InfoHub Logo

ساقىلداعان سارى اياز. قورجىنعا ۇقساعان جاپا تامنىڭ يەسى ەكى ءتۇتىن، بەس ادام، بەقداۋىل قارت ناۋشا اجەي ءبىر باسىندا. ەكىنشى باسى بيجامال شەشەم، نۇركەن ءىنىم جانە مەنىڭ تۇراعىم. ورتاداعى بولمە ەكى ۇيگە بىردەي. يە، ورتاق دەمەكشى نۇركەن ەكەۋمىزدىڭ دە ءبىر پار كەرزى ەتىگىمىز بار. بىلتىرعى جىلى بەكەي ناعاشىم ءبىر موشەك بيدايعا سارقان بازارىنان ساتىپ اكەلىپ بەرگەن. كيىس كورگەنى بىردەن-اق بەلگىلى. كىلەتتىڭ قۋىسىنا تىققان اربا مايىمەن مايلاپ الساق كادىمگىدەي جاپ-جاڭا كورىنەدى. ونىمەن قويماي جەرگە قار ءتۇسىپ، سۋىق باستالعاننان بەرى، كەرزى ەتىكتىڭ جۇلدىزى جانىپ تۇر. ەرتەڭگىسىن نۇركەن قالىڭ شۇلعاۋدى وراپ، قونىشىنان تارتا كيىپ، مەكتەپكە كەتەدى دە، ول ساباقتان كەلە، يەسى مەن اتانامىن. قۇددى ءبىر كولىك ايىرباستاعاندايمىز. ءاستى-ۇستىن قاراپ، تەكسەرىپ جاتقانىمىز. وندا دا شەشەمىزدىڭ: — وڭ سولىڭا قاراڭدار، قۇلىندارىم، زامان قيىن. اقشاعا تابىلمايدى. بىر-ەكى قىسقا جاراتاسىڭدار، — دەگەنى ەسىمىزدە. شارت ورىڭدالماسا شاتاق شىعادى.

ساباقتى وقىپ بولىپ، تەرەزە كوزىنە بارىپ كۇنگە قارايمىن. مەنىڭ الىپ ساعاتىم سول. ءتورت بولمەسى بار شاعىن مەكتەپتىڭ جالعىز ءمۇعالىمى نيازجان ءمۇساپىروۆتىڭ بۇل اۋىلدا اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس. اۋەلى ەشكىم بەتىنە كەلمەيتىن قوجاقان بريگاديردىڭ ءوزى ول دەگەن دە جانى باسقا. «نيازجان-اۋ، حالىڭ قالاي، بالا-شاعاڭ امان با» دەپ ءيىلىپ توسەك، جايىلىپ جاستىق. قاباعى تۇكسيىپ، كوزدەرى شاتىناپ، اقىرىپ قالعاندا كىرەرگە تەسىك تاپپايسىڭ. كەزى كەلسە توقپاقتاپ الادى. شەشەمە ايتسام: — كوپپەن كورگەن ۇلى توي. ونى قۇتىرتقان سوعىس قوي. دەگەنمەن، وقۋ وقىساڭ، جامان بولمايسىڭ، قاراقتارىم، دەيدى. ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا جوق دەگەن وسى.

نۇركەن بۇل كۇنى ادەتتەگىدەن كوپ كەشىكتى. قايتا-قايتا تەرەزەگە بارامىن. قاپشىقتارىن ارقالاپ وقۋشىلار اۋىلدىڭ شەت جاعىنا بەت الىپ بارادى. دەنى ءبىزدىڭ سىنىپتىڭ وقۋشىلارى. اينالدىرعان وتىز شاقتى ءۇيدىڭ بالالارى بەلگىلى. سىرىپ جاسالعان كۇپايكە، شالبار، ورمەكتەن توقىلعان قاعاز قاپشىق. تىپىرشىپ ارى-بەرى سەندەلىپ ءجۇرمىن. شەشەم ءشوپ تيەۋگە كەتكەن. قويشى، ءبىر ۋاقىتتا جۇگىرە باسقان نۇركەن دە ۇيگە كەپ كىردى.

