ءابدىعاپار
(تاريحي دراما)
ءابدىعاپار – 1916 جىلعى كوتەرىلىس كوسەمى
تىنىشبالا – ءابدىعاپاردىڭ جۇبايى
امانگەلدى – حالىق باتىرى، ساردار
جاعىپار – ءابدىعاپاردىڭ ءىنىسى، 22 جاستا.
وياز – دۋان باسشىسى
گۋبەرناتور – تورعاي وبلىسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى م.م.ەۆەرسمان
احمەت بايتۇرسىنوۆ – زيالى قاۋىم وكىلى
ءابدىراحمانقاجى - بولىس
سماعۇل توكين –حالىق وكىلى
دوسايقاجى – ەل اقساقالى
دوسان بي – ەل اعاسى
قوسىمشا ءالىبي جانگەلدين، كەيكى، داۋىلباي، قازيما، پاتشا اسكەرلەرى، اۋىل ادامدارى، ۇرىلار.
ءبىرىنشى كورىنىس
جازىق دالا. اۆانسەنادا ويعا باتقان ءابدىعاپار. بايلاۋلى جانداي دارمەنسىز كۇيدە. ساحنادا ءتۇرلى وقيعالار تىزبەگى ءوتىپ جاتادى.
قويشىباي: بايبىشە، ءاي، بايبىشە. ال، قازانىڭدى قامدا! بۇگىن قاقپانىما ءبىر تەكە ءتۇسىپتى. ءوزى دە ءمۇيىزى قامشى ساپتاي ءىرى كيىك ەكەن.
قازيما: ءتىپا، ءتىپا. بالا-شاعانىڭ نەسىبەسى عوي، ابدەن قىزىلسىراپ وتىر ەدىك.
قويشىباي: جيناپ جۇرگەن تەرىلەرىڭ قايدا الگى، دۋانعا جارمەڭكەگە اپارىپ، قانت-شاي الىپ كەلەيىن.
قازيما: جالعىز اتىڭدى سالىققا بەردىڭ. بايعۇس-اۋ، جاياۋ قالاي بارماقسىڭ؟
قويشىباي: قۇداي بەرگەن ەكى اياق، ەكى قولىم امان بولسىن. «ات جوق» دەپ اش وتىرامىز با؟ مىنا تۇرعان جەر عوي، دانەڭە ەتپەس...
قازيما: ءوزىڭ ءبىل وندا، جولاي تەڭدوربا قايناعانىڭ ۇيىنە سوعىپ، ءبىر ءشاي ءىشىپ الارسىڭ. ءما، ءبىراز جينالىپ قالىپتى عوي. قۇدايىم جولىڭدى وڭعارسىن.
قازيما قويشىبايدىڭ موينىنا قورجىنىن ءىلىپ، جولعا شىعارىپ سالادى.
قويشىباي: بۇيىرسا وسى قورجىندى تولتىرىپ ورالارمىن. قورجىن، ءوزىڭ ايتپاقشى تەڭدوربا قايناعاڭا دا سالەم بەرىپ قايتايىن. جارمەڭكەنىڭ قىزىعى تارقاي قويماعان شىعار.
شارۋاسىنا كۇيبەڭدەپ كەرى اينالعان قازيما. ىسقىرىپ اندەتىپ بارا جاتقان قويشىباي. الدىنان قارۋلى سولدات شىعا كەلەدى.
سولدات (قولىندا قارۋى، ماساڭ كۇيدە): اح،تى، كيرگيز! ستويات! توقتا! رۋكي ۆۆەرح! قولىڭدى كوتەر دەيمىن مەن ساعان.
قويشىباي. تاقسىر-اۋ، ناشىندىك...
سولدات: جاپ، اۋزىڭدى. نە ىستەپ ءجۇرسىڭ مۇندا؟ ايت جانىڭنىڭ بارىندا.
قويشىباي (قولىن كوتەرىپ جالىنىپ): مەن مىناۋ اقمىرزادانمىن. جارمەڭكەگە بارا جاتىرمىن. جاياۋ بولعاسىن توتە سالعان ەدىم.
سولدات: سوق، وتىرىكتى. قاۋىن ۇرلاۋعا كەلدىڭ عوي، ءا؟ كورسەتەم مەن ساعان باقشاعا تۇسكەندى. باران...
سولدات ونى تەپكىلەي جونەلەدى. «اعايىندار-اۋ، قۇتقار!» دەپ جان داۋسى شىعا شىرىلداعان قويشىباي. امانگەلدى، سماعۇل باستاعان ءبىر توپ ادام اتىپ شىعادى.
سماعۇل: ءاي، سولدات، باس-كوزگە قاراماي نەگە ۇراسىڭ جازىقسىز ادامدى؟
سولدات: كەت بىلاي جولىمنان، قاۋىن جەگىسى كەلگەن ەكەن، «جەگىزەم» مەن سەندەرگە...
امانگەلدى (جولىن بوگەپ): ەي، ناقۇرىس، كوزىڭە قارا. ءبىر تۇينەك ءۇشىن كىسى ولتىرەيىن دەپ پە ەدىڭ؟
«ۇرلاعان جوقپىن، باتىرەكە، بۇيىرماسىن. باقشاسىنا تيسەم قۇداي ۇرسىن. قۇتقارا كور مىنا تاجالدان» دەپ بەزىرەگەن قويشىباي.
سولدات (امانگەلدىگە وشىگە قاراپ، مىلتىعىنىڭ شۇرىپپەسىن قايىرىپ كەزەي باستايدى): نە دەدىڭ؟ قايتالاشى...
امانگەلدى: ەسىڭ باردا ەلىڭ تاپ، بوزاكەش. ءوتىڭ جارىلىپ كەتسە دە ايتارىم وسى.
سولدات كەكەتىپ: اح، تى كيرگيز، سولاي ما؟!
سولدات مىلتىعىن قويشىبايعا قاراي ۇسىنا بەرەدى. اتىپ تۇرىپ ۇڭعىعا كەۋدەسىن توسقان ءابدىعاپار. ونى ەشكىم كورمەگەندەي. سولدات مىلتىعىن اتىپ قالادى. ۇزىنىنان سۇلاعان قويشىباي. قاپتاپ كەتكەن مىلتىقتى سولداتتار. «قورىقپاڭدار، اعايىن. قۇداي ءوزى بەرگەن جانىن ءوزى الادى. تاۋەكەل! بۇلاي باسىندىرىپ قوياعا بولمايدى!» دەپ ايعاي سالعان امانگەلدى. ءار جەردەن «ءارۋاق!»، «ويباس!»، «اقجول!»، «امانجول!»، «شاقشاق!»، «ساندىباي!»، «بارلىباي!»، «جانقوجا!» دەپ ۇرانداعان حالىق. دۇركىن-دۇركىن اسپانعا اتىلعان مىلتىق. تىپ-تىنىش قارا تۇنەك. جوقتاۋ ايتقان قازيما. جانىنا كەلىپ سۇلەسوق كۇيدە جۇرەلەپ وتىرا كەتكەن ءابدىعاپار.
قازيما: باسىمنان ۇشتى سايرانىم،
قازاعا بار ما قايرانىم.
اقىرىڭ كۇيگىر اق پاتشا،
تاۋسىلار قاشان ويرانىڭ؟
ءبىز ءبىر ءعارىپ زارلانعان،
قاراڭعىنى قارمانعان.
باسىما ءتۇستى-اۋ زور ناۋبەت،
كەڭ دۇنيەنى تار قىلعان.
كوزىمنەن اقتى-اۋ قاندى جاس،
قاسىرەت باتتى-اۋ جانىما،
تۇرماندى تۇلپار الدىرعان.
ايدىندى شالقار كول قايدا،
جازيرا، جاسىل بەل قايدا؟
بەل تايانىپ سۇيەنەر،
ۇكىمەتىلى ەل قايدا؟
ەلىن جاتقا تالاتپاس،
ارىستان تۋعان ەر قايدا؟
قامشىسىن ءۇيىرىپ، زەكىرگەن داۋىلباي ستارشىن قازيمانى «ءاي، قاتىن، سۇڭقىلداما. ەلدە بايى ولگەن سەن عانا ما، ۇكىمەتكە قارسى شىققان وزىنەن كورسىن. بولىس-ەكەڭ سۇراتىپ جاتىر، سالىعىڭدى تولە» دەپ جەلكەلەپ الىپ كەتەدى. وعان ارا تۇسپەك بولعان ءابدىعاپاردى ەلەمەيدى. جەر تايانىپ، قاسىرەتكە باتىپ، ەڭسەسى ەزىلە تۇسكەن ءابدىعاپاردىڭ ۇستىنە امانگەلدى، كەيكىلەردى ەرتكەن ءالىبي جانگەلدين جاقىندايدى.
ءالىبي: شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس، جەتى اتاسىنان بيلىك ۇزىلمەگەن سەن ءبۇيتىپ قينالعاندا، قالعان قاراشا ءقايتىپ ءتوزىپ ءجۇر ەكەن؟ جەر بەتىن جاياۋ ارالاعاندا تۇيگەنىم، قۇلدىققا تۇسكەن حالىققا قۇداي دا قولىن سوزبايدى...
سەلك ەتكەن ءابدىعاپار. دىرىلدەپ باسىن كوتەرىپ، قولىن كوككە سوزادى.
ءالىبي: كوكتەن كومەك كەلمەيدى. قۇمدى جيىپ تاس قىلۋ، قۇلدى جيىپ باس قىلۋ ءبىزدىڭ قولىمىزدا. تۇيىقتان قاشىپ، ۇيىققا تاپ بولعان ەلدى قايتسەك تىعىرىقتان شىعارامىز؟
امانكەلدى، كەيكىلەر مىلتىعىن سۋىرىپ، سۇستانا قاراپ تۇرىپ، الىبيگە ەرىپ شىعىپ كەتەدى. ولاردى سۇلەسوق كۇيدە كوزىمەن شىعارىپ سالىپ، باسىن سىعىمداعان ءابدىعاپار. باياۋ باسىپ، وعان تاياۋ كەلگەن تىنىشبالا.
تىنىشبالا: حالىق - قۇدايدىڭ ءبىر اتى. ەندەشە، قاۋىمنىڭ اماناتى - قۇدايدىڭ اماناتى! لاۋحىل ماقپۋزدا پەشەنەڭە جازىلعان تاعدىردان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. الدىڭدا ەكى جول بار. تەك تاڭداۋدان قاتەلەسپە، سۇلتانىم...
تىنىشبالا اقىرىن جىلىستاپ، سارتىلداتىپ سويىل سىلتەسكەن قازاقتار پايدا بولادى.
دۇكەنباي: ءاي، قاڭعىما يت، قايىر اناۋ جىلقىڭدى. جەرىمە نەگە تۇسەسىڭ؟
قايىربەك: تارت ءتىلىڭدى. اياقتى مالدى ارقانداپ باعام با، ەندى قايت دەيسىڭ ماعان؟
دۇكەنباي: قاڭعىپ، ەلىڭنەن ۇدەرە كوش دەگەن مەن ەمەس.
