحات ايتاتىن ساۆەليچتىڭ سوزدەرىنە دە قۇلاق اسپادىم.
— و، جاساعان! تىم بولماسا تاماق تا جەمەيدى! بالاسىنىڭ بۇل قىلىعىن ەستىسە مىرزام نە دەر ەكەن ماعان؟
كەلەسى كۇن، ەرتەمەن تۇرىپ كيىنىپ جاتقانىمدا ەسىكتەن ورتا بويلى، اجارسىز قارا، ءبىراق اسا پىسىق ءپىشىندى جاس وفيسەر كىردى.
— سىزبەن تانىسۋ ءۇشىن ەشبىر سەرەمونياسىز كەلگەنىمە كەشىرىڭىز، - دەدى ول كەي ءسوزىن فرانسۋزشا سويلەپ. — ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىزدى كەشە ەستىگەم؛ ادام ءجۇزىن كورۋدى اڭساعانىم سونشا، اسىققانىم سونشا، كورىسكەنشە تاعاتىم شىدامادى. مەنىڭ بۇل سوزىمە وسىندا ءبىراز تۇرعاننان كەيىن تۇسىنەرسىز.
جەكپە-جەك ءۇشىن گۆارديا پولكىنان قۋىلعان وفيسەر وسى بولار دەپ توپشىلادىم. ءدال سول مەرزىمدە تانىسىپ تا قالدىق. شۆابرين ونشا ەسسىز جىگىت بولماي شىقتى. كىسىنى قىزىقتىرا، وتكىر سويلەيدى. ول كۇلدىرگى سوزدەرمەن كاپيتان ءۇي-ىشىنىڭ جاعدايىن، ونىڭ قاتىناسىپ تۇراتىن ادامدارىن، بيلەپ تۇرعان مەكەنىن قىزىق سيپاتتاپ بەردى. مەن راحاتتانىپ تۇرىپ، ەندى كۇلە باستاعانىمدا كەنەتتەن ەسىك اشىلدى دا، كەشەگى كومەندانت ءۇيىنىڭ الدىڭعى بولمەسىندە جاماۋ جاماپ وتىرعان جارىمجان كەلىپ كىردى، ول مەنى ۆاسيليسا ەگوروۆنانىڭ اتىنان تۇستىك جەۋگە شاقىردى. شۆابرين دا مەنىمەن بىرگە ءجۇردى.
ءبىز كومەندانت ۇيىنە تاقالا بەرگەندە، الاڭعا كوزىمىز ءتۇستى: باستارىنا ءۇش بۇرىش قالپاق كيگەن، جيىرما شاقتى كىلەڭ جارىمجان كارىلەردى كوردىك. ولار ساپتا تۇر ەكەن ولاردىڭ الدىندا جۇڭگو توقىماسىن كيگەن، ۇزىن بويلى، قالپاقتى، كارى كومەندانت تۇر. ءارى شيراق، ءارى شادىمان كورىندى بەينەسى. ول ءبىزدى كورگەسىن، قارسى ءجۇرىپ كەلدى دە، ماعان بىرنەشە ءسوز ايتىپ، قايتادان كومانداسىنا كىرىستى. ءبىز ونىڭ قالاي ۇيرەتەتىنىن كورۋ ءۇشىن كىدىردىك؛ ءبىراق كومەندانت ءبىزدىڭ ۆاسيليسا ەگوروۆناعا بارۋىمىزدى ءوتىندى. ءوزىنىڭ دە كەشىكپەي كەلەتىنىن ءبىلدىردى.
— مۇندا سىزدەر كورەرلىك ەشتەڭە جوق، - دەدى، ءبىزدى ۇيىنە جونەلتە بەرىپ.
ۆاسيليسا ەگوروۆنا ءبىزدى جارقىن جايدارىلىقپەن كۇتىپ الدى دا، مەنىمەن ەجەلدەن تانىس ادامشا سويلەسىپ ءجۇر. جارىمجان مەن پالاشكا ستولدى جاۋىپ، ازىرلەدى.
— مەنىڭ يۆان كۋزميچىم بۇگىن قالاي قۇنىعىپ كەتكەن، - دەدى كومەندانت ايەلى، -پالاشكا، تەز بارىپ شاقىرىپ كەل مىرزانى. ماشاسى قايدا الگى؟
وسى كەزدە دوڭگەلەك ءجۇزدى، قىزىل شىرايلى، سارعىلت جىلتىر شاشىن قۇلاعىنان اسىرا قايىرعان، جاسى ون سەگىزگە نە جەتىپ، نە جەتپەگەن جاس قىز كەپ كىردى. ءبىرىنشى كورگەندە ماعان ونشا ۇناي قويعان جوق. شۆابرين ايتقاندا كاپيتان قىزى، ماشانى، ەسەرسوقتاۋ اقىماق ادام قىپ تۇسىندىرگەن. سوندىقتان مەن دە سىرىڭدى بىلەم، بويجەتكەن، - دەگەندەي پىكىرمەن قارادىم. ماريا يۆانوۆنا بۇرىشقا وتىردى دا، ءىس تىگە باستادى. وسى ەكى ارادا ستول ۇستىندە ششي ءازىر بولدى. كۇيەۋى كەلە قويماعان سوڭ ۆاسيليسا ەگوروۆنا پالاشكانى ەكىنشى رەت شاقىرۋعا جىبەردى.
— مىرزاعا ايت: قوناقتار كۇتىپ وتىر، ششي سۋىپ بارادى دە، ۇيرەتۋى ەش جاققا قاشپاس: كەيىن دە باقىرا جاتار.
كوپ ۇزاماي قاسىندا قىلي شال بار، كاپيتان كەلدى.
— مۇنىڭ قالاي، اكەسى-اۋ؟ - دەدى ايەلى؛- اس الدەقاشان ءازىر بولدى، سەنى كۇتۋمەن سىلەمىز قاتتى عوي.
— اۋەلى سوزگە قۇلاق اس، ۆاسيليسا ەگوروۆنا، مەن ويناپ جۇرگەن جوقپىن، سولداتتاردى ۇيرەتىپ كەلدىم، ونىڭ اتىن قىزمەت دەيمىز، - دەدى يۆان كۋزميچ.
— يا، جەتەر!- دەدى كاپيتان ايەلى بەت باقتىرماي، — ۇيرەتتىم دەگەن اتى شىعار، ايتپەسە تۇك قونباستارىڭنىڭ بىردەڭە قوسقانىن كورمەي كەلەم عوي. ودان دا ۇيدە وتىرىپ، تاڭىرگە سىيىنعانىڭ جاقسى ەمەس پە. قۇرمەتتى قوناقتار، ستولعا جاقىنداڭىزدار.
ءبىز اسقا وتىردىق. ۆاسيليسا ەگوروۆنانىڭ اۋزى تىنىم تاپقان جوق، ماعان سۇراقتى جاۋدىرىپ جاتىر؛ تۋعاندارىم كىمدەر، ولار ءتىرى مە، وزدەرى قايدا تۇرادى، اۋقاتتارى قانداي؟ ءبارىن سۇرادى.
اكەمە ءۇش ءجۇز جان كرەستيان قارايتىنىن ەستىگەندە تاعى ءبىر كيلىگىپ كەتتى:
— وسال ەمەس ەكەن! بۇل جالعاندا نە بايلار بار عوي! ال ءبىزدىڭ پالاشكادان باسقا ەشكىمىمىز دە جوق. ازەر الدالاپ قانا تۇرامىز. تاعى ءبىر پالەسى: ماشا بوي جەتىپ قالدى، ۇزاتىلا قويسا جاساۋى قانداي دەسەيشى؟ بار جاساۋى ءبىر تاراق پەن ءۇش باقىر، اينالاسى تاپ-تاقىر. (كەشىر، جاساعان) مونشاعا بارارلىق قانا مۇرشاسى بار، دەگەن سياقتى. ىڭعايلى ءبىر ءتاۋىر كىسى كەزدەسە كەتسە جاقسى، ايتپەسە قارتايعانشا كارى قىز اتانىپ وتىرا بەرەتىن شىعار، - دەپ ءبىر قويدى.
مەن كوزىمدى ماريا يۆانوۆناعا اۋداردىم، ول نارتتاي قىزارىپ، جارىلىپ كەتەردەي بوپ وتىر ەكەن، ەرىكسىز شىققان كوز جاسى تارەلكاسىنا تامىپ كەتتى. بيشارا قىزدى اياپ كەتتىم دە، اڭگىمەنىڭ، بەتىن باسقا جاققا اۋدارۋعا تىرىستىم.
— مەنىڭ ەستۋىمشە باشقۇرتتار كرەپوستقا شابۋىل جاساماقشى كورىنەدى عوي،- دەدىم، كوڭىلقوس، قالاي بولسا سولاي.
— ونى كىمنەن ەسىتتىڭ، اكەم-اۋ؟ - دەدى كۋزميچ تاڭىرقاعانداي.
— ورىنبوردا بىرەۋلەر ايتقان ەدى.
— بوس ءسوز! - دەدى كومەندانت، - ءبىز كوپتەن ءبارى ونداي ەشتەڭە سەزگەن ەمەسپىز. باشقۇرتتار ۇركىپ قالعان حالىق، قىرعىزدار دا2 ءدامىن تاتقانداي بولعان بىزگە جۇعىسۋلارى مۇمكىن ەمەس. ال بەتتەي قويسا ون جىل ەستەرىنەن شىقپاستاي ءتاۋباعا كەلتىرۋگە ءازىرمىن.
— وسىنداي قاتەرلى جەردە تۇرىپ ءسىز دە قورىقپايسىز با؟ - مەن اڭگىمەنىڭ اياعىن تۇجىرماي، كاپيتان ايەلىنە قارادىم.
— ۇيرەنىپ كەتتىك قوي، اكەم، - دەدى ايەل، - پولكتان وسىندا اۋىسقانىمىزعا جيىرما جىل بوپتى، العاشقى كەزدەگى وسى جاتتاردان قورىققانىمدى قۇداي ەندى قايتا كورسەتپەسىن! تىشقان بورىكتىلەردىڭ قاراسىن كورىپ، ۇندەرىن ەسىتكەندە، سىزگە وتىرىك ماعان شىن، اكەم، جۇرەگىم تاستاي قاتۋشى ەدى. وسى كەزدە ەتىم ءولىپ، بويىم ۇيرەنىپ كەتىپتى، "كەلىپ قالدى" دەسە دە تۇشىركەنەتىن ەمەسپىن.
— ۆاسيليسا ەگوروۆنا جۇرەك جۇتقان ايەل بۇعان يۆان كۋزميچ كەپىل - دەپ شۆابرين دە ارالاستى.
— يا، بۇل قورقاق قاتىندار توبىنا قوسىلمايدى، - دەپ يۆان كۋزميچ ونى قوستاپ قويدى.
— ماريا يۆانوۆنا دا ءسىز سياقتى باتىر شىعار؟ – دەدىم مەن.
— ماشا ما؟ - دەدى شەشەسى؛- جوق، ماشا قورقاق. وسى كۇنگە دەيىن مىلتىق داۋسىن ەستىسە قالتىراپ كەتەدى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن يۆان كۋزميچ مەنىڭ تۋعان كۇنىمنىڭ قۇرمەتىنە زەڭبىرەك اتىپ الەك شىعارعان-دى. سوندا مەنىڭ جۇرەكسىز كوگەرشىنىم جان ءتاسىلىم قىلا جازداعان سودان بەرى زەڭبىرەك ءۇنىن شىعارمايتىن بولدىق.
ءبىز اس ءىشىپ بولىپ ستول باسىنان تۇردىق. كاپيتان ايەلىمەن ۇيىقتاۋعا كەتتى؛ مەن ءشۆابريننىڭ ۇيىنە كەتتىم، سول كۇنگى كەشتى ەكەۋمىز بىرگە وتكىزدىك.
IV تاراۋ
جەكپە-جەك
- شىق بەرى، دەنەڭدى توس،
سىباعاڭدى ال،
كورسەتەم سىلتەنۋىن سەمسەردىڭ ءدال
كنياجنين
بىرنەشە اپتا ءوتتى. مەنىڭ بەلوگورداعى ءومىرىم شاعىن عانا ەمەس، ادەمى ومىرگە اينالدى. كومەندانت ءۇيىنىڭ ەسىگى مەن ءۇشىن ۇنەمى اشىق، بەينە ءبىر ءوز مەكەنىم سياقتى. ەرلى-بايلى ەكى جان ەڭ قادىرمەن كىسىلەرىم بوپ شىقتى. سولدات سەمياسىنان ءوسىپ وفيسەرلىككە جەتكەن يۆان كۋزميچ وقۋى جوق، تۇرپايىلاۋ بولسا دا، ناعىز ادال، ناعىز قايىرىمدى كىسى ەكەن. ءوز تىزگىنىن ايەلىنە بيلەتىپ قويعانى دا بەيقامدىق مىنەزىنە جاراسىمدى كورىنگەندەي.
ۆاسيليسا ەگوروۆنا اسكەري جۇمىستارعا ءوز شارۋاشىلىعى سياقتى قارايدى، كرەپوستى دا ءدال ءوز ۇيىندەي بيلەپ-توستەيدى. شامالى كۇننەن كەيىن ماريا يۆانوۆنا دا ماعان توسىرقاي قاراۋىنان ارىلدى. ەكەۋمىز جاقسى تانىسىپ الدىق. مەن ونى اقىل-ەسى ءبۇتىن سەزىمتال قىز دەپ تانىدىم. بىرتە-بىرتە كەپ ءجۇرىپ وسى سياقتى قايىرىمدى سەمياعا قانشالىقتى ۇيىرسەك بولعانىمدى ءوزىم دە سەزبەپپىن، ءتىپتى انا گارنيزون پورۋچيگى، قىلي يۆان يگناتيچقا دا سوندايمىن؛ وسى قىلي ۆاسيليسا ەگوروۆنادان ساۋ ەمەس دەگەن ءشۆابريننىڭ وتىرىك جورامالى دا قۇلاعىما كىرگەن ەمەس، بۇل ءشۆابريننىڭ ەرمەگى ءۇشىن بولماسا، پالەندەي قىنجىلمايتىن اڭگىمەسى.
مەن وفيسەرلىك دارەجەسىن الدىم. قىزمەتىمنىڭ اۋىرلىعى جوق. قۇداي ءوزى ساقتاپ تۇرعان كرەپوستا تەكسەرۋ، تەرگەۋ، وقىتۋ، ۇيرەتۋ، كۇزەت سياقتى ەشتەڭەلەر بولمايدى. كومەندانت ءوزى قالاعان كەزىندە وقتا-تەكتە سولداتتارعا بىردەڭە ۇيرەتكەن بولادى، ءبىراق ودان بىردەڭە ۇعىنىپ، تىم بولماسا ون مەن سولىن ايىرىپ جاتقان دا ەشكىم جوق. ءشۆابريننىڭ بىرنەشە فرانسۋز كىتاپتارى بار ەدى. سولاردى وقىعان سايىن مەنىڭ ادەبيەتكە قۇمارلىعىم ارتا باستادى. كۇندە ەرتەمەن كىتاپ وقيمىن دا ورىس تىلىنە اۋدارۋعا جاتتىعام، كەيدە ءوز بەتىممەن دە ولەڭ جازام. كومەندانت ۇيىندە تۇستىك جەۋ كادەمە اينالدى، ودان كەيىنگى ۋاقىتىمدى دا سوندا وتكىزەم، كەيدە كەشكىسىن بۇل ۇيگە سول ماڭايدىڭ حابار-وشارىن ەلدەن ەرەكشە بۇرىن ەستىگىش ايەلى اكۋلينا پانفيلوۆناسىن ەرتىپ گەراسيم اتاي دا كەلىپ تۇرادى.
الەكسەي يۆانوۆيچپەن دە، ارينە، كۇندە كەزدەسىپ تۇردىم؛ ءبىراق ونىڭ اڭگىمەلەرى ساعات سايىن ماعان ۇنامسىز كورىنە باستادى. كومەندانت سەمياسى تۋرالى سويلەيتىن قالجىڭدارىن جاقتىرمايمىن، اسىرەسە، ماريا يۆانوۆنا جونىندەگى تۇرپىدەي قىلجاقتارىن جەكسۇرىن كورەم. كرەپوستا بۇلاردان باسقا قاتىناسار قاۋىم جوق، ونى ىزدەگەن مەن دە جوق.
الىپ-قاشتى حابارلارعا ساي، باشقۇرتتار دا تەنتەكتىك جاسامادى. كرەپوست ماڭىنداعى جىم-جىرت تىنىشتىق قالپىنان اۋمادى. ونى بۇزعان تەك، كۇتپەگەن جەردەن كيلىككەن ءوز ارا جاۋلاسۋ بولدى.
ادەبيەتكە قالاي اينالىسقانىمدى ايتتىم عوي دەيمىن. سول كەزدىڭ تۇرعىسىنان قاراعاندا نەداۋىر تاجىريبە الىپ قالعان ەكەنمىن، كەيىن سونداعى جازعاندارىمدى الەكساندر پەتروۆيچ سۋماروكوۆ قاتتى ماقتادى. ءبىر كۇنى شاعىن ءبىر ولەڭ جازدىم دا، ونىم وزىمە ۇناي قالدى. جازۋشى كەڭەس الۋدى سىلتاۋراتىپ، ۇنامدى شىعارماسىن قولايلى كىسىلەرىنىڭ بىرىنە وقىعانشا اسىعاتىنى بەلگىلى عوي. كرەپوست كولەمىندە ولەڭ تانيتىن جالعىز شۆابرين عانا بولاتىن. سوندىقتان جاڭاعى شىعارمامدى كوشىرىپ الىپ، سوعان اپاردىم. ازعانا وتىرىپ ءجونىمدى تۇسىندىرگەن سوڭ مىنا ولەڭىمدى وقىپ بەردىم:
ماحاببات دەرتىن جاسىرىپ،
كورىنبەس ءۇشىن ساۋلەمە،
ماشادان بويدى قاشىرىپ،
ءتۇسىپ ءبىر ءجۇرمىن اۋرەگە!
شۇعىلالى جارىق كوزدەرى
ەسىمنەن استە كەتپەيدى،
جۇرەگىمە ءورت سالدى
شىداۋعا سابىرىم جەتپەيدى.
كۇيىمدى، ماشا، ءتۇسىنىپ،
راحىمىڭا، جانىم، الا كور.
عاشىعىڭمىن كۇيىكتى،
كوز قىرىڭدى سالا كور.
ولەڭىمە لايىق ماقتاۋ سىيىن كۇتكەن ايقىن نيەتپەن شۆابرينگە بۇرىلدىم:
— بۇعان قالاي قارايسىڭ؟ - دەدىم، قالاۋىما ساي سوزگە تارتىپ.
ءبىراق مەنىڭ سورىما شۆابرين كادىمگى قايىرىمسىزدىعىنا باستى.
ولەڭىڭ جامان ەكەن دەگەن ول ءبىر-اق تومىرىق جاۋاپ قايىردى.
— نەگە ولاي دەيسىڭ؟- دەدىم رەنجىگەنىمدى جاسىرىپ.
— سەبەبى،- دەدى ول اسىقپاي وتىرىپ؛ - مۇنداي ولەڭدەر مەنىڭ ۇستازىم ۆاسيليي كيريلىچ ترەدياكوۆسكييگە لايىق جانە سونىڭ ماحابباتقا ارنالعان شۋماقتارىنا قاتتى ۇساپ تۇر.
سودان سوڭ مەنىڭ داپتەرىمدى قولىنا الدى دا، ولەڭنىڭ ءاربىر جولى مەن ءاربىر ءسوزىن جەكە تالداپ، ماعان ينەدەي قادالاتىن قورلىق سوزدەرىن جاۋدىرا باستادى. مەن ودان ءارى شىداي المادىم، داپتەرىمدى قولىنان جۇلىپ الدىم دا، ەندىگارى جازعانىمدى كورسەتپەۋگە سەرت ەتتىم. ول مەنىڭ بۇل اشۋىما دا كۇلە جاۋاپ قايىردى:
— كورەمىز، سوزىڭدە تۇرا الساڭ، يۆان كۋزميچقا تاماق الدىندا گرافين اراق قانداي قاجەت بولسا، ولەڭشىگە دە تىڭداۋشى سونداي قاجەت بولار. ال مىنا ىنتىعىڭدى قۇرتقان، نازىك ماحابباتىڭدى دۋىلداتقان عاشىعىڭ قاي ماشا؟ ماريا يۆانوۆنانىڭ ءوزى ەمەس پە؟ -دەدى.
— وندا جۇمىسىڭ بولماسىن، - دەدىم تۇيىلگەن قاباعىمدى اشپاستان؛ - ايتەۋىر ءبىر ماشا شىعار. ءبىراق، ول تۋرالى سەنىڭ كەڭەسىڭ مەن جورامالىڭنىڭ ماعان كەرەگى جوق.
— ەھە! ءوزىمشىل ولەڭشى، مومىن ماحابباتشى ەكەنسىڭ! - دەدى مەنى كۇيىندىرە، ىزالاندىرا ءتۇسىپ، - مەنىڭ كەڭەسىمە قۇلاق اس: قىزدا دامەڭ بولسا ولەڭدى قوي دا، باسقا امالىن قاراستىر.
— مۇنىمەن نە دەمەكشى ەڭ، مىرزام؟ تۇسىندىرە تۇسۋگە بولار ما؟
— ابدەن بولادى. ەگەر ماشا ميرونوۆا كۇندە كەشكە ءبىر سوعىپ كەتسىن دەسەڭ وزىڭە، نازىك جىردىڭ ورنىنا ەكى سىرعا سىيعا تارت، ودان توتەسى جوق.
قانىم قايناپ كەتتى.
— بۇل قىز تۋرالى نەلىكتەن مۇنداي پىكىردەسىڭ؟ - دەدىم، ءوزىمدى ءوزىم دولى اشۋدان ارەڭ ۇستاپ.
— بىلەمىن، - دەدى ول تاجالداي سىقىلىقتاپ كۇلىپ، — ءىسى مەن ادەت، ادەبىنە قاراپ بىلەمىن.
— ساندالىپسىڭ، بۇزىق!- دەدىم، قۇتىرىنا ايقايلاپ؛ — سەن ونى ەڭ وڭباعان ارسىزدىقپەن قارالاپ تۇرسىڭ.
ءشۆابريننىڭ ءتۇسى وزگەرىپ كەتتى.
— مۇنىڭ اياعى ەلەۋسىز كەتپەيدى، - دەدى ول قولىمدى قىسىپ، — ءسىز ەندى مەنىڭ جەكپە-جەگىمە شىعۋعا ءتيىستىسىز.
— قالاعان كەزىڭە ءازىرمىن! - دەدىم شىن-اق قۋانىپ.
وسى مينۋتتا مەن ونى تۇگىپ جەۋگە ءازىر ەم. وسى كەتكەن بويىممەن، كومەندانت ايەلىنىڭ ءامىرى بويىنشا، قىسقا قارسى كەپتىرىلەتىن ساڭىراۋقۇلاقتاردى جىپكە ءتىزىپ وتىرعان يۆان يگناتيچكە كەلدىم.
— ا، پەتر اندرەيچ! - دەدى مەنى كورە سالا؛ - تورلەتىڭىز! قايدان كەلەسىز؟ قايدا باراسىز؟ بىلۋىمە رۇقسات پا؟
مەن قىسقا سويلەسىپ، الەكسەي يۆانوۆيچپەن ەرەگىسىپ قالعانىمدى ءتۇسىندىردىم، ونىڭ، يۆان يگناتيچتىڭ وزىمە سەكۋندانت بولۋىن ءوتىندىم. يۆان يگناتيچ بار ايتقانىمدى زەيىنىمەن تىڭدادى دا جالعىز كوزىن شاقىرايتىپ جىبەردى.
— ايتپاعىڭىز، - دەدى، ول ماعان قادالا ءتۇسىپ؛ — ءسىز الەكسەي يۆانىچتى جارىپ ولتىرگەندە مەن سونىڭ قاسىندا تۇراتىن كەپىلى بولۋىم كەرەك قوي؟ بىلۋىمە رۇقسات ەتىڭىز، سولاي ما؟
— ءدال سولاي.
— قويىڭىز، پەتر اندرەيچ! بۇل پالەنى قايدان شىعارىپ ءجۇرسىز! كوپ بولسا الەكسەي يۆانىچپەن كەرىسىپ قالعان شىعارسىز. ونىڭ نەسى سۇمدىق! ول ءبىر جابىسىپ قالار تاڭبا دەيمىسىز! ول سوكسە، ءسىز دە سوگىڭىز، ول تۇمسىقتان قوندىرسا، ءسىز قۇلاقتان بەرىڭىز، تاعى ءبىر جەرلەرىنەن ۇرىڭىز - سودان سوڭ ايرىلىسىپ كەتىڭىزدەر؛ ار جاعىن ءوزىمىز بىتىستىرەمىز. سۇراۋعا رۇقسات ەتىڭىز، ءوز تانىسىن جارىپ تاستاعاننىڭ نەسى جاقسىلىق؟ جارىپ-اق تاستاڭىز ونى، الەكسەي يۆانىچقا مەنىڭ دە ىنتىعىم قۇرىپ تۇرعان جوق، ال ول ءسىزدى جازىم قىلسا شە؟ وندا نە بولعانى؟ وندا كىمنىڭ اقىماق بولعانى.
پورۋچيكتىڭ اقىلدى كەڭەسى ماعان دارىمادى. مەن ءوز نيەتىمدە قالدىم.
— ەندەشە ءوزىڭىز ءبىلىڭىز،- دەدى يۆان يگناتيچ - قالاعانىڭىزدى ىستەڭىز. ءبىراق مەن كۋا بولا المايمىن و نەنىڭ اقىسى؟ توبەلەستىڭ نەسى تاڭسىق. شۆەدپەن سوعىستا بولعانمىن، تۇرىكپەن دە تومپەشەكتەسكەنبىز: ءبارىن دە كورگەمىن، سولارىما دا شۇكىرلىك.
مەن وعان سەكۋندانت مىندەتىن جاقاۋراتىپ كوردىم؛ ءبىراق بۇل سوزدەرىم دە يۆان يگناتيچتىڭ قۇلاعىنا كىرمەي قويدى.
— ىقتيارىڭىز بولسىن، ەندەشە. بۇل جۇمىسقا مەن ارالاسسام ءوز جونىممەن ارالاسارمىن، قىزمەت بورىشىمدى اقتاۋ ءۇشىن يۆان كۋزميچكە بارىپ، كرەپوستتا بولعالى جاتقان قان توگىس جەكپە-جەگىن، قازىنا مۇددەسىنە قايشى اڭگىمەلەردى باياندارمىن؛ سودان سوڭ كومەندانت مىرزا ءتيىستى شاراسىن ءوزى-اق قولدانباي ما...- دەدى.
مەنى مىنا ءسوز قاتتى سەسكەندىردى. يۆان يگناتنچتان كومەندانتقا بىلدىرمەۋىن ءوتىندىم. جالىنىپ-جالبارىنىپ، ارەڭ كوندىردىم، ايتقانىما بولادى دەگەن ۋادە ءسوزىن العان سوڭ ەندى بۇدان بويىمدى اۋلاق سالۋعا تىرىستىم.
كەشكى ۋاقىتىم كۇندەگى داعدى بويىنشا كومەندانت ۇيىندە ءوتتى. ەشتەڭە سەزدىرمەي، كولدەنەڭ سۇراقتاردان اۋلاق بولۋ ءۇشىن، كوڭىلدى، سەرگەك وتىرمىن؛ ءبىراق، مەنىڭ جاعدايىمداعى كىسىلەردىڭ ماقتانۋىنا تاتىرلىق سالقىن قاندىلىق پەن بايسالدىلىق ءدال ءقازىر مەنىڭ ءوز بويىمدا جوق بولاتىن وسى كەشتە مەنى نازىكتىك، ەلجىرەگىشتىك سەزىمى باسىپ ەدى. ماريا يۆانوۆا دا بۇرىنعىسىنان كورى الدەقايدا ادەمى كورىندى ماعان. كۇناسىز اجارىنا اقىرعى رەت كوز سالۋىم بولار دەگەن وي، ونى ماعان ەرەكشە سيپاتتى كورسەتتى. مۇندا شۆابرين دا كەلدى. مەن ونى وڭاشا شىعارىپ الىپ، يۆان يگناتيچپەن بولعان اڭگىمەمەن تانىستىردىم.
— بىزگە سەكۋندانتتىڭ كەرەگى قانشا؟ - دەدى ول قىسقا قايىرىپ،- ولارسىز دا بولا بەرەدى.
ءبىز ەرتەڭ ەرتەمەن، ساعات جەتىدە، قورعان تۇبىندەگى ءشوپ ماياسىنىڭ ارتىندا كەزدەسىپ، سول جەردە سوعىسۋعا ۋادەلەستىك. ءبىزدىڭ وسى كەزدەگى سىرتقى ءپىشىنىمىز دوس جارانداردىڭ ءتاتۋ-تاتتى سىرلاسىپ تۇرعانىنداي كورىنسە كەرەك، يۆان يگناتيچ قۋانىپ كەتتى دە، ويىنا كەلگەنىن وڭاي اقتارا سالدى.
— ە، باسە، وسىلاي بولۋى كەرەك قوي، جاقسى ارازدىقتان جامان تاتۋلىق ارتىق، - دەدى، ماعان دوستىق نازارمەن قاراپ، - ارقاڭدا كۇناڭ بولسا دا، جانىڭ ساۋ بولسىن.
— و نە، و نە، يۆان يگناتيچ؟ - دەدى بۇرىشتا كارتا اشىپ وتىرعان كومەندانت ايەلى: -قايتا ايتشى، مەن ەسىتە الماي قالدىم.
يۆان يگناتيچ مەنىڭ نارازى پەيىلىمدى بايقاپ قالدى، ونىڭ ۇستىنە ەشكىمگە ايتپايمىن دەگەن ۋادەسى جاڭا ەسىنە ءتۇستى بىلەم، ۇيالىپ ۇندەي الماي قالدى. وسى ەكى ارادا جاردەم بەرگىسى كەلگەندەي اڭگىمەگە شۆابرين ارالاسا كەتتى:
— يۆان يگناتيچ ءبىزدىڭ تاتۋلاسقانىمىزدى ۇناتىپ تۇر، - دەدى ول ءوز تاراپىنان جاۋاپ قايتارىپ.
— ە، و نە دەگەنى، كەرىسىپ قالىپ پا ەڭ بىرەۋمەن؟
— ءبىز پەتر اندرەيچپەن ەكەۋمىز قاتتى شايقاسىپ قالعانبىز.
— و، نە ءۇشىن؟
— تىپتەن بولماشى نارسە ءۇشىن، كىشكەنە ولەڭ ءۇشىن، ۆاسيليسا ەگوروۆنا.
— ولەڭ دەيمىسىڭ! تاپقان ەكەنسىڭدەر ەرەگەسەر سىلتاۋدى!.. ال ءجونىن ايتشى، باسى نەدەن ۋشىقتى؟
— ءجونى بىلاي: پەتر اندرەيچ جاقىندا ءبىر ولەڭ شىعارعان ەكەن، بۇگىن ماعان كەپ سول ولەڭىن ايتتى. ال مەن وعان قوسىلىپ ءوزىم سۇيەتىن:
كاپيتان قىزى، قۇبىلما،
دالادا تۇندە قىدىرما،-
دەيتىن ولەڭىمدى انگە قوستىم. پەتر اندرەيچ سوعان اشۋلانىپ، ەكەۋمىز قىرعي-قاباق كەلىپ قالىسىپ ەك، ءبىراق اركىمنىڭ قالاعان ولەڭىن ايتۋعا ەرىكتى ەكەنىن ەسكەرىپ، اڭگىمەنى دوعاردىق.
ءشۆابريننىڭ ۇياتسىزدىعى مەنى تاعى دا قۇتىرتا جازدادى. باسقا ەشكىم تۇسىنگەن جوق، اڭعارماعان جۇرت ەلەڭ قىلماي قالدى. اڭگىمە ولەڭمەن باستالىپ، ەندى ولەڭ شىعارۋشىلارعا اۋىسقان-دى، وسى تۇستا كومەندانتتىڭ ءوزى ارالاسا باستادى:
— ولاردىڭ ءبارى جۇگەنسىز كەتكەن ماسكۇنەم بولادى ەكەن،– دەدى ول اقىن اتاۋلىنى جاراتپاي، ولەڭشىنىڭ قىزمەتكە قايشى، كىسىنى ازدىراتىن، زياندى جۇمىس ەكەنىن ەسكەرتىپ، ونداي نارسەمەن اينالىسپاۋىمنىڭ قاجەتتىگىن ايتتى. وسىنىڭ ءبارى دوستىق كەڭەس، اقىل رەتىندە ايتىلدى.
ودان ءارى شۆابرينمەن ءبىر جەردە وتىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. مەن كوپ كىدىرمەي، كومەندانتپەن جانە ونىڭ ءۇي ىشىمەن قوشتاسىپ، شىعىپ كەتتىم؛ ۇيگە كەلگەن سوڭ قىلىشىمنىڭ شانشىلار ۇشى مەن ءجۇزىن بايقادىم. ساۆەليچكە ساعات جەتىگە جەتپەي وياتۋدى تاپسىرىپ، ۇيىقتاۋعا جاتتىم.كەلەسى كۇنى، ايتىلعان مەرزىمدە، مايا سىرتىندا دۇشپانىمدى كۇتتىم، كەشىكپەي و دا جەتتى ول جەرگە.
— ۇستىمىزگە بىرەۋلەر كەپ قالۋى مۇمكىن، تەزدەتۋىمىز كەرەك، - دەدى مەنى اسىقتىرىپ. ەكەۋمىز دە ءمۋنديرىمىزدى شەشتىك، جالاڭ كامزولمەن سەمسەر سۋىرىستىق.
ءدال وسى مينۋتتا سوڭىنا ەرتكەن بەس جارىمجان سولداتىمەن مايا سىرتىنان يۆان يگناتيچ شىعا كەلدى. ول بىزگە بۇيرىق تۇرىندە كومەندانتقا جۇرۋگە قوستى. قىنجىلساق تا ەرىكسىز امىرگە كوندىك، ءبىز سولداتتار قورشاۋىندا، اسا پاڭدانىپ، ماقتانا ادىمداعان يۆان يگناتيچتىڭ ىزىنە ىلەسىپ كەتە باردىق. كومەندانت ۇيىنە كىردىك، يۆان يگناتيچ ەسىك اشتى: "اكەلدىم!" دەدى ءوز ۇنىنە ءوزى سۇيسىنگەندەي ماساتتانىپ. ءبىزدى ۆاسيليسا ەگوروۆنا قارسى الدى.
— ەح، اكەتايلارىم! بۇل قاي قىلىقتارىڭ؟ سەبەبى قالاي؟ نە ءۇشىن؟ ءبىزدىڭ كرەپوستا قان توگۋ مە! يۆان كۋزميچ، ەكەۋىن دە تاباندا قاماۋعا ال! پەتر اندرەيچ! الەكسەي يۆانىچ! بەرىڭدەر قىلىشتارىڭدى، دەرەۋ بەرىڭدەر! پالاشا، قىلىشتارىن شولانعا اپارىپ تاستا. پەتر اندرەيچ! مۇنداي مىنەزدى، اسىرەسە، سىزدەن كۇتپەپ ەم، ۇيات ەكەن مۇنىڭ! الەكسەي يۆانىچقا داۋا جوق: ول كىسى قانىن ارقالاپ گۆارديادان قۋىلعان، قۇدايعا سەنبەيدى. ال ساعان جول بولسىن؟ سەن دە وسىنداي بولايىن دەگەنىڭ بە؟
ايەلىنىڭ ءسوزىن يۆان كۋزميچ تە قوستاي جونەلدى:
— سەن تىڭداي ءبىل - دەدى ماعان قادالىپ،- ۆاسيليسا ەگوروۆنا ابدەن ءجون ايتادى. جەكپە-جەك اسكەر اراسىندا زاڭدى تۇردە تىيىم سالىنعان نارسە.
بۇل ەكى ارادا پالاشكا قىلىشتارىمىزدى شولانعا اكەتتى. مەن ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردىم. ال شۆابرين سۋىق ءتۇسىن وزگەرتپەي تۇرىپ، كاپيتان ايەلىنە قادالدى:
— ءسىز مەنىڭ قانشا قۇرمەتتەرلىك كىسىم بولساڭىز دا كەمشىلىگىڭىزدى ايتپاسىما مۇمكىن ەمەس. بىزگە بيلىك، شەشىم كەسۋىڭىز ورەسكەل كورىنەدى ماعان. مۇنداي ءىستى يۆان كۋزميچتىڭ ءوز ەركىنە قالدىرىڭىز، بۇل سول كىسىنىڭ جۇمىسى، - دەدى سالماقپەن.
— ءسوز-اق ەكەن، اكەشىم! - دەدى كاپيتان ايەلى دۇرسە قويا بەرىپ؛ - ەرلى-بايلى ادام ءبىر رۋح، ءبىر توپىراقتان ەمەس پە؟ يۆان كۋزميچ؟ سەن نەگە اڭقيىپ تۇرسىڭ، جاپتىر مىنالارىڭدى. قارا سۋ مەن قارا ناننان باسقا تۇك تاتقىزباي جاپقىز. بۇلاردىڭ جانىن سولاي قاق. گەراسيم اتاي دا شاريعات جازاسىن كەسسىن، ءتاڭىرى الدىندا كۇنالارىنا كەشىرىم سۇراپ، جۇرت الدىندا وكىنەتىن بولسىن تەنتەكتەر.
يۆان كۋزميچ نە ىستەرىن بىلمەي اڭىرىپ قالدى. ماريا يۆانوۆنا دا ءتۇسى قاشىپ سۇرلانىپ كەتىپتى. كەم-كەمىنەن ءسوز ءتۇيىنى تولاستاپ، كومەندانت ايەلىنىڭ اجارى اشىلا باستادى؛ ول جاۋىققان ەكەۋمىزدى زورلاپ ءسۇيىستىردى. پالاشكا قىلىشىمىزدى قايتا اكەپ بەردى. ءبىز كومەندانت ۇيىنەن تاتۋلاسقان كىسىدەي بوپ شىقتىق. يۆان يگناتيچ ەكەۋمىزدى ۇزاتىپ سالدى.
— مۇنىڭىز قالاي؟ - دەدىم اشۋلانىپ؛ - ايتپاسقا ماعان ۋادە بەرىپ تۇرىپ، كومەندانتقا جەتكىزگەنىڭىز ۇيات ەمەس پە؟
— قۇداي كەپىل يۆان كۋزميچكە بۇل تۋرالى ءتىس جارسام نەعىل دەيسىز، ۆاسيليسا ەگوروۆنا قويماي قازباقتاپ ءبىلىپ العان. كومەندانتقا بىلدىرمەي، ودان كەيىنگى جۇمىستاردى ىستەتكەن دە سو كىسىنىڭ ءامىرى... دەگەنمەن، اڭگىمەنىڭ وسىلاي بىتكەنىنە شۇكىر،- دەدى.
وسىنى ايتتى دا جالت بۇرىلىپ، كەيىن قايتىپ كەتتى. ءبىز شۆابرين ەكەۋمىز عانا وڭاشا قالدىق.
— اڭگىمە مۇنىمەن بىتپەسكە كەرەك، - دەدىم مەن وعان.
— ارينە، - دەدى شۆابرين؛ - ءسىز ماعان جاساعان سوتقارلىعىڭىز ءۇشىن قانىڭىزبەن جاۋاپ بەرەسىز. ءبىراق ءقازىر سىرتتان كوز سالىپ، ءىزىمىزدى باعۋشىلار بار. سوندىقتان بىرەر كۇن ەشتەڭە سەزدىرمەيىك. كورىسكەنشە قوش بولىڭىز!
ءسۇيتىپ ءبىز ەكەۋمىز تۇك كورمەگەندەي بولىپ تارقاستىق. كومەندانت ۇيىنە ورالىپ كەپ، داعدىم بويىنشا ماريا يۆانوۆنانىڭ قاسىنا وتىردىم. يۆان كۋزميچ ءبىر جاققا كەتىپتى، ال ۆاسيليسا ەگوروۆنا دا ءۇي شارۋاشىلىعىنان بوساماي ءجۇر ەكەن. اقىرىن عانا سويلەسىپ وتىرمىز. ماريا يۆانوۆنا نازىك، جىلى سوزدەرمەن: مەنىڭ شۆابرينمەن جاساعان جانجالىمنان وزدەرىنىڭ قانشالىق ابىرجىعاندارىن ءتۇسىندىردى.
— سىزدەر قىلىشپەن سىناسپاق بوپتى دەگەندى ەستىگەندە، ەسىمنەن تانىپ قالا جازدادىم. قىزىق-اۋ ەركەكتەر! جەتىگە جەتپەي ۇمىتىلار جالعىز ءسوز ءۇشىن كەسكىلەسۋگە، ولىمگە باس تىگۋگە دەيىن بارادى. ول ول ما، ار-ۇياتتارىن قۇرباندىق ەتۋگە ءازىر، كولدەنەڭ جانى اشىرلاردىڭ دا،.، يا سۇيتەدى. ءبىراق مىنا جانجالدى ءسىز باستاماعانىڭىزعا سەنەمىن. الەكسەي يۆانىچ ايىپتى بۇعان.
— ماريا يۆانوۆنا، ءسىز نەگە بۇلاي ۇيعاردىڭىز؟
— تەك انشەيىن... قىزىق كىسى ءوزى... الەكسەي يۆانىچ ۇنامايدى ماعان ءبىر ءتۇرلى جەكسۇرىن كورىنەدى. ول ونىڭ مەنى وسىنشالىق جاراتپاۋىن ەش ۋاقىتتا تىلەمەس ەدىم. بۇدان ارتىق قورقىنىش بولماس ەدى ماعان،– دەدى.
— ءوزىڭىز قالاي ويلايسىز، ماريا يۆانوۆنا؟ ءسىز وعان ۇنايمىسىز، جوق پا؟
ماريا يۆانوۆنا بوگەلىڭكىرەپ، قىزارىپ قالدى.
— مەنىڭ ويىمشا، ۇنايمىن عوي دەيمىن.
— ولاي ويلاۋىڭىزعا سەبەپ نە؟
— ول مەنى وزىنە ايتتىرماق بولعان.
— ايتتىرماق دەيمىسىز! قاشان؟
— وتكەن جىلى، ءسىز كەلەردەن ەكى ايداي بۇرىن.
— ال ءسىز كونبەدىڭىز بە؟
— كورىپ وتىرسىز عوي. الەكسەي يۆانىچ، ارينە، اقىلدى كىسى، جاقسى اتانىڭ بالاسى، ءالدى-اۋقاتتى ادام، ءبىراق ۆەنەس كيىپ تۇرىپ، ونىمەن جۇرت الدىندا ءسۇيىسۋ كەرەكتىگىن ويلاعانىمدا... قۇداي كورسەتپەسىن! التىنعا كومسە دە كونبەسپىن!
ماريا يۆانوۆنانىڭ سوزدەرى كوزىمدى اشتى، كوپ نارسەگە مەن ەندى ءتۇسىندىم. قىز تۋرالى قويماستان ايتاتىن ءشۆابريننىڭ قىرشاڭقى سوزدەرى ەندى ۇعىمدى بولدى. ماريا يۆانوۆنامەن ەكەۋمىزدىڭ جاقسى نازار، جىلى سوزدەرىمىزدى بايقاعان سوڭ، قايتسە دە ەكەۋمىزدى ايىرۋعا تىرىسقان بولۋى كەرەك.
العاشقى كەرىسىمىزگە سەبەپشى بولعان سوزدەر بوس قىلجاق، دورەكى مىنەزدىڭ كەلەكەسى بولماي، ەندى ماعان ادەيى ويلانىپ ايتىلعان قوڭىرسىق وسەك، كەشىرىلمەيتىن جالا بوپ كورىندى. قىرشاڭقى ءتىلدى اياۋسىز جازالاۋ نيەتى بۇرىنعىدان بەتەر كۇشەيدى، شىنداپ شايقاسۋدىڭ قولايلى مەرزىمىن اسىعىپ كۇتتىم.
بۇل كۇتۋىم كوپكە ۇزامادى. كەلەسى كۇنى ەلەگيا جازىپ، ولەڭنىڭ ۇيقاسىن ىزدەپ، قاۋىرسىن قالامنىڭ ۇشىن مۇجىپ وتىرعانىمدا شۆابرين كەپ تەرەزەمدى قاقتى. مەن قالامدى تاستاپ، قىلىشىمدى الدىم دا دالاعا شىقتىم.