— ەتىكتى شەش! ساباقتان قالدىم، قايدا ءجۇرسىڭ؟ — دەيمىن ىنىمە كىجىنىپ. نۇركەندە ءۇن جوق. اپاي-توپاي ەتىكتى سۇعا سالىپ، مەكتەپكە قاراي جۇگىرىپ كەلەمىن. اۋىق-اۋىق توقتاپ مەكتەپ جاققا قۇلاعىمدى تىگەمىن كەپ. جەز قوڭىراۋدىڭ سىڭعىرى ەستىلمەيدى. «ءيا، ءسات» دەيمىن كۇبىرلەپ. ءبىراق مەن كەشىگىپپىن. قارا سورپا تەرگە ءتۇستىم. بوركىمدى الىپ، ەسىكتى باتىمسىز توقىلداتىن كىرىپ باردىم.

الدە نەنى تاقتاعا جازىپ جاتقان نيازجان ماعان جالت قارادى.

— پاۋ، مىناۋ وتىنشىنوۆ پا؟ — دەدى ول ماعان قۇددى تۇڭعىش رەت كورگەندەي سۇق ساۋساعىمەن كورسەتىپ.

— مىنا جۇرىسىڭە جول بولسىن!

باسىمدى جەردەن الماعان كۇيى تۇقىرايا ءتۇستىم. ۇستىندە وفيدەرلىك بەلدىكپەن قىناي تارتىپ تاستاعان اسكەري گيمناستەركا، گالەپي شالبار. كوگىلدىر كوزى جالت-جۇلت ەتەدى.

— قاراعىم، سوعىستا بۇل قىلمىسىڭ ءۇشىن اتىپ تاستايدى. سولاي ەمەس پە، بالالار، — دەدى ول ادەتتەگىدەي. بالالار ءبىر اۋىزدان قوستاپ قويا بەردى.

— سولاي اعاي. نيازجان ماعان كەردەندەي باسىپ جاقىنداپ كەلدى دە، جامباس قالتاسىنان شىنجىر باۋلى ساعاتىن الىپ، قاقپاعىن اشىپ قارادى.

— تۋرا ون سەگىز مينۋت، وتىز سەكۋند كەشىكتىڭ، — دەدى ول.

— ال ءبىز جاڭا ساباقتى باستاپ قويدىق.

— جازالاۋ كەرەك، — دەدى كەنجەباي باسقارمانىڭ بالاسى ءبىلتاي. مەنىمەن قانى قاس. سوناۋ جازدا بوقتاعانى ءۇشىن نۇركەن ەكەۋمىز الىپ ۇرىپ، اۋزىنا قۇم قۇيعانبىز. نيازجان جانىپ ءتۇستى.

— دۇرىس پا بالالار؟ ءبىلتاي ءجون ايتادى، — دەدى ول بالالارعا قاراپ. وقۋشىلار قوستاي جونەلدى. نيازجان اسىققان جوق. بىلەگىمنەن مىتي ۇستاپ، بولمەنىڭ بۇرىشىنا قاراي الىپ ءجۇردى.

— قانە، ءبىز وتىنشىنوۆقا بىلاي جاسايىق، — دەدى ول ساعاتىن ماعان ۇسىنىپ.

— الاقانىنا سالىپ، قولىن جوعارى كوتەرىپ، جالعىز اياقپەن تۇرادى. ساعاتتى ءتۇسىرىپ الساڭ سىنادى. بالالار تىم-تىرىس. كەلەسى ءساتتى كۇتىپ قالعان سىڭايى بار. — اعاي، كەشىرىڭىزشى، — دەدىم جانىم مۇرنىمنىڭ ۇشىنا كەپ.

— بالالار، وتىنشىنوۆتىڭ اقىلى جاڭا عانا كىردى. كەشىرىم سۇرايدى. نە ىستەيمىز؟ — دەدى نيازجان. ءمۇعالىم مىرس ەتىپ، بالالار دۋ كۇلدى. شيەدەي بوپ قىزارىپ كەتسەم كەرەك.