قايىربەك: «ارقا تىنىش بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار». جەرىمدى جەتىسكەننەن تاستاعام جوق. ىرگەمە ءورت تيگەسىن كوشتىم. ءتۇپ اتامىز ءبىر تۋعان باۋىر ەمەس پە ەدىك؟
دۇكەنباي: ءوي، قۇلاعىڭنىڭ ءىشىن، تاپ ءتۇپ اتاڭنىڭ سول...
ولار كەرىلدەسكەن قالپى الىستاپ، جاعىپاردىڭ تۇلعاسى كورىنەدى. قولىنا ۇستاعان سىرىعى بار.
جاعىپار: اسسالاۋماعالەيكۋم، قاپار كوكە...
ءابدىعاپار ءۇنسىز.
جاعىپار (يىعىنان تارتقىلاپ): قاپار، كوكە. كوكە دەيمىن...
ءابدىعاپار: ءا، جاعىپارمىسىڭ؟ ات-كولىگىڭ امان با؟
جاعىپار: ايتەۋىر، تىلگە كەلدىڭ بە؟ بالبال تاستاي بەزەرىپ، ءتۇسىڭ قاشىپ كەتىپتى عوي.
ءابدىعاپار: ە... قابىرعا سايىن قايعىم بار، ومىرتقا سايىن ۋايىم بار. قۇلاعىمنان قالىڭ ەلدىڭ زارى كەتەر ەمەس. ءجا، مەنى قويشى. ءوزىڭ نەگە كىدىردىڭ؟
جاعىپار: الدىمەن دۋاندا پوشتانىڭ كەلۋىن كۇتتىم. ايتقانداي، مىنەكەيىڭىز...
قوينىنان ءبىر بۋما گازەت الىپ بەرەدى. ءابدىعاپار گازەتتى شولىپ قاراي باستايدى.
جاعىپار: سودان ەكى ءجۇرىس قىلمايىن دەپ جولاي قايىڭدىعا سوقتىم. و، قۇداي، توبا، قالىڭ توعايدىڭ ىشىنەن ءوزىڭ ايتقان سىنعا تولار سىرىق تابۋ قيىنعا تۇسكەنى... ەكى كۇن شارلاپ، ايتەۋىر تاپقانداي بولدىم.
ءابدىعاپار: يەن توعايدان ەكى كۇن ىزدەسەڭ، بەكەر اعاش ەمەس شىعار. بەرى اكەل، كورەيىك...
ءابدىعاپار گازەتتى قونىشىنا تىعىپ، سىرىقتى قولىنا الىپ، سالماقتاپ كورەدى.
ءابدىعاپار: پاي، پاي، قۇدايدىڭ قۇدىرەتى-اي... وسىنشا ءمىنسىز جاراتارمىسىڭ؟ مىلتىقتىڭ تەمىرىندەي ءتۇزۋ، سۇڭعاق، قىزدىڭ بىلەگىندەي... ءون بويىندا ءبىر بەز جوق. جارادىڭ، جاعىپارىم. ەڭبەگىڭ ەش كەتپەپتى.
جاعىپار: كوكە، مۇنى قايتپەكسىڭ... ءيىپ دوعا قىلا ما دەسەم، جىڭىشكە. جەتەككە دە كەلمەيدى. سويىلعا دا جارامايدى-اۋ. الدە نايزا ساپقا ما؟
ءابدىعاپار: نايزا مەن سويىلدىڭ زامانى وتكەلى قاشان؟! ءقازىر مىلتىقتىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر. ايتسە دە، وت قارۋدى دا جەڭەر كۇش بار، جاعىپار.
جاعىپار: ول قانداي كۇش؟
ءابدىعاپار: ەڭ مىقتى قارۋ – جۇرەكتەگى رۋح پەن سەنىم.
سىرىقتى جاعىپارعا بەرىپ، قوينىنان شۇبار الا تۋدى الادى.
ءابدىعاپار (كۇنگە جايىپ كورسەتىپ): مىنا قاسيەتتى شۇبار الا تۋ – بابامىز تىلەۋلىدەن قالعان مۇرا. وسى بايراقتى كوتەرىپ تىلەۋلى باتىر ءابىلقايىر، ابىلاي حانداردىڭ قول استىندا جاۋعا شاپقان ەكەن. جورىقتاردىڭ بارىنەن جەڭىسپەن ورالىپتى.
جاعىپار: باتىر بابامىزعا قىدىر اتا:
«قانجىعانىڭ قانىنان بەردىم،
تەبىنگىنىڭ تەرىنەن بەردىم.
بەت العان تۇسىڭنان بەردىم،
اق نايزانىڭ ۇشىنان بەردىم» دەپ باتا بەرگەن عوي. قىدىردىڭ تىلەگى قابىل بولعانى دا...
ءابدىعاپار: ءاي، جاعىپار-اي. اڭىزدى دا زامانى تۋدىرادى. ول قازاقتىڭ ءبىر تۋدىڭ استىندا، ابىلايدىڭ اقبۋراسىنداي جاۋىنا قارسى شابىنىپ تۇرعان كەزى ەدى عوي. (تۋدى بۇكتەپ قوينىنا سالىپ) ال، ءقازىر قازاق تا - ءبىر، بۇيدالى تايلاق تا - ءبىر. بۇيدانى ۇزبەي باقىت جوق. ءبىراق، بۇعاۋ بۇلقىنباساڭ بۇزىلمايدى. مىنا قايىڭدى باپتا. ءبىر قىس قار استىندا، ءبىر جاز كۇن استىندا قاقتالىپ، ابدەن جاراسىن. سوندا عانا تۋعا لايىق بولماق.
قامشىسىن بىلەمدەي ۇستاعان اشۋلى دوسان بي جەلكە تۇستان شىعا كەلەدى.
دوسان بي. حان نيازدىڭ تۇقىمى، ۇيىردەن بولىنگەن ساياقتاي شەتتەپ، تاعى نەنى ويعا الدىڭدار؟
ءابدىعاپار مەن جاعىپار «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ سالەم بەرەدى.
دوسان بي (جەردى قامشىمەنەن ءبىر ۇرىپ).ەسەندىك سۇراسىپ، ەزىپ تۇرار جايىم جوق، ءابدىعاپار. ءوزىڭ ايتشى، جەڭگەن يت جەڭىلگەن ءيتتى نەشە جىل تالايدى؟
ءابدىعاپار (كەرى بۇرىلىپ): بوسادا باستاعاسىن كوڭىلدە كىرنە قالدىرما...
دوسان بي. ايدىڭ كۇنى اماندا، ارىسىمدى الدىرىپ، ەلگە ەمەس، جەرگە قاراعان جايىم بار. قىنىنا سىيماعان سەمسەرىڭنىڭ بالداعى باسقانىڭ قولىندا كەتتى. سىرت اينالساڭ «ءسۇيىنشىم» وسى، كەگىڭدى ۇلىق قايتاردى. ەندى جەرىڭ كەڭىدى. ءىنىڭ ءىستى بولىپ، ايدالىپ بارادى.
ءابدىعاپار (جالت بۇرىلىپ): كونە جارانىڭ بەتىن تىرناسپايىق، دوسەكە. امانگەلدى تاعى نە ءبۇلدىردى؟
دوسان بي. تورعايدا ۇلكەن جانجال شىعىپ، وتىز جىگىت قاماۋعا الىنىپتى. ورايىن پايدالانىپ، باقاي ەسەبى بارلار دومالاق ارىزدى قارشا بوراتىپ جاتسا كەرەك...
ءابدىعاپار. وتىز جىگىتتى قاماۋعا الدى دەيمىسىڭ؟ تۇرمەسىنە قويشا توعىتۋعا كوشكەن ەكەن دە.
دوسان بي (جۇرەلەپ وتىرا كەتەدى). ەر ەكەنىڭە سەنەيىن - «وكپەگە قيساڭ دا، ولىمگە قيمايتىن» مارتتىگىڭدى ءبىر كورسەت. وسى توڭىرەكتە وياز بەن كۇبىرناتىرعا ءسوزى وتەتىن ءبىر ادام بولسا، ول - ءوزىڭ. «جەكسەڭ جەتەگىڭ بار، ۇستاساڭ ەتەگىڭ بار» دەپ، الدىڭا كەلدىم.
ءابدىعاپار (ءدۇر سىلكىنىپ). ايتقانىڭ بولسىن، دوسەكە. بۇل ساپارعا بارىمدى سالايىن.
دوسان بي. جانىم قىسىلعاندا جاعاڭنان الىپ وكتەمدەپ ەدىم. ۇساق كيكىلجىڭدى ۇمىتىپ، كەڭدىك تانىتقانىڭا رازىمىن، حان نيازدىڭ تۇقىمى.
ءابدىعاپار: قوتانعا قاسقىر شاپقاندا يت تە بىرىكپەي مە، بيەكە؟!
دوسان بي (ورىنان شاپشاڭ تۇرىپ قىزىنا سويلەپ). سونى ۇعارلىق جان قايدا؟ باس باسىنا بي بولعان اناۋ پاتشانىڭ قارعىباۋلى توبەتتەرى ارسىلداعانىن قويىپ، اۋىز سالا باستادى. بالتىرىمدى قاناتتى. ىشىمە ءىرىڭ تولدى، كوكەيىمە جەگى قۇرت ءتۇستى. ەسكەكپەن ۇرعان بالىقتاي قاشانعى ماڭگىرەيمىز؟ كەلەشەگىڭ كوك تۇمان... اداسقان قويدى باستار ايشىق ءمۇيىز اق سەركەم ەمەس پە ەدىڭ؟ نە بەل كەتەر، نە بەلبەۋ كەتەر، باستا! كورسەت ءبىر جولىن.
ءابدىعاپار. تۋ تۇبىندە سەرت ايتار كۇن دە الىس ەمەس. اقكوزدىك جاساپ ارانداۋ وڭاي. الدىمەن قارۋىمىزدى قامدايىق.
دوسان بي. قايراۋلى ءبىر قانجارىڭ امانگەلدىڭ ەمەس پە؟ سىلتەي الماساڭ ساعان سەرت. قيىپ تۇسپەسە وعان سەرت. بوداۋىنا بەرمە باسقانىڭ. جاتتىڭ دۇرەسىن سوقتىرعانشا، ءوزىڭ جازالا.
ءابدىعاپار. جاعىپار، بي اعاڭدى جاقسىلاپ شىعارىپ سال دا، اتتى ازىرلە. دۋانعا اتتانام.
دوسان بي مەن جاعىپار شىعىپ كەتەدى. ورتادا ويعا شومعان ءابدىعاپار.
ءابدىعاپار. «جەڭگەن يت جەڭىلگەن ءيتتى قانشا جىل تالايدى؟» دەي مە؟ ءتىلىڭ اششى ءبيىم-اي، ءتىلىپ ايتاسىڭ-اۋ. الاۋىز ەلدىڭ ءبىر يتاياقتان اس ىشە الماس يتتەن نەسى ارتىق؟ بولماشى بيلىك ءۇشىن تۋعان حالقىن تالاعان بولىستاردى اسىراندى توبەت دەمەي كور. ءبىراق، دۇرەگەيلەرىن ايتاقتاپ، قانىڭدى اعىزعان ۇلكەن يت - اق پاتشا ەمەس پە؟! ەندەشە، يمپەريادان ىرگە بولمەي، ەلدىڭ باسىنداعى قايعى بۇلتى اشىلمايدى. ءبىراق، ونداي كۇش قايدا؟ ورماندى بالتامەن وتاپ تاۋىسا المايسىڭ، ورايىن تاۋىپ وت قويسام، ونىڭ جالىنى جايلاۋىمدى ۇيپاپ وتسە قايتپەكپىن؟
ەنتەلەپ جۇگىرىپ كەلگەن جاعىپار.