— كەشىكتىرە بەرۋدىڭ كەرەگى نە؟ - دەدى شۆابرين؛ - ءقازىر ءبىزدى باقىلاۋشى جوق. وزەن جاعاسىنا بارايىق. بىزگە وندا ەشكىم بوگەت جاسامايدى.
ءبىز ودان ءارى ءۇن قاتىسپاي ءجۇرىپ كەتتىك. جاردان تۇسەر جالعىز اياق جولمەن سۋ جيەگىنە جەتىپ، قىلىش سۋىرىستىق. شۆابرين قىلىشتاسۋعا مەنەن شەبەرلەۋ سياقتى، ءبىراق، مەن وعان قاراعاندا ءارى الدىلەۋ، ءارى باتىلداۋ ەكەنمىن ءبىر كەزدەردە سولدات بولىپ، ماعان بىرنەشە سايىسۋ ساباعىن بەرگەن بوپرە فرانسۋزدان العان ونەرىمدى وسى جەردە جۇمسادىم. مەنى مۇنداي قاتەرلى جاۋ دەپ شۆابرين بۇرىن كۇتپەگەن ءتارىزدى. كوپكە دەيىن بىر-بىرىمىزگە دارىتپادىق. اقىرى ءشۆابريننىڭ السىرەگەنىن سەزدىم دە، ۇستەم قيمىلداپ، ەركىن ءتونىپ، سۋعا ايداپ تىقتىم. وسى كەزدە اتىمدى اتاعان قاتتى ايقاي ەستىلدى. ارتىما بۇرىلىپ قاراسام جالعىز اياق جولمەن جان ۇشىرىپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان ساۆەليچ ەكەن.. ءدال وسى كەزدە ون يىعىمنىڭ استىن الا، كوكىرەگىمە وتكىر قىلىش پارمەنىمەن قادالدى. مەن ەسىمنەن تانىپ، قۇلاپ ءتۇسىپپىن.
V تاراۋ
ماحاببات
شىرايلى قىز، قۋتىڭداما، ماسىقپا،
جاستاي ەرگە شىعامىن دەپ اسىقپا؛
اتا-انانىڭ كەڭەسىن ال،
تۋىستارىڭا قۇلاعىڭ سال
ۇمىتپا ەلدىڭ ناقىلىن:
قىمبات جاساۋ - باسىڭداعى اقىلىڭ.
حالىق ولەڭى
تاپساڭ مەنەن اسىلدى، ۇمىتارسىڭ وندا سەن،
تاپساڭ مەنەن جاسىقتى، شىعارماسسىڭ ەسىڭنەن.
بۇ دا حالىق ولەڭى
كوزىمدى اشقان سوڭ دا ءبىرسىپىرا ۋاقىت ەسىمدى جيا الماي، نە بولعانىمدى تۇسىنە الماي قالدىم. مەن كەرەۋەتتە، ءوزىم تانىمايتىن ءبىر ۇيدە جاتىر ەكەم. الدىمدا شىراعدان ۇستاپ ساۆەليچ تۇر. الدەكىم كەۋدەم مەن ءيىنىمدى بايلاعان شۇبەرەكتى اقىرىن عانا جوندەپ وتىر. كەم-كەمدەپ اقىلىم كىرە باستادى. ەندى جەكپە-جەككە شىعىپ، سوندا جارالانعانىم دا ەسىمە ءتۇستى. وسى مينۋتتا سىقىرلاپ ەسىك اشىلدى.
— قالاي، نە بولاتىن؟ - دەدى سىبىرلاعان داۋىس، مەن وسى ۇننەن تىتىركەنىپ كەتتىم.
— ءالى ءبىر قالىپتا، - دەپ جاۋاپ قاتتى ساۆەليچ؛ - مىنە، بەسىنشى كۇن ەسسىز، ءتىلسىز جاتىر.
مەن بۇرىلىپ قاراعىم كەپ ەدى، ءبىراق مۇرشام جەتپەدى.
— مەن قايدامىن؟ كىمدەر بار مۇندا؟ - دەدىم بار قۋاتىمدى جيناپ.
ماريا يۆانوۆنا كەرەۋەتىمە تاقاۋ كەپ، ماعان ەڭكەيدى.
— قالايسىز، ءتاۋىرمىسىز؟
— قۇدايعا شۇكىر، - دەدىم ءالسىز داۋىسپەن؛ - ءسىزبىسىز، ماريا يۆانوۆنا؟ ايتىڭىزشى ماعان...
ارجاعىن ايتۋعا دارمەنىم جەتپەي، سويلەي الماي قالدىم. جانى جاڭا سايابىر تاپقانداي ساۆەليچ اۋىر كۇرسىنىپ الدى، اجارىنان قۋانىش تولقىنى كورىندى.
— ەسى كىردى! ەسى كىردى عوي! - دەدى قايتالاپ؛ - قۇدايعا شۇكىر! قورقىتتىڭ-اۋ مەنى، كوكەشىم، پەتر اندرەيچ! بەس كۇن!.. وڭاي ما؟
ونىڭ ءسوزىن ماريا يۆانوۆنا ءبولىپ كەتتى:
— كوپ سويلەسپە، ساۆەليچ، ابدەن الدەنگەنشە سويلەسۋگە جارامايدى، - دەدى. ودان سوڭ ەسىكتى جاي عانا جاۋىپ، ءوزى شىعىپ كەتتى. وي شىركىن تاعى دا تولقىنا باستادى. ءسۇيتىپ، جاتقان جەرىم كومەندانت ءۇيى بوپ شىقتى. ماريا يۆانوۆنا ماعان كەلىپ تۇرادى ەكەن. مەن ساۆەليچكە بىرنەشە سۇراقتار بەرمەك بوپ ەم، قارت باسىن شايقاپ، قۇلاعىن باستى. مەن رەنجىپ جاتىپ كوز جۇمدىم، كوپ ۇزاماي ۇيقىعا بولەندىم.
ءبىر ۋاقىتتا ويانىپ كەتىپ ساۆەليچتى شاقىرسام، ونىڭ ورنىنا الدىمدا تۇرعان ماريا يۆانوۆنانى كوردىم. ول مەنىڭ قايتا ەس جيعانىما پەرىشتە ۇنىندەي ادەمى لەبىزىمەن قايىرلى بوسىن ايتتى؛ وسى مينۋتتاعى مەنى بيلەگەن ءلاززاتتى سەزىمدى سيپاتتاۋعا ءسوز جەتپەس. مەن ونىڭ قولىنان ۇستاپ، اۋزىما باسىپ، كوز جاسىمدى توگە بەرىپپىن. ماشا قولىن تارتپادى... ءبىر مەزگىلدە ۇلبىرەگەن ىستىق ەرىندەرى بەتىمە كەپ ءتيدى. جالىن بوپ ءسۇيدى. ونە بويىمدى وت ارالاعانداي بولدىم.
— سۇيىكتىم، مەيىرىمدى ماريا يۆانوۆنا، باقىتتى ەت مەنى، ساۋلەشىم، جارىم بولۋعا ريزالىعىڭدى بەر، - دەدىم.
قىز ەسىن ەندى جينادى.
— قۇداي ءۇشىن سابىر ەتىڭىز، - دەدى قولىن تارتىپ الىپ: - ءسىز ءالى قاتەرلى حالدەسىز، جاراڭىز قايتا اشىلۋى مۇمكىن ساقتانىڭىز، تىم بولماسا مەن ءۇشىن ساقتانىڭىز.
وسى سوزدەرمەن مەنى شالقىعان شاتتىق تولقىنىندا قالدىردى دا شىعىپ كەتتى. باقىت قايتا ءتىرىلتتى مەنى. ول مەندىك بولادى. ول مەنى سۇيەدى! وسىنداي ويلار بارلىق ءومىرىمدى جاڭادان ارلەندىرگەندەي بولدى.
سودان باستاپ ساعات سايىن ءتاۋىر بولا ءتۇستىم.
مەنى پولكتىڭ شاشتارازى ەمدەدى. ۇيتكەنى، ودان باسقا كرەپوستا ەم بىلەر ەشكىم جوق تۇعىن. شاشتاراز مەنىڭ باقىتىما بىلگىرلىك كورسەتەم دەپ اۋرەلەنگەن جوق. جاستىق پەن تابيعات قوسىلىپ ساۋلىعىمدى تەزدەتتى. كومەندانت ءۇي ىشىمەن مەنى كۇتۋدە، اسىرەسە، جانىمنان شىقپايتىن ماريا يۆانوۆنا ەدى.
ءساتى تۇسكەن كەزدە ۇزىلگەن اڭگىمەنىڭ اياعىن جالعاستىراتىندىعىم، ارينە، بەلگىلى عوي؛ سول سياقتى مەن كەشەگى باستالعان ماحاببات سىرىن قايتا شەرتتىم، ماريا يۆانوۆنا سابىرمەن وتىرىپ، قۇلاق سالدى. ول قىز كادەسىن جاساپ، ءسوز بۇيداعا سالماي، ءوز كوڭىلىنىڭ ماعان ءتۇزۋ ەكەنىن، ونى اتا-اناسىنىڭ دا ماقۇل كورەتىنىن ايتتى.
— ءبىراق، ءوزىڭ جاقسىلاپ ويلان، - دەدى سول كىدىرىپ الىپ، - سەنىڭ تۋىستارىڭ تاراپىنان نارازىلىق بولماس پا؟
مەن ويلانىپ قالدىم. شەشەمنىڭ مەيىرىمدى جۇرەگىنە كۇمانىم جوق؛ ال، اكەيدىڭ ادەت، سالتى، ءوي-ورىسى وزىمە بەلگىلى، مەنىڭ ماحابباتىم وعان پالەندەي اسەر ەتپەسكە ءتيىس، وعان ول جاس جۇرەكتىڭ انشەيىن ءبىر جەل قۇيىن سەرپىنى سياقتى كورىنۋى حاق؛ وسىنىڭ ءبارىن ماريا يۆانوۆنادان جاسىرمادىم، سۇيتسە دە اكەيگە ادەمى سوزدەرمەن كەلىستىرىپ تۇرىپ حات جازىپ، ونىڭ اتالىق رۇقساتىن سۇرايتىنىمدى ءبىلدىردىم. مەن وسىدان كەيىن اكەيگە جازعان حاتىمدى ماريا يۆانوۆناعا كورسەتتىم، ول وقىپ شىقتى دا حاتتى بارىنشا دالەلدى، بارىنشا اسەرلى جازىلعان دەپ تاپتى، مۇنىڭ سوڭى جاقسىلىققا سوعاتىنىنا دا ينەدەي شاكتەنبەدى، ءسۇيتىپ بارلىق جاستىق، ماحاببات ءۇمىتى مەن البىرت جۇرەكتىڭ نازىك سەزىمىنە بولەنە بەردى.
العاشقى ايىعا باستاعان كۇندەرىمدە-اق شۆابرينمەن تاتۋلاسىپ كەتتىم. يۆان كۋزميچ، ءبىزدىڭ جەكپە-جەگىمىز تۋرالى ءسوز عىپ وتىرىپ، ماعان بىلاي دەدى:
— ەح، پەتر اندرەيچ! وسى قىلىقتارىڭ ءۇشىن قاماۋعا الۋىم كەرەك ەدى، ءبىراق ونسىز دا جازاڭ جەتەرلىك بولدى. ال، الەكسەي يۆانىچ ءالى كۇنگە دەيىن نان ماگازينىندە كۇزەتپەن قاماۋدا وتىر، قىلىشىن ۆاسيليسا ەگوروۆنا تىعىپ تاستادى، وتىرا ءتۇسسىن، ويلانسىن، وكىنەتىن بولسىن.
مەن جۇرەگىمە دىق ساقتاماستاي باقىتتى ەدىم. شۆابرينگە كەشىرىم سۇرادىم، مەيىرىمدى كومەندانت ايەلىمەن كەلىسىپ، ونى بوساتپاق بولدى. ماعان شۆابرين كەلىپتى: ول ارامىزدا بولعان كەلىسسىز وقيعا ءۇشىن وكىنىش ايتتى؛ سونىڭ بارىنە ءوزىن كۇناكار ساناپ، وتكەن جۇمىستى تۇگەل ۇمىتۋدى تىلەدى. جاراتىلىسىمدا كەكشىلدىك بولماعاندىقتان، ەگەس جانجالدى، دەنەمە تۇسكەن جارانى، ءبارىن تەگىس كەشىردىم. ونىڭ وسەك اڭگىمەلەرىن - وزىمشىلدىگى جابىرلەنىپ، قابىل الىنباعان ماحابباتىنىڭ وتەۋى ءۇشىن ىستەلگەن ارەكەت دەپ تانىپ، باقىتسىز كۇندەسىمنىڭ قىلىقتارىن ادال نيەتىممەن كەشىردىم.
ەندى كوپ ۇزاماي ابدەن جازىلىپ، ءوز پاتەرىمە كوشتىم. اكەيگە جازعان سوڭعى حاتىمنىڭ جاۋابىن شىدامسىزدىقپەن كۇتۋدەمىن. ءبىراق ودان پالەندەي جاقسى ءۇمىتىم جوق. سوندىقتان حاتپەن كەلەر رەنىش حاباردى ەرتە سەزىنىپ، سول سەزىمدى الدىن الا باسۋ ارەكەتىندەمىن ۆاسيليسا مەن ونىڭ ەرىنە جاي-كۇيىمدى ءالى بىلدىرگەن جوقپىن-دى: ءبىراق قىزدارى جايىنداعى ويىمدى ايتا قويعاندا دا ولار تاڭىرقاماسقا ءتيىستى، ۇيتكەنى مەن دە، ماريا يۆانوۆنا دا بۇلاردىڭ الدىندا ءوزىمىزدىڭ، جاقسى سەزىمىمىزدى جاسىرىپ جۇرگەن ەمەسپىز. بۇلاردىڭ سوزگە كەلمەي ريزالىق بەرەتىنىنە ەرتەدەن سەنىمدى سياقتىمىز.
اقىرىندا، ءبىر كۇنى ەرتەمەن ساۆەليچ ماعان حات اكەپ ۇسىندى. مەن حاتتى قالاي العانىمدى بىلمەيمىن، جۇرەگىم ءلۇپىل قاعادى. ادرەس اكەمنىڭ قولىمەن جازىلىپتى. وسىنىڭ ءوزى-اق مەنى الدەقانداي ۇلكەن ساقتىققا شاقىرعانداي بولدى، ۇيتكەنى باسقا حاتتاردىڭ ادرەسى شەشەي قولىمەن جازىلىپ كەلەتىن-دى. كوپ وتىردىم كونۆەرتتى اشىپ قاراماي. كوزىم سىرتىنا جازىلعان "ورىنبور گۋبەرنياسى.
بەلوگور كرەپوسىنداعى مەنىڭ بالاما" دەگەن جازۋدا بولىپ، سونى قايتالاپ وقي بەردىم.
وسى جازۋدىڭ سيقىنا قاراپ، اكە كوڭىلىنىڭ حاتتا جازىلعان باعدارىن بايقاعىم كەلەدى. اقىرى پاكەتتى اشتىم، ءبىرىنشى جولدى وقىعاننان-اق ءىستىڭ ناسىرعا شاپقانىن اڭعاردىم. حات مازمۇنى مىناداي ەكەن:
"بالام پەتر! ميرونوۆ قىزى ماريا يۆانوۆناعا قوسىلۋعا، اتا-انادان ريزالىق سۇراعان حاتىڭدى وسى ايدىڭ 15-دە الدىق؛ مەن ساعان ريزالىق باتامدى بەرۋ بىلاي تۇرسىن، ەرتەرەك ءوزىم سوندا جەتىپ، وفيسەرلىك شەنىڭە قاراماي، بالالىق سازاڭدى تارتتىرۋدى قالاپ وتىرمىن. ۇيتكەنى: سەن ءوزىڭ سەكىلدى باسسىز بىرەۋمەن جەكپە-جەككە شىعۋىڭ ارقىلى وتان قورعاۋ ءۇشىن بەرىلگەن قىلىشتى اسىنۋعا تاتىمايتىنىڭدى كورسەتتىڭ. ەندى كىدىرمەي اندرەي كارلوۆيچكە حات جازىپ، سەنى بەلوگور كرەپوسىنان باسقا ءبىر، جەلىگىڭدى باساتىن جەرگە اۋىستىرۋىن سۇرانام. شەشەڭ سەنىڭ جەكپە-جەككە شىعىپ، جارالانعانىڭدى ەسىتىپ قاتتى كۇيىندى؛ سونىڭ سالدارىنان توسەك تارتىپ اۋىرىپ جاتىر. كىم بولار ەكەنسىڭ ءتۇبى؟ اللا مارحاباتىنا پالەندەي ءۇمىتىم جوق، ايتسە دە ۇلى قۇدىرەتتەن سەنىڭ تۇزەلۋىڭدى تىلەيمىن.
اكەڭ ا.گ."
بۇل حاتتى وقىعاننان كەيىن العان اسەرىم ءار ءتۇرلى بولدى. اكەيدىڭ اياۋسىز ايتقان قاتال سوزدەرى مەنى بارىنشا جابىرلەندىردى. ماريا يۆانوۆنا تۋرالى جازعان جەرىندەگى سوزدەرى قانشالىق قىڭىر بولسا، سونشالىق قيانات تا سياقتى. ال بەلوگوردان باسقا جاققا اۋىستىرۋ اڭگىمەسى مۇلدە زارەمدى ۇشىردى. بارىنەن دە قاتتى باتقانى شەشەيدىڭ اۋىرىپ قالعانى ەدى. وسى مينۋتتا ەڭ جەك كورگەن كىسىم - ساۆەليچ، مەنىڭ جەكپە-جەككە شىعىپ جاراقاتتانعانىمدى ودان باسقا كىسى حابارلاۋعا مۇمكىن ەمەس. تار بولمەدە ەرسىلى-قارسىلى سەندەلىپ ءجۇرىپ، ساۆەليچتىڭ الدىنا كەپ كىدىردىم، قاھارلانا قاراپ ءتىل قاتتىم وعان.
— سەنىڭ كەسىرىڭنەن جارالانىپ، ءبىر ايداي ءولىم اۋزىندا جاتىپ ەم، وعان مىسە تۇتپاي، ەندى شەشەمدى ولتىرمەك ەكەنسىڭ عوي.
ساۆەليچ توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولدى.
— مۇنىڭ قالاي، مىرزام، - دەدى ول جىلاپ جىبەرە جازداپ. - نە دەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟ سەنىڭ جارالانۋىڭا مەن سەبەپشى بوپپىن با! قۇداي كۋا،
الەكسەي يۆانوۆيچتىڭ قىلىشىنان مەن سەنى ءوز دەنەممەن قورعاۋعا جۇگىرگەم! كارىلىك يت جەتكىزبەدى كەزىندە. ال، شەشەڭە نە زيان جاساپپىن.
— نە ىستەدىڭ، بىلەمىسىڭ؟ مەنىڭ سىرتىمنان دونوس جاز دەگەن كىم ساعان؟ جوق، الدە مەنىڭ قاسىما تىڭشىلىق ءۇشىن جىبەرىلىپ پە ەڭ؟
— مەن بە ەكەم سىرتىڭنان دونوس جازعان؟ - دەدى كوزى جاساۋراپ؛ - وي، پاتشا قۇداي! ەندەشە مىرزامنىڭ ماعان جازعانىن وقىپ كور: قانداي دونوس جازدىم ەكەن، ءوز كوزىڭ جەتسىن اۋەلى.
وسىنى ايتتى دا قالتاسىنداعى حاتىن ماعان ۇسىندى، مەن مىنا سوزدەردى وقىدىم:
"ۇياتتى بىلسەڭشى، كارى يت، قانشالىق قاتتى تاپسىرعانىمدى ۇمىتىپ، بالام پەتر اندرەيەۆيچتىڭ تەرىس قىلىقتارى جونىندە بوگدە ادامداردان حابارلانعانىمشا -بىلدىرمەگەنىڭ نە سۇمدىعىڭ؟ مىرزا تاپسىرماسىن وسىلاي ورىنداي ما ەكەن؟ شىندىقتى جاسىرىپ، جاس ادامدى تىزگىنسىز جىبەرگەنىڭ ءۇشىن سەن توبەتتى باقتاشى قىپ شوشقانىڭ سوڭىنا سالىپ قويارمىن. وسى حاتتى الىسىمەن ونىڭ ساۋلىعى جونىندە، جازىلىپ كەلە جاتىر دەگەن ءسوز راس پا، دەرەۋ حات جاز؛ قاي جەرىنەن جارالاندى، جاقسى ەمدەلدى مە، ءبارىن قالدىرماي جاز" دەپتى.
مەنىڭ ساۆەليچكە جاساعان كۇدىگىم تەرىس ەكەن، ونىڭ بۇل تۋراسىندا جازىقسىز ەكەندىگى، مەنەن بەتەر ءجابىر كورگەندىگى ابدەن ايقىندالدى. مەن ونان كەشىرىم سۇرادىم؛ ءبىراق كورنيام تىنىش قويمادى.
— كوپ ەكەن دە كورەشەگىم، - دەدى قايتالاپ؛ - مىرزالارىمنىڭ دا الدىندا تالاي مۇراتقا جەتىپ وتىرمىن! كارى توبەت تە مەن، شوشقا باعۋشى دا مەن، تىپتەن سەنىڭ جاراڭا دا كىنالى مەن ەكەم!... جوق، كوكەشىم پەتر اندرەيچ! مەن ەمەس، وسىنىڭ بارىنە انت ۇرىپ كەتكەن مۋسە كىنالى: شانىشقىمەن سۇققىلاسۋ،ىرباڭداپ تەپكىلەسۋدى ۇيرەتكەن دە سول سونى ۇيرەنسە بار پالەگە توتەپ بەرەتىندەي تالاي سۇمدىقتى سول قاققان ۇيرەتكەن! مۋسەنى جالداپ، سونشا قاراجات شىعارۋ نەمەنە كەرەك ەدى!
سوندا مەن تۋرالى ادەيى ارناپ حات جازعان كىم ەكەن؟ گەنەرال ما؟ ونىڭ ماعان پالەندەي ءىلتيپاتى بايقالماعان-دى، ال يۆان كۋزميچ مەنىڭ جەكپە-جەگىم جونىندە راپورت جازۋدى قاجەت تاپپاعان. كىم ەكەنىن بىلە الماي اڭىردىم. كۇدىك سوڭى شۆابرينگە كەپ تىرەلدى. مەن تۋرالى حات جازىلىپ، باسقا جاققا اۋىستىرىلسام، كومەندانت سەمياسىنان ەرىكسىز بولىنەم، وسى جاعىنان قاراعاندا، جالعىز شۆابرينگە عانا پايدالى. بارلىق كورگەن-سەزگەنىمدى مالىمدەۋ ءۇشىن مەن ماريا يۆانوۆناعا كەتتىم. ول ەكەۋمىز باسقىشتا كەزدەستىك.
— سىزگە نە بولعان؟ - دەدى بەتىمە قاراپ، - سۇرلانىپ كەتىپسىز عوي!
— ءبىتتى ءبارى! - دەدىم اكەيدىڭ حاتىن قولىنا ۇستاتا بەرىپ.
ءوزى دە مەن سياقتى سۇرلانىپ كەتتى. حاتتى وقىپ بولىپ، قالتىراعان قولىمەن وزىمە قايتا ۇسىندى، داۋسى دا قوسا قالتىراپ بىلاي دەدى:
— ماعان تاعدىر... يا، تۋىستارىڭ مەنى ءوز ۇيالارىنا العىلارى كەلمەگەن ەكەن. ءبارى دە ءبىر اللانىڭ بۇيرىعى شىعار! ءبىزدىڭ كورەسىمىز وزىمىزدەن كورى قۇدايعا كوبىرەك ءمالىم. باسقا لاج جوق. پەتر اندرەيچ، تىم بولماسا ءسىز باقىتتى بولىڭىز...
— بۇلاي بولۋعا مۇمكىن ەمەس! - دەدىم جان داۋسىم شىعىپ، قولىنا جابىسىپ؛ - سەن مەنى سۇيسەڭ، مەن بارىنە دە ءازىرمىن. ءجۇر كازىر، سەنىڭ اتا-اناڭنىڭ اياعىنا جىعىلايىق؛ ولار قانىپەزەرلىگى جوق، پاڭسىنبايتىن، قايىرىمدى جاندار... ولار بىزگە اق باتاسىن بەرەدى؛ ءبىز نەكە قوسامىز... ال كەيىن كەزەگى كەلگەندە ءبىزدىڭ اكەيدى دە كوندىرەمىز، شەشەي ەكى باستان ءبىزدى جاقتايدى. ءبارى دە رەتتەلەدى...
— جوق، پەتر اندرەيچ، - دەدى ماشا؛ - اكە-شەشەڭنىڭ ريزالىعىسىز مەن سىزگە شىقپايمىن. ولار ريزالىق بەرمەي، سەن دە باقىتتى بولا المايسىڭ. كونەيىك اللا امىرىنە، باسقا بىرەۋدى تابارسىز، ءسۇيىپ قوسىلارسىز، مەن ەكەۋىڭە دە تىلەكتەسپىن؛ قۇداي بەتىڭنەن جارىلقاسىن...
وسىنى ايتتى دا جىلاپ جىبەرىپ، قاسىمنان تۇرا جونەلدى. مەن دە ىلەسە بولمەگە كىرمەكشى ەدىم، ءبىراق ءوزىمدى ءوزىم بەرىك ۇستاي المايتىنىمدى سەزگەن سوڭ قايتىپ كەتتىم.
جالعىز وتىرمىن، جابىرقاۋ ويعا كومىلىپ، ساۆەليچ كەلىپ ءبىر كەزدە ويىمدى ءبولىپ جىبەردى:
— مىنە، جاس مىرزام،- دەدى ول جازىلعان ءبىر قاعازدى ۇستاتا بەرىپ؛ - مەن بە ەكەنمىن ۇستىڭنەن دونوس جازۋشى، مەن بە اكە مەن بالا اراسىندا وت تاستار، قاراپ كور.
مەن حاتتى الىپ وقىپ شىقتىم: بۇل ساۆەليچتىڭ اكەيدەن العان حاتىنا قايتارعان جاۋابى ەكەن. مىنە، حاتتاعى بارلىق ءسوز:
"ءبىزدىڭ قۇرمەتتى ءۋا ءھام مەيىرىمدى اكەمىز اندرەي پەتروۆيچ! ماعان، ءوزىڭىزدىڭ قۇلىڭىزعا، مىرزانىڭ بۇيرىعىن دۇرىس ورىنداماۋ ۇيات ەكەندىگىن جازعان حاتىڭىزدى الدىم. مەن كارى يت ەمەسپىن، مىرزانىڭ ايتقانىن ادال ورىنداپ، جانە سىزگە شىن ىنتاممەن ءاردايىم قىزمەت ىستەۋمەن شاشىمدى اعارتقان، جالعانى جوق، وپالى قىزمەتشىڭمىن. مەنىڭ سىزگە پەتر اندرەيچتىڭ جارالانعانى جونىندە جازباعانىم راس، ۇيتكەنى سىزدەردى بوسقا ۇركىتۋدى ورىنسىز كوردىم، قۇرمەتتى انامىز اۆدوتيا ۆاسيليەۆنانىڭ ونسىز دا قان جۇتىپ اۋىرىپ قالعانىن ەستىدىم، قۇدايدان سول كىسىنىڭ سالاماتتىعىن تىلەيمىن. ال پەتر اندرەيچ وڭ جاق يىعىنىڭ استىنان ءدال سۇيەگىنىڭ تۇبىنەن تەرەڭدىگى ءبىر جارىم ۆەرشوكتاي بوپ جاراقاتتانعان ەدى، جازىلعانشا كومەندانت ۇيىندە جاتتى. بۇل ۇيگە ءبىز ونى وزەن جاعاسىنان اكەپ سالعانبىز؛ ەمدەگەن وسى جەرلىك ستەپان پارامونوۆ دەگەن شاشتاراز، قازىردە قۇدايعا شۇكىر، پەتر اندرەيچ ابدەن ساۋىققان، كۇلىپ ويناپ ءجۇر، ول تۋرالى جاقسىلىقتان باسقا جازار ەشتەمە جوق. وعان كومانديرلەردىڭ ءبارى دە ريزا سياقتى. ال ۆاسيليسا ەگوروۆنا ونى تۋعان بالاسىنداي كورەدى. جاستىق شاق نەلەرگە ۇرىندىرمايدى، سوندىقتان وتكەن تەنتەكتىكتەرىنە مۇنشالىق رەنجۋگە بولمايدى. ءتورت اياقتى جىلقى دا سۇرىنەدى ەمەس پە. ال ءسىز مەنى شوشقا باعۋعا جىبەرەمىن دەپسىز، ونى ءوزىڭىزدىڭ قوجالىق ەركىڭىز ءبىلسىن.
ءسىزدىڭ شىن قۇلىڭىز ارحيپ ساۆەليەۆ".
قايىرىمدى شالىمنىڭ جاۋاپ حاتىن وقىپ وتىرىپ الدەنەشە رەت كۇلىپ الدىم. اكەمە جاۋاپ جازۋعا ءتاسىلىم جەتپەدى؛ ال شەشەمنىڭ قۋانۋى ءۇشىن ساۆەليچتىڭ حاتى دا جەتكىلىكتى كورىندى.
وسىدان باستاپ مەنىڭ تىرلىگىم ابدەن وزگەردى. ماريا يۆانوۆنا سويلەسۋ بىلاي تۇرسىن كەزدەسكىسى كەلمەي قاشقالاقتاپ ءجۇردى. كومەندانت ۇيىنەن كەم-كەمدەپ سۇيەي ءتۇستىم. سونىمەن جالعىز وتىرۋعا دا كوندىگە باستادىم. ۆاسيليسا ەگوروۆنا العاشقى كەزدەردە كەيىن تارتپاقتاپ ەدى، مەنىڭ كونبەسىمە كوزى جەتكەن سوڭ، بۇدان ءارى و دا اۋرەلەگەن جوق.
يۆان كۋزميچپەن تەك قىزمەت ۇستىندە عانا كورىسىپ تۇردىق، ال، شۆابرينمەن وتە سيرەك، ياعني كوڭىلسىز كۇيدە كەزدەسىپ ءجۇردىم؛ ونىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ىشتەي ارازدىعى قالماعاندىعى راستالا ءتۇسىپ، بۇرىنعى كۇدىگىم ابدەن راستالعانداي ەدى. ءومىرىم بەينە تۇستەي، وي دا تۇنەرە تورلاپ، ساياق تىرلىكسىز قالدىم. جەكەلىك، وڭاشالىق ماحابباتىمدى ورشىگە ءتۇسىپ، اۋىر مازاسىزدىققا ۇرىندىم. وقۋ مەن جازۋعا دا تابەتىم شاپپايدى. جانىم كۇيزەلدى. ەندى مەن ءيا جىندانىپ، ءيا بۇزىلىپ كەتپەسەم دەگەن قاۋىپكە كەزىكتىم. بۇدان بىلايعى ومىرىمە اسا ءبىر اسەرىن تيگىزگەن كۇتپەگەن وقيعا كەنەتتەن كەزدەستى دە، جانىمدى قايتا سىلكىندىردى.
VI تاراۋ
پۋگاچيەۆشىلدىك
ال كانە تىڭداڭىزدار، تىڭدا، جاسىم،
بىزدەردەي كاريانىڭ حيكاياسىن.
ولەڭ
ءوز كوزىم كورگەن كەرەمەت وقيعانى سۋرەتتەمەستەن بۇرىن، سول 1773 جىلدىڭ اياق كەزىندەگى ورىنبور گۋبەرنياسىنىڭ حال-احۋالى جايىندا بىرەر ءسوز ايتا كەتەيىن.
بۇل جەرى بايتاق، مول ولكەنى روسسيا پاتشالىعىنا جاقىندا عانا باعىنا باستاعان الۋان ءتۇرلى تاعى ەلدەر مەكەن ەتەدى. سول كۇدىك السا شورشىپ تۇسەتىن، ىشكى تارتىپ-تالىمگە ۇيرەنىپ بولماعان جەڭىلتەك قاتىگەز ەلدەر ۇكىمەت تاراپىنان كىرپىك قاقپاي باقىلاۋدى، تىزەرلەپ كۇشپەن ۇستاۋدى كەرەك قىلاتىن. قولايلى ورىندارعا كرەپوستار سوعىلىپ، وعان جايىق جاعاسىن ەرتەدەن يەلەنگەن كازاكتار ورنىققان-دى. ءبىراق وسى ولكەنىڭ تىنىشتىعىن كۇزەتۋدى ۇكىمەت الدىندا مىندەتىنە العان جايىق كازاكتارى ءبىرازدان بەرى تولقىنا باستاپ، وزدەرى قاۋىپكە اينالعان ەدى.
1772 جىلى ولاردىڭ باس قالاسىندا قوزعالىس شىقتى. بۇعان گەنەرال-مايور تراۋبەنبەرگتىڭ اسكەردى كەرەكتى تارتىپكە لايىق باعىندىرماق ءۇشىن قاتال شارالارى سەبەپشى بولدى. مۇنىڭ سوڭىندا كازاكتار تراۋبەنبەرگتى اياۋسىز تۇردە ءولتىرىپ جىبەردى، باسقارۋ ىسىنە ءوز ەرىكتەرىمەن وزگەرىستەر ەنگىزدى، اقىرى كەلىپ، بۇلاردىڭ قوزعالىسى دوپ پەن وقتىڭ جازالاۋىمەن باسىلعان-دى.
بۇل ۋاقيعا مەنىڭ بەلوگور كرەپوسىنا كەلەر الدىمنان شامالى ۋاقىت ىلگەرىرەك بولعان. سودان بىلاي سىرتتاي قاراعانعا ءبارى دە باسىلىپ، تىنىشتالىپ كەتكەن سياقتى كورىنەتىن اسكەري باسشىلار كازاكتاردىڭ ايارلىق وكىنىشتەرىنە وڭاي سەنە سالىپ، ولاردىڭ ىشتەي تىستەرىن قايراپ، رەتى كەلسە قايتادان لاپ قوزعالۋعا ءازىر تۇرعاندارىن اڭعارماي قالعان-دى.
ەندى ءوز اڭگىمەمە كوشەيىن.
ءبىر كۇنى كەشكە (1773 جىلى وكتيابردىڭ باس كەزىندە) كۇزگى جەلدىڭ گۋىلىن تىڭداپ، اي ماڭىنان جوڭكىپ وتكەن بۇلتتاردان كوز الماي ۇيدە جالعىز وتىردىم. كومەندانت اتىنان شاقىرۋشى كەلدى. كىدىرمەي سوعان كەتتىم. كومەندانت ۇيىندە شۆابرين، يۆان يگناتىچ جانە ۋريادنيك كازاك وتىر ەكەن، وسىلاردىڭ ۇستەرىنەن شىقتىم. بولمەدە ۆاسيليسا ەگوروۆنا دا، ماريا يۆانوۆنا دا جوق. كومەندانت مەنىمەن جانى توزبەگەن كىسىنىڭ كۇيىندە وتىرىپ امانداستى. ول ەسىكتى بەكىتىپ، شىعار اۋىزدا تۇرعان ۋريادنيكتەن باسقامىزدى تۇگەل وتىرعىزدى دا، قالتاسىنان قاعازىن سۋىرىپ، ءسوز باستادى:
— وفيسەر مىرزالار، ۇلكەن جاڭالىق بار! گەنەرالدىڭ نە جازعانىن تىڭداڭدار،- دەدى. بۇدان كەيىن كوزىلدىرىگىن كيىپ، جاڭاعى قاعازدى وقۋعا كىرىستى:
"بەلوگور كرەپوسىنىڭ كومەندانتى كاپيتان ميرونوۆ مىرزاعا.
قۇپيا.
وسىمەن ءسىزدى حابارلاندىرامىن: تۇتقىننان قاشقان دون كازاگى، بۇلىكشىل ەمەليان پۋگاچيەۆ كەشىرىلمەستەي ارسىزدىقپەن، مارقۇم يمپەراتور پەتر ءۇشىنشىنىڭ ەسىمىن يەلەنىپ، بۇزىقتاردان شايكا قۇراستىرىپ العان، جايىق سەلەندەرىن بۇلىنشىلىككە باستاپ، بىرنەشە كرەپوستاردى تالقانداپ، دۇنيەلەرىن شاۋىپ، ادامدارىن ءولتىرىپ، باسىپ العان. وسىنى الىسىمەن جوعارعى اتالعان جاۋىز ساموزۆانەستىڭ شابۋىلىن تويتارارلىق، قاجەتتى شارالار قولدانىڭىز. ال ەگەر ءسىزدىڭ قاراۋىڭىزداعى كرەپوسقا جۇعىساتىنداي بولسا، تويتارىس بەرىپ، ءتىپتى ول جاۋىزدىڭ مۇلدە كوزىن جويۋعا دا تىرىسىڭىز".
— ءتيىستى شارالار قولدانىلسىن! - دەدى كومەندانت كوزىلدىرىگىن شەشىپ، قاعازىن الدىنا قويىپ جاتىپ: - ەستيمىسىڭدەر، ايتۋعا وڭاي-اق. جاۋىز دا وسال ەمەس سياقتى؛ ال ءبىزدىڭ بار ادامىمىز سەنىمسىز كازاكتاردى قوسپاعاندا، ماكسيمىچ، سەنىڭ كوڭىلىڭە كەلمەسىن (ۋريادنيك كۇلىپ جىبەردى)، ءبىر ءجۇز وتىز عانا. دەگەنمەن، باسقا لاج جوق، وفيسەر مىرزالار! ساي بوپ تۇرىڭىزدار، قاراۋىل مەن تۇنگى كۇزەتتى كۇشەيتىڭىزدەر، شابۋىل جاساي قالسا: قاقپانى جاۋىپ، سولداتتاردى شىعارىڭىزدار. ال سەن ماكسيمىچ، كازاكتارىڭدى باقىلا. زەڭبىرەكتى قاراپ، جوندەپ تازارتىڭدار. سوڭعى ايتارىم، بۇل سىردى جاسىرىن ۇستاڭدار، ازىرشە وزدەرىڭنەن بوگدە كىسىلەر بىلمەيتىن بولسىن.
وسى بۇيرىقتارىنان كەيىن، يۆان كۋزميچ ءبىزدى ۇيدى-ۇيىمىزگە تاراتتى. مەن شۆابرينمەن بىرگە، ەكەۋمىز جاڭاعى ەسىتكەن اڭگىمەمىز جونىندە كەڭەسە شىقتىق.
— سەن قالاي قارايسىڭ، مۇنىڭ اياعى نەگە سوعار ەكەن؟
— قۇداي بىلەدى، - دەدى ول ماعان جاۋاپ قايىرىپ؛ - كەزىندە كورەمىز دە. ازىرشە پالەندەي ەشتەڭە كورىپ تۇرعانىم جوق. ال ەگەر...
وسى جەردە ويلانعانداي ءمۇدىرىپ قالدى دا، ارتىنان فرانسۋز ءانىن ىسقىرىپ كەتتى.
ءبىز قانشا ساقتىق جاساساق تا پۋگاچيەۆ حابارى كرەپوست ماڭىندا تاراپ بولدى. يۆان كۋزميچ بايبىشەسىن قانشا سىيلاسا دا، قىزمەت بابىنداعى تاپسىرىلعان جاسىرىن سىرلاردى وعان ومىردە اۋزىنان شىعارمايتىن. ول گەنەرال حاتىن العان سوڭ، اسا ءبىر ۇتىمدى قۋلىق جاساپ ۆاسيليسا ەگوروۆنانى ۇيدەن شىعارىپ جىبەرگەن؛ گەراسيم اتاي ورىنبوردان ءبىر قىزىق قۇپيا حابار ءبىلىپتى، ءازىر ەشكىمگە ايتپاي جۇرگەن كورىنەدى دەگەن-دى. سونى ەستىسىمەن پوپ ايەلىنە قوناق بولۋعا تۇرا جونەلگەن ۆاسيليسا ەگوروۆنا يۆان كۋزميچتىڭ ۇيعارۋى بويىنشا ماريا يۆانوۆنانى دا جالعىز ءىشى پىسپاسىن دەپ ەرتە كەتكەن.
سودان سوڭ ەركىن قالعان يۆان كۋزميچ دەرەۋ ءبىزدى شاقىرتىپ الىپ، اڭگىمە ءسوزدى ەستىرتپەس ءۇشىن پالاشكانى شولانعا جاۋىپ تاستاعان.
پوپ ايەلىنەن بوتەن سىر تارتا الماي قايتقان ۆاسيليسا ەگوروۆنا، ۇيىنە كەلگەن سوڭ يۆان كۋزميچتىڭ ءوزى جوقتا جينالىس جاساعانىن، پالاشكانىڭ قۇلىپتاۋلى بولعانىن ەستىدى. ەرىنىڭ الداۋىنا تۇسكەنىن سەزگەن سوڭ تەرگەۋگە الماسى بار ما. ءبىراق يۆان كۋزميچ تە قارسى دۇرسە قويا بەرۋگە ءازىر ەدى. ول تيتتەي شىمىرىكپەي تۇرىپ، سوزگە اۋەس بايبىشەسىنە قاجىرلى جاۋاپ قايتاردى:
— ەستىدىڭ بە، بايبىشە، قاتىندار وسى كۇنى پەشكە سابان جاعۋدى شىعارىپتى، ونىڭ قانداي اپاتقا ۇرىندىراتىنىن بىلەمىسىڭدەر، مەن سوندىقتان بۇدان بىلاي قاتىندار پەشكە سابان جاقپاي، قۋراي، شوپشەك جاقسىن دەپ بۇيرىق بەردىم، - دەدى.
— ال پالاشكانى قۇلىپتاپ قويۋدىڭ نە قاجەتى بار ەدى؟ - دەدى كومەندانت ايەلى؛- ءبىز قايتقانشا بيشارا قىزدى شولانعا قاماپ قويعانىڭ قالاي.
يۆان كۋزميچ بۇل سۇراققا جاۋاپ ازىرلەمەگەن ەكەن؛ سوزدەن شاتاسىپ، الدە قانداي يكەمسىز جاۋاپتار ايتىپ مىڭعىرلاپ قالدى. ەرىنىڭ مەكەرلىگىنە ۆاسيليسا ەگوروۆنانىڭ كوزى ابدەن-اق جەتتى، ءبىراق ودان باسقا ەشتەڭەنى تارتپاقپەن تۇسىرۋگە بولمايتىنىن دا جاقسى بىلەتىن، سوندىقتان ول جاڭاعى سۇراۋلارىن دوعارىپ، اڭگىمە بەتىن باسقا جاققا اۋداردى، ەرەكشە ءبىر ادىسپەن ازىرلەنگەن اكۋلينا پانفيلوۆنانىڭ تۇزداعان قيارى تۋرالى سويلەپ كەتتى.
ۆاسيليسا ەگوروۆنا ءتۇن ۇزاق كوز ىلمەدى، وزىنەن جاسىرعانداي ەرىنىڭ قۇپيا سىرىن بىلمەك بوپ، قانشا جورامالداسا دا تابا الماي قويدى.
كەلەسى كۇنى ول شىركەۋدەن قايتىپ كەلە جاتىپ، زەڭبىرەك كومەيىن بالالار تولتىرىپ تاستاعان ەسكى شۇبەرەك، تاس، جاڭقا، اسىق تاعى سونداي قوقىرسىقتاردان تازارتىپ جاتقان يۆان يگناتيچتىڭ ۇستىنەن شىقتى.
بۇل "سوعىسقا ازىرلىكتىڭ سەبەبى نە بولدى ەكەن؟" دەپ ويلادى كومەندانت ايەلى: - "الدە قىرعىزدار شابۋىلىن كۇتە مە ەكەن؟ وندا بۇل سياقتى تۇككە تاتىماس نارسەنى يۆان كۋزميچ مەنەن جاسىرار ما ەدى؟" ءسۇيتتى دە، وسىنشا قۇمارلاندىرعان جاسىرىن سىردى قايتسە دە ءبىلۋ ءۇشىن يۆان يگناتيچكە باتىل داۋىستاپ قالدى.