امالسىز قاتال ءمۇعالىمنىڭ قارعىسىنا ۇشىراپ، جازامدى وتەۋگە كىرىستىم. اندا-ساندا اياعىم تالىپ، قۇلاپ كەتە جازدايمىن دا، بويىمدى جيناپ الا قويامىن. شارشاماعان تەك مەنىڭ الاقانىمدا جاتقان شىنجىر باۋلى ساعات. شىق-شىق سوعادى.

قوڭىراۋ شىلدىرىنان سوڭ نيازجان ساعاتىن الىپ، قالتاسىنا ساپ، ماعان كوركەيشە كۇجىرەيدى.

— ءاي، وتىنشىنوۆ، ساباققا كەشىكسەڭ جازاڭ وسى. ءتۇسىندىڭ بە؟ — دەدى ىزعار شاشا سويلەپ.

— كەلەسىدە مۇنان دا قيىن بولادى.

سالدىراپ قالعان بويىمدى جيناپ، ورنىما بارىپ وتىردىم. قورلىققا شىداي الماي جاسىمدى توگىپ-توگىپ جىبەردىم. مەنى قۇبىجىق سياقتى كوردى مە، بالالار ماعان جولار ەمەس. جاقىڭداسا نيازجان ءمۇعالىمنىڭ قاھارىنا ىلىنەتىنىن سەزەدى. كادىمگى ءبىر ەلدى ساتقان الاياق سياقتىسىڭ. اۋىق-اۋىق «قۋ نۇركەن سەنى مە؟ ۇيگە بارعان سوڭ سازايىندى بەرەمىن» دەيمىن كىجىنىپ. ءسويتىپ وتىرعاندا مەنىڭ جانىما ەكپىندەي باسىپ ءبىلتاي جەتگى.

— ءيا، وتىنشىنوۆ. سازايىندى الدىڭ با؟ — دەدى ول مىرس ەتىپ.

— ەندى كەشىكپەيتىن شىعارسىڭ. زورعا شىدادىم.

تەرىمە سيار ەمەسپىن.

— سەنىڭ شارۋاڭ بولماسىن، — دەدىم بۇرق ەتىپ.

— مىناۋ تىرىلدى-ەي، — دەدى ءبىلتاي تىزگىنىن تارتپاي. باسقارمانىڭ بالاسىمىن دەپ كوكىرەگىن سوعىپ، جان-جاعىنا مەنسىنبەي قاراپ، ءوزىن ماقتاپ، وزگەنى داتتاپ تۇرعان ءبىر جان. كوكەسىن كوزىنە كورسەتەيىن دەسەم نيازجاننىڭ سونىڭ سويىلىن سوعاتىنى انىق. «تۇرا-تۇر» دەيمىن ىشىمنەن كۇبىرلەپ. «جازعى دەمالىسقا دا شىعارمىز. باسقارما تۇرماق رايسوۆەتتىڭ بالاسى بولساڭ دا پىشەنگە بارارسىڭ. وگىزگە مىنەرسىڭ. سول كەزدە
سازايىڭدى بەرەرمىن» دەيمىن ىشىمنەن.

سويتكەنشە ماعان ودىرايا قاراپ تۇرعان ءبىلتاي بولمەنى باسىنا كوتەرە داۋىستاپ قالدى.

— بالالار، بەرى جينالىندار. مەن ءبىر قىزىق كورسەتەمىن، — دەدى ول.

ىزدەگەنگە سۇراعان، بولدەكباي ءتامپىش قارا دالاعا قاراي ۇشتى. باسقارمانىڭ بالاسىنىڭ جانتورسىعى. «ايت» دەسە ۇرەر كۇشىگى دەرسىڭ. ەشتەڭەگە تۇسىنبەي كوزىمنىڭ استىمەن ءبىلتايعا قارايمىن. ول بولسا مەنى شىر كوبەلەك اينالىپ، باس-اياعىما قاراپ، الدە نە دەپ كۇبىرلەپ ءجۇر. ءبىر نارسەنى بۇلدىرەرى قاھ. سويتكەنشە جاندايشاپ بولدەكباي باستاعان توپ بالا ەسىكتەن كىرىپ كەلدى. ارالارىڭدا تۇلىمى جەلبىرەگەن ەكى-ۇش قىز.