جاعىپار. كوكە، تۇندە جىلقىعا ۇرى ءتيىپتى. بارىمتاشىلار ءۇش ادام ەكەن. جىگىتتەر سويىلداسىپ، ۇشەۋىن دە ءتۇسىرىپ الىپتى.
ارقانداۋلى ءۇش ۇرىنى اكەلىپ تىزەرلەتكەن ءابدىعاپاردىڭ جىگىتتەرى.
ءابدىعاپار (ءار قايسىسىنا جەكە-جەكە ءۇڭىلىپ). كىم بۇلار؟
جاعىپار.اتتارىنىڭ تاڭباسى، كيىم كيىسى ارال جاقتى نۇسقايدى. ءتىل الىپ ۇلگىرگەنىمىز جوق.
ءابدىعاپار: تىم شالعايدان كەلگەنىنە قاراعاندا، مەنى مۇقاتپاق بىرەۋ بولدى عوي. ۇشەۋىن دە تىرىدەي كومىپ، تەك باسىن شىعارىپ قويىڭدار... جانىنا ەشكىم جۋىماسىن. سوڭىنان ىزدەۋشى كەلسە، كىسى باسىنا كۇمىس ەرلى قارا ارعىماق، ءبىر-بىر مىلتىق بولسىن قايتارىمى.
جاعىپار.تىرىدەي كوم دەيسىڭ... كوكە تىم قاتال جازا ەمەس پە؟...
ءابدىعاپار شىعىپ بارا جاتىپ نۇقىپ: مۇنىڭ دا ءمانىسى بار. بۇلجىتپاي ورىندا. بارشا جۇرت حاباردار بولسىن.
1 ۇرى. مەيماناڭ ابدەن تاسىعان ەكەن، ءابدىعاپار.
2 ۇرى. سەن ءبىزدى بۇلاي جازالاي المايسىڭ. سەنىڭ سۇيەنگەنىڭ قاي شاريعات؟ ۇكىم شىعاراتىن قازى ەمەسسىڭ. كوپ قازاقتىڭ ءبىرىسىڭ.
3 ۇرى. استامسىما، ورىستىڭ زاڭىنان ءبارىبىر اتتاي المايسىڭ.
ءابدىعاپار. (جالت بۇرىلىپ) شاريعاتتى قالاساڭ – دارعا اسىلاسىڭ. ال، ۇلىققا جۇگىنسەڭ – يت جەككەن ايدالىپ، يتكە جەم بولاسىڭ. جوعالعان مال قۇرلى قادىرلەرىڭ بولسا، كورەلىك. كىم ىزدەپ كەلەر ەكەن؟
جاعىپار مەن جىگىتتەرى قارسىلاسقان ۇرىلاردى جەلكەلەر الىپ كەتەدى.
ەكىنشى كورىنىس
تورعاي. ويازدىڭ كەڭسەسى. توردە ءىى نيكولايدىڭ پورترەتى. قۇجات تولى شكاف. ۇزىنشا ۇستەل. ورتادا گرافين. تەلەفون.
وياز: تورلەت، ابدۋلعاپار جانبوسىنوۆيچ.
ءابدىعاپار: الدا رازى بولسىن، وياز مىرزا، قۇرمەتىڭىزگە ريزامىن.
وياز: ەح، ابدۋلعاپار، ابدۋلعاپار. ۇستىڭىزدەن تۇسكەن ارىزدار توم-توم بولىپ قالىڭداعان سايىن، ءسىز بەن ءبىزدىڭ اراقاتىناسىمىز دا اۋىرلاي تۇسكەندەي مە، قالاي؟ تانىسام دەسەڭىز مارحابات.
ۇستەل ۇستىنە قالىڭ تومدى تاستايدى.
ءابدىعاپار: ارىز جازۋ ساحارا سالتىندا جوق ەدى، قالايشا تەز ارادا سۇيەككە سىڭگەن كەسەلگە اينالعانىنا تاڭىم بار. ءسىرا، ادال باسەكەگە تاۋەكەلى بارمايتىن بيشارالار، باقتالاسۋدىڭ وڭاي جولىن تاپقان سياقتى عوي.
وياز (گرافيننەن ستاقانعا اراق قۇيىپ): ماسەلە باقتالاستىقتا بولماي تۇر عوي، ابدۋلعاپار جانبوسىنوۆيچ. ءسىز ەكى جىل بۇرىن بولىستىقتى ءوز ەركىڭىزبەن تاپسىردىڭىز ەمەس پە؟
ءابدىعاپار: ءيا...
وياز: نەگە؟ وسىنى ءتۇسىندىرىپ بەرە الاسىز با؟ سول مانساپقا قولى جەتپەي قۇسادا جۇرگەندەر قانشاما؟
ءابدىعاپار: مەن اۋەلدەن مانساپ كوكسەپ، بولىستىققا تالاسقان ادام ەمەسپىن. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، ۇكىمەتتىڭ ءتۇتىن باسىنا سالعان سالىعىن «بايلار تولەسىن، كەدەيلەرگە مازا بەرىڭدەر» دەپ مەن بولىستارعا تالاپ قويدىم. بۇل قارا حالىقتىڭ كوڭىلىنە قونعانمەن، بيلەۋشىلەرگە جاقپادى. اقىرى، ۇستىمنەن ارىز كوبەيىپ، قاراتورعاي بولىسىن ەكىگە ءبولىپ، جاڭا اشىلعان كورتوعاي بولىسىنىڭ ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرىن ماعان ۇستاتتى.
وياز: ءيا، ءسىز ەنگىزگەن «باي سالىق» بۇقارادان قولداۋ تاپتى. الايدا، وسى ءبىر «اسىرە الەۋمەتشىل يدەيا» قانداي پايدا بولدى؟ بۇل ساياسي كەرەعار كوزقاراسى ءۇشىن جەر اۋدارىلعان ميحايل ۆاسيليەۆ پەن ۆاسيليي بوندارچۋكتاردىڭ كەڭەسى ەمەس پە؟ الدە جاسىرىنىپ كەلىپ، ۇگىت جۇرگىزىپ جۇرگەن جانگەلديننىڭ اقىلى ما؟
ءابدىعاپار: جۇتاعانعا جىلۋ جيناپ، قىسىلعانعا قول ۇشىن سوزۋ - دالانىڭ سالتى. بايلار مىڭ باس مالىنىڭ ءجۇزىن ساتىپ، سالىق تولەسە دە قىلشىعى قيسايمايدى. ال، ون-ون بەس قاراسىنا كۇنى قاراپ، قالت-قۇلت ەكەن بيشارا شارۋاعا ءبىر باستىڭ ءوزى اۋىر سالماق. اۋقاتتىلار كەدەيلەر ءۇشىن تولەسىن دەپ «باي سالىقتى» ەنگىزگەنىم راس. داۋلەتتەن زەكەت بەرۋ ءدىننىڭ پارىزى، شاريعاتتا دا بار ساۋاپتى ءىس.
وياز (ستاقانداعى اراقتى ءىشىپ جىبەرىپ): جارايدى، بۇل ۋاجىڭىزگە يلانۋعا تىرىسايىن. ءبىز سىزگە وسى ارمانىڭىزدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ارنايى بولىس اشىپ بەردىك. قولىڭىزدى قاققانىمىز جوق. بۇل بىلە بىلسەڭىز، ولشەۋسىز قۇرمەت. سول سەنىمدى اقتاۋدىڭ ورنىنا، قىسىلتاياڭ شاقتا قىزمەتتەن باس تارتقانىڭىزدى وپاسىزدىق دەۋگە اۋزىم بارماي وتىر.
ءابدىعاپار: ومىردە بيلىكتەن دە بيىك مۇرات بار. جيھان سوعىسىنا بايلانىستى سالىقتىڭ ءتۇرى مەن مولشەرى كوبەيۋى حالىقتى ابدەن تيتىقتاتتى. ىشكى جاقتان ىعىستىرىلعان رۋلار سانى ۇدەمەسە كەمىمەك ەمەس. جەر تارىلا باستادى. تورعاي كولەمىنە حالىق سىيماي بارادى. «ازعانا اسقا باقاۋىل بولما» دەپ، حالىقتىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن ابىرويسىز مانساپتان، اش جۇرگەندى ارتىق سانادىم.
وياز. سولاي دە... ال، مىنا ارىزعا نە دەيسىز؟ «ۇكىمەتكە قارسى نارازىلىعى ورشىگەن شونجار ءابدىعاپار، ەل ىشىندە پاتشا اعزامعا قارسى ۇگىتكە بەلسەندى كىرىستى. ماڭايىنا توپتاپ جىگىت جيناپ، ۇرى ۇستاپ، بولىستارعا سەس كورسەتۋىن قويار ەمەس. كوكشەتاۋ جاعىنان جۇدىرىق، سىزدىق سياقتى قاراقشىلار سونىڭ اۋلىن پانالاپ وتىر. كەزىندە ارازداسقان بەلگىلى باۋكەسپە امانگەلدى ۇدەربايۇلىمەن قايتادان اۋىز جالاستى». وسىعان سەنەيىن بە، سەنبەيىن بە؟
ءابدىعاپار (مىرس ەتىپ). ءارى قاراي جالعاي بەرىڭىز...
وسى ساتتە ويازدىڭ كومەكشىسى ۇستەل ۇستىنە تاعى ءبىر ارىزدى اكەلىپ قويىپ، قۇلاعىنا سىبىرلايدى.
وياز. ايتىپ اۋىز جيعانشا تاعى ءبىر ارىز ءتۇستى. وقيىق. «ابدەن استامسىعان ءابدىعاپار جانبوسىن ۇلى، دالا ءداستۇرى مەن ۇكىمەت زاڭىنا دا پىسقىرماي، جەكە دارا بيلىك جۇرگىزۋگە كوشتى. جونىمەن كەتىپ بارا جاتقان كىشى ءجۇزدىڭ ءۇش جىگىتىن ۇستاپ الىپ، جەرگە تىرىدەي كومىپ، قۇن ورنىنا مىلتىق سۇراتىپ وتىر». سىزگە قارۋ نە ءۇشىن كەرەك، ابدۋلعاپار مىرزا؟
سىرتتا گۇرسىلدەگەن مىلتىق داۋىسى.
ءابدىعاپار ورنىنان تۇرىپ سىرتقا كوز سالىپ: بۇل دۋاندا شىركەۋ مەن مەشىت، مەكتەپتەن بۇرىن اناۋ كازارما سالىندى ەمەس پە؟ مىلتىق – جەتى قازىنانىڭ ءبىرى، «جاياۋ جۇرسەڭ تاياعىڭ، قارنىڭ اشسا تاماعىڭ». مەنىڭ جالعىز قارۋىمنان كۇمانداناسىز، ال، كۇنى-تۇنى نىسانا كوزدەپ، سوعىس ونەرىنە ماشىقتانىپ جاتقان اناۋ توپتى اسكەر سىزگە نە ءۇشىن كەرەك، وياز؟
وياز (اشۋلانىپ ۇستەلدى ءبىر ۇرىپ). بۇل كيرگيزدار تۇمسىعىن تىعاتىن ماسەلە ەمەس، دوعار تاجىكەلەسۋدى. قولعا تۇسكەن ءۇش ادام، مەيلى، ولار ۇرى بولسىن، تەرگەپ، تەكسەرمەي قاتاڭ جازالاۋعا قاقىڭ جوق. ۇكىمەتتىڭ زاڭى بار تەزگە سالاتىن.