ۆاسيليسا ەگوروۆنا تىك تاسىلگە كوشتى؛ سوتقا جاۋاپ بەرۋشىنىڭ ساقتىعىن جاسىتۋ ءۇشىن تەرگەۋشىلەر كولدەنەڭ سۇراقپەن سىلەسىن قاتىرادى عوي، سول سياقتى بۇل دا بىرنەشە شارۋاشىلىق سۇراۋلارىنان باستادى اڭگىمەنى. سودان سوڭ بىرەر مينۋت ۇندەمەي تۇرىپ، اۋىر دەم الدى دا باسىن شايقادى:
— و، جاساعان، بۇ نە دەگەن سۇمدىق حابار! اياعى نەگە سوعار ەكەن مۇنىڭ؟
— قۇداي ءوزى ساقتاسىن، شەشەسى! - دەدى يۆان يگناتيچ، - سولدات جەتەرلىك، ءوق-دارى بەرەرمىز. پۋگاچيەۆتى تويتارارمىز. قۇداي قورعاماسا، سايتان الداماس دەگەن ەمەس پە!
— ول پۋگاچيەۆ دەگەن كىم ەكەن؟- دەدى كومەندانت ايەلى.
اڭداماي سويلەگەنىن ەندى اڭعارعان يۆان يگناتيچ ءتىلىن تىستەپ قالدى. ءبىراق كەش تىستەدى ءتىلىن. ۆاسيليسا ەگوروۆنا بوگدە جانعا تىسىنەن شىعارماسقا ۋادە بەردى دە زورلاپ وتىرىپ، بار شىنىن تۇگەل ايتقىزدى.
ۆاسيليسا ەگوروۆنا سوزىنە جەتتى؛ جايىلىپ جۇرگەن سيىرىن جاۋعا الدىرماي، ساق بولۋ ءۇشىن جالعىز عانا پوپ ايەلىنە ەسكەرتكەنى بولماسا، وزگە ءتىرى جانعا سەزدىرمەدى.
ەندى كوپ ۇزاماي جۇرت اڭگىمەسى پۋگاچيەۆ بولدى. الۋان ءتۇرلى قاۋەسەت كەلەدى. سوڭعى حابار-وشارلاردى ءبىلىپ قايتۋ ءۇشىن كومەندانت ۋريادنيكتى كورشىلەس سەلەندەر مەن كرەپوستارعا اتتاندىردى. ۋريادنيك ەكى كۇننەن كەيىن قايتتى. ول: الپىس شاقىرىم جەردە، دالادا تولىپ جاتقان وت كورگەنىن، الدە قانداي مول كۇش كەلە جاتقانىن باشقۇرتتاردان ەستىگەنىن باياندادى. بۇدان باسقا جارتىمدى حابار بولمادى، ۇيتكەنى ول جاقىنىراق بارىپ، مولىراق قانىعىپ قايتۋعا قورقىپتى.
كرەپوستا تۇراتىن كازاكتار اراسىندا قالىپتان تىس ءبىر تولقىنۋ بار؛ ولار كوشە بويلارىندا شوعىرلانا ءجۇرىپ، سىبىرمەن ءوزارا سويلەسەدى، دراگۋن نەمەسە گارنيزون سولداتىن كورسە عانا تايقىپ تاراپ كەتەدى. وسىدان سوڭ ولاردىڭ اراسىنا تىڭشىلار جىبەرىلدى. يۋلاي دەگەن شوقىنعان قالماق كومەندانتقا اسا ءبىر كەرەكتى حابار جەتكىزدى. ونىڭ ايتۋىنشا ۋريادنيكتىڭ مالىمەتتەرى جالعان، شىپ-شيكى وتىرىك ەكەن ارام كازاك ءوزىنىڭ جولداستارىنا ايتىپتى شىن سىرىن، كوتەرىلىسشىلەر اراسىندا بولعانىن، ولاردىڭ باسشىلارىمەن جولىعىپ ۇزاق سويلەسكەنىن، ۋادەلەسىپ قولىنان سۇيگەنىن، ءبارىن تۇگەل سويلەپتى. كومەندانت ۋريادنيكتى تاباندا قاماتىپ، ونىڭ ورنىنا يۋلايدى قويدى. بۇعان كازاكتار اشىق نارازى بولىپ، قارسىلىق سوزدەرىن كورىنەۋ ايتاتىندى شىعاردى. كومەندانت جارلىعىن ورىنداۋشى يۆان يگناتيچ كازاكتاردىڭ "گارنيزون اتجالمانى اسىقپاسىن، تارتقىزارمىز سازاسىن!" دەگەنىن ءوز قۇلاعىمەن دە ەسىتىپتى. كومەندانت سول كۇنى تۇتقىن ۋريادنيكتەن جاۋاپ الماقشى بوپ ەدى، ءبىراق ول قاشىپ كەتىپتى. ونى قاشىرعاندار دا وسى تىلەكتەستەرى بولۋ كەرەك.
جاڭا جاعداي كومەندانت مازاسىن ابدەن كەتىرە باستادى. كوتەرىلىستىڭ جازبا ۇندەۋىن تاراتىپ جۇرگەن ءبىر باشقۇرت قولىنا ءتۇستى. وسى ماسەلەلەر جونىندە وفيسەرلەردى شاقىرىپ، وڭاشا سويلەسپەك بولعان كومەندانت، تاعى دا ايەلىن الداپ ءبىر جاققا جىبەرمەك بولدى. اق كوڭىل ادال مىنەزدى يۆان كۋزميچ باسقا سىپتاۋ تاپپاعانداي، العاشقى ءتاسىلىن قايتا قولداندى.
— ۆاسيليسا ەگوروۆنا، - دەدى جوتكىرىنىپ، — گەراسيم اتاي قالادان جاڭا ءبىر...
— جەتەر الداۋىڭ، يۆان كۋزميچ، - دەدى كومەندانت ايەلى دۇرسە قويا بەرىپ؛ - تاعى دا ءماجىلىس شاقىرىپ، مەن جوقتا ەمەليان پۋگاچيەۆ تۋرالى سويلەسپەكسىڭ وي؛ بىلەمىن ءبارىن! ەندىگى وتىرىگىڭنىڭ جولى بولماس-تى.
يۆان كۋزميچ باجىرايىپ قاپتى. سالدەن كەيىن قايتا ءتىل قاتتى:
— بىلسەڭ بوپتى، شەشەسى، وندا كەتپەي-اق وتىرا بەر، سەنىڭ كوزىڭشە-اق سويلەسە بەرەمىز.
— دۇرىس-اق، اكەسى، قۋلىق سەنىڭ نەڭدى العان، تەزىرەك وفيسەرلەرىڭدى شاقىرت ودان دا.
ءبىز تاعى جينالدىق. يۆان كۋزميچ ايەلىنىڭ كوزىنشە، ساۋاتسىز كازاكتىڭ قولىمەن جازىلعان پۋگاچيەۆ ۇندەۋىن وقىدى. ول ەندى كوپ كەشىكپەي ءبىزدىڭ كرەپوسقا اتتاناتىنىن مالىمدەپتى: كازاكتار مەن سولداتتاردى ءوزىنىڭ شايقاسىنا قوسىلۋعا ۇندەپتى؛ كومانديرلەردى قارسىلىق كورسەتپەسكە شاقىرىپتى، ال قارسىلىق كورسەتكەندەردى اياماي ءولىم جازاسىنا كەسەتىنىن ەسكەرتىپتى. ۇندەۋ ورەسكەل دوكىر سوزدەرمەن، ءبىراق، كۇشتى سوزدەرمەن، قاراپايىم ادامداردىڭ ويىنا قورقىنىش اسەرىن تۋعىزارلىقتاي ەتىلىپ جازىلىپتى.
— قاراي كور الاياقتى!- دەدى كومەندانت ايەلى،- بىزگە بۇيىرا سويلەۋگە دە دامەسى بار ءوزىنىڭ! قول قۋسىرىپ قارسى العانىمىزبەن تۇرماي، تابانىنا تۋ توسەۋىمىز كەرەك تاعى دا! وڭباعان ءيتتىڭ بالاسى! قىرىق جىل قىزمەت ىستەپ، قايناپ پىسكەنىمىزبەن ساناسقىسى جوق قوي ءوزىنىڭ؟ جوق، الدە توناۋشىنىڭ ءتىلىن الاتىن كومانديرلەر دە تابىلار ما ەكەن؟
— مۇمكىن ەمەس تابىلۋعا، - دەدى يۆان كۋزميچ، ىلە جاۋاپ قايتارىپ؛ – ءبىراق بۇل كاززاپ كوپ كرەپوستاردى الىپ قويىپتى عوي.
— مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءوزى راس كۇشتى سياقتى، - دەپ شۆابرين دە قوستاپ قالدى.
— قانداي كۇشى بار ەكەنىن ءقازىر بىلەمىز، - دەدى كومەندانت،- ۆاسيليسا ەگوروۆنا، قويمانىڭ كىلتىن بەرشى. يۆان يگناتيچ، باشقۇرتتى كەلتىر مۇندا، يۋلايعا ايت، بىرنەشە قامشى الا كەلسىن دە.
— توقتاي تۇر، يۆان كۋزميچ، - دەدى كومەندانت ايەلى تۇرىپ جاتىپ؛ - ماشانى ءبىر جاققا اكەتكەنىمشە مۇرشا بەر، انانىڭ باقىرعانىن ەستىسە زارەسى ۇشىپ كەتەر. شىنىن ايتسام، وندايىڭا ءوزىم دە قۇمار ەمەسپىن. تالاپتارىڭ قايىرلى بولسىن.
ەسكى تەرگەۋ جۇمىسىندا ساباۋ-قيناۋ ءادىسىنىڭ تەرەڭ تامىرلانعانى سونشا، وعان تىيىم سالۋ ءۇشىن شىققان جاڭا زاڭنىڭ - جاقسى زاڭنىڭ پالەندەي بوگەتى بولعان جوق-تى.
قىلمىستىنىڭ ءوز اۋزىنان مويىنداۋى، قىلمىستىڭ تولىق اشىلۋى ءۇشىن قاجەت دەۋشىلەردىڭ ويى - دالەلسىز، نەگىزسىز بولۋى بىلاي تۇرسىن، زاڭ ۇعىمىنا تەرىس، ميعا قونبايتىن بىردەڭە ەدى؛ ەگەر سوتتاۋشىنىڭ قىلمىستى موينىنا الماۋى كۇناسىزدىعىنا دالەل بولا الماسا ونىڭ مويىنداي قويۋى دا قىلمىستى ەكەنىنە دالەل بولماسقا ءتيىس قوي. وسى كۇننىڭ وزىندە دە قيناۋعا سالاتىن جابايىلىق ادەتتىڭ جويىلۋىن تالاپ ەتەتىن ەسكى سۋديالار ءسوزىن ەستىگەنىم بار. ال ءقازىر ءبىزدىڭ كەزىمىزدە، قيناۋدىڭ قاجەتتىگىنە سۋديا بولسىن، سوتتالۋشى بولسىن ەشكىم دە كۇدىك كەلتىرمەيتىن بولعان. سوندىقتان، كومەندانت ومىرىنە ءبىزدىڭ دە تاڭىرقاعانىمىز، يا كۇدىك العانىمىز بولعان جوق. يۆان يگناتيچ كومەندانت ايەلىنىڭ قويماسىندا كىلتتەۋلى وتىرعان باشقۇرتتى اكەلۋگە كەتتى، بىرەر مينۋتتان كەيىن تۇتقىن الدىڭعى بولمەگە كىردى. كومەندانت ونى ءوز الدىنا اكەلۋگە بۇيىردى.
باشقۇرت تابالدىرىقتان ارەڭ اتتاپ ءوتتى (اياعى كىسەندەۋلى ەدى)، باسىنداعى بيىك بوركىن الىپ، ەسىك اۋزىندا تۇردى. بەتىنە كوزىم تۇسكەننەن تىتىركەنىپ كەتتىم. ومىردە ۇمىتپاسپىن بۇل ادامدى. جاسى جەتپىستەر شاماسىندا ءتارىزدى. قۇلاق-مۇرىننان تۇك جوق. شاشىن دا سىپىرىپ الدىرىپ تاستاعان؛ ساقال ورنىندا بىر-ەكى تال اعارعان قىل كورىنەدى؛ الاسا بويلى، ارىق دەنەلى، بەلى بۇكشەڭ تارتقان؛ ال قىسىق كوزدەرى ءالى كۇنگە وتشا مازداپ تۇر.
— ەھە،- دەدى كومەندانت، انانىڭ 1741 جىلعى كوتەرىلىس تۇسىندا جازادان جۇتاعان نۇسقاسىن تاني كەتىپ - ءبىزدىڭ قاقپانعا بۇرىن دا تۇسكەن كارى قاسقىر ەكەنسىڭ عوي.باسىڭنىڭ جۇردايلىعىنا قاراعاندا بۇل ءبىرىنشى كوتەرىلۋىڭ ەمەس بولار. بەرى جاقىندا؛ شىنىڭدى ايت، سەنى مۇندا جىبەرگەن كىم؟
كارى باشقۇرت ۇندەمەدى، جانسىز كىسىدەي سەلت ەتپەستەن، كومەندانتقا قاراعان بويىمەن تۇرا بەردى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ - دەدى، يۆان كۋزميچ،— الدە ورىسشا تۇسىنبەيمىسىڭ؟ يۋلاي، سەن سۇراشى وزدەرىڭنىڭ تىلىندە، كىم جۇمسادى ەكەن ءوزىن مۇندا؟
يۆان كۋزميچتىڭ سۇراعانىن يۋلاي قايتادان تاتارشالادى، ءبىراق، وعان دا سەلت ەتكەن باشقۇرت جوق، جانسىز قالپىمەن سىلەيىپ تۇرا بەردى.
— ياكشي، - دەدى كومەندانت، - ەندەشە مەن سەنى باسقاشا سويلەتەيىن. جىگىتتەر! سىپىرىڭدار ۇستىنەن الاباجاق شاپانىن، تىلىڭدەر ارقاسىن. بايقا، يۋلاي، جاقسىلاپ بەر سىباعاسىن!
ەكى جارىمجان باشقۇرتتى شەشىندىرە باستادى. بايعۇستىڭ بەت ءپىشىنى وعان قوبالجۋ تۇسكەنىن اڭعارتتى. بالالار قولىنا تۇسكەن اڭنىڭ بالاسىنداي جان-جاعىنا قاراپ جالتاڭداي باستادى. جارىمجانداردىڭ ءبىرى شەشىنگەن باشقۇرتتىڭ ەكى قولىنان الىپ ارقالاي كوتەردى؛ سول ۋاقىتتا يۋلاي قامشىسىن سىلتەي بەرگەندە: باشقۇرت ءالسىز، جالبارىنعان ۇنمەن ىڭىرانىپ باسىن شايقاپ، اۋزىن اشتى، ونىڭ اۋزىندا ءتىل ورنىنا تۇبىنەن كەسىلگەن، شولتاڭداعان بىردەڭە كورىندى.
وسى وقيعالاردىڭ مەنىڭ عاسىرىمدا بولعانى ويىما تۇسسە، قازىردە يمپەراتور الەكساندردىڭ مومىن پاتشالىق قۇرعان كۇندەرىنە جەتىپ وتىرعانىمدا، اعارتۋ جۇمىسىنىڭ وسىنشالىق ىلگەرى كەتىپ، ادامدى ءسۇيۋ كادەسىنىڭ نەداۋىر قانات جايعانىنا تاڭدانباسىما مۇمكىن ەمەس. جاس جىگىت! ەگەر مەنىڭ وسى جازعاندارىم قولىڭا تۇسە قالسا، ەڭ جاقسى، ەڭ بەرىك وزگەرىس دەپ، زورلىق-زومبىلىقسىز، ادامنىڭ قۇلىق-مىنەزىن جاقسارتۋ ارقىلى بولاتىن وزگەرىستى تانۋدى ۇمىتپاعايسىڭ.
ءبىز تۇگەل تاڭ بوپ قالدىق.
— جارايدى، - دەدى كومەندانت، — بۇدان ەشتەڭە وندىرە الماسپىز. يۋلاي، باشقۇرتتى قويماعا اپار. ال، مىرزالار، ءبىز تاعى ءبىراز سويلەسىپ الالىق.
ءبىز ءوز جاعدايىمىزدى كەڭەسە باستاپ ەك، كەنەتتەن ەنتىگە باسىپ، ۇرەيى قاشقان ۆاسيليسا ەگوروۆنا كىرىپ كەلدى.
— ساعان نە بولعان، شەشەسى! - دەدى كومەندانت تاڭدانىپ.
— سۇمدىق، اكەسى!— دەدى دەمىككەن ۆاسيليسا ەگوروۆنا؛ — نيجنەوزەرنايا كرەپوسى بۇگىن ەرتەمەن الىنىپتى، گەراسيم اتايدىڭ قىزمەتشىسى جاڭا سول جاقتان قايتىپتى. جاۋدىڭ قالاي العانىن كوزىمەن كورىپتى. كومەندانت پەن بارلىق وفيسەرلەر دارعا تارتىلىپتى، سولداتتارىن تۇگەل تۇتقىنعا الىپتى. ەندى جاۋىز بىزگە بەتتەيتىن كورىنەدى.
كۇتپەگەن حابار ماعان سوققىداي ءتيدى. نيجنەوزەرنايا كرەپوسىنىڭ كومەندانتى جۋاس، ءارى سىپايى، ماعان تانىس جاس جىگىت ەدى؛ وسىدان ەكى اي بۇرىن ورىنبوردان قايتار جولىندا كەلىنشەگىمەن يۆان كۋزميچتىڭ ۇيىنە تۇسكەن-دى. ال ولاردىڭ كرەپوسى بىزدەن جيىرما بەس شاقىرىم جەردە بولاتىن. ەندى پۋگاچيەۆ شابۋىلىن ءبىز ساعات سايىن كۇتۋگە اينالدىق.
ماريا يۆانوۆنانىڭ دا تاعدىرى ەسىمە بىرگە ءتۇستى، جۇرەگىم مۇزداپ، شىمىرلاي باستادى.
— تىڭداڭىز! - دەدىم يۆان كۋزميچكە؛ — كرەپوستى سوڭعى دەمىمىز بىتكەنشە قورعاۋعا قارىزدارمىز؛ ول جاعىن ءسوز قىلۋدىڭ دا قاجەتى جوق. ءبىراق، ايەلدەردىڭ قاۋىپسىزدىك جاعىن دا ويلانۋ كەرەك. ەگەر جول اشىق بولسا ولاردى ورىنبورعا جونەلتىڭىز؛ ايتپەسە كەزەپتەر بارا المايتىن؛ موينى قاشىقتاۋ؛ سەنىمدىرەك كرەپوسقا جىبەرىڭىز.
يۆان كۋزميچ ايەلىنە بۇرىلىپ سويلەدى:
— ەستيمىسىڭ، شەشەسى، ولەكشىلەردى باسقانشا سەندەردى الىسىراق ءبىر جاققا جىبەرە تۇرۋىمىزعا قالاي قارايسىڭ؟
— ءبارى بوس ءسوز! - دەدى كومەندانت ايەلى؛ — سونداعى وق جەتپەس كرەپوسىڭ قايسىسى؟ بەلوگور نەگە سەنىمسىز بوپتى؟ قۇدايعا شۇكىر، مىنە، جيىرما ەكىنشى جىل جاساپ كەلەمىز وسىندا. باشقۇرتىن دا، قىرعىزىن دا كورگەنبىز: ەندەشە پۋگاچيەۆكە دە بەرىسپەي شىدارمىز!
— وندا، ءسوز جوق، شەشەسى، - دەدى كومەندانت جاقتىرماي؛- ءوزىمىزدىڭ كرەپوسقا سەنىمدى بولساڭ، قالا بەر، ال ماشانى قايتتىك، ءبىراق؟ بەرىسپەي وتىرا الساڭ جارايدى، جاردەم جەتكەنشە شىداساق ودان دا جاقسى؛ ال جاۋىزدار كرەپوستى الىپ قويسا شە؟
— وندا...
وسىنى ايتتى دا ۆاسيليسا ەگوروۆنا، ار جاعىنا ءسوز تاپپاعانداي تۇتىعىپ، لوبلىعىپ قالدى.
— جوق، ۆاسيليسا ەگوروۆنا،- دەدى كومەندانت ءسوزدىڭ سوڭىن قايتادان ءوزى سوزىپ كەتىپ، بۇل ونىڭ ومىرىندە ايەلىن سوزدەن ءبىرىنشى رەت توقتاتقانى بولۋ كەرەك؛ - ماشانىڭ مۇندا قالۋى كەلىسپەيدى. ءبىز ونى ورىنبورداعى كىندىك شەشەسىنە جىبەرەلىك، وندا اسكەر دە مولشىلىق، زەڭبىرەك تە جەتكىلىكتى، كرەپوست، قورعانى دا تاستان قالانعان. ءتىپتى وزىڭە دە بىرگە ءجۇرىپ كەت دەر ەدىم. جامان ايتپاي جاقسى جوق، قورعاندى بۇزىپ كىرسە، نەگە دۋشار بولارىڭدى بىلەمىسىڭ، كەمپىرىم، سەنى دە ايامايدى ولار.
— جارايدى وندا، - دەدى كومەندانت ايەلى. — ايتقانىڭ بولسىن، ماشانى جىبەرەلىك. ءبىراق، ماعان كەت دەپ تۇسىندە دە سۇراماعايسىڭ، بارمايمىن. ەندى قارتايعاندا سەنەن ايرىلىپ، جات جەردەن ءقابىر ىزدەر دەيمىسىڭ. بىرگە جاساستىق، بىرگە ولەمىز.
— بۇ دا ءجون ەكەن. ءبىراق ەندى كىدىرۋگە بولمايدى. تەز بارىپ، ماشانى جولعا جۇرۋگە ازىرلە. ەرتەڭ الا ساۋلەدەن اتتاندىرامىز، ادام ونسىز دا از، سوندا دا كۇزەت قوسىپ بەرەرمىز جانىنا. ايتپاقشى، ماشانىڭ ءوزى قايدا؟
— اكۋلينا پانفيلوۆنانىڭ ۇيىندە، - دەدى كومەندانت ايەلى، — نيجنەوزەرنايانىڭ الىنعانىن ەسىتىپ، ۇرەيى قاشىپ كەتتى، اۋىرىپ قالماسا جارار ەدى. و، قۇداي، قانداي كۇندەرگە كەزدەستىك، جاساعان!
ۆاسيليسا ەگوروۆنا قىزىنىڭ ءجۇرۋ جابدىعىن قامتۋعا كەتتى. كومەندانت ۇيىندەگى كەڭەس سوزىلا بەردى. ءبىراق، مەن ەندى وعان قاتىسقانىم جوق، ەشتەڭەگە قۇلاق اسپادىم. ماريا يۆانوۆنا كەشكى اسقا كەلدى، ءتۇسى سۇرلانعان، كوپ جىلاعان ءتارىزدى. ءبىز ۇندەمەي وتىرىپ اس ىشتىك تە، كۇندەگىشە كوپ وتىرماي، ستولدان ەرتەرەك تۇرىستىق. بارىمەن قوش ايتىسىپ، ۇيدى-ۇيىمىزگە تارقاستىق. مەن قىلىشىمدى ادەيى ۇمىت قالدىرىپ، سونى الۋدى سىلتاۋراتىپ، قايتا ورالىپ كەلدىم. ماريا يۆانوۆنانىڭ وڭاشا وتىرعان ۇستىنەن شىقسام دەپ دامەلى ەدىم، ايتقانداي-اق جالعىز ەكەن، ول مەنى ەسىك الدىندا قارسى الىپ، قىلىشىمدى تاپسىردى.
— قوش بولىڭىز، پەتر اندرەيچ! - دەدى كوزىنەن جاسى سورعالاپ. — مەنى ورىنبورعا جىبەرەتىن بولدى. سالەمەت، باقىتتى بولىڭىز؛ مۇمكىن، اللا قايتا كورىسۋگە دە جازار؛ ال، ەگەر...وسىنى ايتتى دا ەڭىرەپ قويا بەردى. قۇشاقتاپ تۇرىپ، مەن دە جاۋاپ قاتتىم:
— قوش بول، پەرىشتەم، قوش بول، مەنىڭ سۇيىكتىم، جۇرەگىمنىڭ قالاعانى! قانداي كۇيگە تۇسسەم دە سوڭعى ويىم، سوڭعى دۇعام ءوزىڭ تۋرالى بولادى! - دەدىم.
ماشا كەۋدەمە بەتىن باسىپ، ەڭىرەپ تۇر. مەن قۇشىرلانا قىسىپ ءسۇيدىم دە، اسىعا باسىپ، ۇيدەن شىعا جونەلدىم.
VII تاراۋ
باسىپ الۋ
باسىم مەنىڭ، باسىم-اي،
قىزمەت ەتكەن جاسىم-اي!
تىنىم تاپپاي، سەن بايعۇس،
وتىز ءۇش جىل جۇمساپ كۇش.
جەتە المادىڭ داڭققا.
شەن مەن شەكپەن، اتاققا،
وڭباي قويدى ءبىر جولىڭ،
الا المادىڭ ءجوندى ورىن.
بار تاپقانىڭ، سورلى باس،
قاس باعانا - قۋ اعاش،
جاساماي ودان ۇزاققا،
ءىلىندىڭ جىبەك تۇزاققا.
حالىق ولەڭى
بۇل ءتۇنى ۇيىقتاعان دا جوقپىن، شەشىنبەدىم دە. تاڭ اتپاي كرەپوست قاقپاسىنا بارىپ، جولعا شىعاتىن ماريا يۆانوۆنامەن سوڭعى رەت قوشتاسىپ قالۋعا بەل بايلاعام. وزىمدە ۇلى وزگەرىس بار سياقتى: جاقىندا عانا بولعان جابىرقاڭقى، مۇڭدى كۇندەرىمنەن جانىمنىڭ قازىرگى تولقۋى اناعۇرلىم جەڭىل سەزىلەدى. مەنىڭ ايىرىلىسۋ ۋايىمىما الدەقانداي بەلگىسىز، ءبىراق ءتاتتى ءۇمىت ارالاسىپ، قاۋىپ-قاتەردى دە، ەرلىك داڭقتى دا بىرگە، اسىعا كۇتكەندەيمىن. ءتۇننىڭ قالاي وتكەنىن سەزبەپپىن. مەن ۇيدەن ەندى شىعۋعا اينالعانىمدا، ەسىك اشىلدى دا كاپرال تىڭنان ءبىر حابار جەتكىزدى: تۇندە ءبىزدىڭ كازاكتار كرەپوستان اتتانىپ، وزدەرىمەن بىرگە زورلاپ يۋلايدى دا اكەتىپتى. كرەپوست ماڭىندا جات ادامداردىڭ جورتۋىلداۋى كەتىپ ۇزىلمەيتىن بولدى-اۋ دەگەن وي مەنىڭ زارەمدى ۇشىردى؛ مەن كاپرالعا بىرنەشە جۇمىستاردى اسىعىس تاپسىردىم دا، دەرەۋ كومەندانت ۇيىنە جونەلدىم.
تاڭ اتا باستادى. شاقىرىپ جاتىر دەگەندى ەسىتكەن سوڭ، كوشەمەن ۇشىپ كەلەم.
— قايدا باراسىز؟- دەدى يۆان يگناتيچ مەنى قۋىپ جەتىپ، توقتاتىپ، — يۆان كۋزميچ قورعان جالىندا تۇر، مەنى سىزگە جىبەردى. پۋگاچيەۆ كەپ قالدى.
— ماريا يۆانوۆنا كەتتى مە؟ - دەدىم، جۇرەگىم دۇرسىلدەپ.
— ۇلگىرمەدى، ورىنبور جولى كەسىلىپتى؛ كرەپوست قاماۋدا. حال جامان، پەتر اندرەيچ!
ءبىز قورعان جالىنا - جاراتىلىستىڭ ءوزى جاساعان جانە قادالارمەن قورشاعان قىراتقا شىقتىق. كرەپوست تۇرعىندارىنىڭ ءبارى ۇيمە-جۇيمە بوپ، سول اراعا جينالىپتى. گارنيزون مىلتىعىن اسىندى. زەڭبىرەك تە كۇنى بۇرىن سول جەرگە اپارىلعاندى. كومەندانت ءوزىنىڭ ءبىر شوق ازعانا اسكەرىنىڭ ساپى الدىندا تەڭسەلىپ ءجۇر ەكەن. قاتەر جاقىندىعى كارى جاۋىنگەردى ءبىر ءتۇرلى ارلەندىرىپ، الدەندىرىپ جىبەرگەن سياقتى. كرەپوستقا جاقىنداۋ جازىقتا جيىرما شاقتى اتتى كىسىلەر كورىنەدى، كوپشىلىگى كازاك، بىرەن-ساران باشقۇرتتار دا بايقالادى، ولاردىڭ ساۋىت-سايماندارى مەن تىشقان بورىكتەرى اينىتپاي تانىتىپ تۇر. كومەندانت اسكەرىن اينالىپ شىعىپ، سولداتتارعا ءسوز ايتتى: "ال بالالارىم، - دەدى ول قىسقا سويلەپ، -بۇگىن پاتشا اعزام انامىز ءۇشىن الىسىپ، ەرلىك پەن انتقا بەرىكتىگىمىزدى بۇكىل جيھانعا تانىتاتىن كۇنىمىز!" دەدى. سولداتتار قاتتى داۋىستاپ بەرىكتەرىن ءبىلدىردى. مەنىڭ قاسىمدا تۇرعان ءشۆابريننىڭ كوزى جاۋ جاقتا، اينىماي، تەسىلە قاراپ تۇر. انا تۇزدەگى ەرەۋىلدەپ جۇرگەن اتتىلار كرەپوستاعى حالىق قيمىلىن بايقادى دا، ءبىر جەرگە شوعىرلانىپ، ءوزارا سويلەسە قالدى. كومەندانت يۆان يگناتيچ زەڭبىرەك اۋزىن سولارعا دالدەۋگە ءامىر ەتتى دە، ءوزى وت تۇتاتتى. زۋىلداپ جونەلگەن زەڭبىرەك دوبى ولارعا ەشبىر زيان كەلتىرمەي، توبەلەرىنەن اسىپ ءوتىپ كەتتى. اتتىلار بىتىراي شاۋىپ كوزدەن جوعالدى، دالا لەزدە بوساپ قالدى.
سول اراعا ۆاسيليسا ەگوروۆنا مەن ودان ءبولىنىپ قالعىسى كەلمەگەن ماريا يۆانوۆنا دا جەتتى.
— ال نە بولدى؟ - دەدى كومەندانت ايەلى؛ - ارەكەتتەرىڭ قالاي؟ جاۋ قاي جاقتا؟
— جاۋ الىس ەمەس، - دەدى يۆان كۋزميچ؛ - قۇداي ءساتىن سالسا جامان بولماس اياعى. قالاي، ماشا، قورقامىسىڭ؟
— جوق، پاپا، بۇدان دا كورى ۇيدە جالعىز وتىرۋ قورقىنىش ەكەن.
وسىدان كەيىن، كۇشپەن ارەڭ جىميىپ ماعان قاردى. مەن قىلىشىمنىڭ بالداعىن ەرىكسىز قىسىپ قاپپىن، كەشە كەشكە عانا ءوز قولىنان قولىما اكەپ بەرگەنى سول جەردە ەسىمە ءتۇستى، مەن سۇيگەن جانىمدى قورعاۋ ءۇشىن ادەيى قابىلداعانداي كورىندىم. جۇرەگىم جالىن اتادى. مەن ونىڭ باتىرى سياقتىمىن قازىردە. ونىڭ سەنىمىن اقتاۋعا قۇمارمىن، سىن مينۋتىن ىنتىعا كۇتكەندەيمىن.
وسى كەزدە كرەپوستان جارتى شاقىرىم جەردەگى بەلەڭنەن اتتىلاردىڭ جاڭا ءبىر توبى شىعا كەلدى. ۇزاماي جازىق دالاعا نايزالى، ساداقتى ادامدار تولىپ كەتتى. وسىلاردىڭ اراسىندا قىلىشىن جالاڭاش ۇستاعان، قىزىل كويلەكتى، اق اتتى بىرەۋ كەلەدى؛ وسى پۋگاچيەۆ ەدى. ول ات تىزگىنىن تارتتى؛ قالعاندارى ونى قورشاپ تۇر، پۋگاچيەۆ امىرىمەن شىققانداي، ءتورت اتتى ادام توپتان ءبولىندى دە، جورتقان بويلارىمەن تۋرا كرەپوسقا تارتتى. ءبارىن دە تۇگەل تانىدىق، ءوزىمىزدىڭ ساتىلعاندار ەكەن. بىرەۋى جازىلعان قاعازدى بوركىنىڭ ۇستىندە ۇستاپ كەلەدى؛ ەندى بىرەۋىنىڭ قولىندا نايزاعا شانشىلعان يۋلايدىڭ باسى، جاقىنداي بەرە، سول باستى ىرعاپ-ىرعاپ بىزگە قاراي قادادان اسىرا لاقتىردى. سورلى قالماقتىڭ باسى، ءدال كومەندانت اياعىنىڭ استىنا كەپ ءتۇستى. ساتىلعاندار بىلاي دەپ ايقاي سالدى:
— اتىسپاڭدار! قارسى شىعىپ پاتشانى كۇتىپ الىڭدار، انەكي، پاتشا كەلىپ تۇر! - دەدى.
— ال ەندەشە سىباعالارىڭ! - دەدى يۆان كۋزميچ داۋىستاپ؛ - اتىڭدار، جىگىتتەر!
ءبىزدىڭ سولداتتار ءبىر دۇركىن وق شىعاردى. قاعاز ۇستاعان كازاك تەڭسەلىپ بارىپ، اتىنان قۇلاپ ءتۇستى؛ قالعاندارى قايتا شابا جونەلدى. مەن ماريا يۆانوۆناعا قارادىم. يۋلايدىڭ قان جۋعان باسى مەن مىلتىق ۇندەرى وعان قوس سوققىداي قاتتى ءتيىپ، ەسسىز، ءتۇسسىز تۇرعانداي كورىندى ماعان. كومەندانت كاپرالدى شاقىرىپ اپ، ولگەن كازاكتىڭ قولىنداعى قاعازدى اكەلۋگە جۇمسادى. كاپرال تىسقا شىعىپ، ولگەن ادامنىڭ اتىن جەتەكتەپ قايتتى. كومەندانتقا حاتتى اكەپ تاپسىردى. يۆان كۋزميچ ىشىنەن وقىدى دا، ودان سوڭ پارا-پاراسىن شىعارىپ، جىرتىپ تاستادى. وسى ەكى ارادا بۇلىكشىلەر دە قيمىلعا ازىرلەنگەندەي كورىندى. ەندى كوپ ۇزاماي، مىلتىق وقتارى توبەمىزدەن ىسقىرىپ، ساداق وقتارى دا ماڭايىمىزعا شانشىلا ءتۇسىپ جاتتى.
— ۆاسيليسا ەگوروۆنا! - دەدى كومەندانت، - بۇل ايەلدەر تۇراتىن جەر ەمەس، اكەت ماشانى، كورەمىسىڭ جانسىز كىسىدەي تۇرعانىن.
ۆاسيليسا جاۋعان وقتىڭ استىنان قايناپ كورىنگەن جاۋ قاراسىنا جۋاسي قاراپ، كوز سالىپ تۇر ەدى. ودان ەرىنە بۇرىلىپ، ءتىل قاتتى.
— يۆان كۋزميچ، ءولىم مەن تىرلىك جاساعاننىڭ ەركىندە؛ ماشاعا باتاڭدى بەر. ماشا، اكەڭە جاقىندا.
قانى قاشقان، قالتىراعان ماشا يۆان كۋزميچكە تاياۋ باردى، تىزەسىنەن بۇگىلىپ، باسىن تومەن ءيدى. كارى كومەندانت ونى ءۇش رەت شوقىندىرىپ، تۇرعىزدى دا، قىزىل ءسۇيىپ بولىپ، اكەلىك ءسوزىن ايتتى:
— يا، ماشا، باقىتتى بول اللاعا سىيىن، ول سەنى مارحاباتىنان تىس قالدىرماس. ءبىر قايىرىمدى ادامعا قوسىلساڭ قۇداي ەكەۋىڭە بىردەي ماحاببات، بىرلىك بەرسىن ۆاسيليسا ەگوروۆنا ەكەۋىمىز سياقتى ءومىر سۇرىڭدەر. جارايدى، ماشا، قوش بول ۆاسيليسا ەگوروۆنا، تەزىرەك اكەت ماشانى.
ماشا اكەسىنىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، ەڭىرەپ جىبەردى.
— كانە، ءبىز دە سۇيىسەلىك، - دەدى كومەندانت ايەلى جىلاپ تۇرىپ،- قوش، مەنىڭ يۆان كۋزميچىم. رەنجىتكەن جەرىم بولسا، كەشىرىم سۇرايمىن!
— قوش، قوش بول، شەشەي!- دەدى كومەندانت كەمپىرىن قۇشاقتاپ؛ - ال ەندى، جارايدى! ۇيگە بارىڭدار، ۇلگىرە الساڭ ماشانىڭ ۇستىنە سارافان كيگىز.
كومەندانت ايەلى قىزىمەن كەتىپ بارا جاتتى. مەن ماريا يۆانوۆنانىڭ ارتىنان قاراپ تۇر ەدىم، ول اينالىپ ءبىر جالت ەتتى دە باسىن يزەدى. يۆان كۋزميچ ەندى ءبىزدى ۇيىستىرىپ aپ، بار كوڭىل كوزىمەن جاۋعا ءتۇيىلدى. بۇلىكشىلەر باسشىسىنىڭ توڭىرەگىنە ۇيلىعىپ بولعان سوڭ اتتارىنان تۇسە باستادى.
— ال بەرىك بولىڭدار، - دەدى كومەندانت، - ەندى باسىپ كىرۋگە ۇمتىلادى...
وسى مينۋتتا ايعاي كەرنەپ كەتتى. بۇلىكشىلەر انداعايلاپ، كرەپوسقا قاراي جۇگىردى. زەڭبىرەك ۇساق دوپتارمەن قايتا وقتالعان ەدى. كومەندانت جاۋدى جاقىن جىبەرىپ الىپ، وت بەردى. زەڭبىرەك قالىڭ توپتىڭ قاق ورتاسىنان سوقتى. بۇلىكشىلەر ەكى جارىلدى دا، كەيىن سەرپىلدى. قولباسشىسى جالعىز الدىندا قالىپتى... ول جالاڭاش قىلىشىن، باسىنان اسىرا ءۇيىرىپ، اسكەرىن قايتا شاقىرعان سياقتى... ءبىر مينۋت تولاستانعان ايعاي-شۋ تاعى دۋىلداي جونەلدى.
— كانە جىگىتتەر، - دەدى كومەندانت؛ اشىڭدار ەندى قاقپانى، قاتىڭدار باراباندى. سوققىعا سوققى بەرەلىك، ەرىڭدەر سوڭىمنان، جىگىتتەر!
الگىدەي بولماي-اق ءبىز كومەندانت، يۆان يگناتيچ ۇشەۋمىز كرەپوست سىرتىنا شىعىپ قاپپىز؛ ءبىراق سەسى قايتقان گارنيزون ورنىنان قوزعالماپتى.
— اۋ، بالالارىم، نەعىپ تۇرسىڭدار، جاندارىم! - دەدى يۆان كۋزميچ داۋىستاپ، - ولسەك تە قىزمەت كورسەتىپ ولەيىك تە!
وسى كەزدە بۇلىكشىلەر ءبىزدى وكتەپ ءوتىپ، كرەپوستقا كىرە بەردى. بارابان جاعى قارىستى؛ گارنيزون قارۋىن تاستادى؛ مەن جىعىلعانىما قاراماي، قايتا تۇرىپ، جۇگىرىپ بۇلىكشىلەرمەن جارىسا كرەپوسقا كىردىم. باسىنان جارالانعان كومەندانتتى ءبىر شوعىر كەزەپتەر قورشاپ العان، كىلتتى بەر دەپ تۇر ەكەن مەن ونى كورە سالا جاردەمگە ۇمتىلدىم؛ انداعان كازاكتار ماعان توبىمەن جابىلا ءتۇسىپ ۇستاپ الدى؛ "پاتشا ءومىرىن تىڭداماۋشىلار سازاسىن وسىلاي الادى"، "پاتشا ءومىرىن تىڭداماۋشىلار سازاسى وسىلاي بەرىلەدى!" دەيدى كازاكتار مەنى بەلبەۋلەرمەن بايلاپ جاتىپ. ءبىزدى سۇيرەگەندەي كوشە ارالاتىپ كەلەدى؛ تۇرعىن جۇرت نانى مەن تۇزدارىن الىپ شىعىستى ۇيلەرىنەن. شىركەۋ قوڭىراۋى دا قاڭعىرلاپ قاعىلىپ جاتىر. ءبىر كەزدە توپ ىشىنەن اششى ايعاي ەستىلدى: "پاتشا اعزام الاندا كۇتىپ تۇر، تۇتقىنداردان انت الماق!" دەدى، جاڭاعى داۋىس. حالىق الاڭعا قاراي لاپ بەردى. ءبىزدى دە سو جەرگە ايداپ باردى.
پۋگاچيەۆ كومەندانت ءۇيىنىڭ باسقىشىندا كرەسلو قويىپ وتىر ەكەن ۇستىندە قىزىل جيدەكتى، كازاكتار كيەتىن كافتان. التىن شوق قادالعان، بيىك قۇندىز بوركىن وتتى كوزىنە تۇسىرە كيىپتى. بەت اجارى ماعان تانىس سياقتى. كازاك ستارشيندارى ونى القا-قوتان قورشاپ تۇر. باسقىش ماڭىندا كرەست ۇستاعان گەراسيم اتاي تۇر ەكەن؛ ول قالتىراپ، قانى قاشىپ، قۋاڭ تارتىپ كەتىپتى. ءقازىر جازالانار قۇرباندارعا ءۇنسىز-تۇنسىز كەشىرىم تىلەپ تۇرعان سەكىلدى بولىپ كورىنەدى. الاڭعا اسىعىس تۇردە دار ورناتىلىپ جاتىر. ءبىز تاياۋ كەلە بەرگەندە باشقۇرتتار توپىرلاعان جۇرتتى كەيىن قۋىپ تاستاپ، ءبىزدى پۋگاچيەۆ الدىنا كەلتىردى. قوڭىراۋ تىنىپ، جىم-جىرت تىنىشتىق ورنادى.
— كومەندانت قايسىسى؟ - دەدى جالعان پاتشا-ساموزۆانەس.
توپتان ءبولىنىپ شىققان، ءوزىمىزدىڭ ۋريادنيك يۆان كۋزميچتى كورسەتتى. پۋگاچيەۆ ءبىزدىڭ شالعا قاھارلانا قاراپ ءسوز باستادى.
— ماعان، ءوزىڭنىڭ پاتشاڭا قارسىلىق جاساۋعا قالاي بەتىڭ باردى؟
جارادان قالجىراعان كومەندانت، سوڭعى دارمەنىن كۇشپەن جيناپ الدى دا، قايىسپاي قاتال جاۋاپ قاتتى.
— ەسىت، ەندەشە! سەن پاتشام ەمەس، ۇرىسىڭ، الداۋشىسىڭ.
پۋگاچيەۆ اۋىر تۇيسىنە تىجىرىنىپ، اق ورامالىن جەلپىپ قالدى. بىرنەشە كازاكتار قارت كاپيتانعا جابىلا ءتۇسىپ، دار تۇبىنە سۇيرەپ باردى. كەشە عانا ءوزىمىز تەرگەگەن، قۇلاق-مۇرنىنان جۇرداي بولعان باشقۇرت داردىڭ كولدەنەڭ اعاشىنا لەزدە اتشا ءمىنىپ الىپتى. قولىندا ارقان، ءبىر مينۋتتان كەيىن اۋەدە اسىلىپ تۇرعان بيشارا يۆان كۋزميچتى كوردىم. ەندى پۋگاچيەۆكە يۆان يگناتيچ كەلتىرىلدى.
— انت بەر، - دەدى پۋگاچيەۆ، - پاتشاڭ پەتر فەدوروۆيچكە!
— سەن بىزگە پاتشا ەمەسسىڭ،- دەدى يۆان يگناتيچ، ودان سوڭ جاڭا عانا ايتقان ءوز كاپيتانىنىڭ سوزدەرىن قايتالادى:- سەن ۇرىسىڭ، الداۋشىسىڭ، اعايىم!
پۋگاچيەۆ تاعى دا ورامالىن سىلتەپ قالدى، قايىرىمدى پورۋچيك ءوزىنىڭ ەسكى ناچالنيگىنىڭ قاتارىنان ورىن الدى.