— بالالار، مىنانى قاراشى. وتىنشىنوۆ مەنىڭ ەسكى ەتىگىمدى كيىپ الىپتى، — دەدى ول.

— وللاھي. بيللاھي، مىناۋ مەنىڭ كەرزى ەتىگىم.

— ءيا، ءدال سول، — دەدى دوسىن قوستاعان بولدەكباي.

— ۇرلاپ العان شىعار. كوزىمە قان تولىپ كەتكەن سياقتى. ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ: — ءاي، ءبىلتاي، سەن اۋزىڭا كەلگەندى سويلەمە. ەتىكتى بوكەي ناعاشىم سارقاننىڭ بازارىنان ەكى قاپ بيدايعا ساتىپ اپەرگەن، — دەدىم شىڭدىعىن ايتىپ.

— سويلەپسىڭ، — دەدى ايىلىن جيماعان ءبىلتاي. — مەن تانىپ تۇرمىن. تەككە سويلەپ نە كورىنىپتى.

— نۇرجاندىكى بوس ءسوز. مەن بىلتايمەن بىرگە جۇرەمىن عوي. انىق تانىپ تۇرمىن، — دەدى بولدەكباي قوسانجارلاسىپ. ونداعىسى باسقارمانىڭ بالاسىمەن بىرگە جۇرەتىندىگىن ءبىلدىرۋ. مۇندايدا بىزدەن ەكى جاس ۇلكەن جانسۇلتاننىڭ اراعا تۇسەتىن ادەتى بارتىن. جالپى ول دا ءبىلتايدى جاقتىرمايتىن.

— اراشا، اراشا. اراشاعا كونبەسەڭ كورسەتەمىن تاماشا، — دەپ ماقالداي سويلەپ، ورتاعا جانسۇلتان شىقتى.

— كەل، باستەسەيىك،- دەدى ورەكپىگەن ءبىلتاي. — ماقۇل، — دەدىم مەن.

— ەگەر مەن جەڭىلسەم، نۇرجاننىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرەتىن ق ۇلى بولايىن، — دەدى ءبىلتاي.

— كەلىستىك، — دەدى جانسۇلتان. — نۇرجان ءۇشىن مەن باسىمدى بايگەگە تىگەمىن. ونىڭ مەنىڭ شاشباۋىمدى ءارقاشان كوتەرەتىنىنە ريزامىن.

— ال، وندا سول اياعىنداعى ەتىگىمدى شەش. ارت جاعىندا ءۇش تىلىگى بار. اجەم ايىرباستالىپ كەتپەسىن دەپ تىلگەن، — دەدى ءبىلتاي وكتەم بۇيىرىپ.

بەتىم دۋ ەتتى. ءبىلتايدىڭ ايتقانىنىڭ ءبىر قاتەسى جوق. شاماسى شەشەم مەنى كيمەي قويادى دەپ الداعان عوي. ماسقارا، بۇكىل بالالاردىڭ الدىندا ۇياتقا قالدىم-اۋ.

— مىنە، ءۇش كەسىگى بار دەدىم عوي، — دەدى ارت جاعىمنان كەپ ەتىگىمنىڭ قونىشىنا جابىسقان بولدەكباي.

— شىن با؟ — دەدى جانسۇلتان. — سەنىڭ وتىرىگىڭ كوپ ەدى عوي. باسىم مەڭ-زەڭ، كوزىم قاراۋىتىپ كەتتى. ءوزىمدى-وزىم مەڭگەرەتىن حالدەن كەتكەن سياقتىمىن.

— بالالار، — دەدى داۋىستاپ جىبەرىپ. — شەشەم مەن ناعاشىم مەنى الداپتى. ءبىلتايدىڭ ەتىگى ەكەنىن بىلسەم، ءولىپ كەتسەم دە كيمەس ەدىم. جالما-جان قوس ەتىكتى شەشىپ الىپ ءبىلتايعا لاقتىرىپ جىبەردىم دە:

— ەتىگىڭمەن باي بول، — دەدىم. وكسىك تىعىلعان تاماعىمنان داۋىسىم ارەڭ شىقتى. ءسويتتىم دە قاپشىعىمدى الا ساپ، دالاعا قاراي ۇمتىلدىم. ەسىك كوزىندە نيازجانمەن سوقتىعىسىپ قالدىم.