ءابدىعاپار. (باياۋ ۇنمەن) ۇكىمەتتىڭ زاڭى بولسا، دالانىڭ دا ءوز ءداستۇرى بار. ءقازىر ەلدىڭ جاعدايى ءماز ەمەس. ۇرلىق-قارلىق ءورشىپ تۇر. ۇكىمەت زاڭى مۇنى تيۋعا قاۋقارسىز. «ۇرىلار ۇلىقتارمەن اۋىز جالاسىپ وتىر» دەپ ويلايدى اشىنعان حالىق. بۇلاي كەتە بەرسە، ءبىر كۇنى بۇلعاق باستالارى حاق. سول ءۇشىن قاتال جازا قولدانۋىما تۋرا كەلدى. ال، ءسىز تۇتقىنداعان وتىز جىگىتتىڭ قىلمىسىن تۇگەل تەكسەردىڭىز بە؟
وياز. ولاردى تەرگەپ، تەكسەرۋگە ۋاقىت تا جوق، قۇلقىم دا جوق. ءبارى دە باسكەسەر، باۋكەسپەلەر. ەح، بۇل قانىشەرلەردەن قۇتىلار كۇن قاشان تۋادى ەكەن؟
ءابدىعاپار. (داۋىسىن جۇمسارتىپ) مەنىڭ كەلۋ سەبەبىم دە وسى جاعدايعا بايلانىستى ەدى، وياز مىرزا. ماعان سەنىڭىز، قاراقشىلاردى ءوزىم جازالايمىن. قاشقان-پىسقان قاندىقولداردى كوزىمنەن تاسا قىلماي، شەكتەن شىققانداردى ەل الدىندا قارا بەت قىلۋىمنىڭ سەبەبى ەندى تۇسىنىكتى شىعار؟ تورعاي تۇرمەسىنە قامالعان وتىز جىگىتتىڭ ىشىندە مەنىڭ تۋىستارىم دا وتىر. اراسىندا امانگەلدى دە بار. قىلمىسكەرلەردى قولىما بەرسەڭىز، ءومىرى ەل بەتىنە قاراي المايتىن ەتىپ ءوزىم جازالايىن. ورىس بيلىگى سوتتاسا، قىر قازاعىنىڭ نارازىلىعى ءورشي بەرمەك. ءار جىگىتتىڭ ارتىندا رۋلى ەلى تۇر. مۇنىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايدى.
وياز. ءسىز ءارقاشان تەرەڭنەن ويلايسىز، ابدۋلعاپار. ءبىراق، يمپەرياعا دەگەن مۇنشالىقتى قامقور نيەتىڭىزگە يلانا الماي وتىرعانىم. ونىڭ ۇستىنە امانگەلدى ۇدەرباي ۇلى - ساياسي قىلمىسكەر. «تورعاي جارمەڭكەسىندەگى قاندى قاقتىعىستا ورىس ءمۇعالىمىن تاپ سول قاراقشى مەرت ەتتى» دەگەن كورسەتىندى بار. بۇل - گۋبەرنيا سوتى قارايتىن ءىس.
ءابدىعاپار قالتاسىنان الىپ تايتۇياق التىن سالىنعان دوربانى قويادى.
ءابدىعاپار. امانگەلدى وسىعان دەيىن دە ءۇش رەت ءىستى بولدى. كوشىمبەك بي باستاعان تۋىستارى، قايىنجۇرتى ونى كوكشەتاۋ سوتىنان دا الىپ شىقتى. قازاقتىڭ بارىمتاعا تۇسەر جىلقىسى بىتپەي بۇل جالعاسا بەرمەك. تەنتەكتى تەك دالانىڭ سوتى عانا توقتاتا الادى. امانگەلدى - ارلى جىگىت. ءسىز مەنى ءتۇسىندىڭىز دەپ ويلايمىن، مىرزا.
وياز. (قولىن ءبىر سىلتەپ «وسىمەن بۇل اڭگىمەنى توقتاتايىق» دەگەن يشارامەن) سىزگە قويار ماڭىزدى ءبىر سۇراعىم بار ەدى، ابدۋلعاپار جانبوسىنوۆيچ. ءقازىر جاھان سوعىسى ءجۇرىپ جاتقانىن بىلەسىز. ورىس حالقى قارۋ الىپ شايقاستا ءجۇر. مەيىربان پاتشا اعزام سوندا دا بۇراتانا حالىقتاردان اسكەر العان جوق. اگاراكي، قازاقتان سولدات الا قالسا، ءسىز وعان كەلىسەر مە ەدىڭىز؟
ءابدىعاپار. بۇنى قازاقتىڭ وقىعاندارى قوستاپ، ۇنەمى گازەتتە جازىپ كەلەدى. قازاق - تۋمىسىنان قابىلەتتى حالىق. جاقسىنى دا، جاماندى دا تەز مەڭگەرەدى. ات ۇستىندە سويىل سىلتەسكەن ادام، مىلتىق الىپ شايقاسقا دا تۇسە الادى. تەك سوعىس ونەرىن، قارۋ جاساۋدىڭ تەتىگىن ۇيرەتسە بولعانى.
وياز. (مىرس ەتىپ) تەتىگىن ۇيرەتسە دەڭىز... تەتىگىن ۇيرەتۋ. ميعا سىيمايدى... راحمەت سىزگە، ابدۋلعاپار مىرزا. شىعا بەرىڭىز.
ءابدىعاپار قوشتاسقان يشارا جاساپ شىعىپ كەتەدى. ورتادا ويعا باتقان وياز تايتۇياق التىندى سالماقتاپ تۇرادى.
وياز. دااا، وڭاي شاعىلار جاڭعاق ەمەس. ساۋدالاسا بىلەدى. دەگەنمەن، ونىڭ قاراقشىلارىنىڭ جازاسىن جەڭىلدەتۋ كەرەك بولدى ەندى... جابايىلار سىبىرگە بارىپ نە قارىق قىلار دەيسىڭ. /ويعا باتىپ/ قۇداي ۇمىت قالدىرعان قۋ مەديەن. ءبىر قاراساڭ تۇك قىزىعى جوق سۇرقاي دالا. سول دالادا قانداي تارتىس، تىرشىلىك ءۇشىن مايدان ءجۇرىپ جاتىر. بۇلاردا بولاشاق جوق. بەينە شۇڭقىردا قالىپ قويعان بالىق سياقتى. سۇزەكىڭدى سال دا، شۇپىرلەتىپ الا بەر. يمپەريا ءۇشىن مەن كىممىن؟ ءجاي ءبىر قۇلمىن. ال، مىنا جۇرت ءۇشىن قاھارىم حاننان بەتەر. ەندەشە، كيرگيزدار وزدەرى ايتپاقشى، «بارىندا باتىپ ءىش». «دايۋت بەرۋ، بيۋت بەگۋ. /قىزمەتكەرلەرىنە بۇيىرىپ/ جينالىڭدار، جولعا شىعامىز.
وياز قولىن سىلتەپ، تەز-تەز باسىپ شىعىپ كەتەدى.
ءۇشىنشى كورىنىس
تورعاي دۋان. داۋرىققان جۇرت. ورتادا ۇزىن مىنبەر.
دۇكەنباي. اسكەرگە ادام بەرمەيمىز!
قايىربەك. مالىمىزدى، جەرىمىزدى العانى ازداي، ەندى جانىمىزعا قول سالايىن دەدى مە؟
قويانباي. پاتشانىڭ قىزىل ءيتتىڭ تەرىسىنە ءمور باسىپ، «قازاقتان اسكەر المايمىز» دەگەن انتى بار.
دىلدابەك. يت ەمەس، بۇزاۋدىڭ تەرىسىنە.
دۇكەنباي. اق پاتشا انتىنان تايماسىن...
نارىكباي. ونسىز دا ءسىڭىرىمىز شىققانى ازداي، ەندى سولداتتىڭ ءىنىن قازۋ قالىپ ەدى.
قويانباي. بالا ولگەنشە شال ءولسىن، مەنى جىبەر، بالام قالسىن.
سۇلەيمەن. قاۋلاعان كوك قۇراقتاي ورەندەرىمىزدى وتقا سالىپ قالايشا شىداپ وتىرماقپىز؟
داۋىلباي. دابىرلاماڭدار، گۋبەرناتور كەلە جاتىر...
نارىكباي. كۇبەرناتىردىڭ وزىمەن سويلەسەيىك...
قايىربەك. ويباي-اۋ، وعان قارسى ءسوز ايتار كىمىڭ بار؟
وياز، گۋبەرناتور جانە احمەت بايتۇرسىنوۆ، كۇزەتشىلەرى، بىرەر باي-بولىستار مىنبەرگە شىعادى.
وياز. قۇرمەتتى كيرگيز مىرزالارى! پاتشا اعزامنىڭ 1916 جىلعى ماۋسىمداعى جارلىعىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن بىزگە گۋبەرناتور ەۆەرسماننىڭ ءوزى كەلىپ وتىر. بۇل ميحايل ءميحايلوۆيچتىڭ سەندەرگە كورسەتكەن قۇرمەتى. مۇنى ەسكەرۋلەرىڭ كەرەك. ءقازىر يمپەريادا جاعداي كۇردەلى. كيرگيزدار بۇعان دەيىن جومارتتىق تانىتىپ، رەسەي-گەرمان سوعىسىنا شيكىزات، ەت، جىلقى وتكىزىپ، قولدان كەلگەن كومەگىن كورسەتتى. مارحاباتتى پاتشا-اعزام بۇل جاقسىلىقتارىڭىزدى ۇمىتپايدى.
امانگەلدءى. ەي، سۇرقىلتاي، سەنىڭ نە ايتارىڭ بەلگىلى. ءبىز گۋبەرناتوردى تىڭداۋعا كەلىپ تۇرمىز. پاتشا جارلىعىن ءوز اۋزىمەن ايتسىن.
«دۇرىس ايتادى، گۋبەرناتور سويلەسىن» دەپ قوستاعان حالىق.
گۋبەرناتور. (امانگەلدى جاققا اشۋلى كوزبەن قاراپ) كىم بۇل؟
وياز. امانگەلدى دەگەن بۋنتار وسى. ءسىزدىڭ سويلەۋىڭىزدى تالاپ ەتەدى.
گۋبەرناتور. تالاپشىلىن بۇلاردىڭ... نە تۇسىندىرەتىنى بار. ۇلى مارتەبەلىمنىڭ جارلىعى بويىنشا سوعىسقا ورتا ازيادان، ءىشىنارا ءسىبىر حالىقتارىنان 19 بەن 43 جاس ارالىعىنداعى 400 مىڭ ەر ادام رەكۆيزيسيالانادى. جوسپار بويىنشا كيرگيزداردان 240 مىڭ ادام تىل جۇمىسىنا الىنادى. ءبىرىنشى كەزەڭدە 19-31 جاس ارالىعىندا، ەكىنشى كەزەڭدە 32-43 جاس ارالىعىنداعىلار جونەلتىلەدى. تورعاي وبلىسىنان 60 مىڭ ادام جىبەرىلەدى. بۇل – مىندەت! پاتشا جارلىعى تالقىلانبايدى.