ەندىگى كەزەك مەنىكى ەدى. جاۋلانا قاراپ تۇرمىن پۋگاچيەۆكە، ەر جولداستارىمنىڭ جاۋابىن مەنىڭ دە قايتالاعىم بار. ءدال وسى كەزدە بۇلىكشىلەر ستارشيندارىنىڭ ورتاسىندا، كازاك كافتانىن كيگەن، شاشىن دوڭگەلەنتىپ قىرعىزىپ تاستاعان شۆابرينگە كوزىم ءتۇستى. قايران قالعانىم سونشا، ايتىپ تۇسىندىرۋگە ءسوز جەتپەستەي. ول پۋگاچيەۆكە كەلىپ بىرنەشە ءسوز سىبىرلاپ قالدى.
— مۇنى دا تارتىڭدار، - دەدى پۋگاچيەۆ، ماعان كوزىن دە سالماستان موينىما ارقان تۇزاعى تاستالا بەردى. بار كۇناما شىن كوڭىلدەن قۇدايدان كەشىرىم سۇراپ، جۇرەگىمنىڭ ەڭ جاقىندارى ءۇشىن اللادان ساۋلىق تىلەپ ىشىمنەن دۇعا وقىدىم. مەنى دە دار تۇبىنە اپاردى.
مەنى شىن-اق جۋاتقىلارى كەلگەندەي:
— قورىقپا، ساسپا،- دەسەدى جەندەتتەر. كەنەتتەن:
— توقتاڭدار، وڭباعاندار! توقتاڭدار! - دەدى، شىرىلداپ شىققان جان داۋىسى. جەندەتتەر بوگەلىپ قالدى.
سول كەزدە پۋگاچيەۆ اياعىنا جىعىلىپ جاتقان ساۆەليچتى كوردىم.
— اكەم، باۋىرىم! - دەيدى مەنىڭ سورلى كاريام، - مىرزا بالاسىن ولتىرگەننەن ساعان تۇسەر ولجا نە؟ بوسات ونى، ءومىرىن ساتىپ، قۇلىپ ال؛ ال ۇلگى ءۇشىن، قورقىنىش ءۇشىن ءولتىرۋ كەرەك بولسا، مىنا مەنى اس، سورلى شالدى اس دارىڭا!
پۋگاچيەۆ بەلگى بەردى، مەن تاباندا بوساتىلدىم.
— اكەيىمىزدىڭ مەيىرىمى ءتۇستى عوي ساعان، - دەستى جەندەتتەر.
وسى مينۋتتا مەن ءتىرى قالعانىم ءۇشىن قۋاندىم دەي المايمىن، سوندا دا ولمەي قالعانىما وكىندىم دەپ تاعى دا ايتا المايمىن. سول كەزدەگى سەزىمىم وتە كۇڭگىرت، بۋالدىر ەدى. مەنى قايتادان ساموزۆانەستىڭ الدىنا اپارىپ، تىزەمنەن تۇرعىزدى. پۋگاچيەۆ ماعان تامىرلارى ادىرايعان قولىن سوزدى.
— قولىن ءسۇي، ءسۇي قولىن! - دەستى تۇرعاندار. ءبىراق مەن مۇنشالىق قورلانۋدان ءولىم جازاسىنىڭ ءوزىن جەڭىل كوردىم.
— پەتر اندرەيچ، كوكەشىم! - دەپ، تۋ سىرتىمدا ساۆەليچ تۇر، سىبىرلاپ، قايتا-قايتا يتەرمەلەپ قويادى، - قاسارىسپا! نەڭ كەتەدى؟ كوزىڭدى جۇم دا، سۇيە سال، جاۋىز... (تفۋ) قولىنان.
مەن تىرپ ەتپەدىم. پۋگاچيەۆ قولىن ءتۇسىرىپ، كۇلىپ جىبەردى:
— قايىرىمدى مىرزانىڭ قۋانعاننان ەسى شىعىپ كەتكەن بولار. تۇرعىزىڭدار ورنىنان.
مەنى تۇرعىزىپ، ەركىمە قالدىردى. مەن سۇمدىق كومەديانىڭ جالعاسىن ءوز كوزىممەن وتكىزدىم.
تۇرعىن حالىق انت بەرە باستادى. ولار بىرىنەن سوڭ ءبىرى كرەستى ءسۇيىپ، جالعان پاتشاعا باس ءيىپ وتەدى شۇبىرىپ. گارنيزون سولداتتارى دا سول جەردە ەدى. قايشىلى، روتا تىگىنشىسى ولاردىڭ شاشتارىن كۇزەپ جاتىر. كۇزەلگەندەر ۇستەرىن قاعادى دا، كەشىرىم بەرىپ، ءوز شايقاسىنا العان پۋگاچيەۆ قولىنان سۇيەدى. وسىنىڭ ءبارى ءۇش ساعاتقا سوزىلدى. ەڭ اقىرىندا پۋگاچيەۆ كرەسلودان تۇرىپ، ستارشينداردىڭ قورشاۋىندا تومەن ءتۇستى. ەر ابزەلى بارىنشا اشەكەيلەنگەن اق بوز ات الدىنان كولدەنەڭ تارتىلدى. ەكى كازاك ونى قولتىقتاپ اتتاندىردى. ول گەراسيم اتايعا بۇرىلىپ تۇرىپ، بۇگىنگى تۇستىكتى سو كىسىنىڭ ۇيىنەن جەيتىنىن ءبىلدىردى.
وسى مەزگىلدە ايەلدىڭ اششى داۋسى ەستىلدى. بىرنەشە كەزەپتەر ۆاسيليسا ەگوروۆنانى ىشتەن باسقىشقا سۇيرەپ شىعاردى. تىرداي جالاڭاشقا جاقىن، شاشى دا دۋدىراپ كەتكەن، بىرەۋلەرى جىلى كامزولىن تارتىپ كيىپتى. وزگەلەرى قۇس توسەك پەن ساندىقتارىن، كيىم-كەشەك، ىدىس-اياقتارىن - بارلىق ىسكە اسارىن توناپ كەلەدى.
— اكەتايلارىم! - دەدى سورلى كەمپىر — عيبادات جاساۋعا مۇرشا بەرسەڭدەرشى. تىم بولماسا يۆان كۋزميچكە جولىقتىرىپ ولتىرسەڭدەرشى.
كەنەتتەن كوزى دارعا ءتۇستى دە، ەرىن تانىپ قالدى.
— جاۋىزدار!- دەدى الاسۇرا ايعايلاپ؛ — نە سۇمدىق جاساعانسىڭدار؟ و، جارىعىم يۆان كۋزميچ، جاۋدان جاسقانباس جۇرەكتىم! پرۋستار نايزاسى مەن تۇرىكتەردىڭ وعى دا دارىماپ ەدى؛ ەڭ بولماسا ادال مايداندا ولمەي، قاشقىن كاتورجنيكتىڭ قولىندا قور بولدىڭ-اۋ!
— وشىرىڭدەر، مىستان ءۇنىن! - دەدى پۋگاچيەۆ.
جاس كازاك تاباندا قىلىشپەن باستان تارتىپ جىبەردى. جانسىز ايەل باسقىشقا قۇلاپ ءتۇستى. پۋگاچيەۆ ءجۇرىپ كەتتى. وعان ەرگەن جۇرت تا شۇبىرا جونەلدى.
VIII تاراۋ
شاقىرىلماعان قوناق
شاقىرىلماي كەلگەن قوناق تاتاردان دا جامان.
ماقال
الاڭدا جان جوق. جاڭاعى ۇرەي كورىنىستەردىڭ اسەرى ويىمدى الاساپىران ارالاستىرىپ ايالداتار ەمەس. ءبىر ورىندا سىلەيىپ تۇرىپ قاپپىن.
بارىنەن دە ماعان ماريا يۆانوۆنانىڭ بەلگىسىز تاعدىرى ءوتىپ بارادى. ءوزى قايدا ەكەن؟ نە بولدى ەكەن؟ ءجۇز تاسالاي تۇرارلىق، سەنىمدى جەر تاپتى ما ەكەن؟ - دەيمىن. وسىنداي سابىرسىز قوبالجىتقىش ويلارمەن كومەندانت ۇيىنە كەپ كىردىم. قاڭىراعان ءۇي، قيراعان ستول ورىندىق، ساندىقتار دا كۇيرەگەن؛ ءبارىن دە توناپ اكەتىپتى. مەن كىشكەنە باسقىشپەن شاپشاڭ كوتەرىلىپ، ومىرىمدە العاشقى رەت ماريا يۆانوۆنانىڭ بولمەسىنە كىردىم. تالاۋشىلار ونىڭ توسەگىنىڭ دە استان-كەستەنىن شىعارىپتى؛ شكافتى سىندىرىپ ىشىندەگىلەرىن دە سىپىرىپ اكەتىپتى، قاراڭ قالعان كيۆوتتىڭ الدىندا تۇرعان شام ءالى سونبەپتى. قابىرعاعا ىلىنگەن اينا دا امان قاپتى...
وسى سياقتى قاسيەتتى قىز وتاۋىنىڭ يەسى قايدا ەكەن؟ الدە قانداي قاتەرشىل ويلار ميىمدى تورلادى: ماعان ول توناۋشىلار قولىنا تۇسكەن سياقتى... جۇرەگىم اۋزىما تىعىلدى... مەن كۇيىنە جىلاي، قاتتى داۋىستاپ سۇيىكتىمنىڭ اتىن دا اتاپ جىبەرىپپىن.. وسى مينۋتتا ءبىر جەڭىل سىبدىر ەستىلدى دە، ىلەسە، سۇرى قاشقان جاپىراقتاي قالتىراعان پالاشا شكافتىڭ ارتىنان شىعا كەلدى.
— Ah، پەتر اندرەيچ!- دەدى ول الاقاندارىن سوعىپ قاپ،- وسىنداي كۇندە، وسىنشا نەتكەن قۇمارلىق!..
— ماريا قايدا؟ ماريا يۆانوۆنا امان با؟ - دەدىم سابىر تاپپاي.
— ءتىرى، اكۋلينا پانفيلوۆنانىڭ ۇيىندە تىعىلىپ جاتىر، - دەدى پالاشا.
— پوپ قاتىنىندىكىندە مە؟ - جان داۋىسىم شىعىپ كەتتى، - و، جاساعان! وندا پۋگاچيەۆتىڭ ءوزى جاتقان جوق پا!..
بولمەدەن ىشقىنا جونەلدىم، قاس قاققانشا كوشەگە شىعىپپىن، كوزىم تۇك كورەر ەمەس، ەشتەڭەنى سەزەتىن دە ەمەسپىن، سول بويىمەن جان ۇشىرىپ وتىرىپ سۆياششەننيكتىڭ ۇيىنە كەتتىم. ىشىنەن ايقاي-شۋ، قارقىلداعان كۇلكى، ءان سالعانداردىڭ ءۇنى ەستىلەدى... پۋگاچيەۆ جولداستارىمەن ساۋىق قۇرىپ جاتىر ەكەن. ىلە-شالا سوڭىمنان پالاشا دا جەتتى. مەن ونى بىلدىرمەي بارىپ اكۋلينا پانفيلوۆيانى شاقىرىپ كەلۋگە جۇمسادىم. ءبىر مينۋت وتپەي-اق قولىندا بوساعان بوتەلكەلەرى بار اكۋلينا شىعىپ، سەنەكتە تۇرعان ماعان كەلىپ جولىقتى.
— قۇداي اقى ءۇشىن! ايتىڭىزشى، ماريا يۆانوۆنا قايدا؟- دەدىم، ادام ايتقىسىز لوبلىعىپ.
— كوگەرشىنىم، شىمىلدىق ىشىندە، كەرەۋەتتە جاتىر،- دەدى پوپتىڭ ايەلى تەز جاۋاپ قايتارىپ،- نەسىن ايتاسىز، پەتر اندرەيچ، سول عانا ۇرىنباي قالدىڭ پالەگە. اللاعا شۇكىر، اقىرى باياندى بوپ ءبىتتى. الگى جاۋىز اسقا ەندى وتىرا بەرگەن كەزدە، سورلى قىز ەسىن جيناپ ىڭىرسىپ قالماسى بار ما! مەن جانسىز ادامداي قاتىپ قاپپىن. ول ەستىپ قالدى:
— كەمپىر، كۇرسىنىپ جاتقانىڭ كىمىڭ؟ - دەدى ماعان. مەن ۇرىعا ءتاجىم ەتىپ تۇرىپ جاۋاپ قاتتىم: "نەمەرە قىزىم ەدى، تاقسىر، اۋىرىپ جاتىر، توسەك تارتقانىنا ەكى جەتىگە اينالىپ بارادى" دەدىم.
— جاس پا ەدى نەمەرەڭ؟
— جاس، تاقسىر.
— كورسەتشى، كەمپىر، نەمەرە قىزىڭدى.
جۇرەگىم جارىلا جازدادى، ءبىراق، لاج قانشا:
— مەيلىڭىز، تاقسىر؛ جالعىز-اق، قىزدىڭ باس كوتەرەر دارمەنى جوق، سەنىڭ الدىڭا كەلۋگە جارامايدى.
— وقا ەمەس، كەمپىر، ولاي بولسا ءوزىم بارىپ-اق كورەمىن،- دەدى. ءسۇيتتى دە انتۇرعان سۇم شىمىلدىقتى دا سەرپىپ تاستاپ، قىرعي كوزىمەن قادالا قاراپ قالدى. نە ايتاتىنى بار، ساقتادى-اۋ قۇداي ءبىر جولعا! ساعان وتىرىك بىزگە شىن، ەرىم مەن ەكەۋمىز ازاپ اجالىنىڭ شەڭگەلىنە تۇسۋدەن ازەر الدالاپ قانا قالدىق. ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا، اينالىپ كەتەيىن كوگەرشىنىم ءتونىپ تۇرعاننىڭ كىم ەكەنىن تانىعان دا جوق. كوپ ەكەن دە كورسەتەرى قۇدىرەتتىڭ! كەزدەستىك قوي ءبىر مايدانعا، جاساعان! سورلى يۆان كۋزميچ! كىم ويلاعان مۇنداي سۇمدىق بولارىن!.. ۆاسيليسا ەگوروۆنانى ايتسايشى! ال يۆان يگناتيچ شە، ونىڭ جازىعى نە؟.. ءسىزدى قالاي ەسىركەدى ەكەن؟ ال الەكسەي يۆانوۆيچ شۆابرين شاشىن دوڭگەلەتە قىرىقتىرىپ تاستاعان، ءدال ءقازىر ءبىزدىڭ ۇيدە، سولارعا قوسىلىپ ماز-مەيرام بوپ وتىر! مەكەرلىگىندە ءمىن جوق ەكەن! مەن اۋرۋ نەمەرەم ەدى، دەگەنىمدە، قادالا ماعان قاراپ ەدى، سۇعى وڭمەنىمنەن پىشاقتاي ءوتتى. ايتەۋىر وتىرىگىمدى اشقان جوق، ونىسىنا دا الدا رازى بوسىن، شىركىننىڭ.
سول مينۋتتا ماس قوناقتاردىڭ ايقاي-ۇيقايى مەن گەراسيم اتايدىڭ داۋسى دا قوسىلا ەستىلدى. قوناقتار اراق دەپ شۋلاسۋلى، ءۇي يەسى ايەلىن شاقىرىپ جاتىر داۋىستاپ؛ سويلەسىپ تۇرعان كىسىم اپتىعا باستادى.
— ۇيگە جونەلىڭىز، پەتر اندرەيچ، سىزگە الاڭدار مۇرشام جوق؛ جالىعار ەمەس سۇمىرايلار ىشكىلىكتەن ماستاردىڭ قولىنا تۇسسەڭىز، ارىلماس پالە بولار. قوش بولىڭىز، پەتر اندرەيچ، بولارى بولدى، ءبىزدى دە قۇداي قۇر الاقان قالدىرماس! - دەدى ايەل وسىنى ايتتى دا كەتىپ قالدى.
جۇرەگىم ءبىراز ورنىنا تۇسكەندەي، مەن دە ۇيىمە بەتتەدىم. الاڭنان ءوتىپ بارا جاتىپ، دارعا اسىلعانداردىڭ ەتىكتەرىن شەشىپ، ولىكتەردى توناپ قاقتىعىپ جاتقان بىرنەشە باشقۇرتتاردى كوردىم. قولدان كەلەر، ارا تۇسەر امال جوق؛ تەك بويدى كەرنەگەن كەكتى اشۋدى كۇشتەپ تەجەۋگە عانا ءالىم كەلدى.
كرەپوستا وفيسەرلەر ءۇيىن تالاۋشىلار ەرسىلى-قارسىلى شۇبىرىپ، سەڭدەي سوقتىعىسادى. توڭىرەكتەن تۇگەل بۇلىكشى ماستاردىڭ عانا داۋىستارى ەستىلەدى. مەن ۇيگە كەلدىم. ساۆەليچ مەنى ەسىك الدىنان كۇتىپ الدى.
— قۇدايعا شۇكىر!- دەدى ول مەنى كورگەسىن، قاتتى داۋىستاپ قاپ،- جاۋىزدار سەنى قايتا ۇستاعان شىعار دەپ ەم ويىمدا، ساقتاعان ەكەن نانارمىسىڭ، كوكەشىم پەتر اندرەيچ! سۇرقيالار تۇك قويماي تالاپ كەتىپتى ءبىزدى دە: كويلەك-كونشەك، ىدىس، مۇلىك دەگەننەن تۇلدىر دا قالدىرماپتى. نەسىن ايتا بەرەيىن! تەك ءوز جانىڭدى قالدىرعانىنا شۇكىر. ايتپاقشى، اتاماندى تانىدىڭ با، قالقاشىم؟
— جوق، تانىمادىم؛ كىم ەدى ءوزى؟
— ونىڭ قالاي، كوكەشىم؟ كەرۋەن سارايدا ىشىگىڭدى الداپ العان ماسكۇنەم شە، ۇمىتىپ-اق قالعانىڭ با؟ جاپ-جاڭا قويان ىشىك ەدى؛ انا جىن كيىپ جاتقاندا بارلىق تىگىسى بوي-بويىمەن قاقىراپ كەتپەپ پە ەدى!
شىنىندا دا پۋگاچيەۆ پەن سونداعى جول باستاۋشىمنىڭ ۇقساستىعى عاجاپ ەدى. ەكەۋىنىڭ ءبىر كىسى ەكەنىنە مەنىڭ كوزىم ەندى جەتتى.
ماعان تۇسكەن راحىمىنىڭ دا سەبەبىن جاڭا ءتۇسىندىم. وقيعانىڭ وسىنشالىق ۇشتاسقانىنا تاڭدانباسىم مۇمكىن ەمەس؛ كەشەگى بەرگەن بالا ىشىگى بۇگىن مەنى داردان ساقتادى، كەشەگى كەرۋەن سارايدى كەزىپ قاڭعىرىپ جۇرگەن ماسكۇنەم بۇگىن كرەپوستى قاماپ، مەملەكەت ىرگەسىن قالتىراتىپ تۇر! بۇعان قالاي تاڭدانباسسىڭ!
— اس ىشەمىسىڭ؟ - دەدى بۇرىنعى داعدىسى بويىنشا ساۆەليچ،- ۇيدە تۇك تە جوق، ايتسە دە قاعىپ-سوعىپ بىردەڭە لاجداپ كورەيىن.
جالعىز ءوزىم قالىپ، ويعا شومدىم. نە ىستەۋ كەرەك؟ كرەپوستا جاۋىزدىڭ قولىندا قالۋ، يا ونىڭ شايكاسىنا قوسىلۋ وفيسەرگە ءجون ەمەس. مەنىڭ بورىشىم ۇيىرىمە قوسىلۋ، وسىنداي قيىن كەزەڭدە وتانعا پايدا كەلتىرەر باسقا ءبىر قىزمەتكە بارۋىمدى كەرەك ەتەدى... ءبىراق، ماحاببات ماعان ماريا يۆانوۆنانىڭ قاسىندا قال، پاناسى، قورعانى بول دەپ سىبىرلايدى.
بۇل جاعدايدىڭ كوپ ۇزاماي وزگەرەرىنە دە كوزىم جەتەدى، ايتسە دە، ماريا يۆانوۆنانىڭ باسى قاتەردە تۇرعانى ويىمنان شىعار ەمەس، ونى تاستاپ كەتۋ تىپتەن مۇمكىن ەمەس سياقتى.
مەنىڭ ويىمدى كولدەنەڭ كيلىككەن كازاك قانا ءبولىپ كەتتى:
— ۇلى پاتشا سەنى كەلسىن دەپ جاتىر، - دەدى ول قاسىما كەلىپ.
— ءوزى قايدا؟ - دەدىم شاقىرعان امىرىنە قۇلاق اساتىنىمدى ءبىلدىرىپ.
— كومەندانت ۇيىندە. تۇسكى استان كەيىن ۇلىق اتامىز مونشاعا ءتۇسىپ ەدى، ءقازىر تىنىعىپ جاتىر، - دەدى قازاق جاۋابىندا - بايقاي بەرىڭىز، تاقسىر، ءوزىڭىز، - دەدى ول اڭگىمەسىن سوزىپ، - بارلىق بەلگىسىنە قاراعاندا ولقى جان كورىنبەيدى: تۇسكى تاماق كەزىندە قۋىرعان ەكى تورايدى ءبىر ءوزى جەپ قويىپتى. مونشاعا ءتۇسۋى دە سۇمدىق كورىنەدى. ول شىداعان ىستىق پارعا تاراس كۋروچكيننىڭ ءوزى دە شىداماي، سىپىرعىسىن فومكا بيكبايەۆقا بەرىپ، سۋىق سۋ قۇيىنىپ، تالتىرەكتەپ ارەڭ شىعىپتى. قىسقاسى، وڭشەڭ وقىس قيمىلدار جاسايتىن كورىنەدى... مونشادا، دەيدى، جۇرتقا كەۋدەسىندەگى پاتشالىق بەلگىلەرىن كورسەتىپتى. بىرىندە بەس تيىن باقىردىڭ ۇلكەندىگىندەي ەكى باسى بۇركىتتىڭ، ال ەكىنشىسىندە ءوزىنىڭ سۋرەتى بار، دەسەدى.
مەن كازاكپەن ءسوز تالاستىرۋدى ورىنسىز كوردىم دە، ونىمەن بىرگە كومەندانت ۇيىنە تارتىپ كەتتىم. وسى ەكى ارادا پۋگاچيەۆپەن قالاي كەزدەسۋدى كوزىمە ەلەستەتىپ، اياعىنىڭ نەمەن تىناتىنىن بولجالداۋعا تىرىستىم. بۇل بەتتە سالقىن قانمەن كەلە جاتپاعانىمدى وقۋشىنىڭ ءوزى دە وڭاي اڭعاراتىن بولار.
مەن كومەندانت ۇيىنە جەتكەنىمدە قاس قارايا باستاعان ەدى.
دار تۇزاعىنا تۇسىرگەن قۇرباندارىمەن ۇرەي تۋعىزا قاراۋىتىپ تۇر. سورلى كومەندانت ايەلىنىڭ دەنەسى باسقىش قاسىندا ءالى سۇلاپ جاتىر. ونى ەكى كازاك كۇزەتىپ تۇر.
مەنى ەرتىپ كەلگەن كازاك، كەلگەنىمدى حابارلاۋ ءۇشىن ۇيگە ەنىپ كەتتى دە، ارتىنشا قايتا شىقتى، كەشە عانا ماريا يۆانوۆنامەن جىلى شىرايمەن قوشتاسقان بولمەمە باستاپ كىردى.
ويدا جوق كورىنىستەردىڭ ۇستىنەن شىقتىم. داستارقان جايىلعان ستول ۇستىندە تولا اراق ىشەتىن ىدىستار؛ باستارىندا بورىك، ۇستەرىندە قىزىلدى جاسىل كويلەكتەرى بار ون شاقتى كازاكتار ستارشينالارى كوزدەرى جايناپ، بەتتەرىن البىرتىپ، اراق بۋىمەن پۋگاچيەۆتى قورشاپ دۋىلداسىپ وتىر.
بۇلاردىڭ ىشىندە جاڭادان ساتىلىپ قوسىلعان شۆابرين دە، ءبىزدىڭ ۋريادنيك تە جوق ەكەن
— قۇرمەتىڭىزگە قۇلدىق! - دەدى پۋگاچيەۆ مەنى كورە caپ - مىنە مارقاباتىمىز، مىنە ورنىمىز، تورلەتە بەرىڭىز،- دەدى تاعى دا. سويلەسىپ وتىرعاندار قاعىسىپ ورىن بەردى. مەن ءۇن قاتپاستان ستولدىڭ ءبىر شەتىنە كەپ وتىردىم. قاسىمدا قاتار وتىرعان سۇڭعاق بويلى ادەمى كازاك ماعان ءبىر ستاكان جاي شاراپ قۇيىپ بەردى، ءبىراق، مەن ونىڭ ءدامىن دە تاتقانىم جوق.
مەن مىنا جيىندى ادەيى تانىعىم كەلگەندەي كوزبەن شولي باستادىم. جۋان جۇدىرىقتارىن قارا ساقالىنىڭ استىنا تىرەپ، ستولعا شىنتاقتاي، ءتوردىڭ توبەسىندە پۋگاچيەۆ وتىر. بەت ءپىشىنى اپ-ادەمى سۇيكىمدى-اق، پالەندەي مۇجىقتىق بەلگى بەرگەندەي ەمەس. ول كوبىنەسە وسى ەلۋ شاماسىنداعى ءبىر كىسىگە كەيدە گراف، كەيدە تيموفەيچ دەپ، تاعى ءبىر كەزدە اكە تۇتىپ سويلەپ وتىردى. ءبارى دە ءوزارا تەڭ جولداس سياقتى. باسشىلارىنا ەرەكشە ىزەت جاساۋشىلىق سەزىلمەيتىندەي كورىندى. اڭگىمە تاڭەرتەڭگى جەڭىس، وسىنداعى جۇرتتىڭ نارازىلىقتارى، بولاشاق قيمىلدىڭ جايلارى تۋرالى بولدى. ءارقايسىسى-اق وزىنشە ماقتانىپ، ءوز ۇسىنعان پىكىرلەرىن دالەلدەۋ ءۇشىن پۋگاچيەۆپەن ەركىن ايتىسىپ وتىر. وسى سياقتى تۇسىنىكسىز سوعىس كەڭەسىندە ورىنبورعا اتتانۋ ماسەلەسى شەشىلدى: بۇل وقىس قيمىل ەدى؛ وسى قيمىل جاۋدىڭ ويلاعانىنداي شىعىپ، اياعى ۇلكەن پالەگە دە ۇرىندىرا جازداي قالدى! اتتانىس كۇنى ەرتەڭ باستالاتىن بوپ جاريالاندى.
— كانە، باۋىرلار، - دەدى پۋگاچيەۆ؛ - ءتاتتى ۇيقىنىڭ الدىندا مەنىڭ سۇيىكتى ولەڭىمدى شىرقاپ جىبەرەلىك. باستا، چۋماكوۆ!
مەنىڭ جاس كورشىم بۋرلاكتاردىڭ مۇڭدى جىرىن جىڭىشكە داۋسىمەن شىرىلداتا باستادى، وزگەلەرى دە قوسىلا جونەلدى:
شۋلاما، جاسىل ەمەن انام سەن دە،
بوگەمە، جاس ۇلىڭنىڭ ويىن بولمە،
كۇنى ەرتەڭ مەيرىمدى ۇلىڭ جاۋاپ بەرمەك
تەرگەلىپ ءزارلى پاتشا پارمەنىندە.
سۇراماق مەنەن پاتشا ايت دەپ ءبارىن.
سويلە، كانە، بالاسى بەيشارانىڭ!
كىممەن ۇرلىق جاسادىڭ، كىممەن سۇمدىق،
تاعى كوپ پە ءبىر بولعان جولداستارىڭ؟
ايتايىن، ءادىل پاتشا، راسىمدى
بۇكپەيمىن، جاسىرمايمىن بولعان شىندى.
سەنىممەن سوڭىما ەرتتىم ءتورت جولداستى:
ءبىرىنشى سەرىك ەتتىم قارا ءتۇندى،
ەكىنشى بولات پىشاق ءبىر قۋاتىم،
ءۇشىنشى جان جولداسىم مىنگەن اتىم.
ساداعىم ءتورتىنشىسى كۇشپەن يگەن.
اتقان وعى ءدال بارىپ قادالاتىن.
ءتىل كاتار سوندا پاتشا قاراپ ماعان:
بالاسى سورلى شارۋا ساۋ بول امان!
ريزامىن ۇرلىعىڭ مەن جاۋابىڭا!
ەتەيىن مەن دە مەيىرىم ەندى ساعان،
ورناتام ادەمى دار ساعان ارناپ
ساۋلەتتى ءزاۋلىم بيىك باعانادان.
كۇنى ەرتەڭ دارعا تارتىلاتىن ادامداردىڭ دار تۋرالى مىنا ايتىپ وتىرعان قاراپايىم حالىق ولەڭدەرىنىڭ ماعان قانشالىق اسەر ەتكەنىن ايتىپ جەتكىزۋىم مۇمكىن ەمەس.
وزدىگىنەن دە جالىن اتىپ تۇرعان جىر سوزىنە ايتۋشىلاردىڭ ايبارلى بەتتەرى مەن ادەمى ۇندەرى، مۇڭدى ىرعاقتارىنىڭ قوسىلۋى، وسىنىڭ ءبارى مەنى قاتتى سىلىككەندەي، ۇرەيلى كۇيگە ءتۇسىردى.
قوناقتار تاعى ءبىر ستاكاننان ءىشتى دە ورىندارىنان تۇرىپ، پۋگاچيەۆپەن قوشتاستى. مەن دە سولارعا ىلەسىپ شىعۋعا اينالعانىمدا پۋگاچيەۆ ماعان ءتىل قاتتى:
— وتىرا تۇر. مەنىڭ تاعى دا سويلەسپەگىم بار،- دەدى. ءبىز ەكەۋدەن ەكەۋمىز عانا قالدىق. بىرنەشە مينۋتتاي ءۇن قاتىسقانىمىز جوق. پۋگاچيەۆ سول كوزىن ءسال عانا قىسىڭقىراپ، ءارى مىسقىلداي، ءارى ايارلانا، اسا ءبىر عاجاپ نازارىمەن ماعان قادالا قاراپ وتىر.
اقىرىندا كۇدىكسىز كوڭىلدىلىكپەن قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وعان قوسىلا مەن دە كۇلىپپىن.
— حالىڭ قالاي، قۇرمەتتىم؟ جاسىرماي ايت شىنىڭدى، مەنىڭ جىگىتتەرىم موينىڭا ارقان تاستاپ جىبەرگەندە قورىقتىڭ با؟ مەن بىلسەم اسپان اياقتاي، جەر تاباقتاي بولعان شىعار سول كەزدە...
قىزمەتشىڭ بولماعاندا ساعاتىڭنان ءىلىنىپ تۇراتىن ەڭ سالبىراپ. كوڭى كەپكەن كورىندى تاني كەتكەنىم جاقسى بولدى. ءبىر كەزدە كەبىسىڭدى قويۋشى ادامدى ناعىز ۇلى پاتشا كورەم دەپ ويلاماعان دا شىعارسىڭ؟ (وسى كەزدە ول ءوزىن مارتەبەلى، جۇمساق ءپىشىندى ۇستادى).
سەن مەنىڭ الدىمدا ۇلكەن كىنالىسىڭ، - دەدى ول ءسوزىن توقتاتپاي،- ءبىراق، جاۋىمنان جاسىرىنىپ جۇرگەن كەزىمدە كورسەتكەن قايىرىمدىلىعىڭ مەن قىزمەتىڭ ءۇشىن مەنىڭ دە ساعان مەيىرىمىم ءتۇستى. بۇل عانا ما! مەملەكەتتى قولىما الىپ بولعان سوڭ، بۇدان دا بيىك مارتەبەمدى كورسەتەم! ماعان بار ىنتاڭمەن قىزمەت ەتۋگە ۋادە بەرەمىسىڭ؟
اياردىڭ مىناداي سۇراقتارى مەن وجەت سوزدەرىنىڭ قىزىق كورىنگەندىگى سونشا، مەن ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردىم.
— نەگە كۇلدىڭ، - دەدى ول ماعان ءتۇيسىنىپ؛ - الدە ۇلى پاتشا ەكەنىمە سەنگىڭ كەلمەي مە؟ تۇرا جاۋاپ بەر.
مەن ساسىپ قالدىم. ۇيتكەنى، قاڭعىباس بىرەۋدى پاتشام دەپ تانۋىم مۇمكىن ەمەس-تى. وندا مەن تابانسىزدىق، وپاسىزدىق جاساعانىم. ال مىنامەن كوزىن باقىرايتىپ وتىرىپ پاتشا ەمەسسىڭ، ايارسىڭ دەۋ دە قاتەر. وندا كەشە حالىق الدىندا ارەڭ اسىلماي قالعاندارعا، پايداسىز ماقتانشاقتىق ءۇشىن باسىمدى ادەيى كەپ ىلگەندىك بولار ەدى.
تولقىپ وتىرمىن تۇنەرگەن پۋگاچيەۆ مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتۋدە. اقىرى (وسى مينۋتتى ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتپاي سۇيسىنەمىن)، وسالدىق سەزىمىمدى ادامدىق تەگەۋرىنىم جەڭدى. مەن پۋگاچيەۆكە جاۋاپ قايتاردىم:
— تىڭدا ەندەشە، بار شىنىمدى ايتايىن، تورەشىم دە ءوزىڭ بول سەنى قالاي پاتشا دەرمىن؟ سەنەرمىسىڭ سەن سوعان، كوز الدىڭدا كولگىرسىپ، جالعان ايتسام، اڭعاراسىڭ عوي ءوزىڭ دە؟
— سەنىڭ ويىڭشا مەن كىممىن؟
— كىم ەكەنىڭدى قۇداي بىلەدى؛ ءبىراق، كىم بولساڭ دا ماعان سەن وتپەن ويناپ جۇرگەن سياقتىسىڭ.
پۋگاچيەۆ ماعان جالت بۇرىلىپ قاراي قالدى.
— ءسۇيتىپ، سەن مەنىڭ پەتر فەدوروۆيچ پاتشا ەكەنىمە سەنبەيسىڭ عوي؟ قايىر ەندەشە. ەر ىزدەنە جەتپەي مە ەكەن مۇراتقا؟ باياعى زاماندا گريشكا وترەپيەۆ تە پاتشالىق قۇرماپ پا ەدى؟ مەن جونىندە نە ويلاساڭ دا ءوز ەركىڭ، تەك مەنەن جۇبىڭدى ايىرۋشى بولما. وزگە جۇمىسىمدا شارۋاڭ قانشا؟ قىزمەتىمدى ەت، بۇلتالاقسىز بەرىلىپ، باستاۋشى بولماساڭ دا، قوستاۋشى بول، سولارىڭا وراي مەن سەنى فەلدمارشالدىق، كنيازدىككە جەتكىزەم. بۇعان قالاي قارايسىڭ؟
— جوق،- دەدىم مەن قاتال جاۋاپ قايتارىپ، - تۋىسىمنان اقسۇيەكپىن؛ ونىڭ ۇستىنە يمپەراتريساعا انت بەرگەن اداممىن: سوندىقتان ساعان قىزمەت ىستەي المايمىن ەگەر ماعان شىنىمەن قايىرىمدىلىق ىستەگىڭ كەلسە، بوسات تا مەنى ورىنبورعا جىبەر.
پۋگاچيەۆ ويلانىپ قالدى.
— بوساتا قويسام، ەڭ بولماعاندا ماعان قارسى شىقپاۋعا ۋادە بەرەمىسىڭ؟
— قالاي ۋادە بەرمەكپىن؟ - دەدىم بۇل سوزىنە دە توقتاماي. - مەندە ەرىكتىڭ جوقتىعىن ءوزىڭ دە جاقسى بىلەسىڭ: اتتان دەيدى ەكەن ساعان قارسى، اتتانامىن لاجسىز. سەن ءقازىر ءوزىڭ دە باستىقسىڭ؛ ەز ادامدارىڭنىڭ باعىنۋىن تىلەيسىڭ. ەگەر مەنىڭ قىزمەتىم قاجەت بولعان كەزدە، جۇمساعان جەردەن باس تارتسام، ونىڭ اتى نە بولماق؟ باسىم ءقازىر قولىڭدا، بوساتار بولساڭ - راحمەتىم، ولتىرەدى ەكەنسىڭ — تەرگەۋشىڭ قۇداي؛ بار شىنىم وسى، بولدىم ايتىپ.
مەنىڭ ادال شىنىم پۋگاچيەۆتى تاڭىرقاتقانداي بولدى.
— وسىلاي بولۋى كەرەك، - دەدى پۋگاچيەۆ مەنى يىنىمنەن قاعىپ. - ولتىرسەڭ ولتىرگەن سياقتى ءولتىر، جارىلقاساڭ دا اياماي جارىلقا. ءتورت جاعىڭ تۇگەل اشىق، قالاعان جاعىڭا بار، ويلاعانىڭدى ىستە. تەك ەرتەڭ قوشتاسۋ ءۇشىن سوعىپ كەت. ال ەندى ۇيىڭە قايت تا ۇيقىڭدى قاندىر، مەنى دە ۇيقى ەسەڭگىرەتىپ تۇر.
مەن پۋگاچيەۆتەن ءبولىنىپ، كوشەگە شىقتىم. ءتۇن تىپ-تىنىق، ايازدى ەكەن. اي مەن جۇلدىزدار الاڭ مەن دارعا جارىق ساۋلەلەرىن توگىپ تۋر. كرەپوست ءىشى دە قاپ-قاراڭعى، تىنىشتىق. تەك كاباكتا جانعان ءالسىز جارىق كورىنەدى، كەشىككەن قىدىرماشىلاردىڭ ايقايلارى عانا ەستىلەدى. مەن بۇرىلىپ سۆياششەننيكتىڭ ۇيىنە قارادىم. ەسىك-تەرەزەلەرى جابىق. ءۇيدىڭ ىشىندەگىلەر دە تىنىش ءتارىزدى كورىندى.
مەن ءوز پاتەرىمە كەلدىم، مەنى جوعالتىپ تىپىرشىپ وتىرعان ساۆەليچكە كەزدەستىم. ول بوساندىم دەگەن حابارىمدى ەستىپ، جۇرەگى جارىلارداي قۋاندى.
— ءتاۋبا، قۇدىرەت، ءتاۋبا!- دەدى ول شوقىنىپ؛ - تاڭ سىبىرلەنبەي-اق كرەپوستتان بەزەيىك، باسىمىز اۋعان جاققا جونەيىك. مەن ساعان ازعانا اس ازىرلەپ قويىپ ەم؛ سونى جەشى، كوكەشىم. سودان كەيىن، عايسا مادەتىنە سۇيەنىپ، ەرتەڭگە دەيىن ۇيقىڭدى قاندىرىپ ال.
مەن ونىڭ ايتقانىن ىستەپ، بەرگەن تاماعىن شابىتتانا جەپ الدىم؛ سودان كەيىن، ءتانى مەن جانى قوسا بولدىرعان ادام نەنى تاڭداسىن، تاقىر ەدەنگە باسىم تيىسىمەن-اق ۇيىقتاپ كەتىپپىن.
IX تاراۋ
ايىرىلىسۋ
تانىسىپ ەم سەنىمەنەن،
ساۋلەتايىم، تىم ءلاززاتتى.
ايىرىلىسۋ اۋىر ەكەن،
جانىمدى وتە جابىرقاتتى.
حەراسكوۆ
تاڭ ازاندا بارابان دۇرسىلىمەن وياندىم دا، جۇرت جينالاتىن جەرگە باردىم. پۋگاچيەۆ جاساعى دار تۇبىنە جينالىپ ساپقا تۇرىپ قاپتى، كەشەگى اسىلعان قۇرباندار ءالى سول ورىندارىندا سالبىراپ تۇر. كازاكتار ات ۇستىندە، مىلتىقتى سولداتتار جاياۋ تىزىلگەن. جەلبىرەپ تۋلار دا كوتەرىلدى. سامساعان زەڭبىرەكتەردىڭ ىشىنەن مەن كەشەگى ءوزىمىزدىڭ زەڭبىرەكتى دە تانىدىم. ءبارىن دە دوڭگەلەككە وتىرعىزىپ، جورىققا ىڭعايلاپ قويىپتى. تۇرعىن حالىقتار دا سول جەرگە جينالىپ جالعان پاتشانىڭ كەلۋىن كۇتىسكەندەي. كومەندانت ءۇيىنىڭ باسقىشىنىڭ الدىندا ءبىر كازاك قىرعىز جىلقىسىنىڭ تۇقىمى، سۇيرىكتەي بوز اتتى شاۋجايىنان ۇستاپ تۇر. مەن كوز جۇگىرتىپ كومەندانت ايەلىنىڭ دەنەسىن ىزدەدىم، شەتىرەك سۇيرەپ اپارىپ، جوكەمەن جاۋىپ تاستاپتى. كۇتتىرگەن پۋگاچيەۆ ەندى شىقتى. حالىق باس كيىمدەرىن الىستى. پۋگاچيەۆ باسقىشتا تۇرىپ، جۇرتتىڭ بارىمەن ءبىر-اق امانداستى. ستارشينداردىڭ ءبىرى ءبىر قاپ باقىر اقشا اكەلدى ونىڭ قاسىنا. پۋگاچيەۆ ۋىسىمەن جان-جاعىنا لاقتىرا باستادى. شۋىلداي ۇمتىلعان حالىق شاشىلعان اقشانى قان تالاپايعا سالىپ تەرىپ الىپ جاتىر. تالاس ۇستىندە ءبىرلى-جارىم مەرتىگىپ قالعاندارى دا بولدى.
پۋگاچيەۆتى باس ساربازدارى قورشاپ تۇر، سولاردىڭ ىشىنەن شۆابرين دە كورىندى. سالدەن كەيىن ەكەۋمىزدىڭ كوزىمىز كەزدەسىپ قالدى. مەنىڭ كوز جانارىمنان ول قارعىس پەن قىجىردىڭ جازۋىن وقىعانداي بولدى بىلەم، مىسقىل ىزاسىن قوسارلاي قارادى دا تەرىس اينالدى.
پۋگاچيەۆ توپ ىشىنەن مەنى تانىپ قاپ، قاسىنا شاقىرىپ الدى.
— تىندا،- دەدى ول ساڭق ەتىپ،- ءقازىر ورىنبورعا تارت، مەنىڭ اتىمنان گۋبەرناتور مەن بارلىق گەنەرالدارعا سالەم ايت؛ مەنى ءبىر جەتىدەن كەيىن كۇتسىن، كۇناسىز نارەستەدەي كۇلىپ قارسى السىن دە. ۇيتپەيىنشە مەنەن جاقسىلىق كۇتپەسىن، ەڭ ازاپتى جازادان قۇتىلا المايدى، ءبىلدىڭ بە؟ جونەل ەندى، جولىڭ بولسىڭ، مارتەبەلىم!
ودان سوڭ ۇيلىققان توپقا بۇرىلدى دا ءشۆابريندى كورسەتىپ، قىسقا سويلەدى:
— مىنەكي، جارانىم، سەندەردىڭ جاڭا كومانديرلەرىڭ؛ بار بۇيرىعىن بۇلجىتپاي ورىنداڭدار. بۇل سەندەر ءۇشىن دە، كرەپوست ءۇشىن دە مەنىڭ الدىمدا جاۋاپ بەرەدى،— دەدى.
بۇل سوزدەر ماعان وقتان كەيىن تيمەدى. شۆابرين كرەپوست ناچالنيگى بوپ؛ ماريا يۆانوۆنا ونىڭ ۋىسىندا قالماقشى! و، جاساعان، اقىرى نەگە سوقپاقشى! پۋگاچيەۆ تومەن ءتۇستى، اق بوز ات كولدەنەڭ تارتىلدى. اتتاندىرماقشى بولعان كازاكتار جاقىندايمىن دەگەنشە، پۋگاچيەۆ كوز ىلەستىرمەي-اق ەرگە قونىپ قالدى. وسى كەزدە توپ ىشىنەن مەنىڭ ساۆەليچىم ءبولىنىپ شىقتى دا، ءبىر پاراق قاعازدى اسىقپاي-ۇسىكپەي ۇستاتا بەردى.
— مۇنىڭ نە؟ - دەدى پۋگاچيەۆ، ماڭىزدانىپ.
— وقىپ شىق، نە ەكەنىن سوسىن كورەسىڭ، - دەدى ساۆەليچ جاۋاپ قايتارىپ.
پۋگاچيەۆ قاعازدى الىپ ءبىرسىپىرا ۋاقىت سالماق كورسەتكەندەي ۇڭىلە قاراپ تۇر.