— مىناۋ قايتەدى، ەي، — دەدى كۇڭك ەتكەن ول. بۇل ساتتە مەنى توقتاتۋعا ەشكىمنىڭ شاماسى كەلمەس ەدى. قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن ەلدە كىمدەردىڭ «ءاي، نۇرجان توقتا» دەگەن داۋىسى ەستىلدى. شاماسى جانسۇلتان بولسا كەرەك. ۇشىپ كەلەمىن. تىزەدەن كەلگەن قاردى ەلەر ەمەسپىن. «ال، مەن جالاڭاياقپىن. ال، قار قايتەسىڭ» دەيمىن كۇبىرلەپ. ەكى-ۇش رەت شالىنىپ كەتىپ، قايتا تۇردىم. ادام اتاۋلىدا دا وسىنداي ولەرمەن مىنەز بولادى ەكەن-اۋ. سالدەن سوڭ اياعىم وزىمدىكى ەمەس سياقتى كورىندى. قۇددى ءبىر مۇز تاياق سياقتى. ۇيگە جەتە تابالدىرىقتان اتتاي بەرە قۇلاپپىن. شەشەمنىڭ: — وۋ، قۇلىنىم-اۋ، قۇدايعا نە جازدىم، — دەپ شىڭعىرا داۋىستاپ جىبەرگەنى ەمىس-ەمىس ەسىمدە. كوزىم قاراۋىتىن ەشنەرسە سەزەر ەمەسپىن.

* * *

كوزىمدى اقتەرەكتىڭ ارۋحاناسىندا اشتىم. جان-جاعىم اپپاق كيىم كيگەن ادامدار. — ءاي، جىگىت مۇنىڭ قالاي؟ — دەدى كوزىنە كوزىلدىرىك كيگەن ادام.

— ءولىپ قالساڭ قايتەسىڭ؟ شىندىعىندا جايىم قيىن ەكەن. قوس وكپەمنەن قاتار سۋىق ءتيىپتى. ەكىنشى كۇن دەگەندە ءدارىنىڭ كۇشىمەن كوزىمدى اشىپپىن. سالدەن سوڭ ەسىكتەن كوزى بۇلاۋداي ىسىك، جاسى تامشىلاعان شەشەم كىردى. جانىما وتىرىپ، شاشىمنان سيپايدى.

— ءاي، قۇلىنىم-اۋ، كوزىمدى الاقانداي جاسادىڭ عوي. قوس قارعام-اي، سەندەردى جوعالتسام وتىنشىعا نە دەپ جاۋاپ بەرەمىن، — دەيدى ول.

— اپاتاي-اۋ، مەنى نەگە الدادىڭ، — دەيمىن كوزىمنەن بىرت-بىرت جاس اعىپ. شەشەمدە ءۇن جوق. كىناسىن مويىندايتىن سياقتى. — اپا، اپا. سەن ەندى مەنى الداما. وسىدان جازىلىپ شىققان سوڭ، كولحوزعا جۇمىس ىستەپ، كوپ ەڭبەك كۇن تاۋىپ جاڭا ەتىك ساتىپ الامىز. نۇركەنگە دە بىرەۋىن، — دەيمىن ونى جۇباتىپ.

— اقىلىڭنان اينالايىن، — دەيدى ول ەگىلىپ.

— وتىنشى اكەڭ ايتپاقشى، ءبارى ورنىنا كەلەدى.    

— مىنە، وسىدان بەرى تالاي جىلدار ءوتىپتى. سوعىس ءورتى ءسوندى.

اۋىلعا ازداعان عانا اكەلەر ورالدى. كوبى مايدان دالاسىندا قالدى. شىنىن ايتايىن، ءقازىر كەرزى ەتىك كيگەن بالالاردى كورسەم، وسى ءبىر وقيعا كوز الدىما ەلەستەيدى. «ەح، قۋ سوعىس-اي» دەيمىن كۇرسىنىپ.

---