سەڭدەي سوعىلىپ، مەڭ-زەڭ كۇيگە تۇسكەن حالىق.
قويانباي. استاپىراللا.
قايىربەك. اق پاتشادان ىنساپ كەتكەن ەكەن.
دۇكەنباي. سۇمدىق عوي مىناۋ.
نارىكباي. قىرىلماعان نەمىز قالدى.
قويانباي. گۇبەرناتىر قاتتى كەتتى عوي.
وياز. (جۇلقىنىپ) نەمەنەگە بۇلداناسىڭدار. جاقسىلىقتى بىلمەيتىن وڭشەڭ وڭباعاندار. سەندەر نە، زيالى قاۋىمنان اقىلدىسىڭدار ما؟ الدە ۇلى ورىس حالقىنان جاندارىڭ ارتىق پا؟
وياز «ءتۇسىندىر» دەگەندەي احمەت بايتۇرسىنوۆقا ىم قاعادى.
احمەت بايتۇرسىنوۆ. اعايىندار، بەكەرگە داۋرىقپايىق. سوزگە قوناق بەرىڭدەر. مايدانعا شاقىرعاننان قورقۋدىڭ قاجەتى جوق. جالعىز قازاقتار عانا ەمەس، وزگە ميللاتتار دا الىنىپ جاتىر. تىل جۇمىسى دەگەن تەك عانا سوعىسۋ ەمەس، مايدان ءوڭىرى ماڭايىندا جول سالۋ، قۇرىلىس تۇرعىزۋ سياقتى جۇمىستارعا جەگىلۋ. بارساڭدار ونەر ۇيرەنەسىڭدەر، زاماننىڭ قالاي وزگەرىپ جاتقانىن بىلەسىڭدەر. كوزدەرىڭ اشىلادى ءارى ءتۇرلى سالىقتان بوساتىلاسىڭدار. جالاقى الاسىڭدار. بىزدەر، الاش ازاماتتارى، مايدانعا الىنعاندارعا ءتىلماشتىق كومەك كورسەتىپ، قاقىن قورعايتىن ەرىكتىلەر ۇيىمداستىرماقپىز...
ءابدىراحمان. (توپتىڭ ورتاسىنان شىعىپ) ايتقانىڭنىڭ ءبارى ءجون، احمەتجان. ۇلىقسات بولسا، مەنىڭ ءبىر ساۋالىم بار.
گۋبەرناتور. (زىركىلدەپ) بۇل قايسى تاعى، نە ايتپاق؟
احمەت بايتۇرسىنوۆ. بۇل - يمانقۇلدىڭ ءابدىراحمانى دەگەن كىسى. ءدىندار، قاجى. مايقاراۋدىڭ بولىسى. ەلگە سىيلى، اسكەرگە كوپ جىلقى بەرگەن جومارت ادام.
گۋبەرناتور. وندا سويلەسىن...
ءابدىراحمان: ءبىزدىڭ قازاق پاتشانى قۇدايدىڭ جەردەگى كولەڭكەسى دەپ، بۇيرىعىنا قارسى كەلمەگەن جۇرت ەدىك. ۇكىمەت نە سۇراسا دا، بۇلك ەتپەي كوندىك. ودان تۇرمىسىمىز وڭالىپ، جانىمىز قالار ءتۇرى كورىنبەيدى. كەشەگى حالىق يەسى حاندارىمىزبەن «قازاقتان اسكەر المايمىز» دەپ انتتاسقان اق پاتشا سەرتىنەن تايىپ، نيزامىن وزگەرتتى. «ۋادە - قۇداي ءسوزى» دەگەن قايدا قالادى؟ سوزىنەن ءبىر تايقىعان اعزام، ەرتەڭ جانى قىسىلعاندا جاستارىمىزدى وقتىڭ الدىنا ايداپ سالماسىنا كىم كەپىل؟
«دۇرىس ايتادى» دەپ قوستاعان حالىق.
امانگەلدى. (اتىپ شىعىپ قولىن سەرمەپ) ابەكەڭدىكى ءجون ءسوز. ءبىر ادام دا بەرمەيمىز. پاتشانىڭ قياناتى شەكتەن شىقتى. گۋبەرناتور تۇگىلى، نيكولايدىڭ ءوزى كەلسە دە ايتارىمىز وسى. ورىسقا قالقان بولامىز دەپ جات جەردە باسىمىز قالعانشا، اتامەكەنىمىزدە الىسىپ ولەيىك!
نارىكباي. باۋىزداردا لاق تا باقىرادى. ءبىزدى ايايتىن ۇكىمەت جوق، وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم.
دۇكەنباي.اق پاتشا ءبۇيتىپ «جارىلقاماي-اق» قويسىن.
سۇلەيمەن. بارمايمىن مايدانعا.
قايىربەك. بەرمەيمىن بالامدى اسكەرگە.
حالىق تولقۋى كۇشەيىپ، مىنبەردەگىلەر ساسقالاقتاپ، ابىر-سابىر كۇيدە.
وياز جانۇشىرعان كۇيدە كومەك كۇتكەن كەيىپپەن: ابدۋلعاپار جانبوسىنوۆيچ، ابدۋلعاپار جانبوسىنوۆيچ. ءسىز نە دەيسىز، باسۋ ايتىڭىز مىناۋ ەلگە.
حالىق قالت تىنىپ، ءابدىعاپار مىنبەردىڭ الدىنا كەلىپ، گۋبەرناتورعا كوزىن تىكتەپ، قامشىسىن سوزادى.
ءابدىعاپار. (كۇرت وزگەرگەن جالىندى ۇنمەن) مەنەن جانىڭدى سۇيىنتەر ءسوز شىقپاس، وياز. «حالىق قالاسا حان تۇيەسىن سويادى». جولايىراققا كەلگەندە جادىگويلەنىپ، جۇرتىمنان بولىنە الماسپىن. ەلدى ابدەن اشىنتقان وزدەرىڭ. «قارعا دا بولسا حالىق ەدىك»، قۇرمەتىڭ قايدا، گۋبەرناتور مىرزا؟ كيرگيز ەمەس، قازاق دەسەڭ، ءتىلىڭ قىرقىلىپ قالا ما؟ شىرەنە-شىرەنە اقىرى شىدەردى ۇزدىڭدەر. مەن كەلىسپەيمىن پاتشانىڭ جارلىعىنا. سەندەر ءبىزدى ادام عۇرلى كورىپ تۇرعان جوقسىڭدار. مال سياقتى تىركەتىپ جاتىرسىڭدار. وقىعاندار «قازاقتى اسكەرگە الىڭدار، سوعىس ونەرىن ۇيرەتىڭدەر» دەپ جالىنعاندا قايدا قالدىڭدار؟ ەندى جان القىمعا كەلگەندە، جاناشىرسيسىڭدار. «ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بار!». اللا دەپ اتقا قونايىق، اعايىن!!!
ۇرانداپ، ەرەۋىلدەگەن حالىق. گۋبەرناتور مەن ويازدى قورشاعان سولداتتار، سوڭىنا ەرگەن بولىستار ساقتانا قورعانىپ، ءبىر بۇيىرگە ىعىسىپ، شىعىپ كەتەدى. امانگەلدى باستاعان توپ ولار دا جەلپىنىپ، ءبىر بولەك كەتەدى. ورتادا بىر-بىرىنەن كوز الماي جاقىن كەلگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ءابدىعاپار. ولاردى اڭدىپ، تىڭ-تىڭداپ قالعان داۋىلباي.
احمەت بايتۇرسىنوۆ. (كۇيزەلە) مۇنشالىقتى اقكوز ەمەس ەدىڭ عوي، ءابدىعاپار. كوپە-كورەنەۋ وتقا ايداعانىڭ قالاي؟ ەرەۋىلدى ەمەس، ەل بولۋدى ويلاساڭ نەتتى؟
ءابدىعاپار. /تەبىرەنىپ/) كەمەل اقىل قيسىنىن كەلتىرە الماعان نارسەنىڭ، البىرت اشۋمەن شەشىلەتىن تۇسى بار. ءقازىر حالىق اشىققان قىرانداي. يەسىنە تۇسۋدەن تايىنباي تۇر. تەمىردى قىزىپ تۇرعاندا سوعىپ قالسام دەيمىن. مەنىڭ ماقساتىم – دۇربەلەڭدى پايدالانىپ، وزبىر پاتشادان ىرگەمدى ءبولۋ، بۇيدامدى ءۇزۋ.
احمەت بايتۇرسىنوۆ. ورىس - پاتشالى ەل. وڭايلىقپەن الدىرتپايدى. ەرتەڭ اسكەر شىعارىپ، قىناداي قىرادى عوي. باسقا وڭىردە قانعا بوكتىرىپ جاتىر قارسىلاسقاندى. سونى تۇسىنسەڭشى. ارىستانمەن ارپالىسار شاماڭ بار ما؟ قولىڭدا قارۋىڭ دا جوق.
ءابدىعاپار.ۇياسىنا قاتەر تونگەندە جۇدىرىقتاي تورعاي ءابجىلانعا قارسى تۇرماي ما؟ تورعاي قۇرلى بولماعانىمىز با؟ «كۇشىم تەڭ ەمەس» دەپ بۇعا بەرسەڭ، سۇعا بەرەدى. ءقازىر ەڭ ورايلى ءسات. مىنا سوعىس پاتشانى ابدەن شاتقاياقتاتتى. كوپكە ۇزاماي ءوزىنىڭ دە اياعى كوكتەن كەلەر.
احمەت بايتۇرسىنوۆ. جۇرت بىتكەنمەن جاۋلاسىپ، ەكونوميكاسى تۇرالاعان يمپەريانىڭ كۇنى تاياۋ دا شىعار. ءبىراق، جىلاندى ءۇش كەسسەڭ دە كەسىرتكىدەي قاۋقارى بار عوي. جاعاسى سەنىڭ قولىڭ جەتەر جەردە ەمەس.
ءابدىعاپار. (مىنبەرگە كوتەرىلىپ) ماعان سالسا، جەتى باستى ايداھار بولىپ كەتسىن. قۇلدىققا ماڭگىلىك ءتوز دەيسىڭ بە ەندى؟ «قازاقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءوزى پروبلەماعا اينالدى» دەپ گازەتىڭە جازعان ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ؟ /قونىشىنان گازەتتى الىپ احمەتكە ۇستاتا سالادى/ قۇلىن ەتىنە كەكىرىك اتىپ، قىمىزعا ماس بولسا، ودان ارعىنى ويلامايتىن مەشكەيلەرگە ەل تىزگىنىن ۇستاتتى. بيلىگىڭنىڭ بيىگى بولىستىق. ادىلدىك ىزدەپ جۇگىنسەڭ، تۋرالىق قىلار تورە جوق. ۇلىعىڭنىڭ جەمساۋى – قۇردىمنان بەتەر. اتتاپ باسساڭ – پارا. قىل ارقانى قىلتاماعىمدى قىسىپ بارادى. ءبۇيتىپ قورلىققا توزگەنشە، اقىرىپ مايدانعا شىعايىن.