— بۇل قاي جازۋىڭ؟ - دەدى قايتا ءتىل قاتىپ: - مەنىڭ وتكىر كوزىم دە مىنانىڭ تۇگىن ايىرار ەمەس. قايداسىڭ، وبەر-سەكرەتارىم؟
كاپرال ءمۋنديرىن كيگەن بالا جىگىت جورعالاپ باسىپ، دەرەۋ پۋگاچيەۆتىڭ قاسىنا جەتتى.
— داۋىستاپ وقى،- دەدى ساموزۆانەس قاعازدى ۇسىنىپ جاتىپ.
شالىمنىڭ نە جازعانىن بىلگىم كەپ، مەن دە سابىر تاباتىن ەمەسپىن وبەر-سەكرەتار بارىمىزگە ەستىرتە مىنا تومەندەگىلەردى وقي باستادى:
"جىبەك پەن شايدان تىگىلگەن ەكى الا حالات - التى سوم".
— مۇنىسى نەمەنەسى ەدى؟ - دەدى پۋگاچيەۆ ساسپاستان. وبەر-سەكرەتار تاعى دا وقىدى:
"جۇمساق جاسىل ماۋىعىدان ىستەلگەن مۋندير — جەتى سوم."
"اق ماۋىعى شالبار - بەس سومدىق".
"گوللانديا اقتىعىنان تىگىلگەن ون ەكى مانجەتتى كويلەك، ون سوم".
"شاي ىدىستارى سالىنعان جاشىك، ەكى جارىم سوم..."
— بۇل نە دەگەن سۋايتتىق؟ كويلەك-ىشتان، ىدىس-اياقتاردا مەنىڭ جۇمىسىم قانشا؟-دەدى پۋگاچيەۆ كيلىگە كەتىپ.
ساۆەليچ تاماعىن قىرىنىن اپ تۇسىنۋگە كىرىستى:
— وسىنىڭ ءبارى الگى كەزەپتەر تالاپ كەتكەن مىرزانىڭ مۇلىكتەرى ەدى...
— كەزەبىڭ كىمدەر؟- دەدى قاھارلانعان پۋگاچيەۆ.
— جاڭىلىس ايتىپپىن، - دەدى ساۆەليچ؛ - كەزەپ دەرلىك كەزەپ ەمەس، الگى سەنىڭ جىگىتتەرىڭنىڭ شارلاعاندارى سونشا، تۇك قالدىرماي سىپىرىپ كەتىپتى. اشۋلانا كورمە: جاڭىلماس جاق، سۇرىنبەس تۇياق جوق دەگەن ەمەس پە. ال ەندى اياعىنا دەيىن وقىپ شىعۋعا رۇقسات ەت.
— وقىپ شىق، - دەدى پۋگاچيەۆ. سەكرەتار وقي بەردى:
"سيسا كورپە تاعى ءبىرى جاي ماتادان ىستەلگەن كورپە، ءتورت سوم."
"قىزىل راتينمەن تىستالعان تۇلكى ىشىك، قىرىق سوم؛ كەرۋەن سارايدا وزىڭە سىيعا بەرىلگەن قويان ىشىك، ون بەس سوم".
— مۇنىسى قاي ءسوزى!- دەدى پۋگاچيەۆ اقىرىن، وتتى كەزدەرى ويناقشي ءتۇسىپ.
شىنىمدى ايتايىن، مەن بيشارا شالىم ءۇشىن جامان قىسىلدىم. ول قايتا تۇسىندىرمەكشى بوپ ەدى، ءبىراق، پۋگاچيەۆ ونىڭ اۋزىن اشتىرماي ءبولىپ كەتتى:
— وسى سياقتى ۇساق-تۇيەكتەر مەنىڭ جۇمىسىم با ەدى؟ - دەدى ايعايلاپ. ودان سوڭ سەكرەتاردىڭ قولىنداعى قاعازدى جۇلىپ الدى دا ساۆەليچتىڭ بەتىنە لاقتىرىپ جىبەردى. -ەسۋاس شال! ءسوزىن قارا ءوزىنىڭ، قيىن-اق بولعان ەكەن توناسا! مىرزاڭا قوسىپ ءوزىڭدى انالارمەن بىرگە دارعا اسىپ كەتپەگەنىمە شۇكىرلىك ەت، ماعجان دا، مەنىڭ جىگىتتەرىمە دە ارناپ تىلەك دۇعاسىن وقىماسپىسىڭ ودان دا... قويان ىشىك دەيدى. بەرەرمىن ساعان قويان ىشىكتى! ىشىك ىستەۋ ءۇشىن تەرىندى تىرىلەي سىپىرتىپ الايىن با؟
— ەركىڭ ءبىلسىن، - دەدى ساۆەليچ، - مەن ەرىكسىز اداممىن، مىرزانىڭ مۇلىكتەرى ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىنىمدى ايتىپ جاتىرمىن.
پۋگاچيەۆتىڭ مەيىرىمى تاسقان كەزى ەكەن. ات باسىن بۇردى دا ءبىر اۋىز ءسوز قاتپاستان ءجۇرىپ كەتتى. شۆابرين مەن باسقا ستارشيندار دا ونىڭ ىزىمەن شۇبىرا جونەلدى. شايكالار كرەپوستان ساپ-ساپ شىعىپ جاتىر. حالىق پۋگاچيەۆتى شىعارىپ سالۋعا ىعىستى. الاڭدا ساۆەليچپەن ەكەۋمىز عانا قالدىق. مەنىڭ شالىم ءتىزىم جازىلعان قاعازعا الدەقانداي اۋىر وكىنىشپەن قاراپ تۇر. مەنىڭ پۋگاچيەۆپەن جاقسى ەكەنىمدى كورگەن سوڭ، سونى وپ-وڭاي پايدالانا قويماقشى بولعان ەكەن؛ اتتەڭ، ونىسىنان ەشتەڭە شىقپادى. مەن ونىڭ ورىنسىز ۇرىنشاقتىعى ءۇشىن ۇرىسپاقشى بولىپ ەم، ءبىراق، كۇلكى قىسىمىن توقتاتا الماي قويدىم.
— كۇلە بەر، مىرزام، كۇلە بەر. قايتادان دۇنيە جينار كۇن تۋسا، قالاي كۇلگەنىڭدى سوندا كورەرمىن، - دەدى ماعان ساۆەليچ.
مەن ماريا يۆانوۆنانى كورۋ ءۇشىن اسىعا باسىپ، سۆياششەننيك ۇيىنە تارتتىم. ونىڭ ايەلى مەنى قايعىلى حابارمەن كۇتىپ الدى. وتكەن ءتۇنى ماريا يۆانوۆنا قاتتى ەلەۋرەپ، قىزىل شىعىپتى. كەيدە ەس-تۇسىن بىلمەي ساندىراقتاپ تا جاتىپتى. ايەل مەنى قىز جاتقان بولمەگە كىرگىزدى. جاي باسىپ توسەگىنىڭ قاسىنا كەلدىم.
بەت بەينەسىندەگى وزگەرىس مەنىڭ زارەمدى ۇشىردى. اۋرۋ مەنى تانىعان جوق. ۇزاق تۇردىم سىلەيىپ، قاسىنان ۇزاي الماي: جۇباتپاق بولعان گەراسيم اعاي مەن ونىڭ مەيىربان ايەلىنىڭ جىلى سوزدەرىنە دە قۇلاق اسپاپپىن كۇڭگىرت ويلار بويىمدى تورلادى.
پاناسىز، قورعانسىز جەتىمنىڭ مىناداي كۇيدە، دولى بۇلىكشىلەردىڭ ارانىندا قالىپ بارا جاتۋى، وعان دەگەن مەنەن دە قايىر جوقتىعى ۇرەيىمدى ۇشىردى. اسىرەسە، قيالىمدى جەگىدەي جەپ بارا جاتقان ءشۆابريننىڭ كەسكىنى. ساموزۆانەستەن بيلىك تىزگىنىن العان، سورلى قىز جاتقان كرەپوسقا يە بوپ قالعان شۆابرين، جازىقسىز بيشاراعا بار وشپەندىلىگىن قاپتاعا جاۋىپ، نە سۇمدىق جاساۋدان تايىنباعانداي كۇيدە ەدى. ەندى نە ىستەۋىم كەرەك؟ قايتسەم كومەكتەسەمىن وعان؟ قالاي بوساتىپ الام كەزەپتىڭ قولىنان؟ ماعان جالعىز-اق قانا جول قالدى: تەزىرەك قيمىلداپ بەلوگور كرەپوسىن بوساتۋ ءۇشىن، كىدىرمەي ورىنبورعا اتتانۋعا بەكىندىم. مەن سۆياششەننيك جانە اكۋلينا پانفيلوۆنامەن قوشتاستىم دا، نەكەلى جارىمداي كورىپ جۇرگەن قىزىمدى ولارعا جالىندى سوزدەرمەن جالىنا تۇرىپ تاپسىردىم. بيشارا قىزدىڭ ءالسىز قولىن ءسۇيىپ وتىرىپ، كول-كوسىر اققان كوز جاسىممەن جۋىپپىن.
— قوش بولىڭىز،- دەدى مەنى شىعارىپ سالعان ايەل - ساۋ بولىڭىز، پەتر اندرەيچ. مۇمكىن جاقسى كۇندە كەزدەسەرمىز. ءبىزدى ۇمىتىپ كەتپەڭىز، اراسىن ۇزبەي حات جازىپ تۇرىڭىز. سورلى ماريا يۆانوۆنانىڭ مەدەۋ، پانا بولارلىق سىزدەن باسقا كىمى قالدى. ەندىگى بارى ءبىر ءوزىڭىز.
الاڭعا شىققان سوڭ ءسال كىدىرىپ، دارعا كوزىمدى سالدىم. ءيىلىپ ءتاجىم ەتتىم دە، سودان كەيىن كرەپوستان شىعىپ ورىنبور جولىنا ءتۇستىم؛ قوسارلانىپ قاسىمنان قالمايتىن ساۆەليچ تە مەنىمەن بىرگە كەتتى.
جول بويىندا قيال تورلاپ كەلەمىن، كەنەتتەن ارت جاعىمنان ات ءدۇرسىلىن ەستىدىم. بۇرىلىپ قاراسام: باشقۇرت اتىن قوسارىنا العان ءبىر كازاك كرەپوستان شىعىپ شاۋىپ كەلەدى، قولىن بۇلعاپ ماعان كىدىر دەگەندەي بولادى. توقتادىم، ۇزاماي-اق قۋىپ جەتكەن اتتىنىڭ ءوزىمىزدىڭ ۋريادنيك ەكەنىن تانىدىم. ول جاياۋ تۇسە قاپ، ەكىنشى اتتىڭ تىزگىنىن ماعان ۇستاتا بەردى.
— ۇلىق مارتەبەلىم! مىناۋ اتتى اتامىز بەرىپ جىبەردى، مىنا توندى دا ءوز يىعىنان شەشىپ بەردى (قوي تەرىسىنەن ىستەلگەن ءتان ەرگە بوكتەرىلۋلى ەكەن). تاعى دا،— دەدى ۋريادنيك سوزىنە ءتۇيىلىپ، - جارتى سوم بەرىپ ەدى... جولشىباي جوعالتىپ العانمىن با قالاي... كەشىرە كورىڭىز، قايىرىمدىم.
ساۆەليچ وعان ادىرايا قاراپ مىڭگىر ەتتى: - جولدا جوعالتتىم دەيمىسىڭ! ال قوينىڭدا سىلدىرلاعان نە نارسە؟ ۇياتسىز!
— قوينى نەسى؟ - دەدى ۋريادنيك بەتى بيتتەي شىمىرىكپەي، تايتالاسىپ:- قاتە ەستىگەن شىعارسىڭ، قاريا، ول اقشا ەمەس، جۇگەننىڭ سىلدىرى بولار.
— جارار، - دەدىم ەكەۋىنىڭ ەگەس ءسوزىن توكتاتىپ. - جىبەرگەن كىسىڭە مەنىڭ اتىمنان العىس ايت؛ ال، جولاي جوعالتقان جارتى سومدى كايتارىندا تاۋىپ، اراققا جۇمساعايسىڭ.
— اللا رازى بوسىن، ۇلىق مارتەبەلىم، - دەدى اتىنىڭ باسىن كەيىن بۇرىپ؛ — ماڭگى-باقي تىلەكتەسپىن، تاستامايمىن دۇعامنان.
وسى سوزدەرىن ايتىپ ۇلگىرمەي-اق ءبىر قولىمەن قويىن قالتاسىن باسىپ، شابا جونەلدى. ءبىر مينۋتتان كەيىن كوزدەن دە تايىپ بولدى.
مەن توندى كيىپ اتقا قوندىم دا، ساۆەليچتى دە ارتىما مىنگەستىرىپ الدىم.
— بايقايمىسىڭ، مىرزام، ايارعا بەرگەن ارىزىم بوسقا كەتپەپتى، ۇرى بولسا دا ۇياتى بار ەكەن. باشقۇرتتىڭ جامان قىرشاڭقىسى مەن تەرى تون، سۇمىرايلاردىڭ بىزدەن ۇرلاعاندارى مەن قولىڭنان قيىپ بەرگەندەرىڭنىڭ جارتىسىنا دا تاتىماس. تۇسكەنى ولجا ايتسە دە، دۇشپاننان تۇك تارتساڭ دا پايدا دەگەن ەمەس پە، - دەدى شالىم.
ح تاراۋ
قالانى قورشاۋ
تاۋدى دا، دالانى دا تۇگەل جايلاپ،
قىرانداي قالانى دا قويدى ابايلاپ.
جاساۋعا بەرىك قورعان ءامىر ەتتى،
قاتارلاپ ءتىزدى سوندا زەڭبىرەكتى.
حەراسكوۆ
ورىنبورعا جاقىنداي بەرە شاشتارى كۇزەلگەن، جەندەتتەر قىسقىشىنان بەتتەرى بۇلىنگەن تۇتقىندار توبىرىن كوردىك. بۇلار گارنيزون جارىمجانداردىڭ كۇزەتىمەن قورعان ماڭايىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇر. بىرەۋلەرى ور ىشىندەگى قوقىمدى تاسىپ شىعارىپ، ەندى بىرەۋلەرى كۇرەكپەن جەر قازىپ جاتىر؛ قالا قورعانىنىڭ قابىرعالارىن قايتا جاماپ، بەكىتىپ جاتقان، كىرپىش تاسىعان تاسشىلار دا كورىنەدى. داربازا تۇبىندە كۇزەتشىلەر ءبىزدى كىدىرتىپ، پاسپورتىمىزدى تەكسەردى. سەرجانت مەنىڭ بەلوگور كرەپوسىنان كەلگەنىمدى ەستىسىمەن، كوپ ايالداتپاي، تۋرا گەنەرالدىڭ ءوز ۇيىنە اپاردى.
مەن گەنەرالعا باقشا ىشىندە كەزدەستىم. ول كۇزدىڭ العاشقى دەمى سوعىپ جالاڭاشتانا باستاعان الما اعاشتارىن كورىپ، ولاردى كارى باقشاشىنىڭ جاردەمىمەن جىلى سابانمەن وراپ، كۇيتتەپ ءجۇر ەكەن بەت الپەتى - ساۋلىعى جاقسى، كوڭىلى تانىمدى، قوبالجۋى جوق جارقىن ادامدى تانىتتى. ول كەلگەنىمە قۋاندى دا، مەن كورىپ كەلگەن سولەكەت سۋىق ۋاقيعالار جايىن بىرتىندەپ سۇراي باستادى. مەن تۇگىن قالدىرماي تۇگەل ايتىپ بەردىم. شال بار ءسوزىمدى ىنتالانا تىڭدادى، سونىڭ اراسىندا قۋراعان بۇتاقتاردى دا وتاي ءجۇرۋدى ۇمىتقان جوق.
— سورلى ميرونوۆ!—دەدى ول، مەن مۇڭعا تولى ۇزاق اڭگىمەمدى اياقتاي بەرگەندە؛ - جاقسى وفيسەر ەدى، وبال-اق بولعان ەكەن؛ ايەلى قانداي قايىرىمدى، ساڭىراۋقۇلاق تۇزداۋعا قانداي شەبەر ەدى! ايتپاقشى، كاپيتان قىزى ماشا نە حالدە؟
مەن كرەپوستاعى پوپ ايەلىنىڭ قولىندا قالعانىن ايتتىم.
— اي-اي-اي!- دەدى گەنەرال،- كەلىسپەگەن ەكەن، ءتىپتى كەلىسپەپتى. بۇزىقتار تارتىبىندە قانداي سەنىم بار، سورلى قىزدىڭ كۇيى ەندى نە بولار ەكەن؟
مەن وعان بەلوگور كرەپوسىنىڭ الىس ەمەستىگىن ءتۇسىندىرىپ، جەدەل قيمىلداپ اسكەر جىبەرسە، ونداعى بيشارا حالىقتىڭ ازات بولاتىندىعىن ەسكەرتتىم. گەنەرال سەنىمسىز كۇدىك كورسەتكەندەي باسىن شايقادى.
— كورەرمىز، كورەرمىز، - دەدى ول سالدەن كەيىن؛ - بۇل تۋرالى كەڭەسەرمىز قايتادان. شاي-سۋ ىشەيىك، بىزدىكىنە ءجۇرىڭىز. كەشكە سوعىس سوۆەتى بولماق. ەرىككەن پۋگاچيەۆ پەن ونىڭ اسكەرى جونىندە تولىق مالىمەتتەردى سوندا بەرەرسىڭ. ازىرشە بارىپ دەمالا تۇر.
مەن پاتەرگە كەتتىم، ماعان بوساتىلعان بولمەگە ساۆەليچ يە بوپ، جايعاسىپ قالعان ەكەن ۋاقىت وتكەنشە اسىعىپ، بەلگىلەنگەن مەرزىمدى كۇتتىم.
مەنىڭ تاعدىرىمنىڭ قيىن ءتۇيىنىن شەشەتىن سوعىس سوۆەتىنە نەگە اسىعاتىنىمدى وقۋشىنىڭ ءوزى دە وڭاي تۇسىنەر. ايتىلعان ساعاتتا مەن تۋرا گەنەرال ۇيىندە بولدىم.
مەن وندا قالا چينوۆنيكتەرىنىڭ ءبىرى، ءالى ەسىمدە - تاموجنىي ديرەكتورى، ۇستىندە زەرلى شاپانى بار، تولىق كەلگەن، قىزىل شىرايلى شالدىڭ ۇستىنەن شىقتىم. ول مەنەن يۆان كۋزميچتىڭ تاعدىرىن (ول مۇنىڭ وكىل اكەسى ەكەن) سۇراستىرا باستادى، مەن جاۋاپ قايتارايىن دەسەم قوسىمشا سۇراقتارى مەن اقىل ايتقان سوزدەرىن ءالسىن-السىن كولدەنەڭ كيلىكتىرىپ، مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ وتىردى؛ بۇلارى ونىڭ سوعىس ونەرىنە پالەندەي جۇيرىكتىگىن كورسەتپەسە دە، پىسىقتىعى مەن جاراتىلىسىنان اقىلدى ەكەنىن ابدەن دالەلدەگەندەي ەدى.
وسى ەكى ارادا وزگە شاقىرىلماعاندار دا جينالىپ قالدى. ولار تۇگەل جايعاسىپ، كىسى باسى ءبىر كەسە شايدان الا بەرگەندە، گەنەرال قويىلعان ماسەلەنىڭ بۇگە-شىگەسىن اسىقپاي تۇرىپ ادەمىلەپ ايتىپ شىقتى.
— ەندى، مىرزالار، - دەدى ول - بۇلىكشىلەرگە قارسى نە شارا قولداناتىنىمىزدى شەشىپ الۋىمىز كەرەك؛ شابۋىلعا شىعامىز با، جوق قورعانۋ ءتاسىلىن ۇستايمىز با؟ بۇل ەكى ءتاسىلدىڭ ەكەۋىنىڭ دە ءارى پايدالى، ءارى زياندى جاقتارى بار. شابۋىل قيمىلى جاۋدى جەدەلىرەك تالقانداۋ ءۇشىن كەرەكتى ارەكەت؛ ال قورعانۋ ءتاسىلى ودان كورى دۇرىسىراق، ءارى قاۋىپسىزدەۋ سوعادى... ءسويتىپ، زاڭدى رەتپەن داۋىس جيناۋعا كىرىسەمىز، ياعني ءسوزدى كىلتى ءچيندى ادامداردان باستاپ بەرەمىز. پراپورششيك!- دەدى ءسوزىن توقتاتپاي ماعان بۇرىلىپ،- كانە، ءسىز ءوز پىكىرىڭىزدى ايتىپ بەرىڭىز.
مەن ورنىمنان تۇردىم دا، جيناقى سويلەپ، ەڭ اۋەلى پۋگاچيەۆ پەن ونىڭ شايكاسىن سيپاتتادىم، ودان سوڭ قۇرالى ساي قولعا ساموزۆانەستىڭ توتەپ بەرە المايتىنىن كۇدىكسىز سەنىممەن ايتىپ شىقتىم.
مەنىڭ پىكىرىمدى چينوۆنيكتەر كورىنە تەرىس قابىلدادى. ولار مۇنى اقىل توقتاتپاعان جەڭىلتەك جاستىڭ سوتقارلىعى دەپ ءتۇسىندى.
كۇج-كۇج داۋىستىڭ ىشىنەن الدەكىمنىڭ "بالا ەمەس پە" دەگەن كۇڭكىلىن دە ەستىپ قالدىم.
— پراپورششيك مىرزا! - دەدى گەنەرال ماعان كۇلىمدەپ قاراپ؛ - سوعىس سوۆەتىندە ءبىرىنشى سويلەۋشىلەردىڭ شابۋىل ارەكەتىن جاقتاۋى ادەتتە بولا بەرەدى؛ بۇل زاڭدى ءتارتىپ. ال ەندى، داۋىس جيناۋدى توقتاتپايىق. كوللەجسكيي سوۆەتنيك مىرزا! ەندى پىكىرىڭىزدى ايتىڭىز!
زەرلى شاپان كيگەن شال رومدى كوبىرەك ارالاستىرعان شايدىڭ ءۇشىنشى شىنىسىن اسىعىپ ءىشتى دە گەنەرالعا جاۋاپ قاتتى:
— ۇلىق مارتەبەلىم، مەنىڭ ويىمشا شابۋىلدىڭ دا، قورعانۋدىڭ دا كەرەگى جوق، سياقتى، - دەدى ول قىسقا قايىرىپ.
— مۇنىڭىز قالاي، كوللەجسكيي سوۆەتنيك مىرزام؟ - دەدى تىكتەنە تاڭىرقاعان گەنەرال؛ -تاكتيكادا بۇدان باسقا قيمىل جوق، يا شابۋىل يا قورعانۋ عانا...
— ۇلىق مارتەبەلىم، ساتىپ الۋ قيمىلىن جاساڭىز.
— ەھە-ھە! ءسىز تاپتىڭىز قولايلى پىكىردى. ساتىپ الۋ ارەكەتى تاكتيكا بويىنشا دا شەت ەمەس، وسى كەڭەسىڭىزگە قۇلاق اسۋىمىز كەرەك ەكەن
ەرىككەننىڭ باسى ءۇشىن جاسىرىن سومادان جەتپىس سوم، تىپتەن ءجۇز سوم اتاساق...
— وندا، - دەدى تاموجنىي ديرەكتور كيلىگە كەتىپ، - وندا، ۇرىلار ءوز اتاماندارىن قولدارىنان ماعان بەرمەسە، كوللەجسكيي سوۆەتنيك ەمەس، قىرعىزداردىڭ قويى بوپ كەتەيىن.
— بۇل تۋرالى كەيىن دە كەڭەسە جاتارمىز،- دەدى گەنەرال، - ايتسە دە، سوعىس ارەكەتىن قولدانۋعا دا ءتيىستىمىز. مىرزالار، زاڭدى رەتپەن داۋىستارىڭىزدى بەرىڭىزدەر.
بارلىق سويلەگەندەر پىكىرى ماعان قارسى شىعىپ جاتىر. چينوۆنيكتەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى: اسكەردىڭ سەنىمسىزدىگى، ساتسىزدىككە ۇشىراۋ جايى، ابايلاۋ، بايقاۋ، تاعى سونداي بىردەڭەلەردى دالەلدەستى. ءبارى جابىلىپ، اشىق مايدانعا شىعىپ قارۋمەن قاتىسقانشا، الدىرمايتىن تاس قورعاندا وتىرىپ، زەڭبىرەككە پانالاۋدى اناعۇرلىم قولايلى دەستى. بار پىكىردى تۇگەل ەستىگەن گەنەرال، ترۋبكاسىنىڭ كۇلىن قاعىپ ءتۇسىردى دە، ەڭ اقىرىندا بىلاي دەپ قورىتتى:
— جاراندار! - دەدى ول اسىقپاي، ساسپاي، - ماعان سالساڭىزدار، پراپورششيك مىرزانىڭ پىكىرىنە تۇگەل قوسىلامىن، ۇيتكەنى: بۇل پىكىر تاكتيكانىڭ بار جۇيەسىنە تۇگەل سايكەس كەپ جاتىر، ال تاكتيكا قورعانۋدان دا شابۋىل جاساۋدى كوبىرەك قولايلى سانايدى.
وسىنى ايتتى دا ءبىراز كىدىرىپ، قايتادان ترۋبكاسىنا تەمەكى سالىپ الدى. مەن ءوز ارا سىبىرلاسىپ، تىپىرشي باستاعان نارازى چينوۆنيكتەرگە ناساتتانا ءبىر قاراپ قويدىم. جادىراي ءتۇستىم.
— ولاي بولسا، - دەدى گەنەرال، اۋزىنان بۋداقتاعان قويۋ تۇتىنگە ءسوزىنىڭ جالعاسىن قوسا شىعارىپ، - مەنىڭ الدىمدا ۇلى پاتشا اعزامنىڭ سەنىپ تاپسىرعان ولكەسىن قاتەرگە سوقتىرماي امان ساقتاپ قالۋ مىندەتى تۇرعاندا، مۇنداي ءىرى جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىما الا المايمىن. ءسۇيتىپ مەن قالادان شىقپاي قورعانىپ، جاۋ قىسپاعىنا زەڭبىرەكپەن، ۇساق ايقاستارمەن تويتارىس بەرۋدى ءجون سانايتىن كوپشىلىك پىكىرىن قوستايمىن.
ەندى چينوۆنيكتەر كۇلگىرسىگەن كوزدەرىمەن مەنى كەلەمەجدەي باستادى. سوۆەت تارادى. تۇك بىلمەيتىن تاجىريبەسىز ادامدارعا تىزگىنىن بەرىپ، ءوز سەنىمىنە ءوزى قارسى كەلگەن قۇرمەتتى جاۋىنگەردىڭ وسال قىلىعى مەنى قاتتى وكىندىردى.
اتاقتى سوۆەتتەن كەيىن بىرنەشە كۇن ءوتتى، ايتقانىنا بەرىك، ۋادەشىل پۋگاچيەۆتىڭ مەڭزەگەن شاماسىندا ورىنبورعا تايانعان حابارىن ەستىدىك. مەن قالانىڭ ءبىر بيىگىنە شىعىپ، قاراسى كورىنگەن كوتەرىلىسشىلەر قولىنا كوز جىبەردىم. بۇلاردىڭ سانى اناداعى ءوزىم كورگەن سوعىستان بەرى ون ەسە ارتقان سياقتى. كەيىن جەڭىل-ۇساق قورعانداردان وسىرگەن زەڭبىرەكتەرى دە كوبەيىپتى. سوۆەت شەشىمى بويىنشا ورىنبور قاماۋىندا ۇزاق ۋاقىت قيمىلسىز وتىرۋ شەكسىز، وعان ءوز كوزىم ابدەن جەتىپ بولدى. وسىنىڭ ءبارى زىعىرىمدى قايناتىپ، جىلاپ جىبەرە جازدادىم.
ورىنبور قورشاۋىن تۇگەل سيپاتتاۋدىڭ ماعان قاجەتى از. بۇل وزىمە ارنالعان قولجازباعا سىيمايتىن، تاريحقا جاتاتىن ماسەلە. قىسقارتا ايتسام، جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ اڭعىرتتىعىنان بۇل قاماۋ تۇرعىن حالىقتى اشتىققا ۇرىندىرىپ، ۇلكەن الەككە ءتۇسىردى.
سول كەزدەگى اۋىر حال ايتۋعا وڭاي، ءبىراق، توزۋگە قيىن حال ەدى. تۇنەرگەن جۇرت ەرتەڭگى تاعدىرىنىڭ قالاي شەشىلەرىن تۇسىنە الماي دال بولدى. ۇشىنا جونەلگەن قىمباتشىلىق كۇن اسقان سايىن قاعىنىپ كەتتى. قوراسىنا ءتۇسىپ جاتقان زەڭبىرەك دوبىن ەلەڭ قىلماسقا داعدىلانعان جۇرت، پۋگاچيەۆتىڭ تىكە شابۋىلىنا دا سەلت ەتپەسكە اينالدى. ۋاقىت ءوتىپ بارادى. مەن ءىشىم پىسىپ ولەتىن بولدىم. بەلوگور كرەپوسىنان حات كەلۋ دە توقتادى. بارلىق جول تەگىس كەسىلدى. ماريا يۆانوۆنادان ايرىلىسۋ مەنى ابدەن تيتىقتاتتى. اسىرەسە، جانىمدى جەگىدەي جەگەن ونىڭ تاعدىرىنىڭ بەلگىسىز قالعاندىعى ەدى. ەڭ ءتاۋىر ەرمەگىم ات ءۇستى عانا. پۋگاچيەۆ بەرگەن جانۋارعا ازعانا تاماعىمدى ءبولىپ بەرەم دە، كۇن سايىن قالادان شىعىپ پۋگاچيەۆ ساربازدارىمەن اتىسىپ قايتامىن بۇل اتىستاردا تاماعى توق، اراققا قانىق، اتتارى كۇيلى كەزەپتەر كىلەڭ باسىم بوپ وتىردى. قالانىڭ كون تاقا بولعان ارىق اتتارى ولارمەن باستەسۋگە جارامادى. كەيدە مايدانعا ءبىزدىڭ اشىققان جاياۋ اسكەرلەر دە شىعىپ تۇردى؛ ءبىراق، باسىپ قالعان قار سەلدىر جۇرگەن اتتىلارعا قارسى تۇك امال ىستەتپەدى. ورەلەرىن جازدىرماي قويدى.
قورعان شوقىسىنان زەڭبىرەكتەر بوسقا كۇركىلدەسەدى. ولاردى الاڭعا تارتىپ شىعارار ءالدى ات جوق، ومبى قارعا كيلىككەن سوڭ، ءارى قيمىلداماي ورىن-ورنىندا قالا بەرەدى. ءبىزدىڭ سوعىس ارەكەتتەرىمىزدىڭ سيقى وسىنداي عانا ەدى! ورىنبور چينوۆنيكتەرىنىڭ ويلاسىپ تاپقان ساقتىق اقىلدارىنىڭ دا جەتكىزگەن جەرى وسى بولدى.
ءبىر كۇنى ءبىز جاۋدىڭ نەداۋىر قالىڭ شوعىرىن ءساتى ءتۇستى دە قايتا ايداپ سالدىق، سولاردى قۋىپ كەلە جاتىپ جولداستارىنان ءبولىنىپ، كەيىن قالعان ءبىر كازاكقا كيلىگە كەتتىم، قايقى باس تۇرىك قىلىشىممەن ەندى شابۋعا اينالعانىمدا، ول بوركىن الدى دا، ايقايلاپ قويا بەردى:
— سالەم بەردىم، پەتر اندرەيچ! قۇداي جار بولىپ، امان-ەسەن ءجۇرسىز بە؟
تاني كەتتىم، كادىمگى ءوزىمىزدىڭ ۋريادنيك ەكەن.
— امانبىسىڭ، ماكسيمىچ، بەلوگوردان شىققانىڭا كوپ بولدى ما؟ - دەدىم، جۇرەگىم جارىلارداي قۋانىپ.
— جوق، كەشە عانا كەلدىم، پەتر اندرەيچ! جانىمدا سىزگە دەگەن حات بار ەدى.
— قايدا؟ كانە؟ - دەپپىن، ءوزىمدى ءوزىم ۇستاي الماي، قاتتى داۋىستاپ.
— جانىمدا، - دەدى ماكسيمىچ، قولتىعىنا قولىن سالىپ جاتىپ، - سىزگە قايتسەم دە تاپسىرام دەپ پالاشاعا ۋادە بەرىپ ەدىم.
ول وسى ءسوزدى ايتتى دا بۇكتەلگەن حاتتى ماعان ۇستاتا بەردى. ودان سوڭ ول ارتىنا قاراماي شاۋىپ الا جونەلدى.
مەن حاتتى سول جەردە اشىپ قارادىم دا، قالتىراپ تۇرىپ، مىنا سوزدەردى وقىدىم:
"جاساعان مەنىڭ اكە-شەشەمدى بىردەي الۋدى قالاپتى: جەر بەتىندە تۋعانىم دا، پانام دا جوق. ماعان دا، وزگەگە دە قايىرىمدىلىعىڭىزدى ەستىپ، ەندى سىزگە قول سوزىپ وتىرمىن. قۇدايدان قازىرگى تىلەرىم وسى حاتىمنىڭ سىزگە كەشىكپەي ءتيۋى. قايتسە دە سىزگە تاپسىرۋعا ماكسيمىچ ۋادە ەتتى. ىلايىم جولى بولسىن! ءسىزدى شابۋىلعا ءجيى شىعادى دەپ، الىستان كورگەن ماكسيمىچ ايتىپ كەپتى؛ مەن ونى پالاشادان ەسىتتىم. وسىعان قاراعاندا، ءسىز كوز جاسىن توگىپ، ءومىرىڭىزدى تىلەۋشىلەردى دە جانە ءوز ساۋلىعىڭىزدى دا ويلاماي، بەيعام جۇرەتىن كورىنەسىز. مەن ۇزاق اۋىردىم؛ جازىلعاننان كەيىن، وسى كۇنگى اكەم مارقۇمنىڭ ورنىندا كومەندانت بوپ وتىرعان الەكسەي يۆانوۆيچ ءوز قولىنا الماقشى بولدى. كونگىسى كەلمەگەن گەراسيم اتايدى پۋگاچيەۆتىڭ اتىمەن قورقىتىپ، ەرىكسىز كوندىردى. مەن قازىردە ءوزىمىزدىڭ ۇيدە قاماۋدا وتىرمىن. الەكسەي يۆانوۆيچ ماعان زورلاپ ۇيلەنبەكشى. ول ماعان: اكۋلينا پانفيلوۆنا كەزەپتەرگە سەنى نەمەرە قىزىم دەپ تانىستىرعاندا وتىرىگىن اشپاي اجالدان ساقتاپ قالعانمىن دەيدى. الەكسەي يۆانوۆيچ سياقتىعا ايەل بولعانشا، ودان دا ولگەنىم جاقسى. ول ماعان قاتتى سويلەپ، قاتال قىسپاقتا ۇستاپ وتىر. ەسىڭدى جي دا جونگە كون، ماعان تي دەيدى. ايتپەسە، جاۋىزدىڭ لاگەرىنە اپارىپ وتكىزەم دە، ليزاۆەتا حارلوۆانىڭ كورگەنىن كورسەتەم دەگەندى ايتادى. مەن ودان قابىرعاما كەڭەسۋ ءۇشىن ءبىراز ماۋلەت سۇرادىم. كوندى دە، ءۇش كۇندىك مەرزىم بەردى. سودان كەيىن تيمەسەم، ويىنا كەلگەنىن ىستەۋگە، اياماسقا ۋادە ەتتى. پەتر اندرەيچ! جالعىز سەنەرىم، سۇيەنەرىم ءوزىڭىزسىز، قامقورىم بولىڭىز. مەن سورلىعا مەدەت قولىن سوزىڭىز. گەنەرالدان جانە بارلىق كومانديرلەردەن سۇرانىپ بىزگە جاردەمشىلەر جىبەرىڭىز، ەگەر مۇمكىنشىلىگى بولسا ءوزىڭىز دە كەلىڭىز. سىزگە سۇيەنەتىن، سورلى جەتىمەگىڭىز.
ماريا ميرونوۆا ".
مىنا حات مەنى جىنداندىرىپ جىبەرە جازدادى. استىمداعى جانۋاردىڭ قوس ءبۇيىرىن اياۋسىز شپورلاپ، قالاعا قاراي اعىزدىم. شاۋىپ كەلە جاتىپ بيشارا قىزدى قۇتقارۋ ءۇشىن الۋان ويدى شارلادىم، ءبىراق، ءبىرى دە جونگە كەلمەدى. قالاعا كىرگەن سوڭ، مەن گەنەرالدىكىنە تارتتىم.
اپتىققان، اسىققان قالپىمدا تۋرا ءوزىنىڭ ۇستىنە كىردىم.
گەنەرال ترۋبكاسىن تارتىپ ءوز بولمەسىندە ەرسىلى-قارسىلى سەندەلىپ ءجۇر ەكەن. مەنى كورگەن سوڭ كىدىرىپ قالدى. ءتۇسىم قاشىپ كەتسە كەرەك؛ ول جانى اشىعان كىسىدەي اسىعىس كەلگەن جايىمدى سۇرادى.
— ۇلى مارتەبەلىم، - دەدىم الدىندا تۇرىپ؛- مەن سىزگە اكەمە كەلگەندەي تىلەكپەن كەلدىم. ماسەلە قارا باسىمنىڭ باقىتى تۋرالى - مەسەلىمدى قايتارا كورمەڭىز.
— نە بوپ قالدى، كوكەشىم؟ - دەپ قايتا سۇرادى تاڭىرقاپ؛ - ايتشى، كانە، نە جاردەم تيەر ەكەن كورەيىن.
— ۇلى مارتەبەلىم، ماعان ءبىر روتا سولدات، ەلۋ اتتى كازاك بەرسەڭىز، بەلوگور كرەپوسىن بوساتۋىما رۇقسات ەتىڭىز.
گەنەرال ماعان جىندانعان ادامعا قاراعانداي (ونىسى دۇرىسقا دا جاقىن ەدى) تەسىلە قاراپ قالدى.
— ونىڭىز قالاي؟ بەلوگور كرەپوسىن بوساتۋعا؟ - دەدى الدەن كەيىن قايتا ءتىل قاتىپ.
— جىبەرسەڭىز بولعانى، جولىم بولارىنا كەپىلدىك بەرە الام، - دەدىم قىزۋلانا سويلەپ.
— جوق، جىگىتىم، - دەدى ول باسىن شايقاپ؛ - مىناداي الىس جەردە جولىڭدى قيىپ، ستراتەگيالىق پۋنكتتەن كەسىپ تاستاسا، توبىڭمەن ۇيپاي سالۋ دۇشپانعا وپ-وڭاي، ونىڭ ۇستىنە، قاتىناستىڭ ءۇزىلۋى...
مەن ونىڭ اسكەري قيسىنعا مالتىعىپ باراتقانىنان شوشىدىم دا، تەزىرەك ءسوزىن بولۋگە تىرىستىم:
— كاپيتان ميرونوۆتىڭ قىزى ماعان حات جازىپتى. شۆابرين وعان كۇشتەپ ۇيلەنبەكشى بوپتى، مەنەن جاردەم سۇرايدى،— دەدىم.
— سولاي ما؟ قاپ، بالەم،- دەدى گەنەرال، - زۇلىم شۆابرين قولىمىزعا تۇسە قالسا، ءبىز ونى 24 ساعاتتىڭ ىشىندە قورعاننىڭ باسىنا شىعارىپ قويىپ اتارمىز! ءبىراق ازىرگە سابىر ەتۋ كەرەك!..
— نەتكەن سابىر! - مەن تەرىمە سىيماي ايقايلاپ جىبەردىم،— ءبىز اتامىز دەگەنشە ول ۇيلەنىپ تە ۇلگىرمەي مە!..
— پالە!- دەدى گەنەرال ماعان بوي بەرمەي،- وندا تۇرعان نە بار: شۆابرينگە تيە تۇرسىن ازىرشە، كۇن كورىسىنە دە قولايلى، ەرتەڭ ءبىز ونىڭ كوزىن جوعالتقاننان كەيىن، قاراسقىش قۇداي كۇيەۋ بەرسە قيىن با. سۇيكىمدى جەسىر بايسىز قالۋشى ما ەدى، ادەتتە جەسىر ايەل قىزدان كورى ەرتەرەك تابادى كۇيەۋدى.
— شۆابرينگە قولىمنان بەرگەنشە، ولگەنىم ارتىق شىعار!- دەدىم مەن قۇتىرىنىپ.
— با، با، با، با! ەندى ءتۇسىندىم عوي... ماريا يۆانوۆياعا ءوزىڭ عاشىق ەكەنسىڭ عوي. وندا اڭگىمە وزگەشە ەكەن، بيشارام! ايتسە دە، شىراق، مەن ساعان ءبىر روتا سولدات، ەلۋ اتتى كازاك بەرە المايمىن، - دەدى گەنەرال؛- بۇل ميعا سىيمايتىن، ويعا قونبايتىن ەكسپەديسيا بولار ەدى؛ مۇنداي جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىما الا المايمىن.
باسىم قاتىپ، اقىلىمدى ىزا جەڭدى. ءسۇيتىپ تۇرعاندا كەنەتتەن ءبىر جاڭا ويدىڭ شەتى جىلت ەتتى. ول ويدىڭ نە ەكەنىن، ەسكى رومانشىلار ايتقانداي، وقۋشىم كەيىنگى تاراۋدان كورەدى.
XI تاراۋ
كوتەرىلگەن سلوبودا
"اشۋلى بوپ ءتۇس داعى ارىستان
كەزى ەدى ءبىر توق مەيىل
"قالاي ماعان كەلىپ قالدىڭ
الىستان؟"
دەپ سۇرادى اقپەيىل "
ا.سۋماروكوۆ
مەن گەنەرالدى قالدىرىپ، اسىققان بويىممەن پاتەرگە تارتتىم، ساۆەليچ مەنى داعدىلى سوزدەرىمەن كۇتىپ الدى.
— كىلەڭ ماسكۇنەم باس كەسەرلەرگە اتتانا بەرۋگە وسىنشا نەگە قۇمارتتىڭ! بويار باسىڭا لايىق پا وسىنىڭ؟ جازىم بوسا، بوسقا شىعىن بوپ كەتەرسىڭ. تىم بولماسا تۇرىك پەن شۆەدتەرگە قارسى شىقساڭ ەكەن، و دا ءبىر ءسارى. مىنالارىڭ ايتۋعا تاتىمايدى عوي مۇلدەم.
مەن ونىڭ ءسوزىن اياقتاتپاي ءبولىپ كەتتىم:
— قانشا اقشا بار بارلىعى؟
— ءبىر باسىڭا جەتەرلىك،- دەدى ول ناساتتانا قاراپ،- سۇعاناقتار شارلاپ بولعانشا مەن تىعىپ تا ۇلگەرگەم - وسى ءسوزىن اياقتاماي-اق ول قالتاسىنان ءبىر ءاميان تولا كۇمىس اقشالاردى سۋىرىپ الدى.
— جارايدى، ساۆەليچ، ەندى وسى اقشانىڭ قاق جارتىسىن ماعان بەر، مەن بەلوگور كرەپوسىنا جۇرەمىن.
— اتاما، كوكەشىم، پەتر اندرەيچ! قۇدايدان قورىق!- دەدى داۋسى دىرىلدەگەن، مەيىرىمدى كورنيام،- توڭىرەكتە تورلاعان تالاۋشىلار بار، جولدا باسىپ الىپ، جان اتتاتپاي تۇرعاندا، بۇل قاي ساپارىڭ! قايدا بارماقسىڭ؟ ءوزىڭدى اياماساڭ دا، تۋعاندارىڭدى ايا. ايالداي تۇر از عانا: اسكەر جەتىپ انالاردى ۇستاسىن، سودان كەيىن قايدا بەتىڭ اۋسا سولاي كەت.
ءبىراق مەنىڭ شەشىمىم بەرىك ەدى.
— كەشىگىپسىڭ، ەندىگى كەڭەستەن پايدا جوق،- دەدىم شالىما؛ - جۇرەمىن، جۇرمەستىك امالىم جوق. قينالما، ساۆەليچ، قۇداي راقىم قىلسا تاعى دا كورىسەرمىز! ساراڭ بولما، ۇيالما، قىمباتتىعىڭا قاراماي قالاۋىڭدى ساتىپ جە. قالعان اقشانى ساعان بەردىم. ال، ەگەر ءۇش كۇننەن كەيىن كەلمەسەم...
— نە دەپ باراسىڭ، جانىم-اۋ!- دەدى ساۆەليچ مەنى ءبولىپ كەتىپ؛ - مەن بە سەنى جالعىز جىبەرەر! مۇنداي ءسوزدى تۇسىڭدە دە ايتۋشى بولما. جۇرۋگە بەل بايلاساڭ جۇرە بەر، ءبىراق، مەن قالمايمىن، ەڭ بولماسا جاياۋ ەرەم سوڭىڭنان. تاس قاماۋدا سەنسىز جالعىز قۋارىپ وتىرماقپىن با؟ ويلاشى ءوزىڭ، جىنداندى دەپ پە ەدىڭ مەنى؟ ەرىك وزىندە، تەك مەنى قالادى دەپ ويلاما.
مەن ساۆەليچپەن داۋلاسۋدىڭ پايداسىز ەكەنىن جاقسى بىلەتىنمىن، وسىنى سەزدىم دە، جۇرۋگە ازىرلەن دەدىم. جارتى ساعاتتان كەيىن اتقا قوندىم دا، ساۆەليچ، باعۋدى قيىنسىنىپ، قالا ادامدارىنىڭ ءبىرى تەگىن بەرگەن كوتەرەم اقساعىنا ءمىندى. ەكەۋمىز قالا قاقپاسىنا جەتتىك. كۇزەتشىلەر كىدىرتپەدى. ءبىز ورىنبوردان شىقتىق.
ىمىرت ۇيىرىلە باستادى. مەن جۇرەر جول پۋگاچيەۆ تۇرعان بەردسكايا سلوبوداسىنىڭ ىرگەسىنەن وتەدى ەكەن، توتە جولدى قار باسىپ قاپتى؛ ءبىراق، كەڭ دالانى كۇن سايىن كەلەتىن اتتىلار ءىزى شارلاپ جاتىر. مەن ساۋ جەلدىرىپ كەلەمىن سالپاڭداپ ارەڭ ىلەسكەن ساۆەليچ ارت جاعىمنان ءالسىن-السىن داۋىستايدى:
— جايىراق، مىرزام، ءتاڭىر جارىلقاسىن، جايىراق ءجۇر. مەنىڭ مىنا انتۇرعانىم، سەنىڭ ۇزىن سيراعىڭا ىلەسە الار ەمەس. تويعا بارامىسىڭ وسىنشا اسىعىپ، تورعا باراتپاساق نەعىلسىن. و جاعىن دا ەسىڭە ۇستا، پەتر اندرەيچ... ساقتا، قۇداي!.. ءوزىڭ ساقتا، مىرزامنىڭ بالاسىن!
كەشىكپەي، جارقىراپ بەردسكىنىڭ تۇنگى جارىعى كورىندى. ءبىز سلوبودانىڭ جاراتىلىستان العان قورعانى - تەرەڭ اپاندارعا كەپ تاقالدىق. ساۆەليچ باياعى كۇيىندە قاراسىن ۇزبەي، سارناي جالىنىپ كەلەدى. سلوبودانى ورالىپ، امان وتەمىن دەگەن ءۇمىتىم كۇشتى ەدى، كەنەتتەن بەس-التى سويىلدى مۇجىقتار، قاربالاڭداپ قارسىمنان شىعا كەلدى. بۇلار پۋگاچيەۆ جاتاعىنىڭ الدىڭعى كۇزەتشىلەرى ەكەن. ولار داۋىستاپ ءجون سۇرادى.
پارولدارىن بىلمەگەن سوڭ مەن جاۋاپ قاتپاي-اق ءوتىپ كەتپەك بولدىم. ءبىراق، ولار مەنى تاباندا قورشاي قالدى دا، بىرەۋى كەپ اتىمنىڭ تىزگىنىنە جابىستى. مەن جالما-جان قىلىشىمدى سۋىرىپ الدىم دا ۇستاعان مۇجىقتى باستان شاۋىپ قالدىم. بوركى ساقتاپ قالدى، ايتسە دە ەسى اۋىتقىپ بارىپ، تىزگىنىمدى قويا بەردى، وزگەلەرى دە ۇركىپ قالدى بىلەم، كەيىن سەرپىلدى. وسى مينۋتتى پايدالانىپ، مەن دە سىتىلا جونەلدىم، قاپتاپ كەلە جاتقان قارا ءتۇن مەنى قانداي قاتەردەن بولسا دا قۇتقارعانداي ەدى، ءبىراق ءبىر مەزگىلدە ارتىما بۇرىلسام، ساۆەليچىم جوق بوپ شىقتى. بيشارا شال اقساق اتىمەن توناۋشىلار توبىنان قۇتىلا الماي قاپتى. ەندى قايتۋ كەرەك؟ ازعانا توسىپ، قولعا تۇسكەنىنە كوزىم ابدەن جەتكەن سوڭ، ءبىر لاج جاساپ قۇتقارۋ ءۇشىن ىزىمشە ات باسىن قايتا بۇردىم.
اپانعا تايانا بەرگەندە ايعاي-شۋ جەتتى قۇلاعىما، سولاردىڭ ىشىنەن ساۆەليچتىڭ دە داۋىسىن ەسىتتىم.
جەدەل ءجۇرىپ كەلەم. سالدەن كەيىن جاڭا عانا ءوزىمدى توقتاتپاق بولعان كۇزەتشى مۇجىقتاردىڭ قورشاۋىنا قايتا كيلىكتىم. ساۆەليچ سولاردىڭ اراسىندا تۇر. ولار بيشارا شالدى كوتەرەمنەن قاعىپ ءتۇسىرىپ، ەندى قولىن بايلاعالى جاتىر ەكەن. مەنى كورگەن سوڭ تاعى دا قۋانىسىپ قالدى. ەندى ۇرانداسا ۇمتىلىپ، وزىمە تاپ بەردى دە، كوز اشىپ-جۇمعانشا مەنى اتتان جۇلىپ الدى. ءبىر ۇلكەنى بولۋ كەرەك، بىرەۋى سول ارادا ءبىزدى پاتشاسىنا اپاراتىنىن ەستىرتتى.
— سەندەردى بۇگىن اسقىزا ما، جوق، ءتاڭىرىنىڭ تاڭى اتۋىنا قاراتا تۇرا ما، ول پاتشانىڭ ەركىندە،- دەدى جاڭاعى ادام.
مەن قارسىلاسپادىم. ساۆەليچ تە مەنىڭ ىستەگەنىمدى ىستەدى. كۇزەتشىلەر جەردەي جەتى قويان تاپقانداي ءبىزدى ايداپ كەتە باردى.
ءبىز سايدى كەسىپ ءوتىپ سلوبوداعا كىردىك. بارلىق ۇيلەردە جارىق جانىپ تۇر. توڭىرەك تۇگەل شۋلىعان، ايقاي-ۇيقاي. كوشەدە كوپ كىسىلەردى كەزدەستىردىم. ءبىراق ولاردىڭ بىردە-بىرى دە قاراڭعىدا مەنى ايىرا تانىپ، ورىنبور وفيسەرى ەكەنىمدى بىلگەن جوق. ءبىزدى ەكى كوشەنىڭ قوسىلعان مۇيىسىندەگى ۇيگە اكەلدى. قاقپا الدىندا بىرنەشە شاراپ بوشكەسى مەن ەكى زەڭبىرەك تۇر ەكەن
— مىنە ءبىزدىڭ ساراي،- دەدى مۇجىقتاردىڭ ءبىرى؛ - ەندى سەندەر تۋرالى حابار بەرەمىز ء-سۇيتتى دە كىرىپ كەتتى. مەن ساۆەليچكە قارادىم: سورلى شال قايتا-قايتا شوقىنىپ ىشىنەن كۇبىرلەپ، ءمىناجات دۇعاسىن وقىپ تۇر ەكەن. كوپ كۇتتىم؛ ءبىر مەزەتتە مۇجىق قايتا شىعىپ ماعان ءتىل قاتتى:
— عازيز اكەمىز وفيسەردى كىرسىن دەدى. كانە، سەن جۇرە قال. مەن، جاڭاعى مۇجىقتىڭ تىلىمەن ايتقاندا، پاتشالىق سارايعا كىردىم. ەكى جەردە ماي شام جانىپ تۇر، ءۇيدىڭ قابىرعالارىنا التىن قاعازدار جاپسىرىپ، جاۋىپ تاستاپتى. ايتسە دە تاقتاي ساكى، ستول سالبىراپ تۇرعان قول جۋعىش، قۇمىرالار تۇرعان جىڭىشكە تاقتاي، شەگەگە ىلىنگەن سۇلگى؛ پەش اينالاسى تاعى سوندايلار بۇل ءۇيدىڭ جاي ءۇي ەكەنىن ابدەن انىق كورسەتىپ تۇر.
پۋگاچيەۆتىڭ ۇستىندە قىزىل شاپان، باسىندا بيىك بورىك، جانتايا ءتۇسىپ، نىعىزدىق كورسەتەرلىكتەي قالىپتا وتىر ەكەن ونىڭ قاسىندا ادەيى ۇنامدى قىلىق جاساعانداي بىرنەشە باستى سەرىكتەرى تۇرەگەپ تۇر. ورىنبوردىڭ ءبىر وفيسەرى قولعا ءتۇسىپ كەلدى دەگەن سوڭ، مەنى ادەيى وسىنداي ساۋلەتتى كورىنىسپەن كۇتىپ العاندارى ايتپاي بەلگىلى بولىپ تۇردى. پۋگاچيەۆ مەنى سالعاننان تاني كەتتى. نىعىزدىعى دا عايىپ بولدى.
— ا، قۇرمەتتىم! - دەدى ماعان شىراي قالىپ؛ - حالىڭ قالاي؟ قۇداي مۇندا قالاي ايداپ كەلدى؟
مەن ءوز شارۋاممەن كەتىپ بارا جاتقانىمدى، ونىڭ كىسىلەرىنىڭ توقتاتقانىن ايتتىم.
— قانداي شارۋامەن؟ - دەدى بەتىمە قاراپ.
مەن نە دەرىمدى بىلمەدىم. پۋگاچيەۆ مەنى وزگەلەردىڭ الدىندا قىسىلىپ تۇر دەدى بىلەم، جولداستارىنا بۇرىلدى دا، ولارعا شىعا تۇرۋعا يشارات ەتتى. ەكى ادامنان وزگەلەرى تۇگەل شىعىپ كەتتى.
— ايتا بەر بوگەلمەي، بۇلار مەنىڭ سىر جاسىرمايتىن ادامدارىم، - دەدى پۋگاچيەۆ.
مەن ساموزۆانەستىڭ سەنىمدى دوستارىنا نازار اۋداردىم. بۇل ەكەۋىنىڭ ءبىرى: اقساقالدى، قاۋساۋعا اينالعان بۇكىر شال ءسۇر شەكپەنىنىڭ يىنىنەن اسىرا سالعان كوك لەنتاسى بولماسا، كوز توقتاتارلىق ەشتەڭەسى دە جوق. ءبىراق، ونىڭ قاسىنداعى جولداسىن مەن ماڭگى ۇمىتا قويماسپىن. ول ۇزىن بويلى، كەۋدەلى، ەكى يىعى قاقپاقتاي، مەنىڭ شامالاۋىمشا قىرىق بەستەر شاماسىنداعى كىسى ەدى. قويۋ قىزىل كۇرەڭ ساقالى، جارق-جۇرق ەتكەن قوي كوزى، جەلبىرشەكسىز مۇرنى، ماڭدايى مەن شەكەلەرىندەگى قىزعىلت تاڭبالارى - ونىڭ قوراسان داعى بار جالپاق بەتتەرىنە الدەقانداي ادام ايتقىسىز كەلبەت بەرىپ تۇر. قىزىل كويلەگىنىڭ ۇستىنەن قىرعىز شاپانىن كيىپتى، بۇتىندا كازاكتارشا كەڭ شالبارى بار. العاشقىسى (كەيىن ءبىلدىم) قاشقىن كاپرال - بەلوبورودوە، ال ەكىنشىسى - افاناسيي سوكولوۆ (ءوزىن حلوپۋشا دەپ اتاپ كەلگەن) جەر اۋدارىلعان، ءۇش رەت ءسىبىر رۋدنيكتەرىنەن قاشىپ شىققان قىلمىستى ادام ەكەن. ءوزىمدى ايرىقشا تولقىتقان سەزىمدەرگە قاراماستان، ماعان كەنەتتەن كەزدەسكەن مىناۋ ورتا كەرەمەت اسەر ەتتى.
مەنى تورلاعان قيال پۋگاچيەۆتىڭ ۇنىمەن عانا سەرپىلدى:
— يا، ايتا بەر، ورىنبوردان نە جۇمىسپەن شىعىپ ەڭ؟
مەنىڭ ويىما ءبىر عاجاپ پىكىر كەلە قالدى: مەنى پۋگاچيەۆكە ەكىنشى رەت جەتەكتەپ كەلگەن ارۋاق، كوزدەگەن مۇرادىم ءۇشىن وسى جەردە جول اشاتىنداي كورىندى. مەن سول مۇمكىندىكتى پايدالانىپ قالعىم كەلدى دە، ۇيعارعان ويىمدى ءتۇيىپ ۇلگىرمەي-اق پۋگاچيەۆكە بىلاي دەپ جاۋاپ قايتاردىم:
— ءجابىر كورىپ جاتقان جەتىمدى قۇتقارۋ ءۇشىن بەلوگور كرەپوسىنا كەتىپ باراتىر ەم...
— قايسىسى ەكەن جابىرلەگەن جەتىمدى!- دەدى اڭىرىپ،- ماعان دەسە ماڭدايى جەتى قارىس بولسىن، قۇتقارماسپىن جازامنان. ايت كانە، ايىپتىنىڭ اتى كىم؟
— شۆابرين،- دەدىم مۇڭايىپ جاۋاپ قايتارىپ. - ول ءوزىڭ پوپتىڭ ۇيىندە كورگەن اۋرۋ قىزدى ەرىكسىز ۇستاپ، سوعان زورلاپ ۇيلەنگەلى جاتىر.
— ۇيرەتەرمىن شۆابرينگە! - دەدى اشۋلى پۋگاچيەۆ،- كورسىن مەنەن، حالىقتى زابىرلەۋدىڭ اياعى نەگە سوعارىن. دارعا اسامىن مەن ونى.
— ءبىر اۋىز سوزگە رۇقسات ەت،- دەدى حلوپۋشا قارلىققان داۋىسپەن:- ءشۆابريندى كرەپوسقا كومەندانت قويعانشا اسىعىپ ەڭ، ەندى ونى دارعا اسقانشا اسىعىپ وتىرسىڭ. دۆورياندى باستىق قىپ بەلگىلەپ كازاكتاردى ءبىر قورلاپ ەڭ، ەندى ءبىرىنشى وسەككە ەرىپ، سول دۆوريانداردى شوشىتامىسىڭ، - دەدى.
— ولاردى اياۋ دا، ارداقتاۋ دا كەرەك ەمەس! - دەدى كەك لەنتالى شال؛ - ءشۆابريندى ولتىرتە بەر، ءبىراق، مىنا وفيسەر مىرزانىڭ ءوزىن دە جوندەپ تەرگەگەن ءتيىمدى بولار؛ مۇندا كەلگەن سەبەبى نە؟ ەگەر سەنى بۇل پاتشا دەپ تانىماسا سەنىڭ ۇكىمىڭ وعان نە كەرەك؟ ال پاتشا كورسە بۇگىنگە دەيىن ورىنبورداعى دۇشپاندارىڭمەن بىرگە وتىرعانى قالاي؟ وسىنىڭ ءوزىن تەرگەۋ ۇيىنە اپارىپ، وتقا قاقتاپ الۋعا ءامىر ەتسەڭ قايتەر ەدى. مەنىڭ بولجاۋىمشا مۇنى ورىنبور كومانديرلەرى ادەيى جىبەرىپ وتىرعان سياقتى.
كارى كەزەپتىڭ لوگيكاسى ماعان دا ءوتىمدى سياقتى كورىندى. كىمدەردىڭ قولىندا تۇرمىن دەگەن وي، مەنىڭ جانىما مۇز باسقانداي بولدى. مەنىڭ ساسقانىمدى پۋگاچيەۆ تە اڭعارىپ قاپ:
— بۇعان نە دەيسىڭ؟ - دەدى ماعان ءبىر كوزىن قىسىپ قالىپ؛ - فەلدمارشالىم ورىندى ايتىپ تۇرعان سياقتى. قالاي دەپ ويلايسىڭ؟
پۋگاچيەۆتىڭ قالجىڭى مەنى قايتا الدەندىردى. مەن ساسپاي تۇرىپ، نە ىستەسەڭ دە قالاۋىڭ، ءوز قولىندا تۇرمىن عوي دەپ جاۋاپ بەردىم.
— دۇرىس،- دەدى پۋگاچيەۆ؛ - قالاڭ قانداي حالدە؟ ەندى سونى باياندا.
— قۇدايعا شۇكىر،- دەدىم مەن؛- ءحالىمىز جاقسى. ءبارى بايىرعى قالپىندا.
— جاقسى دەيمىسىڭ؟ - دەدى پۋگاچيەۆ قايتالاپ؛ - جۇرت اشتان قىرىلىپ جاتقان جوق پا!
ساموزۆانەس دۇرىس ايتىپ تۋر. ءبىراق مەن انت قارىزىن وتەۋ ءۇشىن مۇنىڭ ءبارى وسەك اڭگىمە، ورىنبوردا تاماق زاپاسى ءالى جەتكىلىكتى دەپ جەڭسىك بەرمەدىم.
— كورەمىسىڭ،- دەدى شال دۇرسە قويا بەرىپ؛ - كوز الدىڭدا وتىرىكتى سوعۋىن بارلىق قاشقىندار: ورىنبورداعى اشتىق، اپات جايىن، ەڭ ىرىستىلارىنىڭ ولەكسەمەن قورەك ايىراتىنىن ايتادى؛ ال، مىناۋ كەڭىردەگىمىزدەن توقپىز دەپ تۇر. ءتۇبى ءشۆابريندى دارعا اسپاي قويمايتىن بولساڭ، مۇنى دا سوعان قوسا اسارسىڭ، ەكەۋى دە بىردەي ريزا بولسىن.
انتۇرعان شالدىڭ ءسوزى پۋگاچيەۆتى لوبلىتقان سياقتى كورىندى. ءبىراق، مەنىڭ باقىتىما حلوپۋشا جولدارىنا قيعاش كەپ قالدى.
— جەتەر، ناۋمىچ،- دەدى وعان؛ - اۋزىڭا اتۋ، اسۋدان باسقا ءسوز تۇسپەيدى-اۋ سەنىڭ، بۇل نە قىلعان باتىرلىق؟ ءادىلىن ىزدەۋ كەرەك. تورىڭنەن كورىڭ جاقىن وتىرىپ، قالعان جۇرتتى قىرا بەرەمىسىڭ. جوق الدە وسى ۋاققا دەيىن ىشكەن قانىندى ازسىنامىسىڭ؟
— ساعان جول بولسىن،- دەدى بەلوبورودوۆ شاپ ەتە قالىپ؛ - سەن قايدان وبالشىل بولا قالدىڭ؟
— ارينە،- دەدى حلوپۋشا كەزەكتى جاۋابىن مۇدىرمەي قايتارىپ؛ - مەن دە كۇناكارمىن، مىنا قول (جەڭىن سىبانىپ جىبەرىپ، تۇك باسقان بىلەگىن، سۇيەكتى، جۋان جۇدىرىعىن كورسەتىپ) جازىقسىز حريستياندار قانىنىڭ توگىلۋىنە ءدال وسى قولىم دا كىنالى. ءبىراق، مەن ۇيدەگى قوناعىمدى ەمەس، اڭدىسقان دۇشپانىمدى ولتىرگەم؛ وت باسىندا ەمەس، توعىسقان جولدىڭ تورابىندا، قارا ورماننىڭ ىشىندە، قاتىن وسەكپەن ەمەس، شوقپارلاسىپ، بالتالاسىپ ولتىرگەم.
شال تەرىس اينالىپ كەتتى دە "جىرتىق تاناۋ!" دەپ كۇڭك ەتىپ قالدى.
— نە دەپ كۇڭكىلدەپ تۇرسىڭ، كارى قىرتاڭ؟ - دەدى حلوپۋشا داۋسىن كوتەرىپ: -كورسەتەرمىن ساعان جىرتىق تاناۋدى. اسىقپا، كەلەر كەزەگىڭ، سەن دە يىسكەرسىڭ قىشقاشتى... وعان دەيىن بەرىك بول ايتپەسە ساقالىڭدى جۇلىپ الارمىن!
— گەنەرال مىرزالار! - دەدى پۋگاچيەۆ سالماقپەن؛ - جەتەر ەندى، دوعارىڭدار؛ ورىنبوردىڭ بار توبەتى ءبىر دارعا اسىلىپ، تىپىرلاپ تۇرسا دا ەشتەڭە ەمەس، ال ەگەر ءوزىمىزدىڭ ءبورىباسارلار شايناسىپ، ءوزارا قىرىلىسىپ جاتسا، سوندا بولار قىرسىقتىڭ ۇلكەنى. كانە، تاتۋلاسىڭدار.
حلوپۋشا مەن بەلوبورودوۆ بىر-بىرىنە تۇنەرە قارادى، ءبىراق ۇندەسپەدى. مەن اڭگىمەنىڭ بەتىن وزگەرتىپ، وزىمە ءوتىمدى جاققا بۇرۋدىڭ قاجەت ەكەنىن سەزدىم دە، كوڭىلدەنىپ تۇرىپ پۋگاچيەۆكە ءتىل قاتتىم:
— ايتپاقشى! - دەدىم كۇلە قاراپ؛ - ات پەن تونىڭا الدا رازى بولسىن ايتۋدى ۇمىتىپپىن-اۋ. ەگەر وسى جاقسىلىعىڭ بولماعاندا مەن قالاعا جەتۋ بىلاي تۇرسىن، جولدا قاتىپ قالاتىن ەكەنمىن.
ويلاعان ويىم تەرىس كەتپەدى. پۋگاچيەۆ جادىراپ قويا بەردى.
— بورىشتىڭ ءمانى وتەلۋىندە ەمەس پە،— دەدى كوزىن ءبىر قىسىپ، ءبىر كىشىرەيتە قاراپ؛ - ال ەندى شۆابرين رەنجىتكەن قىزعا قانداي جاقىندىعىڭ بار؟ ءوز جۇرەگىڭ ورتەندى ەمەس پە؟ سونىڭدى ايتشى؟
اڭگىمەنىڭ ورالعىسى وزىمە جاعىمدى بوپ شىعاتىنى سەزدىم دە، مەن ادال شىنىمدى ايتتىم.
— قالىڭدىعىم ەدى،- دەدىم جاسىرماي.
— قالىڭدىعىڭ با ەدى! - دەپ پۋگاچيەۆ ايقايلاپ جىبەردى.- ە، سالعاننان نەگە ايتپادىڭ؟ ەندەشە تويىندى ءوزىمىز جاسايمىز!- وسىدان كەيىن
بەلوبورودوۆقا بۇرىلدى دا، - تىڭدا، فەلدمارشال!- دەدى:- بۇل مىرزامەن ەسكى تانىسپىز. وتىرىپ اس ىشەلىك؛ تۇننەن كۇن اقىلدى دەگەن عوي، بۇعان نە ىستەيتىنىمىزدى ەرتەڭ كورەرمىز.
بۇل قۇرمەتتەن تىس بولسام قۋانار ەدىم؛ ءبىراق، وعان لاج جوق. ءۇي يەسىنىڭ ەكى قىزى ستولعا اق داستارقان جاپتى، نان، بالىق سورپاسى، اراق، شاراپ كەلتىردى.
ءسۇيتىپ، مەن پۋگاچيەۆ جانە ونىڭ سوراقى جولداستارىمەن ەكىنشى رەت داستارقانداس بولدىم.
مەن امالسىز قاتىسقان بۇل ىشكىلىك ءتۇن ورتاسىنا دەيىن سوزىلدى. اقىرى، اراق ماجىلىسشىلەردى جەڭە باستادى. پۋگاچيەۆ وتىرعان ورنىندا قالعىپ كەتتى؛ ونىڭ جولداستارى ورىندارىنان تۇردى دا ماعان شىعۋعا يشارات جاسادى. مەن سولارمەن بىرگە شىقتىم. حلوپۋشانىڭ امىرىمەن كۇزەتشى مەنى ساۆەليچ وتىرعان تەرگەۋ ۇيىنە اكەپ كىرگىزدى. ءبىز ەكەۋمىز سوندا قاماۋدا قالدىق. وسى وقيعانىڭ بارىنە شالىمنىڭ تاڭ قالعاندىعى سونداي، مەنەن ءلام-ميم دەپ ەشتەڭە سۇراعان جوق. ول قاراڭعى ۇيدە كوپكە دەيىن كۇرسىنىپ، اۋناقشىپ جاتتى دا، اقىرىندا قورىلداي جونەلدى. ال مەن، ويدان ويعا شومىپ، كىرپىك ىلمەستەن، كورەر تاندى كوزدەن وتكىزدىم.
تاڭەرتەڭ ماعان پۋگاچيەۆتەن شاقىرۋشى كەلدى. مەن سوعان كەتتىم. قاقپا الدىندا تاتار جىلقىسىنىڭ تۇقىمىنان - ءۇش ات جەگىلگەن كۇيمەلى شانا تۇردى. كوشەدە توپتالعان حالىق. سەنەكتە جول كيىمىن كيگەن، باسىندا قىرعىز تىماعى بار پۋگاچيەۆكە جولىقتىم. ونى قورشاپ تۇرعان جولداستارىنىڭ دا اجارلارى جىلى، كەشە كورگەن كىسىلەرىمە مۇلدەم ۇسامايدى. پۋگاچيەۆ مەنىمەن جارقىن امانداستى دا وزىمەن بىرگە كۇيمەگە ءمىنۋىمدى سۇرادى. ءبىز كۇيمەگە كىردىك.
— بەلوگور كرەپوسىنا!- دەدى پۋگاچيەۆ ءۇش اتتىڭ بوجىسىن تۇرەگەپ ۇستاپ تۇرعان، يىقتى تاتار جىگىتىنە.
جۇرەگىم لۇپىلدەپ قويا بەردى. اتتار جۇلقي جونەلدى، قوڭىراۋلار سىلدىر قاعىپ كۇيمەلى شانا دا زىمىراي باستادى.
— توقتا! توقتا! - دەگەن تانىس داۋىس قۇلاعىما ساپ ەتتى.
مەن قارسى جۇگىرىپ كەلە جاتقان ساۆەليچتى كوردىم.
پۋگاچيەۆ كىدىرۋگە ءامىر ەتتى.
— پەتر اندرەيچ، كوكەشىم!- دەپ ايقاي سالىپ كەلەدى شالىم: - كارى سورلىڭدى قالدىرما مىنا ارانداعان...
— اي، كونتاقا!- دەدى پۋگاچيەۆ؛ - قۇداي تاعى كەزدەستىردى مە. وتىر، اتشىنىڭ جانىنا.
— راقمەت، تاقسىر، راقمەت، جاكەتاي! - دەيدى ساۆەليچ وتىرىپ جاتىپ؛ - مەندەي كارىگە نازارىڭ ءتۇسىپ، كوڭىلىن اۋلاعانىڭ ءۇشىن جاساعان ساعان ءجۇز جىل ءومىر بەرسىن. ءومىر بويى تىلەگىڭدە بولايىن، قويان ىشىك تۋرالى بۇدان بىلاي اۋزىما السام نە دەيسىڭ.
وسى قويان ىشىگى قۇرعىر پۋگاچيەۆتى قاتتى دولداندىرعانداي ەدى. ءبىراق، ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا ۇندەگەن جوق.
اتتار قايتا زاۋلادى؛ كوشەدەگى جۇرت باستارىن تومەن ءيىپ ىزەت كورسەتىپ تۇر، پۋگاچيەۆ ەكى جاققا كەزەك قاراپ، و دا يشارات كورسەتىپ كەلەدى. ەندى ءبىر مينۋتتان كەيىن ءبىز سلوبودادان شىعىپ، تەگىس، داڭعىل جولمەن قۇيىنداپ بارا جاتتىق.
وسى مينۋتتاعى مەنى بيلەگەن سەزىمدى ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس شىعار. مەن ەندى بىرنەشە ساعاتتان كەيىن، قايتا كورىسپەستەي جوعالتتىم دەگەن اداممەن كەزدەسپەكپىن... سول كەزدەسۋ مينۋتى كوزىمە ەلەستەيدى. ونىڭ ۇستىنە تاعدىرىم قولىندا تۇرعان، ءار ءتۇرلى توسىن جاعدايلاردىڭ بەلگىسىز اعىمىمەن تانىسقان، جۇمباق ادامدى دا ويلاپ كەلەم. اشىعىمنىڭ ازاتشىسى بوپ كەلە جاتقان كىسىنىڭ جالت ەتپە قاتال قيمىلدارى مەن قانقۇمارلىق ادەتتەرى دە باسىمنان شىعار ەمەس! ونىڭ كاپيتان ميرونوۆتىڭ قىزى ەكەنىن پۋگاچيەۆ بىلمەۋشى ەدى؛ كەكتەنگەن شۆابرين شىنىن ايتۋى عاجاپ ەمەس، وندا بۇل شىندىققا پۋگاچيەۆ تە باسقا كوزبەن قاراۋى مۇمكىن.. بيشارا ماريا يۆانوۆنانىڭ وندا كۇيى نە بولماق؟ دەنەمدى سۋىق قارىعانداي، توبە شاشىم تىك تۇرعانداي بولدىم.
پۋگاچيەۆ كەنەتتەن ءسوز باستادى دا، تورلاعان ويىمدى ءبولىپ جىبەردى.
— نەگە ويلانىپ قالدىڭ، مىرزام؟
— ويلانباي قايتەيىن، - دەدىم مەن وعان؛ - ءارى وفيسەر، ءارى دۆوريانمىن، كەشە عانا سەنىمەن سوعىس جاساپ ءجۇردىم، بۇگىن ءبىر كۇيمەدە كەلەمىن؛ ونىڭ ۇستىنە بار ءومىرىمنىڭ باقىت تەتىگى سەنىڭ قولىڭدا تۇر.
— وندا شە،- دەدى پۋگاچيەۆ:- قورقامىسىڭ الدە؟ مەن ءبىر رەت ونىڭ ءولىم جازاسىنان قۇتقارعانىن، ەندى ودان باس ساۋلىعى عانا ەمەس، جاردەم كۇتەتىنىمدى ايتىپ جاۋاپ بەردىم.
— راس ايتاسىڭ، قۇداي اقى راس ايتاسىڭ!- دەدى ساموزۆانەس،- مەنىڭ كىسىلەرىمنىڭ ساعان قانداي قيعاش قاراعانىن ءوزىڭ دە بايقاعان شىعارسىڭ؛ ال، انا شال بۇگىن تاڭەرتەڭ دە سەنى تىڭشى، ونى ازاپ بەرىپ، دارعا اسۋ كەرەك دەپ قياڭقىلىق جاسادى، ءبىراق مەن كونبەدىم.
ساۆەليچ پەن تاتار ەستىمەسىن دەگەندەي، ءسوزىنىڭ جالعاسىن، داۋسىن باسەڭدەتىپ: سەنىڭ ءبىر ستاكان شارابىڭ مەن قويان ىشىگىڭ ەسىمدە بولدى. سەنىڭ اعايىندارىڭ ايتقانداي قانىشەر ەمەستىگىمە ەندى كوزىڭ جەتكەن شىعار،- دەدى.
بەلوگور كرەپوسىنىڭ قالاي الىنعانى ەسىمە ءتۇستى. ءبىراق، مەن ونىمەن ءسوز تالاستىرۋدى قولايسىز كوردىم دە جاۋاپ قاتپاي وتىرىپ قالدىم.
— يا، ورىنبورداعىلار مەن تۋرالى نە دەسەدى؟ - دەدى پۋگاچيەۆ، ءبىراز ۇندەمەي وتىرعاننان كەيىن.
— سەنىمەن قيۋلاسۋ قيىن دەسەدى. ونى ءوزىڭ دە كورسەتتىڭ عوي،- دەدىم مەن وعان.
ساموزۆانەس ءوز مەرەيىنە ءوزى ريزا بولعانداي ءپىشىن كورسەتتى.
— يا،- دەدى، ول جادىراي ءتۇسىپ؛ - مەن قايدا سوعىسۋ كەرەك بولسا دا ءازىرمىن. سەنىڭ ورىنبورلىقتارىڭ يۋزەيەۆتەگى سوعىستان ەشتەڭە بىلە مە ەكەن؟ قىرىق گەنەرال ءولىپ، ءتورت ارميا قولعا ءتۇستى. سەن قالاي ويلايسىڭ ، پرۋس كورولى ماعان توتەپ بەرە الار ما ەدى؟ - دەدى.
ەسەردىڭ مىنا ماقتانىشى ماعان قىزىق كورىندى.
— ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ، - دەدىم وعان؛ - جەڭەر مە ەدىڭ فريدريحتى؟
— فەدور فەدوروۆيچي مە؟ جەڭبەگەندە شە؟ ونى تالاي رەت توقپاقتاعان ءسىزدىڭ گەنەرالداردى تالقانداپ جۇرگەن جوقپىن با؟ وسى ۋاقىتقا دەيىن قارۋىم مۇقاپ كورگەن جوق. ءساتى ءتۇسسىن، مەرزىمىن كۇت، ءساتى تۇسسە موسكۆاعا اتتانعانىمدى دا كورەرسىڭ، - دەدى.
— موسكۆاعا اتتانعىڭ بار ما؟
ساموزۆانەس از ويلاندى دا، جاي عانا جاۋاپ قايتاردى:
— قۇداي بىلەدى ونى، جولىم تار، ورەم قىسقا. جىگىتتەرىمنىڭ بىلگىرسىنگەنى بولماسا، تەگى ۇرىنار عوي؛ ماعان ساق بولۋ كەرەك. ءبىر رەت جولىمىز بولماي قالسا مەنىڭ باسىمدى وزدەرىنىڭ كەرەگى ءۇشىن ساتىپ كەتۋلەرى مۇمكىن، - دەدى.
— مىنە، اڭگىمە وسىندا! - دەدىم پۋگاچيەۆكە، — باسىڭ اماندا مىنالارىڭنان ىرگەڭدى ءبولىپ، حانىم پاتشانىڭ مەيىرىمىن سۇراساڭ قايتەدى ودان دا؟
پۋگاچيەۆ كۇيىنە كۇلىپ جىبەردى.
— جوق،- دەدى ول؛ — ەندىگى ءتاۋبا كەشىككەن ءتاۋبا بولار ەدى. ەندى ماعان مەيىرىم جوق. باستاعان بەتىممەن كەتۋىم كەرەك. كىم بىلەدى؟ ويلاعان نيەتىمدى ورىنداپ تا شىعارمىن! گريشكا وترەپيەۆ تە موسكۆانى بيلەپ، پاتشالىق قۇردى عوي.
— ونىڭ نەمەن تىنعانىن بىلەمىسىڭ؟ ەڭ اقىرىندا تەرەزەدەن لاقتىرىپ، پىشاقپەن قاقتاپ، وتقا جاندىرىپ، كۇلىن زەڭبىرەك ارقىلى جەلگە ۇشىرىپ جىبەرمەپ پە ەدى!
— سەن مىنانى تىڭدا، - دەدى پۋگاچيەۆ، الدەقانداي اساۋ شابىتقا ءمىنىپ؛ - مەن جاسىمدا قالماق كەمپىرىنەن ەسىتكەن ءبىر ەرتەكتى ايتايىن، ەڭ اۋەلى سوعان قۇلاق اس؛ ءبىر كۇنى بۇركىت قارعادان سۇراپتى: "ەي، قاراقۇس، قاراقۇس، مەن بولسام بار بولعانى وتىز ءۇش جىل عانا ءومىر سۇرەمىن، ال سەنىڭ ءۇش ءجۇز جىل جاساۋىڭنىڭ سەبەبى قالاي؟ سونى ءتۇسىندىرشى"،- دەپتى. "سەنىڭ قورەگىڭ قان، مەنىڭ قورەگىم ولەكسە، بار سەبەبى وسى"، - دەپتى وعان قارعا قارق ەتىپ.
بۇركىت ويلانىپتى دا، جارايدى دەپتى قارعاعا. وندا ءبىز دە سەن سياقتى قورەك ايىرىپ كورەلىك. بۇركىت پەن قارعا بىرگە ۇشىپ كەتىپتى. ۇشىپ كەلە جاتىپ ولگەن جىلقىنىڭ ساسىعان ولەكسەسىن كورەدى دە، ەكەۋى سوعان كەپ قونادى. قارعا شوقيدى اۋەلى، شوقيدى دا ولەكسەنى ماقتايدى. بۇركىت ءبىر شوقيدى، ەكى شوقيدى، ودان سوڭ قاناتىن ءبىر قومداپ قاپ: "جوق، باۋىرىم قارعا، بولمايدى ەكەن بۇل ءومىر، ساسىعان ولەكسە جەپ ءۇش ءجۇز جىل جاساعاننان ءبىر رەت تە بولسا جىلى قان ىشكەنىم ارتىق. ار جاعىن قۇداي ءوزى كورسەتە جاتار"،- دەپتى.
قالماقتىڭ بۇل ەرتەگىسىنە قالاي قارايسىڭ؟
— قىزىق ەكەن، - دەدىم مەن وعان؛ - ءبىراق ءولتىرۋ، توناۋمەن وتكەن ءومىر دە مەن ءۇشىن ولەكسە شوقۋمەن ءبىر سياقتى.
پۋگاچيەۆ ماعان اڭتارىلا قاراپ قالدى، ءبىراق ءسوز قاتقان جوق. ەكەۋمىز دە ويعا شومىپ، كوپكە دەيىن ۇندەسپەي قالدىق.
تاتار الدە قانداي مۇڭدى ءاندى قوڭىرلاتىپ سوزىپ كەلەدى؛ مۇلگي شايقالىپ وتىر. تاقتايداي تەگىس، قىسقى جولمەن كۇيمە دە زىمىراپ كەلەدى...
ءبىر كەزدە مەن جايىقتىڭ جارلى جاعاسىنداعى قوڭىراۋلى مۇناراسى بار دەريەۆنيانى كوردىم، ەندى شيرەك ساعاتتان كەيىن ءبىز بەلوگور كرەپوسىنا كەلىپ كىردىك.
XII تاراۋ
جەتىم
سەكىلدى ءبىزدىڭ الما اعاش
بۇتاعى جوق، باسى جوق
ءبىزدىڭ كنياز بيكەشتەي
تۋىسى جوق، دوسى جوق،
جاساۋ بەرەر كىم وعان،
باتا بەرەر كىم وعان...
حالىق ولەڭىنەن
كۇيمەلى شانا كومەندانت ءۇيىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. پۋگاچيەۆتىڭ قوڭىراۋىن تانىعان جۇرت سوڭىمىزدان توپ-توبىمەن جۇگىرىپ كەلەدى. شۆابرين ساموزۆانەستى باسقىشتان كۇتىپ الدى. ول كازاكتارشا كيىنىپ، ساقالىن قىرماي قويا بەرىپتى. ساتىلعان يت پۋگاچيەۆتى كۇيمەدەن قولتىقتاپ ءتۇسىرىپ، قايداعى ارام سوزدەرمەن ءوزىنىڭ قۋانىش، قوشەمەتىن ءبىلدىردى. مەنى كورىپ ساسقالاقتاپ قالىپ ەدى، ءبىراق تەز بويىن جيناپ الدى دا، ماعان قولىن سوزىپ:
— سەن دە بىزدىكپىسىڭ؟ الدەقاشاننان ءوستۋ كەرەك ەدى! - دەدى.
مەن جاۋاپ قاتپاستان تەرىس اينالىپ كەتتىم.
وزىمىزگە تانىس بولمەگە كىرگەندە، جۇرەگىمدى كۇيىك تىرناي باستادى. كومەندانت مارقۇمنىڭ قابىرعاعا قاداۋلى ديپلومى وتكەن كۇننىڭ قايعىلى تاڭباسىنداي ءالى سول ورنىندا ءىلۋلى؛ يۆان كۋزميچتىڭ ايەلىنىڭ كۇڭكىلدەپ ايتقان سوزدەرىن تىڭداپ وتىرىپ، قالعىپ كەتەتىن ديۆانىنا پۋگاچيەۆ كەپ وتىردى. وعان شۆابرين ءوز قولىنان پودنوسپەن اراق اكەپ ۇسىندى. پۋگاچيەۆ ريۋمكاداعى اراقتى ءسىمىرىپ تاستادى دا، مەنى كورسەتىپ:
— مىنا مىرزاعا دا سىي كورسەت، - دەدى.
ەندى شۆابرين قولىنداعى پودنوسىمەن ماعان جاقىندادى؛ ءبىراق، مەن ەكىنشى رەت سىرتىمدى كورسەتتىم. ول دال بوپ قالدى. ءوزىنىڭ جاراتىلىسىنداعى پىسىقتىعىمەن پۋگاچيەۆتىڭ وعان نارازى بوپ كەلگەنىن دە ابدەن اڭعاردى، سول ءۇشىن دە ونىڭ الدىندا دەدەك قاعىپ تۇرىپ ەكىنشى جاعىنان كۇدىكتى كوزىمەن ماعان جالتاقتاي بەردى.
پۋگاچيەۆ كرەپوستىڭ جاي-كۇيىنە قانىقتى، جاۋ اسكەرى تۋرالى ۇزىن قۇلاق حابارلاردى سۇراستىردى، ءسۇيتىپ كۇتپەگەن جەردەن جۇلىپ العانداي:
— ايتشى، باۋىرىم، كۇزەتتە ۇستاپ وتىرعانىڭ قانداي قىز؟ سونى كورسەتشى ماعان، -دەدى.
شۆابرين جانسىز ادامداي بوزارىپ كەتتى.
— ءامىرشىم،- دەدى ول داۋسى دىرىلدەپ؛ و قىز كۇزەتتە ەمەس... اۋرۋ ەدى... جوعارعى بولمەدە اۋىرىپ جاتىر.
— ەندەشە باستا مەنى سول بولمەگە،- دەدى ساموزۆانەس ورنىنان تۇرىپ جاتىپ.
تاعى سىلتاۋ ايتۋعا مۇمكىن ەمەس ەدى. شۆابرين پۋگاچيەۆتى امالسىز ماريا يۆانوۆنانىڭ بولمەسىنە قاراي باستادى. مەن دە ىلەسە جونەلدىم.
شۆابرين باسقىشقا جەتىپ، كىدىردى.
— پاتشام!..- دەدى ول - ءسىز مەنەن نە تىلەسەڭىز دە ەرىكتىسىز، ءبىراق، بوگدە ادامعا ايەلىمنىڭ بولمەسىنە كىرۋگە رۇقسات ەتپەسەڭىز ەكەن.
مەن تىتىركەنىپ كەتتىم.
— ۇيلەنىپ پە ەدىڭ؟- دەدىم شۆابرينگە، ءتۇتىپ تاستايتىنداي ءتونىپ.
— تىنىش!- دەدى پۋگاچيەۆ مەنى توقتاتىپ؛- بۇل مەنىڭ جۇمىسىم. ال، سەن بار عوي،- دەدى شۆابرينگە بۇرىلىپ؛ - بىلگىشتەنىپ، سۇمدانبا؛ ايەلىڭ بە، ايەلىڭ ەمەس پە، وندا مەنىڭ شارۋام از، قالاعان كىسىنى وزىممەن الا كىرەم،- ودان سوڭ كوزىن ماعان اۋدارىپ،- مارتەبەلىم، قالماڭىز مەنەن، - دەدى.
بولمە ەسىگىنە كەلگەندە شۆابرين تاعى توقتادى:
— پاتشام،- دەدى جارىقشاق تارعىل داۋىسپەن،- ەسكەرتىپ قويايىن سىزگە: قىزدىڭ قىزۋى كوتەرىلگەنىنە بۇگىن ءۇشىنشى كۇن، سودان بەرى دامىلسىز ساندىراقتاپ جاتىر.
— اش!- دەدى پۋگاچيەۆ.
شۆابرين تۇرتىنەكتەپ قالتاسىن قارادى. كىلتتى الا كەلمەگەنىن ايتتى. پۋگاچيەۆ ەسىكتى تەۋىپ جىبەردى، قۇلىپ جۇلىنىپ، ۇشىپ ءتۇستى. ەسىك اشىلدى.