احمەت بايتۇرسىنوۆ. ءبىزدىڭ دە كوكسەگەنىمىز - دەربەس ەل بولۋ. ونىڭ دا كوكجيەگى كورىنگەندەي. مەن «سوڭىنا ەرگەن ءتامام جاندى قانعا بوكتىرىپ الاسىڭ با» دەپ قورقام.
ءابدىعاپار. (مىنبەردەن ءتۇسىپ) مەنىڭ كۇرەسىم - ادىلەت كۇرەسى. جەڭسەم - عازى، ولسەم - شەيىتپىن. وكىنەر تۇگىم جوق. باقىتقا بارار جول قاشان جەڭىل بولىپتى؟
احمەت بايتۇرسىنوۆ. ءتۇبى قايدا سوعارى بەلگىسىز تاۋەكەلدىڭ قايىعىنا ءمىندىڭ، ءابدىعاپار. تاعدىر داۋىلىنان ساقتاسىن، ارتىڭا ەرگەن حالىقتى جارعا ۇرىندىرماساڭ جارادى. قازاقتىڭ قايراتى اقىلىنا باعىنباسا نە شارا؟
ءابدىعاپار. (احمەت بايتۇرسىنوۆتى قۇشاقتاپ) «قابانعا ەرگەن قانعا بويالادى» دەۋشى ەدى. ەڭ قاتەرلى ساپاردا ءجۇرسىڭ، ءوزىڭ دە ساق بول، احمەت. ءوز اكەڭ بايتۇرسىن مەن اقتاستى يتجەككەنگە بايلاپ بەرگەن بۇل ەل ساعان وپا بەرە قويماس. باۋىرلارىن ويلاپ، قايعىدان قان جۇتقان انامنىڭ نالاسىن ويلاسام، كوكىرەگىمدى كەرنەگەن كەك جانىما مازا بەرمەيدى.
احمەت بايتۇرسىنوۆ. وق ءتيىپ ون ۇشىمدە وي تۇسىرگەن، جۇرەكتەگى جارامدى قوزعادىڭ-اۋ. اكەمدى سوتتاتقان ورىستان وپا كۇتپەيمىن. ءبىراق، شەن ءۇشىن ەمەس، ەل ءۇشىن ءتوزىپ جۇرگەنىمدى ءتۇسىن.
ءابدىعاپار. تاۋەكەلدىڭ وتكەلىنەن امان وتسەك، جولىمىز توعىسار. كورىسكەنشە قايىر، قوش، ناعاشى!
احمەت: الۋا اپاما دۇعاي سالەم، جيەن...
ەكەۋى قۇشاقتاسىپ قوشتاسىپ، ءابدىعاپار جالت بۇرىلىپ، جىلدام باسىپ شىعىپ كەتەدى. وز-وزىمەن ويعا شومعان احاڭ كۇبىرلەپ ولەڭ وقيدى.
احمەت بايتۇرسىنوۆ:
قالتىلداق قايىق ءمىنىپ ەسپەسى جوق،
تەڭىزدە ءجۇرمىز قالقىپ كەشپەسى جوق.
جەل سوقسا، قۇيىن قۋسا جىلجي بەرۋ،
بولعانداي تابان تىرەر ەشنارسە جوق.
بۇل كۇيگە بۇگىن ەمەس، كوپتەن كىردىك،
الدى-ارتىن اڭداماعان بەتپەن كىردىك.
شىعارماي ءبىر جەردەن باس، ءبىر جەڭنەن قول،
الالىق التى باقان دەرتپەن كىردىك.
...ەە، ساحارادا ءورت شىقتى. جالىنى قازداي قالقىعان قازاقتىڭ قاناتىن شارپىماسا نەتتى!
اشۋلى وياز بەن گۋبەرناتور احاڭنىڭ ۇستىنە جەتىپ كەلەدى. سوڭدارىندا ءلاپبايشىل توبىر.
گۋبەرناتور. بۇل نە ماسقارا، جابايى كيرگيزدارعا جەلىك ءبىتتى دەگەن نە سۇمدىق؟ احمەت مىرزا، وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇرگىزگەن اگيتاسيالارىڭنىڭ ناتيجەسى قايدا؟
احمەت بايتۇرسىنوۆ. (گازەتتى ۇسىنىپ) ءبىز جازۋداي جازدىق. حالىق ءقازىر اشۋعا ەرىك بەرىپ وتىر. مۇنىڭ ءبارى ستولىپين رەفورماسىنىڭ كەسىرى. ساباسىنا ءتۇسۋ ءۇشىن قازىناعا وتكەن قۇنارلى جەرلەرىن قايتارىپ، سالىقتان بوساتارسىزدار، بالكىم...
گۋبەرناتور. اڭساپسىڭ، قايتا باس كوتەرمەس ءۇشىن سالىقتى ەسەلەۋ كەرەك بۇلارعا. جەرىن تاعى الامىن. قۇتىرعان ەكەن بالەمدەر. سەن، وياز، (جاعاسىنان الىپ جۇلقىلاپ) مىنا بولىستارىڭ نەگە سويلەمەدى مانا. بەرگەن پۇلىنا قىزىعىپ وڭشەڭ توپاس، بوققارىنداردى قاپتاتقانسىڭدار بيلىككە. (كەبەجە قارىن بولىستاردى نۇقىپ). ەلدى ەرتە الار ءبىرى جوق. اناۋ ءابدىعاپارلاردى شىجىمداپ، اتاق-مانساپ بەرىپ، ءوز جاعىڭدا ۇستاۋ كەرەك ەدى. امانگەلدى نەگە سوتتالماعان وسى ۋاقىتقا دەيىن؟ «بۇلىكشىلەردىڭ ورنى تۇرمە» دەپ قاشانعى ايتامىن؟
وياز. كەشىرىڭىز گۋبەرناتور مىرزا. ول وتكەندە باسقاشا...
گۋبەرناتور. بىلشىلداما. تەز ورىنبورعا حابار جىبەر. تكاچەنكو قولداعى بار سولداتتى الىپ ، اتتانسىن تورعايعا. ول از دەسەڭ، تۋرگەنوۆ پەن لاۆرەنتيەۆتىڭ اسكەرى شىقسىن. ءبىرىن قالدىرماي قىرىڭدار باس كوتەرگەندەردىڭ.
احمەت بايتۇرسىنوۆ. ميحايل ميحايلوۆيچ... ولاي ەتۋگە بولمايدى.
گۋبەرناتور. ەششە كاك بولادى. ۇلى روسسيا ءۇشىن تەر توگۋگە ارلانسا، وندا مەن ولاردىڭ قانىن توگەيىن.
داۋىلباي. مىرزا، احمەت بايتۇرسىنوۆقا سەنۋگە بولمايدى. ول ابدىعاپارمەن ىم-جىمى ءبىر ادام. جاڭا عانا ەكەۋى اسكەرگە ادام بەرمەۋ جايلى سويلەستى. بۇلار بىر-بىرىمەن ناعاشىلى جيەندى كىسىلەر.
گۋبەرناتور احمەت بايتۇرسىنوۆقا وشىگە قاراپ. اح، سولاي ما؟ تاك، سەن كىمسىڭ؟
داۋىلباي. مەن قاراقوعا بولىسىنىڭ ستارشىنى ەستايلاق ۇلى داۋىلباي.
گۋبەرناتور. سەن بولىس بولعىڭ كەلە مە؟
داۋىلباي. ويباي-اۋ، مىرزا، ەندى وعان...
گۋبەرناتور. سەن بۇگىننەن باستاپ ءابدىعاپاردىڭ جانىنا باراسىڭ. بۋنتارلاردىڭ ءاربىر باسقان قادامىن بىزگە بايانداپ تۇراسىڭ. شاما كەلسە، ءابدىعاپاردى ءولتىر. الداعى سايلاۋدا تىكەلەي ءوزىم باسشىلىققا الىپ، سەنى بولىس سايلاتام. ۇقتىڭ با؟
داۋىلباي. (ءيىلىپ) ءسىز ءۇشىن بارىنە دايارمىن، مىرزا.
ءتورتىنشى كورىنىس
حان سايلاۋ ءراسىمى.
امانگەلدى. (قىلىشىن سۋىرىپ الىپ) اعايىن، ون ءۇش بولىستىڭ يگى جاقسىلارى تۇگەل جينالدىق. بۇل - تاعدىرىمىز تالقىعا تۇسكەن جيىن. الاش بالاسى اتقا قونىپ، انتىن بۇزعان اقپاتشاعا قارسى شىقتى. مىنا ىرگەڭدەگى ىرعىزدا ايجارقىن حان باستاپ ەل ەرەۋىلگە شىقتى. قوستاناي، اقمولا، قارقارالى، سەمەيدە دە تولقۋ بار. ورال، ساعىز بويى، جەتىسۋ جۇرتى دا جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ وتىر. نە ەرلىكپەن ولەمىز، نە جەڭەمىز! اقپاتشانى قۇلاتپاي، قىلىشتى قىنعا سالمايمىز! كىم نە دەيدى؟
ءابدىراحمان. اللا الدىندا قاقىمىز ءبىر ۇمبەت ەدىك. اق پاتشا تەڭ كورمەدى، كەم كوردى. وزدەرىڭ كۋا، ەلدىگىمىزدى كورسەتىپ، مىنا سماعۇل بار، ءتورت ادام ەلشى بولىپ پەتەربورعا دەيىن بارىپ قايتتىق. ادام ەكەن، يت ەكەن دەگەن ءبىرى جوق. مامىلەنىڭ جولى كەسىلدى. ەندى قالعان جالعىز تاڭداۋ - ادىلەت مايدانى. سەرتتەن تايعان پاتشانىڭ ءوزى، ەندى وعان قارسى شىقساڭ دا شاريعات ايىپتامايدى. ەل مۇددەسىنەن ايانارىم جوق، قالىڭ جىلقىمدى ساربازعا اتادىم. مىنە، مەن باسقاراتىن مايقاراۋ بولىسىنداعى اسكەرگە الىناتىنداردىڭ ءتىزىمى.
ورتاعا الىپ شىعىپ، ءتىزىمدى دار-دار ەتىپ ايىرادى.
«بارلىق جەردە سپيسوكتى تارتىپ الىپ، ورتەۋ كەرەك. كونبەگەن بولىستاردى ولتىرەمىز» دەپ ەلەۋرەگەن كەيكى، جاعىپارلار.
سماعۇل قامشى كوتەرىپ. ۇلىقتىڭ قامشىسى كوپ باتقان ءبىر جان بولسا، ول مەن شىعارمىن. ىرگەسىن دە كوردىم، تۇرمەسىن دە كوردىم. ىشتەن ىرىگەن پاتشانى سىرتتان شالىپ، قاشان قۇلاعانشا دىڭكەلەتە بەرەيىك. قۇدايعا شۇكىر، دالامىز كەڭ. قيمايتىنداي، قيرايتىنداي قالامىز جوق. شاڭىراعىمىزدى ارقالاپ، زەڭبىرەگىن سۇيرەتكەن سولداتىن يت اۋرەگە سالساق دەيمىن. بۇل توقساننان اسقان اكەم توكەنىڭ دە كەڭەسى.
ءابدىعاپار. بىزدەي ەمەس، ىشكى احۋالدان حابارىڭ مول. ساعان ءبارى ايقىن، سەن نە دەيسىڭ، ءالي؟
ءالىبي جانگەلدين. (ورتاعا شىعىپ) رەسەيدىڭ بارلىق ءوندىرىستى قالالارىندا جۇمىسشىلار نارازىلىعى ءورشىپ تۇر. ەڭبەكشى تاپتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن بولشيەۆيكتەر كۇش الىپ كەلەدى. كوپ وتپەي-اق نە ساراي توڭكەرىسى، نە جالپىحالىقتىق ريەۆوليۋسيا بولارى انىق. پاتشا قۇلايدى، ال جاڭا ۇكىمەت سەندەردى جازالامايدى. جاڭا ءداۋىر ورنايتىن كۇن جاقىن. ماعان سەنىڭىزدەر.
ءابدىعاپار. مەنىڭ دە ويىم وسىعان يلانىپ تۇر. جاپونمەن سوعىس كەزىندە پاتشا جانى قىسىلعاندا بيلىكتى گوسدۋماعا بەرىپ قويعان. مىنا سوعىس ودان بالەن ەسە اۋىر. قارۋ قاعىسار كۇن تۋسا، توكە قارتتىڭ ايتقانىنداي، قاشا ۇرىس سالارمىز. قالاي دا ەندى ورىسپەن وداق بولمايمىز. اتتەڭ، كۇشىمىز كەم. ءالىبي، سەن جانىڭا زياۋتدەندى ەرتىپ جولعا شىقساڭ قايتەدى؟ بۇقارا، تاشكەننەن ءوق-دارى، قارۋ ساتىپ الۋ كەرەك. ءبىرالى باي باستاعان داۋلەتتى ادامدار قارجى شىعارىپ وتىر. ءتۇبى ۇرىس سوزىلىپ كەتسە، قانداستارىمىزعا قاراي جىلىستايتىن دا كۇن تۋماسىنا كىم كەپىل؟ پانا بولار مەكەن شولىپ قايت.
ءالىبي جانگەلدين. مەن قازىردەن باستاپ اتتانايىن. قايتكەندە دە بەرىلمەڭدەر!
ءالىبي جانگەلدين جيىننان قول قۋسىرىپ، شىعىپ كەتەدى.
امانگەلدى. (ءزىلدى داۋىسپەن) سوعىس – ويىنشىق ەمەس. تاتىرداعى شايقاستا بەت الدى شاۋىپ، قانشاما بوزداق قىرىلدى. تورعايعا شابۋىلدا الاۋىزدىقتان كۇشىمىز السىرەدى. بۇلاي بولمايدى، اعايىن. ارعىن، قىپشاق، نايمان دەپ ەمەس، بوستاندىق دەپ اتقا قوندىق اۋەلدە. سول ءۇشىن بىزگە ورتاق ءتارتىپ كەرەك. رۋ-رۋعا حان سايلاپ، شەكەمىزدىڭ قىزعانى شامالى. ونى كەشەگى تورعاي شايقاسى كورسەتتى. بۇدان بىلاي ءبىر ادامنىڭ دارگەيىنە باعىنايىق!
«ءجون ءسوز»، «ورتاق حان سايلايىق» دەپ قوستاعان حالىق.
دوسان بي. الىستان بولجار ارىسىم، ءابدىعاپاردان كەمەل كىمىڭ بار؟ تەگىن سۇراساڭ، ارعى اتاسى حان نياز!
ءابدىراحمان. بارەكەلدى، حاندىقتىڭ جولى ءابدىعاپارعا تيەسىلى.
سماعۇل. اتاسى يمان كەنەسارىعا ەرىپ، ورىسپەن ولە ولگەنشە سوعىسىپ ءوتتى. تاسقا سالساڭ مايرىلماس اسىل بولات امانگەلدى باس ساردار بولسىن. تار جولدا تۇرمەنىڭ ءدامىن بىرگە تاتىپ ەدىك. وزبىرلىققا اشىنعان ارىستانىم، ايقاستا الدىرتپاس دەپ سەنەمىن.
قوستاعان حالىق. ءابدىعاپار ورتاعا شۇبار تۋىن الىپ شىعىپ، ءسوز سويلەيدى.
ءابدىعاپار. «اتقا ءمىندىڭ، اجالعا ءمىندىڭ». بۇل تەك ەزگىگە قارسىلىق ەمەس، ەلدىك جولىنداعى كۇرەس. مۇسىلماننىڭ بەلگىسى – اتام تىلەۋلىنىڭ شۇبار الا تۋىندى كوتەردىم. اق پاتشا قۇلاعانشا اتتان تۇسپەۋگە انت بەردىم!
«انت بەردىك، انت بەردىك» «اللا جار»، «ءيا، ءاۋراق، قۇداي، ءوزىڭ قولدا» دەپ شۋىلداعان جۇرت.
دوساي قاجى. ءاي، ءابدىعاپار، امانگەلدى! كوزىمىزدىڭ اعى مەن قاراسىن الدارىڭا سالىپ بەردىك. ورىنسىز وتقا سالىپ، وبالىمىزعا قالماڭدار!
ءابدىراحمان. ال، كانە، دوساي قاجى. بەر باتاڭدى!
دوساي قاجى قولىن كوتەرىپ الدىعا شىعادى.
ۋا، بارشا الەۋمەت،
سۇراساڭ باتا بەرەيىك.
پاتشاعا قارسى اتتانىپ،
ەر قارۋى - بەس قارۋ،
بويىمىزعا ىلەيىك.
بوستاندىق ءۇشىن تۋ ۇستاپ،
اللادان مەدەت تىلەيىك.
قاھارمان قول، ساربازدار،
كوك تىلگەندەي جارقىلداپ،
نايزاعايداي تونەيىك.
التىن جاپقان اق جەبە،
دالدەپ تۇيرەپ نايزانى،
جاۋ كوبەسىن سوگەيىك.
قايىرلى بولسىن باعىڭىز،
قۇتتى بولسىن تاعىڭىز.
عادىلدىك قىلىپ حالقىڭا،
جاققان سايىن جاعىڭىز.
پاتشادان كوردىك ءزابىردى،
قايعىلى تۇرعان شاعىمىز.
قايعىدان حالىق ارىلسىن،
التىن ەرلى اق بوز ات،
استىڭىزدا ارىسىن.
ون بەس مىڭ سارباز، قولىڭا،
قاھارمان ەرلىك دارىسىن.
ا، قۇدايىم، وڭداسىن،
بارشا اۋليە قولداسىن،
عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن،
جان-جاعىڭنان قورعاسىن، ءاۋمين.
«ءاۋمين» دەپ قول جايىپ، تىزەرلەگەن توپ.
ءابدىعاپار. بۇل مايداننىڭ جولى اۋىر. قارۋىمىز كەمشىن، بىلىگىمىز تومەن. ءبىزدى جەڭىسكە الىپ شىعار قايرات – اۋىزبىرلىك پەن سەنىم. سوندىقتان، ون ءۇش بولىستا حان كەڭەسى سايلاعان ەلبەگىلەر بيلىكتى السىن. ۇلىقتىڭ جانسىزدارىنا اياۋشىلىق جوق. ءار جەردە ۇستاحانالار اشىلىپ، قارۋ سوعىلسىن. «قۇس قاناتتى پوشتا» قالپىنا كەلتىرىلسىن. ازىرگە كورشى ۋەزدەردى قوسا المايمىز. ولاردىڭ جەلكەسىندە ۇلىقتىڭ ۇڭعىسى ءتونىپ تۇر. بەكەر مەرت ەتەرمىز. مىنەر ات، ىشەر استى ايتپاعاندا، كيىمىمىز دە الا-قۇلا. مەن ءوزىم باستاپ، قارساقپاي، جەزدىدەگى اعىلشىن شاحتالارىنىڭ ماتا، قايلا-كۇرەكتەرىن بوپسالايمىن. بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان!
امانگەلدى. ءار ون ادامعا - ءبىر قوس، ونباسى - ءجۇزباسىعا، ءجۇزباسى - مىڭباسىعا قالتقىسىز باعىنادى. مەرگەندەر جاساعى مەن شولعىنشى توپتى كەيكى باسقارادى. اقتوبە جاقتان كەلەر قاتەرگە، ءباھادۇر شاقشاق جانىبەكتىڭ اق تۋىن كوتەرگەن وسپان حاننىڭ ساردارى قاسىمحان توسقاۋىل قويسىن. وسى سەرتتە تۇرايىق.
دوسان بي. ءار قىرىق قويدان ءبىر قوي، ءار بەس قارادان ءبىر باس زەكەت الىنىپ، ازىق-تۇلىك قورى جاسالسىن. ۇرى-قارىلار قاتاڭ جازالانسىن.
ءابدىعاپار. سوسىن، مەنى «حان» دەپ داسەردەي قىلماي، «ءامىر» دەپ اتاساڭدار ەكەن.
دوسان بي. قابىرعادان قار جاۋسا،
اتان سۇيرەر دوڭبەكتى.
ەل شەتىنە جاۋ كەلسە،
ەرلەر كورەر بەينەتتى. ەندى ايانىپ قالمايىق، قارا قازان، سارى بالانىڭ قامى ءۇشىن، قارىنداستىڭ ارى ءۇشىن وتقا دا، سۋعا دا تۇسۋگە ءازىرمىز!
«ءسوز ءتۇيىنى وسى»، «بۇدان باسقا جول جوق»، «تايىنبايمىز» دەپ دۋىلداسقان حان كەڭەسى.
بوساعادان اتتاعان ءۇش ۇرى تىزەرلەپ كەلىپ وتىرا قالادى.
جاعىپار. مىناۋ باياعى ۇرىلار عوي.
1 ۇرى. كەزىندە تۋرا جولدان تايىپ، ارام كاسىپپەن جان باققانىمىز راس ەدى!
2 ۇرى. سول شاقتا ءبىزدى قاتاڭ جازالاپ، ومىرلىك ساباق بەردىڭىز.
3 ۇرى. ەندى كۇنامىزدى جۋىپ، قالىڭ قولعا قوسىلۋعا رۇحسات بەرىڭىز، الديار! ءسىزدى «اق پاتشاعا قارسى كوتەرىلدى» دەپ ەستىپ، ارنايى ات سابىلتىپ كەلىپ تۇرمىز.
دوسان بي. «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، ءقايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ».
امانگەلدى. (ۇرىنىڭ بەلىندەگى ارقاندى نۇسقاپ). ۇشەۋىڭ دە ساربازعا قوسىلاسىڭدار. كەزىندە اساۋ جىلقىعا قۇرىق سالعان قۋسىڭدار عوي. ەندى سول ەپتىلىكتەرىڭدى سوعىستا كورسەتىڭدەر. بۇعالىقتارىڭدى پاتشانىڭ زەڭبىرەگىنە سالىپ، كوكپار تارتقانداي سۇيرەتەسىڭدەر، سولاي ما، كەيكى؟
كەيكى. ماعان سالسا، تەمىرىن سۇيرەتىپ اتتى قارا تەر قىلعانشا، وقتاۋشىسىن قاسقا ماڭدايدان اتا سالار ەدىم.