ءبىز ىشكە كىردىك.
مەن كورگەن جەردەن قاتىپ قالدىم. ماريا يۆانوۆنا ەدەندە وتىر، ەكى بەتىندە ءقان-سول جوق، شاشى دا دۋدىراپ كەتكەن، ۇستىندە القام-سالقام كرەستيان قىزىنىڭ جىرتىق كويلەگى. الدىندا ءبىر قۇمىرا سۋ تۇر، ونىڭ اۋزىن قاتقان ناننىڭ ۇزىندىسىمەن جاۋىپ قويىپتى.
قىز مەنى كوردى دە، سەلك ەتە ءتۇسىپ، شىڭعىرىپ جىبەردى.
سوندا نە بولعانىم ءقازىر ءوزىمنىڭ دە ەسىمدە جوق.
پۋگاچيەۆ ءزارلى كۇلكىمەن شۆابرينگە قارادى:
— جاقسى ەكەن لازارەتىڭ!- ودان سوڭ ماريا يۆانوۆناعا جاقىنداپ، ءتىل قاتتى:
— سويلە، كوگەرشىنىم، نە كۇناڭ ءۇشىن جازالاپ وتىر ەرىڭ؟ نە جازىپ ەڭ وعان سەن؟
— ەرىڭ دەيمىسىز!- دەدى قىز پۋگاچيەۆ ءسوزىن قايتالاپ،- ەرىم ەمەس بۇل مەنىڭ. ومىرىمدە دە بۇعان تيمەيمىن. مەن ولىمگە بەل بايلاعان كىسىمىن، قۇتقارۋشىم بولماسا، وسى بەتىممەن ءولىپ كەتەم.
پۋگاچيەۆ قاھارلى كوزدەرىن شۆابرينگە اۋداردى:
— مەنى الداماق پا ەدىڭ؟- دەدى وعان،- وسىدان كەيىن قانداي جازاعا لايىقتى ەكەنىڭدى بىلەمىسىڭ، سىلقىمىم؟
شۆابرين ونىڭ اياعىنا جىعىلدى... وسى مينۋتتا كەۋدەم تولعان كەك پەن وشپەندىلىكتى باسقا ءبىر ءزىل جۋىپ كەتكەندەي بولدى. قاشقىن كازاكتىڭ اياعىنىڭ استىندا جىعىلىپ جاتقان دۆوريانينگە مەن اسا جيىركەنىپ قارادىم. پۋگاچيەۆ جۇمسارايىن دەدى.
— كەشتىم ءبىر جولعا، - دەدى شۆابرينگە،- ەكىنشى كۇنا جاساساڭ بۇل جازىعىڭ دا ەسىمدە بولسىن.
ودان سوڭ ماريا يۆانوۆناعا قاراپ مەيىرىمدەنە سويلەدى:
— شىعا بەر، سۇلۋ بيكەشىم، ەركىڭدى وزىڭە بەردىم. مەن ءامىرشى - پاتشاڭ.
ماريا يۆانوۆنا جالت ەتىپ پۋگاچيەۆكە قارادى، الدىندا تۇرعان اتا-اناسىن ءولتىرۋشى ەكەنىن ول ەندى تانىدى. ەكى قولىمەن بەتىن باستى دا، تالىقسىپ قۇلاپ كەتتى. مەن تۇرا ۇمتىلدىم. وسى ارادا مەنىڭ ەجەلگى تانىسىم پالاشا دا جەدەل جەتىپ، ءوزىنىڭ قوجا بيكەشىن اينالىپ كۇتە باستادى.
پۋگاچيەۆ بولمەدەن شىقتى. ءبىز ۇشەۋمىز مەيمانحانادا تابىستىق.
— ەندى نە دەيسىڭ؟- دەدى ماعان پۋگاچيەۆ،- بوساتتىق قوي دەيمىن سۇلۋدى. ادام جىبەرتىپ، پوپتى الدىرىپ، نەمەرە قىزىنىڭ نەكەسىن قيدىرساق قايتەدى؟ وكىل اكە ءوزىم بولايىن، شۆابرين كۇيەۋ جولداس بولسىن. قاقپانى مىقتاپ جابايىق، ىشەيىك، دۋمان جاسايىق! - دەدى.
ءقاۋىپتى كەزەڭىم ەندى شىقتى الدىمنان پۋگاچيەۆتىڭ ۇسىنىستارىن ەستىگەن شۆابرين تەرىسىنە سىيماي كەتتى:
— ءامىرشىم!- دەدى بۋلىعىپ،- الدىندا وتىرىك ايتتىم، ول ايىبىم مويىنىمدا. گرينيەۆ تە ءسىزدى الداپ تۇر. بۇل قىز پوپتىڭ نەمەرەسى ەمەس، وسى كرەپوستى العاندا ءوزىڭنىڭ دارعا استىرعان يۆان ميرونوۆتىڭ قىزى، - دەدى.
پۋگاچيەۆ وتتى كوزدەرىن ماعان تىكتى.
— مۇنىسى نەسى ەدى تاعى دا؟ - دەدى اقىرىپ.
— شۆابرين ساعان دۇرىسىن ايتىپ تۇر، - دەدىم تارتىنباي.
— سەن ماعان مۇنى ايتپاپ ەڭ عوي، - دەدى پۋگاچيەۆ، تۇنەرىپ.
— ءوزىڭ تورەشى بولشى،- دەدىم تاعى دا جاۋاپقا بوگەلمەي، — ميرونوۆتىڭ قىزى ءتىرى دەپ سەنىڭ كىسىلەرىڭنىڭ الدىندا ەستىرتسەم، وندا ولار جالتارۋعا جول تاپقىزباي تىرىلەي جەپ قويار ەد ونى!
— بۇ دا ءجون ەكەن، - دەدى پۋگاچيەۆ كۇلىپ؛ — پوپتىڭ قاتىنى مەنىڭ ادامدارىمدى ورىندى الداعان ەكەن، ويتپەسە ولار بەيشارا قىزدى ءتىرى قالدىرماس ەدى.
— ءسوز تىڭدا، - دەدىم مەن وعان قايىرىمدى بەتىن كورگەن سوڭ؛ - سەنى قالاي اتاۋدى دا بىلمەيمىن، تىپتەن سونى ءبىلۋدىڭ دە قاجەتى جوق. ءبىراق، قۇداي كەپىل، سەنىڭ ماعان كورسەتكەن جاقسىلىقتارىڭ ءۇشىن باسىمدى قيۋعا ءازىرمىن. تەك مەنەن ابىرويىم مەن حريستياندىق ارىما جاراسپاستى سۇراما. سەن مەنىڭ جارىلقاۋشىمسىڭ. العاشقىداي سەنەر بولساڭ، بيشارا جەتىممەن ەكەۋمىزدى تاعى دا قويا بەر، قۇدايدىڭ قالاتقان جاعىنا كەتەيىك. ءبىز قايدا جۇرسەك تە، قانداي حالدە جۇرسەك تە تاڭىرىدەن سەنىڭ كۇناكار جانىڭنىڭ اماندىعىن تىلەۋشى بولامىز...
پۋگاچيەۆتىڭ ىزعارلى جانى جىبىگەندەي بولدى.
— سەنىڭ دەگەنىڭ-اق بولسىن! - دەدى ول ماعان؛ - يا اياماي جازالاۋ، يا شەگەرمەي جارىلقاۋ قاشانعى سالتىم ەدى، سۇلۋىڭدى قاسىڭا ال قالاعان جاعىڭا الىپ بار، تەك قۇداي ەكەۋىڭە دە ءومىر بەرسىن، ماحابباتتارىڭدى بەرىك ەتسىن!
سول ارادا شۆابرينگە — وزىنە باعىنىشتى بارلىق زاستاۆالار مەن كرەپوستاردان ماعان بوگەتسىز وتەتىن پروپۋسك جازىپ بەرۋگە ءامىر ەتتى. جەرمەن-جەكسەن بولعان ءشۆابريننىڭ جانسىز اعاشتاي قۇر سۇلدەرى عانا قالدى. پۋگاچيەۆ كرەپوستى ارالاپ كورۋگە جونەلدى. وعان ىلەسىپ شۆابرين دە كەتتى، مەن جۇرۋگە ازىرلەنۋدى سىلتاۋراتىپ، سو جەردە قالىپ قويدىم.
دەرەۋ جۇگىرىپ جوعارىعا شىقتىم دا، ەسىك قاقتىم.
— بۇل كىم؟ - دەدى ىشتەن پالاشا.
مەن اتىمدى اتادىم. ەندى ماريا يۆانوۆنانىڭ سۇيىكتى داۋسىن ەسىتتىم:
— كىدىرە تۇرىڭىز، پەتر اندرەيچ، مەن كيىم اۋىستىرىپ جاتىرمىن. ايتپەسە، اكۋلينا پانفيلوۆنانكىنە بارا تۇرىڭىز، مەن دە ءقازىر سوندا بولامىن.
مەن باسقا سوزگە كەلمەي، تۋرا گەراسيم اتايدىڭ ۇيىنە باردىم. ولار كەلگەنىمدى ساۆەليچتەن ەستىگەن ەكەن، ايەلىمەن ەكەۋى قۋانا شىعىپ، قۇشاق جايىپ، كۇتىپ الدى.
— سالەمەت پە، پەتر اندرەيچ، قۇداي قايتا كورىسۋگە دە جازعان ەكەن. ساۋ ءجۇرسىز بە ايتەۋىر؟ ءبىز دە ءسىزدى كۇن سايىن ەسكە الىپ قويۋشى ەدىك. اسىرەسە كۇتۋ كۇيىگىنە ۇشىراعان ماريا يۆانوۆنا بولدى، كوپ سارعايدى، كوگەرشىنىم... وسى پۋگاچيەۆپەن قالاي جاراسىن كەتتىڭ؟ سونى ايتشى، اكەشىم؟ ءسىزدى قالاي جۇتىپ قويماعان. كەزەپتىڭ ونىسىنا دا الدارازى بولسىن.
— جەتەر، كەمپىر، - دەدى گەراسيم اتاي ايەلىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ؛ - بىلگەنىڭنىڭ ءبارىن بىلشىلداي بەرمە. كوپ ءسوز - كوبىك ءسوز، ءبارى زيان سونىڭنىڭ.
سودان سوڭ ماعان قاراپ:
— ساعىندىق قوي كوپتەن كورىسپەي. كوكەشىم، مارحابات ەتىڭىز، ۇيگە كىرىڭىز،- دەدى.
پوپتىڭ ايەلى ماعان ۇيىندە بار اسىن تۇگەل تارتىپ، استى-ۇستىمە ءتۇسىپ ءجۇر، ءسۇيتىپ ءجۇرىپ، اڭگىمەدەن دە جاعى تىنعان جوق. ءشۆابريننىڭ ماريا يۆانوۆنانى سۇراعانىن، كونبەگەندەرى ءۇشىن كۇش كورسەتىپ، تارتىپ اكەتكەنىن، ماريا يۆانوۆنانىڭ بۇلاردان ايىرىلىسقىسى كەلمەي جىلاعانىن؛ ماريا يۆانوۆنانىڭ پالاشا ارقىلى بۇرىنعىداي بايلانىسىپ تۇرعانىن (پالاشا ۋريادنيكتىڭ ءوزىن قاقپالاپ جۇرگىزەرلىكتەي بيلەپ العان وتكىر قىز)؛ ماعان حات جاز دەپ اقىل قوسقانىن، تاعى باسقا سوندايلارىن تۇگەل سوعىپ شىقتى.
ءوز تاريحىمدى قىسقاشالاپ مەن دە بايانداپ بەردىم. بۇلاردىڭ ماريا يۆانوۆنانى جاسىرىپ الداعاندارى پۋگاچيەۆكە ءمالىم بولعانىن ەسىتىپ، ەكەۋى قوسارلانا شوقىنىپ تا الدى.
— كرەستىڭ كۇشى ءبىز جاقتا ەكەن. يا قۇداي، توندىرە كورمە بۇلتىڭدى! - دەدى اكۋلينا پانفيلوۆنا، - الەكسەي يۆانوۆيچ تە جىگىت ەكەن، جولى بولسىن سابازدىڭ!
ءدال وسى مينۋتتا ەسىك اشىلدى، قانسىز بەتى كۇلىم قاعىپ، ماريا يۆانوۆنا كەپ كىردى. كانە كويلەكتى تاستاپ، ءوزىنىڭ بۇرىنعى ءتاۋىر كيىمدەرىن كيىپ كەلىپتى.
مەن ونىڭ قولىنان ۇستاي الدىم دا ءبىرازعا دەيىن جالعىز اۋىز ءسوز قاتا الماي تۇرىپ قالدىم. بويدى كەرنەگەن قۋانىش ەكەۋمىزدى دە ۇندەستىرمەي قويدى. بەتىمىزدىڭ باسقا جاققا بۇرىلعانىن بايقاعان سوڭ، ءۇي يەلەرى ءبىزدى وڭاشا قالدىرىپ كەتتى. ءبىز ەكەۋمىز عانا قالدىق. ءبارىن دە ۇمىتىپپىز. قانشا سويلەسسەك تە، ايتىلار سىردىڭ ۇشىعىنا شىعار ەمەسپىز. ماريا يۆانوۆنا كرەپوست الىنعالى كورگەن-بىلگەنىن تۇگەل شەرتتى. ءوز ءحالىن، ءشۆابريننىڭ تارتقىزعان ازاپ بەينەتتەرىن دە قالدىرماي سيپاتتادى.
وتكەن باقىتتى كۇندەردى دە ەسكە تۇسىردىك... ەكەۋمىز قوسىلىپ جىلاپ تا الدىق... ەڭ اقىرىندا ەندىگى ويىمنىڭ باعدارىن ءتۇسىندىردىم. پۋگاچيەۆ قاراۋىنداعى شۆابرين بيلەپ تۇرعان كرەپوستا ماريا يۆانوۆناعا تاعى دا قالا تۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. جاۋ قورشاۋىنىڭ بارلىق ازاپ، بەينەتىن تارتىپ جاتقان ورىنبوردان دا دامەلەنۋگە بولمايدى. ارقا سۇيەپ، مەدەۋ كورەرلىك تۋىس، جاقىنى تاعى دا جوق. مەن وعان ءبىزدىڭ دەريەۆنياعا، مەنىڭ تۋىستارىمنىڭ قولىنا بارۋدى ۇسىندىم. مەنىڭ اكەمنىڭ بۇرىن جاقتىرمايتىنى قورقىتتى بىلەم، ماريا يۆانوۆنا العاشقى كەزدە ماقۇل دەي قويمادى. مەن قايتا ءتۇسىندىردىم. ۇيتكەنى: وعان ءۇشىن ءومىرىن قيعان بەلگىلى جاۋىنگەردىڭ قىزىنا قامقور بولۋدى اكەمنىڭ وزىنە مىندەت ساناپ، باقىت كورەتىنىن جاقسى ءبىلۋشى ەم.
— سۇيىكتى ماريا يۆانوۆنا، - دەدىم مەن وعان؛ - مەن سەنى بۇدان بىلاي اق نەكەلى ايەلىم دەپ سانايمىن. كەرەمەت جاعدايلار ەكەۋمىزدى بىرىكتىرىپ، قوسىپتى؛ ەندى ەكەۋمىزدى بۇل جالعاندا ەشتەڭە دە ايىرا المايدى.
ماريا يۆانوۆنا مەنىڭ سوزدەرىمدى وتىرىك ۇيالعانسىماي، سىنىق سىلتاۋلارعا سۇيەمەي، كادىمگى جايشىلىق قالىپتا وتىرىپ تىڭدادى. ەكەۋمىزدىڭ تاعدىرىمىزدىڭ بەرىك قوسىلعانىن ءوزى دە تەرەڭ سەزگەندەي ەدى. ءبىراق، مەنىڭ اتا-انام ريزالىق بەرگەنشە ايەلىم بولمايتىنىن دا ەسكەرتىپ قويدى. مۇنىسىنا قارسى مەن دە ەشتەڭە دەمەدىم. ءبىز شىن جۇرەكپەن ىستىق سۇيىستىك. ءسۇيتىپ، ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى اڭگىمە ابدەن شەشىلگەندەي بولدى.
ءبىر ساعاتتان كەيىن ۋريادنيك ماعان پۋگاچيەۆتىڭ شيماي قولى قويىلعان پروپۋسكىسىن اكەپ تاپسىردى. جانە وزىنە شاقىرىپ جاتقانىن مالىمدەدى. مەن ونىمەن اتتانار مەزگىلىندە بارىپ كەزدەستىم. وسى سياقتى سۇمدىق اداممەن، مەنەن وزگەلەردىڭ قان قاقساتۋشىسى، قايىرىمسىز جەندەتى بولعان اداممەن ايىرىلىسار كەزدە مەنى بيلەگەن سەزىمدى ايتىپ جەتكىزۋىم مۇمكىن ەمەس. شىندىقتى جاسىرۋ نەگە كەرەك؟ ءدال سول مينۋتتا وعان دەگەن بار نيەتىم ءتۇزۋ ەدى.
مەن ونى ءوزى باستاپ جۇرگەن قاراقشى توپتان جۇلىپ الىپ، ۋاقىت وتپەي تۇرىپ، باسىن قورعاپ قالۋعا دا بار ىنتاممەن ءازىر ەدىم. شۆابرين جانە باسقا توبىن جازباي ونى قورشاعان جۇرت - كەۋدەمدى كەرنەگەن بار سىرىمدى اقتارا سالۋعا بوگەسىن جاسادى.
ءبىز دوستىق سەزىممەن ايىرىلىستىق. پۋگاچيەۆ توپ ىشىندە تۇرعان اكۋلينا پانفيلوۆنانى تانىپ، ساۋساعىن شوشايتىپ، ماعىنالى ءبىر سىر سەزدىرگەندەي كوزىن قىسىپ قويدى؛ ودان سوڭ كۇيمەگە ءمىندى دە، بەردسكىگە جۇرۋگە ءامىر ەتتى؛ اتتار تارتا جونەلگەندە كۇيمەدەن باسىن قايتا شىعارىپ، ماعان قارادى:
— قوش بول قۇرمەتتىم! جولىمىز تۇسسە تاعى كەزدەسەرمىز! - دەدى داۋىستاپ.
ايتقانىنداي تاعى كەزدەستىك. ءبىراق قانداي كەزەڭدە دەسەڭىزشى!..
پۋگاچيەۆ ءجۇرىپ كەتتى. مەن ونىڭ ترويكاسى زىمىراپ كەتىپ باراتقان قارلى دالاعا قاراپ، تۇرىپ قاپپىن. حالىق تارادى. شۆابرين دە جوق بوپ كەتتى. مەن سۆياششەننيكتىڭ ۇيىنە قايتىپ كەلدىم. جول جابدىعىمىز تۇگەل ءازىر بولدى؛ بۇدان ءارى كەشىككىم كەلمەدى. ءبىزدىڭ نارسە-قارامىزدىڭ ءبارى كومەندانتتىڭ كونەتوز كۇيمەسىنە سالىنعان ەدى. جامشىك تە كوز ىلەستىرمەي اتتاردى جەگىپ ۇلگىردى. ماريا يۆانوۆنا شىركەۋ ارتىنا كومىلگەن تۋعاندارىنىڭ قابىرىمەن قوشتاسقالى كەتتى. مەن ەرتىپ بارماقشى بوپ ەدىم، ءبىراق ماريا يۆانوۆنا جالعىز ءوزى بارۋىن تىلەدى. بىرنەشە مينۋتتان كەيىن ەكى بەتىن جاس جۋىپ، ءۇنسىز-تىلسىز قايتا ورالىپ كەلدى. كۇيمە كەلتىرىلدى. گەراسيم اتاي ايەلىمەن باسقىشتا تۇر. ءبىز، ماريا يۆانوۆنا، پالاشا ۇشەۋمىز كۇيمەگە كىردىك، ال ساۆەليچ جامشىكتىڭ قاسىنا وتىردى.
— قوش، قارعاشىم ماريا يۆانوۆنا! ءسىز دە قوش بولىڭىز، پەتر اندرەيچ، سۇڭقارىم! -دەدى قايىرىمدى قارت شەشەي. - وڭ جولدارىڭ بولسىن!
ەكەۋىڭدى دە ءتاڭىرىم باقىتتى ەتسىن!
ءبىز دە ءجۇرىپ كەتتىك. كومەندانت تەرەزەسىنىڭ الدىندا سىلەيىپ تۇرعان ءشۆابريندى كوردىم. ەكى بەتى كەرنەگەن كەكپەن سىزدانىپ، تۇتەپ كەتىپتى. ءجۇنى جىعىلىپ، جەر تەزەك بولعان جاۋىما ماساتتانا قاراعىم كەلمەدى، كوزىمدى باسقا جاققا اۋداردىم. اقىرى كرەپوست قاقپاسىنان شىقتىق.
بەلوگور كرەپوسىن ماڭگى قالدىردىق..
XIII تاراۋ
قاماۋ
"سوكپە، مىرزا، وتەيمىن، قارىزىمدى،
جونەلتەمىن تۇرمەگە ءقازىر ءسىزدى".
مەن دە ءازىرمىن، ايتسە دە ۇمىتتەنەم،
ءىستىڭ جايىن سۇرارسىز اۋەل مەنەن.
كنياجنين
تاڭەرتەڭ عانا ساۋلەمنىڭ ءحالىن بىلە الماي، كۇدىكتى ويلار جانىمدى قيناپ ەدى، ەندى، مىنە، سول ساۋلەمە تۇتقيىلدان قوسىلىپ، وزىمە ءوزىم سەنبەي كەلەم، بارلىق باستان كەشكەندەرىم ماعان ءتۇس سياقتى كورىندى. ماريا يۆانوۆنا دا ويىنان ارىلا الماي، ءبىر ماعان قارايدى، ءبىر جولعا قارايدى، و دا ەسىن جيا الماي، ساباسىنا ءتۇسىپ ايىعا الماي كەلە جاتقان سياقتى. ءسوز ايتقان جوقپىز، ءۇنسىزبىز. ەكەۋمىزدىڭ دە جۇرەگىمىز تيتىقتاي شارشاسا كەرەك. ەكى ساعات ءوتىپ، پۋگاچيەۆ ومىرىنە قارايتىن باسقا ءبىر كرەپوسقا جەتكەنىمىزدى سەزبەي دە قالىپپىز. مۇندا ءبىز ات اۋىستىردىق. اتتاردىڭ شاپشاڭ جەگىلۋى، پۋگاچيەۆ كومەندانت قىپ سايلاعان قابا ساقال كازاكتىڭ بودەنەدەي جورعالاۋى سونشا، بۇلار ءبىزدى اكەلگەن جامشىكتىڭ بىلشىل سوزدەرىنە سەنىپ، مەنى وردا زورلارىنىڭ ءبىرى دەپ تانىعاندارىن اڭعاردىم. تاعى ءجۇرىپ كەتتىك. ىمىرت ۇيىرىلە باستادى. قابا ساقالدىڭ ايتۋىنشا ءبىز ساموزۆانەسكە قوسىلعالى كەلە جاتقان كۇشتى وترياد جاتىر دەگەن كىشكەنە قالاعا جاقىندادىق.
ءبىزدى كۇزەتشىلەر توقتاتتى. ولاردىڭ "كىمسىڭدەر" دەگەن سۇراۋىنا جامشىك: "پۋگاچيەۆ پاتشانىڭ جاقىنى، بايبىشەسىمەن كەلەدى" دەدى ايقايلاپ.
سول ارادا ءبىر توپ گۋسار جەر-جەبىرىمىزگە جەتە بوقتاپ، ءبىزدى قورشاپ الدى.
— شىق بەرى جىننىڭ جاقىنى! - دەدى ماعان مۇرتتى ۆاحميستر: - وزىڭە دە، بايبىشەڭە دە سىباعاڭدى بەرەيىك.
مەن كۇيمەدەن شىقتىم دا، دەرەۋ ناچالنيكتەرىنە اپارۋىن تالاپ ەتتىم. وفيسەردى كورگەن سوڭ سولداتتار دا بالاعاتتاۋىن دوعاردى. ۆاحميستر مەنى تاباندا مايورعا اكەتتى. ساۆەليچ ماعان وكشەلەسە، دىردەك قاعىپ كەلەدى. "ءماسساعان پاتشانىڭ جاقىنى! وتتان شىقساڭ، جالىنعا... و، جاساعان! اقىرى نەمەن تىنار ەكەن؟" دەيدى وزىنەن-وزى، بۇرتىڭداپ. كۇيمە جاي اياڭمەن سوڭىمىزدان ەرىپ وتىردى. بەس مينۋتتان كەيىن جارقىراي جانعان جارىعى بار ءبىر ۇيگە كەلدىك. ۆاحميستر مەنى كۇزەتشىلەر قاسىنا قالدىرىپ، ءوزى مەن تۋرالى حابار بەرۋگە كەتتى. ۇزاماي قايتا شىقتى، ۇلىق مىرزانىڭ سەنى قابىلدارلىق ۋاقىتى جوق ەكەن، ءوزىڭدى اباقتىعا الىنسىن دەدى، ايەلىڭدى وندا شاقىرتىپ جاتىر... دەگەندى ايتتى.
— مۇنىسى نەسى؟ - دەدىم قۇتىرىنا ايقايلاپ؛ - جىندانعان با و نەمەڭ؟
— و جاعىن بىلمەدىم، مىرزام، - دەدى ۆاحميستر؛ - جالعىز-اق، قۇرمەتتى مىرزام، ءسىز مىرزانى اباقتىعا جىبەرۋدى، ال، مىرزا بايبىشەنى وزىنە اكەلۋگە ءامىر ەتتى، قۇرمەتتى مىرزام! – مەن ۇمتىلىپ باسقىشقا شىقتىم. مەنى توقتاتايىن دەگەن كۇزەتشىلەر دە بولعان جوق. سول بەتىممەن جۇگىرە باسىپ، گۋسار فورماسىنداعى جيىرما ءبىر ويناپ وتىرعان بەس-التى وفيسەردىڭ ۇستىنە كىردىم.
مايور كارتا تاراتىپ وتىر ەكەن. مەن مايوردىڭ بەتىنە قاراپ: ءبىر كەزدە سيمبيرسكى تراكتيرىندە ءوزىمدى سىپىرىپ العان يۆان يۆانوۆيچ ءزۋريندى تاني كەتتىم، تاڭ-تاماشا بوپ تۇرىپ قاپپىن!
— شىن با، جانىم-اۋ! راس-اق يۆان ءيۆانوۆيچپىسىڭ!- دەدىم جان داۋسىم شىعىپ.
— پالە، پالە، پەتر اندرەيچ! سەنى قاي تاعدىر ايداپ كەلگەن؟ قايدان ءجۇرسىڭ؟ جاقسى كەلدىڭ، باۋىرىم. وتىرىپ، كارتا الىپ جىبەرەمىسىڭ؟
— اللا رازى بوسىن سەن ودان دا ماعان پاتەر ازىرلەۋگە ءومىر بەر.
— پاتەردىڭ كەرەگى نە؟ وسىندا مەنىمەن بىرگە بولاسىڭ.
— ويتە المايمىن: جالعىز ەمەسپىن.
— وندا جولداسىڭدى دا وسىندا كەلتىر.
— جولداسىم ەمەس... ايەل ەدى و كىسى.
— ايەل دەيمىسىڭ! ونى قايدان ىلىكتىرىپ الدىڭ، باۋىرىم؟
وسىنى ايتتى دا زۋرين كەلىستىرە ىسقىرىپ جىبەردى. وتىرعاندار دۋ كۇلىستى، مەن ساسىپ قالدىم.
— جارايدى،- دەدى زۋرين اڭگىمەسىن توقتاتپاي؛ — سەنىڭ دەگەنىڭ-اق بولسىن. پاتەر دە ازىرلەنەدى. اتتەگەن-اي... باياعىشا ءبىر دۋمانداتىپ وتىرۋىمىز كەرەك ەدى... ەي، جىگىتىم، الگى پۋگاچيەۆتىڭ جاقىن ايەلىن نەگە كەلتىرمەيسىڭدەر؟ الدە، كونبەي تۇر ما قاسارىپ؟ مىرزامىز كەلىستى ادام، قورىقپاسىن دەندەر ايەلگە. بار، جەلكەدەن ءبىر قوندىرىپ، وسىندا اكەلىڭدەر.
— مۇنىڭ نە؟- دەدىم زۋرينگە،— نە قىلعان پۋگاچيەۆ؟ و كىسى مارقۇم كاپيتان ميرونوۆتىڭ قىزى. تۇتقىننان بوساتىپ الىپ شىعىپ ەدىم، ەندى دەريەۆنياداعى تۋىستارىنا جەتكىزىپ سالعالى اكەتىپ بارامىن.
— سولاي ما ەدى؟ جاڭا سەن تۋرالى ايتقان ەكەن عوي ماعان؟ ولارى نەسى؟ قۇداي-اۋ!
— كەيىن ايتام قالعانىن. ال، ازىرشە قۇداي اقى ءۇشىن، گۋسارلارىڭ شوشىتقان بيشارا قىزدى جۋاتا كور.
زۋرين سول ساعاتتا-اق قيمىلداي باستادى، ءوزى دالاعا شىعىپ، كۇتپەگەن جەردەن ابايسىز ىستەلگەن كەلىسسىز اڭگىمەلەر تۋرالى ماريا يۆانوۆنادان كەشىرىم سۇرادى، ۆاحميستر وسى قالاداعى ەڭ جاقسى پاتەردىڭ ءبىرىن اپەرۋدى تاپسىردى. مەن سونىڭ ءوز پاتەرىندە قونۋعا قالدىم.
ءبىز اس ىشتىك، ەكەۋمىز وڭاشا قالعاننان كەيىن مەن بارلىق باستان كەشىرگەندەرىمدى سوعىپ بەردىم. زۋرين قۇلاق قاقپاي، اسا ىنتالانا تىڭدادى.
مەن ايتىپ بولعان سوڭ باسىن شايقادى.
— ءبارى دە جاقسى، باۋىرىم، ءبىر-اق نارسەڭ جاقسى ەمەس - سەنى ۇيلەن دەگەن قاي سايعان؟ مەن اق كوڭىل وفيسەرمىن، سەنى الدامايمىن: ماعان سەنسەڭ ۇيلەنۋدە راحات جوق. قاتىنعا شىرمالىپ، بالا باعىپ، ساۋ باسىڭا ساقينا تىلەپ نەڭ بار ەدى؟ تاستا ءبارىن ماعان قۇلاق اس، كاپيتان قىزىنان ىرگەڭدى ايىر. سيمبيرسكى جولىن جاۋدان تازارتتىم، وندا ءقازىر قاۋىپ جوق. ەرتەڭ قىزدى تۋىستارىنا جونەلت تە، ءوزىڭ مەنىڭ وتريادىمدا قال. ورىنبوردى دا قويا تۋر. كوتەرىلىسشىلەردىڭ قولىنا ەندى تۇسسەڭ، قايتا بوسانا قويۋىڭ دا ەكى تالاي بولار. ءسۇيتىپ جۇرگەندە ماحابباتتىڭ جىندى جەلىگى باسىلىپ، قالپىڭا ءتۇسىپ كەتەسىڭ! – دەدى.
مەن مۇنىڭ بارلىق پىكىرىنە قوسىلا قويعان جوقپىن، ايتسە دە، موينىمداعى بورىش سەزىمى بيلەدى دە، يمپەراتور حانىمنىڭ اسكەرىنە قاتىسۋدى پارىز كوردىم. ءزۋريننىڭ كەڭەسى بويىنشا ماريا يۆانوۆنانى دەريەۆنياعا اتتاندىرىپ، ءوزىم وسى وتريادتا قالۋعا بەل بايلادىم.
ساۆەليچ مەنى شەشىندىرۋگە كەلدى؛ مەن وعان ەرتەمەن ماريا يۆانوۆنانى الىپ، جولعا شىعۋعا ازىرلەنۋى كەرەكتىگىن ەسكەرتتىم. ول تاعى كونبەسكە اينالدى.
— بۇ نە دەگەنىڭ، قاراعىم، سەنى قالاي تاستاپ كەتەم؟ سوندا سەنى كىم كۇتپەك؟ اكە-شەشەڭ ماعان نە دەمەك؟
كۇتۋشى كاريامنىڭ ءبىر بەت، ويىسپايتىن مىنەزىن بىلگەن سوڭ مەن ونى جىلى، سۇيكىمدى سوزدەرمەن كوندىرۋگە تىرىستىم.
— ءقادىرلى دوسىم، ارحيپ ساۆەليچ!- دەدىم مەن وعان،- قامقورشىم، سەن تىلەگىمدى ورىندا؛ مۇندا مەن كۇتۋشىگە ءزارۋ بولمايمىن، ال ەگەر ماريا يۆانوۆنا سەنسىز، جالعىز كەتسە وندا ماعان تىنىشتىق جوق. ماريا يۆانوۆنانى كۇتسەڭ مەنى دە كۇتكەنىڭ، ويتكەنى، جاعداي كوتەرىپ، موينىم بوساسا-اق مەن سوعان ۇيلەنۋگە بەل بايلادىم.
— ۇيلەنۋ!— دەدى ساۆەليچ قايتالاپ، كوزى شاراسىنان شىعىپ، الاقانىن سوعىپ،- بالا ۇيلەنبەك! ال اكە-شەشە نە دەمەك وعان؟
— ولار دا كونەدى، ماريا يۆانوۆنانىڭ جايىن ەسىتكەن سوڭ ابدەن كونەدى،— دەدىم مەن وعان،- ونىڭ ۇستىنە وزىڭە سۇيەنەم. اكە-شەشەم ساعان سەنەدى، سوندىقتان، باسى-قاسىندا ءجۇرىپ، سەن دە ءبىزدىڭ قوستاۋشى بولاسىڭ، سولاي ەمەس پە؟
شالىم بوساپ قالدى.
— وي، جانىم-اۋ، پەتر اندرەيچ!- دەدى قايتا جاۋاپ قايتارىپ،- ەرتە-اق ۇيلەنگەلى وتىرسىڭ، ءبىراق، ماريا يۆانوۆنا سياقتى اقپەيىل قىز كەز كەلگەندە الماۋ دا كۇنا بولار ەدى. قايىر، سەنىڭ ايتقانىڭ بولسىن! الىپ بارايىن ءتاڭىرىمنىڭ پەرىشتەسىن، قۇلدىق ۇرىپ، اتا-اناڭنىڭ الدىندا دا جاساۋسىز-اق تاتيتىن كەرىم قىز دەپ ماقتايىن.
مەن ساۆەليچكە ءتاڭىر جارىلقاسىن ايتىپ، زۋرينمەن ءبىر بولمەدە ۇيىقتاۋعا كىرىستىم.
جۇرەگىم الىپ ۇشىپ، ەلەڭ قاعىپ جاتىپ، ويىما كەلگەن ءسوزدى بىلشىلداي بەرىپپىن زۋرين العاشقى كەزدە اجەپتاۋىر اڭگىمەلەسىپ جاتىر ەدى، كەيىن كەم-كەمدەپ ءسوزى سۇيىلىپ، بوجىراي باستادى؛ ەڭ اقىرىندا مەنىڭ ءبىر سۇراۋىما جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا، مۇرنى شۋىلداپ، قورىلداپ كەتتى. ءبىراز ۇندەمەي جاتىپ، مەن دە ۇيىقتاپ كەتىپپىن.
كەلەر كۇنى ماريا يۆانوۆناعا كەلىپ، ويداعىلارىمدى ايتتىم. ول بار پىكىرىمدى دۇرىس دەپ تاۋىپ، سوزگە كەلمەي قابىل الدى. ءزۋريننىڭ وتريادى سول كۇنى قالادان شىقپاق. سوندىقتان ەندى باياۋلاتۋعا مۇمكىن دە ەمەس ەدى. سوندىقتان تۋىسقاندارىما حات جازىپ بەردىم دە، ماريا يۆانوۆنانى ساۆەليچكە تاپسىرىپ، سول جەردە قوش ايتىستىم. ماريا يۆانوۆنا جىلاپ جىبەردى.
— قوش، پەتر اندرەيچ! - دەدى جاي عانا داۋىسپەن،- كورىسەمىز بە ەندى قايتىپ، جوق پا، ونى ءبىر قۇداي بىلەدى؛ ءبىراق، ءسىزدى مەن ومىرىمدە دە ۇمىتپايمىن؛ قابىرگە كىرگەنشە جۇرەگىمنەن وشپەيتىن جالعىز سەنسىڭ.
مەن ەشتەڭە دەي المادىم. ۇيتكەنى، جۇرت قورشاپ تۇر ەدى. جۇرەگىمدى تولقىندىرعان جالىندى، ىستىق سەزىمدەردى ولاردىڭ الدىندا اشقىم كەلمەدى. اقىرىندا ماريا يۆانوۆنا ءجۇرىپ كەتتى. مەن قايعىلى، جابىرقاڭقى تۇرمەن زۋرينگە كەلدىم. زۋرين مەنى جادىراتقىسى كەلدى؛ ءوزىم دە سىلكىنىپ، بوي جازۋدى ويلادىم؛ ءبىز ۇزاقتى كۇندى قىزۋ دۋمان، قىزىقتى شۋمەن وتكىزدىك، كەشكە جورىققا اتتاندىق.
بۇل فيەۆرال ايىنىڭ اياق كەزى ەدى. اسكەري قيمىلداردى قيىنشىلىقتارعا ۇرىندىرعان قىس ءوتىپ، ءبىزدىڭ گەنەرالدار جۇپتاسىپ كىرىسۋگە ازىرلەنىپ جاتقان-دى. پۋگاچيەۆ تە ءالى ورىنبور تۇبىندە تۇرعان. ونىڭ ماڭىنا جاڭا وتريادتار ۇيىمداسا ءتۇسىپ، كەزەپتەر ۇياسىنا قاتىناسىپ، جاقىنداي باستاعان بولاتىن.
كوتەرىلىس جاساعان دەريەۆنيالار ءبىزدىڭ اسكەردى كورگەننەن جۋاسىپ، باعىنا باستادى؛ شايكالار وتريادتارى دا تابان تىرەسە الماي جوڭكي جونەلەتىن بولدى، وسىنىڭ ءبارى ءىستىڭ ويداعىداي اياقتالۋىنىڭ جاقسى بەلگىلەرى ەدى.
كوپ ۇزاماي كنياز گوليسىن3 تاتيششيەۆ قامالىنىڭ تۇبىندە پۋگاچيەۆتىڭ تالقانىن شىعاردى، توبىن ىدىراتىپ، ورىنبوردى بوساتتى، وسىعان قاراعاندا، كوتەرىلىس تە سوڭعى رەت سوققىعا جىعىلعان سياقتى ەدى. بۇل كەزدە زۋرين وتريادى باشقۇرت كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ شايكاسىنا قارسى جىبەرىلگەن، ءبىراق، ولار ءبىز جەتكەنشە-اق وزدىگىنەن تاراپ كەتتى. كوكتەم ءبىزدى تاتاردىڭ ءبىر كىشكەنە دەريەۆنياسىنا قامادى. وزەندەر تاسىپ، بۇزىلعان جولدار وتكەلسىز قالدىردى. قوزعالىسسىز، ىسسىزدىك كەزىندە ءبىز توناۋشىلار مەن تاعىلارعا قارسى بولىمسىز، ۇساق سوعىستىڭ جۋىق ارادا بىتەتىنىن ۇمىتىمىزگە ارقاۋ ەتتىك.
ءبىراق پۋگاچيەۆ قولعا تۇسپەگەن-دى. ول ءسىبىر زاۆودتارىنا بارىپ، جاڭا شايكالار جيناپ الىپتى دا، قايتادان كەزەپتىك جاساۋعا كىرىسىپتى. ونىڭ جەڭىستەرى تۋرالى جاڭا حابارلار كەلىپ جاتتى. ءسىبىر قامالىنىڭ ويراندالعانىن ەسىتتىك. كوپ وتپەي-اق ساموزۆانەستىڭ قازاندى الىپتى، ەندى موسكۆاعا اتتانادى-مىس دەگەن حابارىن ەسىتتىك. ادۋىن بۇلىكشىدەن ءال كەتتى دەسىپ، بۇعام مۇلگىسكەن اسكەر باستىقتارىن ەندى بۇل حابار تىپىرشىتا باستادى. زۋرين، ەدىلدەن ءوتىپ ارعى بەتكە شىقسىن دەگەن بۇيرىق الدى.
ءبىزدىڭ جورىعىمىز بەن سوعىس جايىنىڭ قالاي اياقتالعانىن سيپاتتاپ جاتپايمىن. ءبىراق ايتارىم: كۇيزەلۋشىلىك شەكتەن اسىپ بولعان. جەر-جەرلەردە قوجالىق ەتەر اكىمدەر دە جوق؛ پومەششيك بىتكەن ورمان قۋالاپ ءجۇر. بار جەردە دە بۇزىلعاندار شايكاسى لاڭ سالۋدا؛ ءاربىر وترياد باستىقتارى دا ءوز بەتىنشە جازا كەسىپ، مەيىرىم جاساۋدا ءورت ويناعى بولعان كەڭ ايماقتىڭ جاي-كۇيى اسا اۋىر، اسا سۇمدىق ەدى. قايىرىمى جوق، ءمانى دە جوق - ورىس بۇلىنشىلىگىن كورۋدى، ەندى قۇداي جازباسىن.
وكشەلەي قۋعان يۆان يۆانوۆيچ ميحەلسونعا قارسى تىرەسە الماي پۋگاچيەۆ قاشىپ بارادى. كەشىكپەي ابدەن تالقاندالعانىن دا ەسىتتىك. اقىرى زۋرينگە ساموزۆانەستىڭ ۇستالعان حابارى مەن ەندى توقتاڭدار دەگەن بۇيرىق بىرگە جەتتى. سوعىس ءبىتتى. ەندى مەنىڭ تۋعاندارىما قايتۋدىڭ دا كەزەگى كەلدى. كوپتەن حابارسىز اتا-انامەن ايمالاسۋ، ماريا يۆانوۆنانى كورەمىن دەگەن وي ماعان عاجاپ قۋانىش تۋعىزدى. مەن بالاشا سەكىردىم. زۋرين مۇنىما كۇلە قاراپ، ءيىنىن ءبىر كوتەرىپ قويدى:
— وڭبايدى ەكەنسىڭ!- دەدى جىميىپ، — قاتىن الدىڭ، — ءبۇلىندىڭ، ءبىر بالەگە ءىلىندىڭ!
وسى ەكى ارادا كيلىگە كەتكەن ءبىر جات سەزىم مەنىڭ قۋانىشىمدى ۋلاي باستادى: تالاي كۇناسىزدىڭ قانىنا بويالعان جاۋىزدىڭ ەندى كوپ ۇزاماي، ءوزى جازاعا كەسىلەتىندىگى مەنى ەرىكسىز تۇشىركەندىردى. "ەمەليا، ەمەليا!- دەدىم ءۇنسىز وكىنىشپەن؛ - يا نايزاعا ۇرىنىپ، يا ءبىر وققا بايلانىپ نەگە كەتپەدىڭ ەكەن؟ ەڭ جەڭىل جول سول ەمەس پە ەدى؟"
ونى ويلانسام باسقا ويلار دا باسىما بىرگە كىرەدى. قان سورپاسى شىققان ءبىر كۇندە ماعان ازاتتىق بەرگەنى، قانىپەزەر، قايرىمسىز ءشۆابريننىڭ تىرناعىنان جارىمدى بوساتىپ وزىمە قوسقانى ەسىمنەن شىعار ەمەس.
زۋرين ماعان دەمالىس بەردى. ەندى ءبىراز كۇننەن كەيىن اكە-شەشەمە تابىسىپ، ماريا يۆانوۆنامدى قايتا كورۋگە اينالدىم. ءبىراق كەنەتتەن توبەمنەن جاي تۇسكەندەي بولدىم.
ءدال جۇرەر كۇنى، جولعا شىعۋعا دا ءازىر ەدىم، قولىندا قاعازى بار، دەگبىرى قاشقان زۋرين ۇيىمە كەپ كىردى. جۇرەگىمە الدە بىردەڭە تىكەندەي قادالا قالدى. تۇككە تۇسىنبەي-اق قۇتىم ۇشۋعا اينالدى. ول مەنىڭ قىزمەتكەرىمدى شىعارىپ جىبەرىپ، مەندە قۇپيا جۇمىسى بارلىعىن ءبىلدىردى.
— نە بوپ قالدى؟- دەدىم، سابىر تاپپاي.
— كىشكەنە عانا كوڭىلسىز جۇمىس تۋىپ قالدى،- دەدى قاعازدى ماعان بەرىپ جاتىپ؛ - جاڭا عانا الدىم، وقىپ شىق.
وقي باستادىم: بۇل مەنى قاي جەردە كەزدەسسەم، سو جەردە قاماۋعا الىپ، پۋگاچيەۆ ىستەرى جونىندە قۇرىلعان قازانداعى تەرگەۋ كوميسسياسىنا تەز كۇزەتپەن جىبەرىلۋىم تۋرالى بارلىق اسكەري باسشىلارعا جازىلعان جاسىرىن بۇيرىق ەكەن.
قاعاز قولىمنان ءتۇسىپ كەتە جازدادى.
— بوتەن لاج جوق!- دەدى زۋرين - بۇيرىققا باعىنۋعا بورىشتىمىن تەگى، سەنىڭ پۋگاچيەۆپەن دوستاسىپ، جاساعان سەرۋەنىڭ ۇكىمەت قۇلاعىنا شالىنعان بولۋى كەرەك. ءبىراق، مەن اياعى قايىرلى بولار، كوميسسيا الدىندا كىرلەنبەي اقتالارسىڭ دەگەن ۇمىتتەمىن قاجىما، شىراق، ءجۇرىپ كەت.
ارىم دا، جانىم دا تازا. سوتتان دا سەسكەنگەنىم جوق؛ ءبىراق، ۇيگە بارام، جان دوسىما تابىسام دەگەن ءتاتتى ءۇمىت الدەنەشە ايعا سوزىلىپ، الىستاپ كەتە مە دەگەن سۋىق كۇدىك قانا شوشىتتى مەنى.
اربا دايىن ەكەن. زۋرين مەنىمەن دوستىق نيەتىمەن قوشتاستى. جالاڭاش قىلىش ۇستاعان ەكى گۋسار ارباعا مەنىمەن بىرگە ءمىندى.
مەن داڭعىل جولعا ءتۇسىپ، ءجۇرىپ كەتتىم.
XIV تاراۋ
سوت
كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى.
ماقال
ءىستىڭ بۇلاي ناسىرعا شابۋى مەنىڭ ورىنبوردان ءوز بەتىممەن كەتىپ قالۋىم دەپ ويلادىم. جاۋعا جالعىز اتتانۋ ماقتاۋ الماسا، ەش ۋاقىتتا تەرىس سانالىپ كورگەن ەمەس، بۇعان قاراعاندا وڭاي-اق اقتالۋىم كەرەك. ۇستامسىزدىعى ءۇشىن كىنالانباسام، ءتىل المادى دەگەن ايىپ تاڭىلا الماس. ءبىراق، پۋگاچيەۆپەن جاقىندىق قاتىناستارىمدى سان كىسى موينىما قويىپ بەرە الادى. بۇل قىلىقتارىم ەڭ كەمىندە مەن تۋرالى كۇمان تۋعىزارلىقتاي ەدى. مەن ۇزاق جول بويى ءوزىمدى كۇتكەن تەرگەۋ سۇراقتارىن توپشىلاپ، ولارعا بەرىلەتىن جاۋاپتارىمدى ازىرلەپ كەلەمىن، سوت الدىندا بارلىق بولعان شىندىقتى جاسىرماي ايتۋعا بەكىندىم، بۇل مەنىڭ جەڭىل اقتالۋىما ەڭ سەنىمدى بولار دەپ قورىتتىم.
مەن ورتەنگەن، قاڭىراپ قالعان قازان قالاسىنا جەتتىم. كوشەدەگى كۇيرەگەن ۇيلەر ورنىندا ۇيىلگەن كۇل-كومىر، تەرەزەسىز، توبەسىز، جالىن شارپىعان، قاڭقيعان قابىرعالار عانا كورىنەدى. وسىنىڭ ءبارى پۋگاچيەۆ ءىزىنىڭ تاڭباسى ەدى. گۋسارلار مەنى ورتەنگەن قالانىڭ ورتا شەنىندەگى بۇلىنبەي قالعان ءبىر كرەپوسقا اكەلدى دە كۇزەتشى وفيسەرگە وتكىزدى. ول تەمىرشى ۇستانى شاقىرتىپ الدى. اياعىما شىنجىر سالىپ، بىتەۋ سوقتىرىپ تاستادى. ودان سوڭ تۇرمەگە اپاردى دا، ءارى تار، ءارى قاراڭعى، تەرەزەسىنە تەمىر قورشالعان، جالاڭاش قابىرعاسىنان باسقا ىشىندە تۇگى جوق ءيتتىڭ جاتاعىنداي بىردەڭەگە قاماپ قويدى.
ءىستىڭ بۇلاي باستالۋى مەنى كۇتكەن قايىرىمنىڭ جوقتىعىن بىلدىرگەندەي ەدى. ايتسە دە ءۇمىتىم ءۇزىلىپ — ساعىم سىنعان جوق. بارلىق قايعىلىلار سياقتى مەن دە ءوزىمدى جارالى جۇرەكتەن توگىلگەن شىرىن دۇعامەن جۇباتىپ، ۇيقىعا كىرىستىم، ەرتەڭ نە بولارىمدى ويىما دا الماپپىن.
كەلەسى كۇنى مەنى تۇرمە ساقشىسى وياتىپ، كوميسسياعا جونەلتتى، ەكى سولدات قورانىڭ ەكىنشى جاتىنداعى كومەندانت ۇيىنە اكەلدى دە مەنى ىشكە كىرگىزىپ جىبەرىپ، وزدەرى اۋىزدا قالدى.
مەن اجەپتەۋىر كەڭ زالعا كىردىم. ۇستىنە قاعاز توسەگەن ستولدىڭ باسىندا ەكى ادام وتىر: ءبىرى - اجارى سۋىق، قانىپەز، قارتاڭ تارتقان گەنەرال، ەكىنشىسى جاسى جيىرما سەگىز شاماسىنداعى جىلى ءجۇزدى، - سۇيكىمدى بەينەلى، جەڭىل قيمىلداپ، جۇيرىك سويلەسەتىن گۆارديا كاپيتانى. تەرەزە الدىندا جەكە ءبىر ستولدا، قاۋىرسىن قالامىن قۇلاعىنا ىلگەن، مەنىڭ جاۋابىمدى جازا جونەلۋگە ازىرلەنىپ - سەكرەتار قاعازعا ءۇڭىلىپ وتىر. تەرگەۋ باستالدى. الدىمەن ءاتى-جونىم مەن اتا-تەگىمدى سۇرادى. گەنەرال ماعان: سەن وسى اندرەي پەتروۆيچ گرينيەۆتىڭ بالاسى ەمەسپىسىڭ؟ - دەپ، الدىمدى ءبىر وراعىتىپ الدى. مەنىڭ يا دەگەن جاۋابىما:
— وسىنداي قۇرمەتتى ادامنان سەندەي تاتىمسىز ۇل تۋۋى وبال-اق ەكەن! - دەدى قاتۋلانا ءتۇسىپ.
بالەدەي تونگەن سۇراقتاردىڭ قاندايىنا دا بولسا مەن ادال شىندىقتى بۇكپەي ايتۋمەن تويتارىس بەرەتىنىمدى ءبىلدىرىپ، ساسپاي جاۋاپ قايتاردىم. مەنىڭ وزىمە سەنىمدىلىگىم وعان ۇنامادى.
— سەن، شىراق، مىعىم كورىنەسىڭ؛ ءبىراق، ءبىز سەنەن دە مىقتىراقتى كورگەنبىز! - دەدى گەنەرال ءتۇيسىنىپ.
ەندى مەنى جاس جىگىت تەگەۋرىندەي باستادى: قانداي سەبەپپەن، قاي ۋاقىتتا پۋگاچيەۆ قىزمەتىنە بارعانىمدى، قانداي تاپسىرمالارىن ورىنداعانىمدى سۇرادى.
مەن وعان ىزالى، وجەت جاۋاپ قايتاردىم: اقسۇيەك وفيسەر پۋگاچيەۆ قىزمەتىنە كىرۋى، ونىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋى ەش ۋاقىتتا مۇمكىن ەمەس،- دەدىم.
— ەندەشە، - دەدى تەرگەۋشىم تاعى دا سوزبەن باستىرمالاتىپ: - باسقا جولداستارى جاۋىزدىڭ قولىنان اياۋسىز قازا تاپقاندا، اقسۇيەك وفيسەردى ساموزۆانەس قالاي جالعىز ساقتاپ قالعان؟ وندا بۇل اقسۇيەك وفيسەر بۇلىكشىلەرمەن بىرگە توي تويلاسىپ، قالاي اۋىز جالاستى ەكەن؟ دۇشپاننىڭ قارا باسىنان ات پەن تون، جارتى سولكەباي اقشانى نە جونمەن سىيعا الدى ەكەن؟ بۇل سياقتى ورەسكەل دوستىق ساتىلعاندىق دەمەگەننىڭ وزىندە، لاستىق، ارسىز توپاستىقتان شىقپاسا، قايدان شىقتى دەر ەدىك؟
مەن گۆارديا وفيسەرىنىڭ سوزىنە قاتتى قورلاندىم دا، قىزۋ سويلەپ اقتالا باستادىم.
ايدالاداعى بوران كەزىندە پۋگاچيەۆپەن العاشقى قالاي تانىسقانىمدى، بەلوگور كرەپوسى قۇلاعاندا مەنى قالاي تانىپ، جانىمدى قالاي الىپ قالعانىن تۇگەل ايتتىم. ات پەن توندى ارلانباي العانىمدى مويىنداي وتىرىپ، ءبىراق، بەلوگور كرەپوسىن جاۋىزدان بار دارمەنىم جەتكەنشە قورعاعانىمدى دا ەستەرىنە سالدىم. ەڭ اقىرىندا ورىنبور قورشاۋى كەزىندە جۇمساعان قايرات-جىگەرىمە توقتاپ، وعان كەپىل رەتىندە ءسوز ۇشىعىن سونداعى گەنەرالعا تاستادىم.
قاتىگەز شال ستول ۇستىندەگى اشىق حاتتى الدى دا ەستىرتىپ وقي باستادى:
"قازىرگى بۇلىنشىلىككە ارالاسىپ، قىزمەت ۋاجىبىن كىرلەپ، انتىن بۇزىپ، ءۋاھام جاۋىزبەن قاتىناس جاساپتى دەلىنگەن پراپورششيك گرينيەۆ تۋرالى ءسىزدىڭ ۇلۇع مارتەبەڭىزدىڭ سۇراعىنا ءۇشبۋ جاۋابىمدى قايتارامىن: ايتىلمىش پراپورششيك گرينيەۆ، وتكەن 1773 جىلدىڭ وكتيابر ايىنىڭ باسىنان بيىلعى جىلدىڭ 24 فيەۆرالىنا دەيىن ورىنبورداعى اسكەري قىزمەتتە بولدى، اتالعان سوڭعى ايدىڭ ىشىندە جوعالىپ كەتىپ، سودان سوڭ مەنىڭ قاراماعىما قايتا ورالعان جوق. قاشىپ كەلۋشىلەردەن ەستۋىمشە ول پۋگاچيەۆ جاتاعىنا بارىپ، ودان سوڭ ونىمەن بىرگە بۇرىنعى قىزمەت ىستەگەن جەرىنە، ياعني بەلوگور كرەپوسىنا كەتكەن. ال ەندى ونىڭ مىنەز-قۇلقى تۋرالى ايتارىم..."
حاتتى وسى جەرىندە ءۇزدى دە، كارى گەنەرال ماعان قارادى:
— بۇدان قالاي اقتالماقسىڭ؟ - دەدى زارلەنىپ.
مەن العاشقى سارىنىمنان اينىماي، ماريا يۆانوۆنامەن بايلانىستارىمدى، تاعى باسقا جايلاردى ادال كوڭىلمەن جاسىرماي بايانداماقشى ەدىم، ءبىراق، كەنەتتەن الدە قانداي، ول بەرمەستەي جەركەنىشتى سەزىم تاپ بولا كەتتى. قىزدىڭ اتىن اتاسام-اق كوميسسيا جاۋاپقا شاقىرعالى تۇر، ونىڭ ۇستىنە جاۋىزدار قىلمىسى تىركەلگەن ىسپەن ونىڭ قاسيەتتى اتى كىرلەنىپ، ولارمەن كوزبە-كوز تۇرعىزىپ تەرگەۋلەرى دە شەكسىز. مەنى وسى ويلار ۇرەيلەندىردى دە، سوزگە ءتۇيىلىپ، كىبىرتىكتەپ قالدىم.
مەنىڭ جاۋاپتارىمدى جاڭا عانا زەيىندەنە تىڭداۋعا اينالعان سوتتارىم، كەنەتتەن بوگەلگەنىمدى كورگەن سوڭ قايتا قىرسىقتانا باستادى. گۆارديا وفيسەرى مەنى شاعىمشىنىڭ ەڭ باسشىسىمەن بەتتەستىرۋدى سۇرادى. گەنەرال - كەشەگى كەزەكتى شاقىر - دەپ ءامىر ەتتى. مەن دە شاپشاڭ ەسىككە بۇرىلىپ، ايىپتاۋشىمدى كۇتتىم. بىرەر مينۋتتان كەيىن كىسەن شىنجىرىنىڭ سىلدىرى ەستىلىپ، ەسىك اشىلدى، شۆابرين كەپ كىردى. مەن ونىڭ وسىنشالىق وزگەرگەنىنە تاڭ بوپ قاپپىن. قانى قاتىپ، ابدەن جۇدەپتى. كۇيەدەي قارا شاشى دا ابدەن اعارعان. ۇزىن ساقالى دا ءۇرپيىپ كەتىپتى. ول كۋالى ك سوزدەرىن ءالسىز داۋىسپەن، ءبىراق، باتىل ايتىپ شىقتى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا پۋگاچيەۆ مەنى ورىنبورعا تىڭشىلىققا جىبەرىپتى؛ كۇن سايىن اتىسقا شىققان بوپ، قالا كۇيىن حاتپەن حابارلاپ، جىبەرىپ تۇرىپپىن؛ ءسوزىنىڭ اقىرىن: مەنى ساموزۆانەسكە بۇتىندەي بەرىلدى، بىرگە ءجۇرىپ كرەپوستاردى ارالادى، ءوزىنىڭ ساتىلعان جولداستارىنىڭ كوزدەرىن جوعالتىپ، سولاردىڭ اكىمدىك ورىندارىن باسقىسى كەلدى، ساموزۆانەستىڭ جۇرتقا ۇلەستىرەتىن ناگرادتارىن العىسى كەلدى، - دەپ قورىتتى. بار ءسوزىن ءۇنسىز تىڭداپ كەلىپ، ونىڭ ءبىر قىلىعىنا ابدەن ريزا بولدىم. ماريا يۆانوۆنانىڭ اتىن اۋزىنا المادى. الدە، وزىنە جەركەنىپ قاراپ، بەتىن قايتارعان قىز ەسىنە ءتۇسىپ، نامىسىنا ءتيدى مە؛ جوق الدە، مەنى ۇندەتپەي قويعان سەزىمنىڭ ۇشقىنى، ونىڭ دا جۇرەگىندە جاسىرىن جاتقاندىقتان با، ايتەۋىر اتاعان جوق؛ قىسقاسى، بەلوگور كومەندانتىنىڭ قىزى كوميسسيا الدىندا سوزگە ىلىكپەي قالدى.
مەن ۇستاعان بەتىمنەن ەندى اۋماسقا بەكىندىم. "شۆابرين ايتقان ايىپتان اقتالار دالەلىڭ بار ما؟" دەگەن سۇراققا قىسقا جاۋاپ قايىردىم: "العاشقى ايتقانىم ايتقان، وعان قوساتىن اقتالار ءسوزىم جوق"، - دەدىم تۇجىرىپ.
گەنەرال ءبىزدى اكەتۋگە ءامىر ەتتى. ءبىز ەكى تۇتقىن بىرگە شىقتىق. مەن جاي عانا شۆابرينگە قارادىم، ءبىراق، جالعىز اۋىز ءسوز قاتپادىم. ول ۇلى كۇلكىمەن مىرس ەتە قاپ، شىنجىرىن كوتەرىپ ۇستادى دا، شاپشاڭ باسىپ، الدىما ءتۇسىپ كەتتى. مەنى قايتادان تۇرمەگە اپاردى، سودان سوڭ قايتا جاۋاپقا شاقىرعان جوق.
وقۋشىلارىما ەندىگى ايتار وقيعانىڭ باسى-قاسىندا مەن جوقپىن؛ ءبىراق ەستي-ەستي قانىققانىم سونشا، ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن ەسىمە ساقتالىپتى، سوعان قاراعاندا، كوزگە تۇسپەي ءجۇرىپ، سونىڭ ءبارىن تۇگەل باستان كەشىرگەن سياقتىمىن.
مەنىڭ قاماۋعا تۇسكەن حابارىم ءۇي ءىشىمدى تۇتاس دۇرلىكتىردى. ءبىراق پۋگاچيەۆپەن تانىسقان قىزىق جايلارىمدى ماريا يۆانوۆنانىڭ جاي وتىرىپ، ادەمىلەپ ايتقان اڭگىمەلەرىنەن بىلگەننەن كەيىن، ولار كۇيىنۋ تۇرسىن، كوڭىلدەنىپ تۇرىپ، كۇلە باستاۋعا اينالدى. پاتشا تاعىن قۇلاتىپ، اقسۇيەكتەردى قىناداي قىرۋدى ماقسات ەتكەن ارام كوتەرىلىسكە مەنى ارالاستى دەگەنگە اكەمنىڭ سەنگىسى دە، كونگىسى دە كەلمەدى. ول ساۆەلنچتى قاتال تەرگەدى. كۇتۋشى قاريام مىرزاسىنىڭ پۋگاچيەۆتە قوناق بولعانىن، جاۋىزدىڭ وعان مەيىرىمى تۇسكەنىن جاسىرمادى؛ ءبىراق، ەشقانداي وپاسىزدىق بولماعانىنا دا انت-سۋ ءىشىپ، كەپىلدىك ەتتى. اكەمنىڭ قوبالجۋى باسىلىپ، ەندى جاقسىلىق حابار كەلۋىن ىنتىعا كۇتتى. ماريا يۆانوۆنانىڭ دا جانى توزبەدى، ءبىراق تۋا بىتكەن سارى التىنداي سابىرلىلىعىنان سەزدىرگەن جوق.
بىرنەشە جەتى ءوتتى... ءبىر كۇنى اكەم پەتەربۋرگتەگى جاقىن تۋىسىمىز كنياز ب-دان حات الدى. كنياز مەن تۋرالى جازىپتى. حاتتى جايشىلىق اڭگىمەلەرمەن باستاپ كەلىپ، باقىتسىزدىققا قاراي، مەنى لاڭشىلار بۇلىگىنە قاتىستى دەگەن كۇدىكتىڭ ابدەن راسقا شىققاندىعىن، ماعان ءولىم جازاسى لايىق بولسا دا، پاتشا حانىم اكەيدىڭ قارتتىعىن، وتانعا سىڭىرگەن ەڭبەگىن، قۇرمەتىن ەسكەرىپ، قىلمىستى بالاعا مەيىرىمى تۇسكەنىن، اۋىر جازا ورىنىنا سىبىرگە ومىرلىك جەر اۋدارۋ كەرەك دەپ ۇيعارعانىن جازىپتى.
كۇتپەگەن جەردەن تيگەن مىنا سوققى، اكەيدى ءولىمشى قىپ كەتتى. ول بۇرىنعى ۇندەمەي ورتەنەتىن بەرىكتىگىنەن ايىرىلىپ، ەندى زارلاي، ماڭىراي كۇيىنەتىن بولدى.
— بۇل قالاي!- دەيدى تەرىسىنە سىيماي قايتالاپ: - مەنىڭ بالام پۋگاچيەۆ لاڭىنا قاتىسادى! و، جاساعان، كورسەتپەگىڭ كوپ ەكەن! ونى پاتشا حانىم اجالدان قۇتقارادى! ودان ماعان كەلەر جەڭىلدىك نە؟ ءولىم عانا ما ەكەن قورقىنىش: ارعى اتام ادال نيەتىنىڭ اقتىعىن قورعاپ، ابىرويمەن قازا تاپقان؛ ءوز اكەم بولسا ۆولىنسكيي جانە حرۋششيەۆپەن بىرگە جازىقسىز قينالعان. اقسۇيەك تۇقىمى انتىن اياققا تاپتاپ، قان ىشەر بۇزىقتار مەن قاشاقتارعا قوسىلسا، ودان ارتىق ءولىم نە! ءبىزدىڭ تۇقىمعا ماسقارالىقتىڭ وشپەس تاڭباسى باسىلعانى دا...
قارتتىڭ قينالعان ازابى شەشەيگە دە سوققى بوپ ءتيدى. اكەيدىڭ الدىندا كوز جاسىن كورسەتىپ جىلاي المادى، ويىن ءبولىپ دەم بەرۋ ءۇشىن جۇرت اڭىزىن وتىرىككە شىعارىپ، بارلىق حاباردىڭ شيكىلىگىن دالەلدەيدى. ءبىراق، وعان اكەي قۋانعان جوق.
بارىنەن قاتتى قينالعان ماريا يۆانوۆنا. ول مەنىڭ اقتالار مۇمكىنشىلىكتەرىم جەتكىلىكتى بوپ تۇرىپ، بوسانباي جاتقانىمنىڭ سىرىنا تەرەڭ تۇسىنگەن-دى. بۇل باقىتسىزدىعىما ءوزىن كىنالى دەپ ساناعان. ىشكى دەرتى مەن كول-كوسىر اققان كوز جاسىن جۇرتتان جاسىرىپ ءجۇرىپ، ءبىر جاعىنان مەنى قۇتقارۋ جولدارىن ىزدەنۋدى دە ەسىنەن شىعارعان ەمەس.
ءبىر كۇنى كەشكە اكەي ديۆاندا شارۋاشىلىق كالەندارىن اۋدارىستىرىپ وتىردى، كوزى كىتاپتا بولسا دا كوڭىلى الدەقايدا الىستا ەدى. سوندىقتان بۇل وقۋدىڭ وعان جايشىلىقتاعىداي اسەرى بولعان جوق-تى. ول ارا-اراسىندا ەسكى ءبىر مارشتى ىسقىرىپ قويادى. فۋفايكا توقىپ وتىرعان شەشەي دە ءۇنسىز، وقتا-تەكتە ىستەپ وتىرعان جۇمىسىنا كوز جاسى عانا تامىپ كەتەدى. سولارمەن بىرگە وتىرعان ماريا يۆانوۆنا ءبىر كەزدە جۇلىپ العانداي وز ويىن ايتىپ سالدى: ءىس پايداسى ءۇشىن پەتەربۋرگكە كەتۋىم كەرەك، تەز اتتانۋىما كومەك بەرىڭىزدەر دەگەن تىلەك قويدى. وعان شەشەي رەنجىپ قالدى.
— پەتەربۋرگتە نە بار؟ - دەدى شەشەي مۇڭايىپ؛- ەندى ءبىزدى سەن دە تاستاپ كەتپەكپىسىڭ؟
ماريا يۆانوۆنا وعان بارلىق بولاشاعىنىڭ وسى ساپارىنا بايلانىستى ەكەنىن، ءوزى اق نيەتى ءۇشىن وپات بولعان كىسىنىڭ قىزى بولعاندىقتان، بەلدى ادامداردىڭ كومەگىمەن قامقورلىعىن ىزدەۋگە باراتىندىعىن ءتۇسىندىردى.
اكەيدىڭ يىعى ءتۇسىپ كەتتى. بالاسىنىڭ جالعان قىلمىسى اڭگىمە بولعاندا، ول تۋرالى وزگەلەردىڭ ايتقان سوزدەرى جۇرەگىنە ينەدەي قادالاتىن، مىنەۋ سياقتى كورىنۋشى ەدى.
— بارام دەسەڭ جۇرە بەر، شىراعىم!- دەدى اۋىر دەم الىپ؛ - سەنىڭ باقىتىڭا كەسىر بولعىمىز كەلمەيدى. قۇداي ساعان ارىن ساتپايتىن، قايىرىمدى كۇيەۋ كەزدەستىرسىن - قارت وسىنى ايتتى دا، بولمەدەن شىعىپ كەتتى.
ماريا يۆانوۆنا شەشەيمەن وڭاشا قالىپ، وعان ءوز ويلارىن شەت جاعالاپ ءتۇسىندىردى. شەشەي ماريا يۆانوۆنانى جىلاپ تۇرىپ قۇشاقتاپ: جولى بولۋىن، نيەتىنە جەتۋىن تىلەدى قۇدايدان. سوڭىنان جول جاراعى ازىرلەنىپ، بىرنەشە كۇننەن كەيىن ادال قىزمەتشىسى پالاشا مەن ماريا يۆانوۆنا جولعا ءتۇستى؛ مەنەن ەرىكسىز ايىرىلعان اق پەيىل ساۆەليچ مەن ءۇشىن قالىڭدىعىما قىزمەت ەتكەنىن تىنىس كورىپ، وسى ساپارعا و دا بىرگە كەتتى.
ماريا يۆانوۆنا امان-ەسەن سوفياعا جەتتى، پاتشا ورداسىنىڭ ول كەزدە سارسكوە سەلودا تۇراتىنىن ەستىپ، سول جەرگە توقتادى. وعان قورشاۋلى ءبىر بۇرىش جاتار ورىنعا ءتيدى. پاتشا سارايىن باقىلاۋشىنىڭ ايەلى سالعان جەردەن سويلەسە كەتىپ، ءوزىنىڭ ساراي پەشىن جاعۋشىعا تۋىس ەكەنىن ءبىلدىردى، ساراي ومىرىندەگى بارلىق قۇپيا سىرلارعا قانىقتىردى. پاتشا حانىمنىڭ قاي ۋاقىتتا تۇرىپ، قاي ۋاقىتتا كوفە ءىشىپ، قاي مەزگىلدە سەرۋەنگە شىعاتىنىنا دەيىن قالدىرعان جوق؛ قاي ۇلىقتىڭ پاتشاعا قاي رەتتەرمەن جاقىندىعى، كەشكى ماجىلىستە داستارقان ۇستىندە قانداي اڭگىمە ايتۋعا رۇقسات بەرەتىندىگى، كەشكىسىن كىمدەردى قابىلدايتىندىعى، ءبارىن قالدىرماي سوقتى. قىسقاسى، اننا ۆاسيليەۆنانىڭ ايتقاندارى تاريحي اڭگىمەلەردىڭ بىرنەشە بەتتەرىنە تاتىرلىق، ۇرپاق ءۇشىن قىمبات بولارلىق سىرلار ەدى. ماريا يۆانوۆنا سونىڭ ءبارىن زەيىندەنە تىڭدادى. ەكەۋى باقشاعا باردى. اننا ۆاسيليەۆنا ءاربىر اللەيانىڭ، ءاربىر كىشكەنە كوپىردىڭ تاريحىنا دەيىن سويلەپ بەردى، الاڭسىز قىدىرىپ بولعان سوڭ، بىر-بىرىنە ابدەن ريزا بولعان پىشىنمەن ستانسياعا قايتتى.
كەلەسى كۇنى ماريا يۆانوۆنا ەرتە ويانىپ كيىنىپ الدى دا، اقىرىن عانا شىعىپ، باقشاعا جونەلدى. ازانعى مەزگىل عاجاپ ەدى، كۇزدىڭ جاڭا لەبى سارعايتقان ليپا اعاشتارىنىڭ باسىنا تۇسكەن كۇن ساۋلەسى الدەقانداي سيقىرلى بوياۋ جاققانداي. جالپاق قول دە قيمىلسىز جالتىرايدى. جاڭادان ورگەن اققۋلار جاعاداعى شوعىردىڭ تۇپتەرىنەن قالقىپ شىعا باستادى. ماريا يۆانوۆنا گراف پەتر الەكساندروۆيچ رۋميانسيەۆتىڭ جۋىرداعى جەڭىس قۇرمەتىنە جاڭادان عانا ەسكەرتكىش ورناتىلعان سۇلۋ ورمانعا باردى. اعىلشىن ءيتىنىڭ تۇقىمى - اق كاندەن كەنەتتەن شاۋىلدەپ ءۇرىپ، الدىنان جۇگىرىپ شىعا كەلدى. ماريا يۆانوۆنا شوشىپ كەتتى دە كىدىرىپ قالدى. وسى مينۋتتا قۇلاققا جاعىمدى ايەل داۋىسى دا قوسىلا ەستىلدى:
— قورىقپاڭىز، قاپپايدى.
ماريا يۆانوۆنا ەسكەرتكىشتىڭ قارسى الدىندا سكامەيكادا وتىرعان ايەلدى كوردى. سول سكامەيكانىڭ ەكىنشى جاعىنا بارىپ ءوزى دە وتىردى. ايەل ودان كوزىن الماي قاراۋدا. ماريا يۆانوۆنا دا كوز قيمىلىن بىرنەشە رەت سولاي قاراي اۋدارىپ، باسىنان اياعىنا دەيىن تۇگەل اڭعارىپ قالدى. ايەلدىڭ ۇستىندە اق كويلەك، مويىنىندا قارا شالما، سونىڭ سىرتىنان جىلى بەشپەت كيىپتى. جاسى قىرىقتاردىڭ شاماسىندا كورىندى. تولىق، قىزىل شىرايلى، ءجۇزى سالماق پەن بايسالدىلىقتى سەزدىرگەندەي، ال كوكشىل كوزى مەن سول جىميعان كەسكىنى ءسوز جەتپەستەي سۇلۋ شىرايلى ءتۇر بەرىپ تۇر.
الدىمەن الگى ايەل باستادى ءسوزدى.
— ءسىز بۇل جەردىكى ەمەس شىعارسىز؟— دەدى.
— ءدال ايتتىڭىز، كەشە عانا پروۆينسيادان كەلىپ ەدىم.
— تۋىستارىڭىزبەن كەلگەن بولارسىز؟
— جوق، جالعىز كەلدىم.
— جالعىز وتە جاسسىز عوي ءالى...
— اكەم دە جوق، شەشەم دە جوق، جالعىزبىن.
— ءسىز مۇندا، ارينە، ءبىر شارۋامەن كەلگەن بولارسىز؟
— مۇنى ءدال ايتتىڭىز. ۇلى پاتشامىزعا ارىز بەرگەلى كەلدىم.
— ءسىز جەتىمسىز عوي: ادىلسىزدىككە، كورگەن جابىرىڭىزگە شاعىمىڭىز بار شىعار؟
— جوق، مەن زاڭ ادىلدىگىن ەمەس، مەيىرىم سۇراي كەلگەن اداممىن.
— سۇراۋعا رۇقسات ەتىڭىزشى، ءوزىڭىز كىم بولاسىز؟
— مەن كاپيتان ميرونوۆتىڭ قىزىمىن
— كاپيتان ميرونوۆتىڭ! ورىنبور كرەپوستارىنىڭ بىرىندە كومەندانت بولعان كىسىنىڭ عوي؟
— ءدال سولاي.
ايەل ەلجىرەگەندەي كورىندى.
— كەشىرىڭىز،- دەدى ول بۇرىنعىدان دا گورى مەيىربان داۋىسپەن؛ — ەگەر مەن ءسىزدىڭ ىسىڭىزگە ورىنسىز ارالاسسام — ايىپ ەتپەڭىز؛ ءبىراق، مەن ساراي ماڭىنا ارالاسىم بار اداممىن: سوندىقتان سۇراي كەلگەن تىلەگىڭىزدى ماعان تولىعىراق ءتۇسىندىرىڭىز، مۇمكىن، قولىمنان كەلسە جاردەم ىستەپ قالارمىن.
ماريا يۆانوۆنا ورىنىنان تۇرىپ ىزەتپەن ءتاڭىر جارىلقاسىن ايتتى. بەلگىسىز ايەلدىڭ بارلىق قاسيەتتەرى ماريا يۆانوۆنانىڭ جاس جۇرەگى مەن ىشكى سەزىمىن ەرىكسىز بيلەپ العانداي بولدى. ول سىرىن جاسىرماسقا بەل بايلادى دا، قالتاسىنداعى بۇكتەلگەن قاعازىن الىپ، بەلگىسىز قامقورشىعا ۇسىنا بەردى؛ ايەل ىشىنەن وقي باستادى.
العاشقى كەزدە شىن كوڭىلىمەن ىقىلاستانا وقىپ وتىرىپ، ونىڭ جىلى ءجۇزى كەنەتتەن وزگەرە قالدى، سىرت قوزعالىسىنان كوزىن ايىرماي وتىرعان ماريا يۆانوۆنا دا قاتتى سەسكەندى: ءبىر مينۋت بۇرىن جازداي جارقىراعان سۇيكىمدى بەتتىڭ مۇنشالىق سۋىق تارتۋى شىن-اق شوشىتقانداي ەدى.
— ءسىز گرينيەۆ ءۇشىن كەلدىڭىز عوي؟- دەدى ول نازارىن سۋىتىپ؛ - پاتشا حانىم كۇناسىن كەشىرە المايدى. ول ساموزۆانەسكە بالالىعىمەن يا شالالىعىمەن ەمەس - ارسىز، زيانكەستىك نيەتىمەن قوسىلعان.
— وي، دۇرىس ەمەس! - دەدى ماريا يۆانوۆنا، داۋسى قاتتى شىعىپ كەتتى.
— قالاي دۇرىس ەمەس؟- ايەلدىڭ دە بەتىنەن اشۋ ۇشقىنى كورىنە باستادى.
— دۇرىس ەمەس، قۇداي بىلەدى، دۇرىس ەمەس! مەن ءبارىن بىلەمىن. قالاساڭىز باستان-اياق ايتىپ تا بەرەيىن. ونىڭ بارلىق تارتقان ازابى، قازىرگى كورگەن بەينەتى ءبىر مەن ءۇشىن عانا. ەگەر سوت الدىندا اقتالماسا ونىڭ دا سەبەبى بار: مەنىڭ باسىمدى لاس ىسكە شاتاستىرماس ءۇشىن ىستەپ وتىر.
سودان كەيىن وقۋشىم بىلەتىن وقيعالاردىڭ تۇگىن قالدىرماي، ماريا يۆانوۆنا تۇگەل ايتىپ شىقتى. ايەل دە اسىقپاي وتىرىپ، سابىرمەن تىڭدادى.
— قايدا ءتۇستىڭىز؟- دەدى تىڭداپ بولعان سوڭ. اننا ۆاسيليەۆنانىڭ ۇيىنە دەگەن جاۋاپتى ەستىگەن سوڭ كۇلە سويلەدى:
— ا! بىلەمىن، - دەدى كۇلىمسىرەپ؛ — ال ەندى، ساۋ بولىڭىز، كەزدەسكەنىمىز جونىندە ەشكىمگە ايتپاڭىز. حاتىڭىزدىڭ جاۋابىن كەشىكپەي الارسىز دەپ سەنەمىن.
وسى سوزدەردى اياقتاپ بولماي-اق ورىنىنان تۇردى دا، جابىق اللەياعا كىرىپ كەتتى، ال، ماريا يۆانوۆنا كوكىرەگى تولعان قۋانىشتى ۇمىتپەن اننا ۆاسيليەۆناعا قايتتى.
ءۇي يەسى ماريا يۆانوۆناعا كەيىدى. ونىڭ سوزىنشە كۇزدى كۇنى ەرتەمەن سەرۋەندەۋ جاس قىزدارعا زياندى سياقتى. اننا ۆاسيليەۆنا ساماۋىردى كىرگىزىپ، ساراي جايىنداعى بىتپەيتىن اڭگىمەسىن شاي ۇستىندە ايتۋعا ەندى كىرىسە بەرگەندە، ءۇيدىڭ الدىنا قاراي ساراي كارەتاسى كەپ توقتادى، سول ەكى ارادا كامەر-لاكەي دە ۇيگە كىرىپ: - ميرونوۆ قىزىن پاتشا حانىم شاقىرتىپ جاتىر دەگەندى ەستىرتتى.
اننا ۆاسيليەۆنا اياعى كۇيگەن تاۋىقتاي تىپىرلاپ، ەسى شىتىپ كەتتى.
— Ah، جاساعان! - دەدى باجىلداپ؛ — ءسىزدى پاتشا حانىم شاقىرتىپ جاتىر دەيدى. مۇندا ەكەنىڭىزدى قالاي ءبىلدى ەكەن؟ پاتشاعا قالاي كورىنەرسىڭ، قارعاشىم؟ تىم بولماسا ءوزىڭىزدى ساراي ادامدارىنشا ۇستاي بىلسەڭىز ەكەن-اۋ... ءبىر ەسەپتەن ءوزىم ەرتىپ بارسام با ەكەن؟ الدە نەلەردەن ساقتاندىرۋعا پايدام تيەر ەدى وندا. ۇيات-اي، مىنا جول كيىمىمەن قالاي كورىنەسىز؟ جوق، الدە وسى جەردەگى كىندىك كەسەتىن ايەلدىڭ سارى كويلەگىن الدىرساق پا ەكەن؟
بۇل اڭگىمەگە كامەر-لاكەي ارالاستى. ول پاتشا ءامىرى بويىنشا ماريا يۆانوۆنانىڭ جالعىز جانە وسى كيىمىمەن جۇرە بەرۋى كەرەكتىگىن ءبىلدىردى.
ەندى قارايلار ەشتەڭە دە جوق: اننا ۆاسيليەۆنانىڭ قايىر دۇعاسىن، اقىلدى كەڭەسىن الدى دا، ماريا يۆانوۆنا كارەتاعا وتىرىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزدىڭ قالاي شەشىلەرىن ماريا يۆانوۆنا الدىن الا-اق سەزگەندەي ەدى؛ جۇرەگى لۇپىلدەپ اۋزىنا تىعىلدى. بىرنەشە مينۋتتان كەيىن كارەتا سارايعا جەتىپ توقتادى. ماريا يۆانوۆنا سول قالپىمەن باسقىشپەن كوتەرىلە باستادى. ءبىر ەسىكتەن سوڭ ءبىر ەسىك اشىلادى. بىرنەشە ادەمى بوس بولمەلەردەن ءوتتى، كامەر-لاكەي جول كورسەتىپ كەلەدى. ەڭ اقىرى جابىق ەسىكتىڭ الدىنا كەپ كىدىردى دە، ونىڭ كەلگەندەرىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن، ماريا يۆانوۆنانى قالدىرىپ، كامەر-لاكەي ءوزى كىرىپ كەتتى.
پاتشا حانىممەن بەتپە-بەت كەزدەسەمىن دەگەن ويدىڭ ءوزى قۇتىن شىرىپ، اياعىن ارەڭ باسىپ تۇر. بىرەر مينۋتتان كەيىن ەسىك اشىلدى دا، ماريا يۆانوۆنا پاتشانىڭ كيىنەتىن بولمەسىنە كىردى.
پاتشا حانىم تۋالەتىنىڭ ۇستىندە ەكەن. ونى قورشاعان ءبىر توپ ساراي قىزمەتشىلەرى ىزەتپەن ارالارىن اشىپ، ماريا يۆانوۆنانى وتكىزدى. پاتشا حانىم ونى جىلى شىرايمەن قارسى الدى. جاڭا عانا باقشادا كەزدەسىپ، اشىقتان-اشىق سويلەسكەن ايەلىنىڭ كىم ەكەنىن ماريا يۆانوۆنا ەندى تانىدى.
پاتشا ءوز قاسىنا شاقىرىپ الدى دا، كۇلىمسىرەپ تۇرىپ، ءسوز باستادى؛
— مەن سىزگە بەرگەن ۋادەم بويىنشا، تىلەگىڭىزدى ورىنداعانىما قۋانىشتىمىن. جۇمىسىڭىز ءبىتتى. سۇيگەن جىگىتىڭىزدىڭ كۇناسىزدىعىنا دا سەندىم. ال مىنا حاتتى بولاشاق قايىن اتاڭىزعا ءوز قولىڭىزبەن اپارىپ تاپسىرىڭىز، - دەدى.
ماريا يۆانوۆنا قالتىراعان قولىمەن حاتتى الدى دا، ەڭىرەي جىلاپ پاتشانىڭ اياعىن قۇشا جىعىلدى. پاتشا ونى ءوزى تۇرعىزىپ، بەتىنەن ءسۇيدى.
— ءسىزدىڭ باي ەمەس ەكەنىڭىزدى دە بىلەمىن، - دەدى پاتشا شىن كوڭىلمەن؛ — ءبىراق مەن كاپيتان ميرونوۆ قىزىنىڭ الدىندا بورىشتىمىن. بولاشاق ءۇشىن دە قام جەمەڭىز. سىزگە جاساۋ، دۇنيە ازىرلەپ بەرۋدى دە ءوز مويىنىما الامىن.
جەتىم بەيشارانى پاتشا حانىم ءوزى جۇباتىپ، ەركەلەتىپ قايتاردى. ماريا يۆانوۆنا جاڭاعى كارەتامەن تۇسكەن جەرىنە كەلدى. قايتا كورىسكەنشە سابىر تاپپاي كۇتكەن اننا ۆاسيليەۆنا الۋان سۇراقتى جاۋدىرا باستادى. ونىڭ كوبىنە ماريا يۆانوۆنا تولىق جاۋاپ تا قايتارا العان جوق. ماريا يۆانوۆنانىڭ وسىنشالىق ابدىراعانىنا اننا ۆاسيليەۆنا نارازىلىق كورسەتكەندەي دە ەدى، ءبىراق، ونىسىن ەلدەگى ۇيالشاقتىعىنا بالاپ، كەشىرگەن بولدى. پەتەربۋرگتى ارالاي كەتۋگە دە قىزىقپاي، ماريا يۆانوۆنا سول كۇنى دەريەۆنياعا قايتتى...
پەتر اندرەيچتىڭ جازعاندارى وسى جەردەن بىتەدى. تۋىستارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول تۇتقىننان 1774 جىلدىڭ اياق كەزىندە پاتشانىڭ ءوز بۇيرىعىمەن بوسانعان؛ پۋگاچيەۆ ولتىرىلەتىن جەردە دە ول ىشىندە بوپتى. پۋگاچيەۆ ونى ولەر الدىندا توپ ىشىنەن تانىپ قاپ، باس يزەپتى، ءبىر مينۋتتان كەيىن ونىڭ قانعا كومىلگەن جانسىز باسى حالىققا كورسەتىلىپتى. سونىڭ ارتىنشا پەتر اندرەيەۆيچ ماريا يۆانوۆناعا ۇيلەنگەن. ولاردىڭ ۇرپاقتارى وسى كۇنى سيمبير گۋبەرنياسىندا، راقات ومىردە تۇرادى.
*** دەن وتىز شاقىرىم جەردە ون پومەششيككە ورتاق باعىنىشتى سەلو بار. سونداعى ءبىر ۇيدە، اينالاسى قورشاۋلى، بەتى شىنىلانعان ەكاتەرينا ءىى-نىڭ ءوز قولىنان جازعان حاتى تۇر. حات پەتر اندرەيەۆيچتىڭ اكەسىنە ارنالىپ، بالاسىنىڭ اقتىعىن، كاپيتان ميرونوۆ قىزىنىڭ اقىلدىلىعى مەن تاپقىرلىعىن ماقتاعان.
ءبىز پەتر اندرەيەۆيچ گرينيەۆتىڭ قولجازبالارىن ونىڭ نەمەرەلەرىنىڭ بىرىنەن تۇسىردىك، اتاسى سۋرەتتەگەن مەزگىلدەگى ىستەرمەن ءبىزدىڭ شۇعىلدانىپ جۇرگەنىمىزدى ەسىتىپ، ول ادەيى بەرىپ جىبەرىپتى. تۋىستارىنىڭ رۇقساتىمەن اڭگىمەلەرىنىڭ ور تاراۋىنا ىڭعايلى ەپيگراف قوستىق تا، كەيبىر كىسىلەردىڭ اتتارىن عانا وزگەرتىپ، بولەك باستىرىپ شىعارۋدى ورىندى كوردىك.
19 وكتيابر، 1836 ج.
You Might Also Like
-
قاراعاندىدا وتكەن پەداگوگتاردىڭ تامىز كەڭەسىندە جاس ماماندارعا قىزمەتتىك باسپانا بەرۋ ماسەلەسى تالقىلاندى، دەپ وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى حابارلايدى.
-
استانا قالاسىنىڭ اكىمى اسەت يسەكەشيەۆ جاڭا تەxنولوگيالاردىڭ نەگىزىندە قانشا قارجىنىڭ ۇنەمدەلگەنىن جاريالادى.