1 ۇرى. كەيكى اعا، وسى مايدان باستالعالى نەشە سولداتتى ءولتىردىڭىز؟
كەيكى. ساناپ جۇرگەن كىم بار، ايتەۋىر، امانگەلدىدەن كوپ ولتىرگەنىم حاق. ءاي، ءبىر وتىز-قىرقىن جەر جاستاندىرعان شىعارمىن-اق. الديار؟
ءابدىعاپار. قۇلاعىم سەندە، ەر كەيكىم؟
كەيكى. قۇدايعا شۇكىر، قول استىڭا «ۇرى-قارى» كوپ جينالىپ جاتىر. وسىنى پايدالانىپ، اق پاتشانىڭ جىلقىسىن بارىمتالاپ الساڭ قايتەدى؟
قارقىلداعان كۇلكى.
ءابدىعاپار. باسقا-باسقا، مەن تاپ وسى ازاماتتاردىڭ ساربازعا قوسىلۋىن جاقسى نىشانعا بالاپ وتىرمىن. بۇل - حالىقتىڭ ساناسىنىڭ ءوسۋى. ەل بىرىكسە، الىنبايتىن اسۋ جوق.
حان كەڭەسى رۋحتانىپ تارايدى. تۋ تۇبىندە تولعانعان ءابدىعاپار. ەسەبىن تاۋىپ جىلىستاپ، قولىنا سەمسەر ۇستاي كىرگەن داۋىلباي. سەمسەر سالماققا ىڭعايلانا بەرگەنگە، «مىرزام» دەپ شار ەتكەن تىنىشبالانىڭ داۋىسى شىعادى. جالت قاراعان ءابدىعاپار داۋىلبايدى شالىپ تۇسىرەدى. ونى بۇكتەپ استىنا سالىپ، سەمسەرىن يەگىنە تاقاتقان ءابدىعاپار.
ءابدىعاپار. كىمسىڭ، كىم جىبەردى؟ سەنى مۇندا جۇمساعان كىم دەيمىن؟
داۋىلباي. گۋبەرناتوردىڭ ءوزى...
ءابدىعاپار. (داۋىلبايدى القىمىنان الىپ) گۋبەرناتور ساعان قانداي تاپسىرما بەردى؟
داۋىلباي . كوتەرىلىسشىلەردىڭ ءار قادامىن اڭدىپ وتىر، ءابدىعاپاردىڭ كوزىن جوي دەدى، ال، نە دەيسىڭ؟
ءابدىعاپار. ءوزىڭ اكە-شەشە، قاتىن-بالاڭ بار نەمەسىڭ بە؟
داۋىلباي. (ىزالانا) نەمەنە، قاتىندى توپتاپ الىپ، توپىرلاتىپ بالا ءسۇيۋدى قۇداي سەنىڭ تۇقىمىڭا عانا جازىپ قويدى دەپ پە ەدىڭ؟
ءابدىعاپار. (تاڭعالىپ) سەن، سىلىمتىك، زاتسىز نەمە، سوندا شىنىمەن قازاقتىڭ دالاسىن قان قاقساتىپ، ايەل-بالاسىن قىرىپ، ەلدى توناپ جاتقان پاتشا اسكەرىنىڭ جاعىنا شىققانىڭ با؟
داۋىلباي. قازاقتى قان قاقساتقان پاتشا عانا ما ەكەن؟ قولىنداعى بيلىگى باردىڭ ءبارى تىزەسىن باتىرادى. سەن، ءابدىعاپار، ادىلەتشىل بولساڭ، باياعىدا، اناۋ ۇرداجىق اعايىندارىڭ، مەنىڭ قالىڭدىعىمدى تارتىپ الىپ، ءوزىمدى سوققىعا جىققاندا قايدا قالدىڭ؟
ءابدىعاپار. قياناتىم جوق دەمەيمىن. مەن دە پەندەمىن. ءبىراق، حالىق قارا بۋراداي شابىنىپ، قاھارىنا مىنگەن شاقتا قارا باستىڭ كەگىن قويا تۇرساڭ دا بولار ەدى عوي...
داۋىلباي. الداۋسىراتام دە. جوووق! سەنىڭ دە كوكسەگەنىڭ - بيلىك. وتىرىك دەشى؟ كەشە عانا ورىستىڭ ۇلىعىمەن اۋىز جالاسىپ، دالانى ۋىسىڭدا تىرپ ەتكىزبەي ءبۇرىپ ۇستاپ وتىر ەدىڭ. حالىق تولقىعاندا، ءبىر-اق، كۇندە جالت بۇرىلىپ، «حان» بولىپ شىعا كەلدىڭ. ورايلى ساتتە سەن «حان» اتانساڭ، ماعان نەگە بولىس بولماسقا؟
ءابدىعاپار. مەن بيلىكتى ايارلىقپەن العام جوق. بابادان ۇلگى جول، باسىما قونعان ب ا ق.
داۋىلباي. كوردىڭ بە، سەنىڭ باسىڭ شابىلماي، باسقاعا ب ا ق قونبايدى. ب ا ق دەگەنىڭ – تاق! تاق -بىرەۋ. سول ءۇشىن قانداي جولمەن بولسا دا، مەن بيلىككە جەتۋدەن ارلانبايمىن. ءبىر باسىڭدا ءۇش قاتىن، ءتورت قۇبىلاڭ ساي. مەن دە سەندەي شالقىپ ءومىر سۇرگىم كەلەدى.
ءابدىعاپار. ءۇۇنىڭدى وشىرە سالسام بولار ەدى. ءبىراق، سەنىڭ ارام قانىڭا قول بىلعاپ قايتەم. ورىس ويىنداعىسىن قىلىپ بولعان ەكەن. مانساپقۇمارلىق، ساتقىندىق سۇيەگىنە دەيىن سىڭگەن ەكەن بۇل قازاقتىڭ. سولداتىمەن ايقاسارمىن-اۋ، قانىنا ەنگەن بۇل قاسىرەتىمەن ءقايتىپ كۇرەسەم؟
داۋىلبايدى سىلق ەتكىزىپ بوساتىپ، جىبەرە سالادى. ءتورت اياقتاپ قاشا جونەلگەن داۋىلباي.
تىنىشبالا: باسىڭدى بايگەگە تىككەن ەكەنسىڭ، قاپا بولما... ەندى ءار كۇنىڭ ءقاۋىپ پەن قاتەرگە تولى بولماق.
ءابدىعاپار. باسقا تۇسكەنىن كورىپ الدىم.
تىنىشبالا. تۋ تۇبىنە توپ جينادىڭ، سۇلتانىم. اقىرى قايىرلى بولعاي...
ءابدىعاپار. الگى جەتەسىز ايتقانداي، كوكسەگەنىم حاندىق مانساپ ەمەس، تىنىشبالا. ەل تىعىرىققا تىرەلگەندە، تىعىلىپ قالا المادىم.
تىنىشبالا. مۇراتىڭ - بيىك، ماقساتىڭ - ايقىن. ءبىراق، ۇشساڭ قانات، قونساڭ قۇيرىق بولار، ويىڭدى ۇعار جۇرتىڭ بار ما؟
ءابدىعاپار (باياۋ، تەبىرەنگەن ۇنمەن) بار ازاماتتى باپتاماسام، ءمىنسىز ەردى قايدان تابارمىن؟! وتكەلى قىلكوپىردەن تار كوشتىڭ بۇيداسىن قولىما الدىم. امان ءوتۋدىڭ امالىن ايت، تىنىشبالا؟
تىنىشبالا. حاندىقتىڭ بۋىنا پىسسەڭ، قىلكوپىردەن قۇلاعانىڭ. وندا تۇسەر جەرىڭ - توزاق. وتسەڭ - ۇجىماق. باستاعان ەكەنسىڭ، تاستاما. جاسىعانىڭدى كورسەتپە جۇرتىڭا. ءالىڭ كەلگەنشە ءادىل بول، سوندا ايماعىڭ ايتقانىڭا يلانار، ايداعانىڭا كونەر. اقىرەتتىك ءبوزىڭدى بەلىڭە بايلاپ، الدىندا ءجۇر. اجالىڭ جەتپەي ولمەيسىڭ. قاتىن-بالا، مال-مۇلىككە باس قاتىرما.
ءابدىعاپار. قياناتقا كونبەدىم. قالعانىن قيامەتتە كورەرمىن. قۇدايدىڭ سەندەي جار بۇيىرتقانىنا رازىمىن، پەندەلىك ارمان جوق مەندە. جۇرتقا تۇلعا بولار جاعىپارداي جان باۋىرىم، ءۇش-تورت تۇياعىم ءىزىمدى باسىپ كەلەدى.
تىنىشبالا. استانا جۇرتىن مەڭگەرەر اقىلىڭ بار. الىستان بولجاپ ءىس قىل. قانشا قارۋى مىقتى دەگەنمەن، پاتشا اسكەرى دە ادام بالاسى. جىگىت قامال المايدى، قامالدى امالى الادى. اتامەكەننىڭ ءار جىقپىلى قورعانىڭ.
ءابدىعاپار. تۋ ۇستادىم با، جوق بولماسا ۋ ۇستادىم با، ءوزىم دە بىلمەيمىن، تىنىشبالا. تۋىم قۇلاسا، بۇيىرعانى ۋ بولسىن. مەنىڭ سەرتىم وسى.
بەسىنشى كورىنىس
گۋبەرناتور ەۆەرسمان مەن وياز. استان كەستەن كەڭسە ءىشى. قيسايىپ قالعان نيكولايدىڭ پورترەتى. قۇلاعى جەرگە تۇسكەن تەلەفون.
ەۆەرمان. (شاشىن جۇلىپ ەلەرىپ) بۇل نە سۇمدىق. «ايبىندى ورىس ارمياسى ايىرمەن قارۋلانعان جابايى كيرگيزداردان قورقىپ، كەيىن شەگىندى» دەگەنگە كىم سەنەدى؟
وياز: قولدان كەلگەنشە كۇرەسىپ جاتىرمىز. ولار دا ايانار ەمەس.
گۋبەرناتور. (ۇستەلدى ۇرعىلاپ) باسقا ولكەدەگى بۇلعاقتىڭ ءبارى جانشىلدى. باسشىلارىنىڭ باسى قاعىلدى. ال، الاقانداي تورعاي بەرىسپەي جاتىر. ۇلى مارتەبەلىم ءىى نيكولاي پاتشانىڭ تىكەلەي بۇيرىعىمەن تورعاي وبلىسىندا سوعىس جاعدايى جاريالاندى. پوزور. پوزور! وسىعان تىكەلەي سەن كىنالىسىڭ؟ قايدا بولىستارىڭ، نەگە حابار بەرمەي جاتىر؟
وياز شىر-پىر بولىپ بەزىرەپ. ءابدىعاپاردىڭ باسبۇزارلارى ءبىزدىڭ اگەنتتەردىڭ كوزىن قۇرتىپ، ورنىنا ءوز ادامدارىن قويدى. ءتىل الا الماي قالدىق. تەلەگراف باعاندارى تۇگەل ۇزىلگەن. بۇل ستيحيالى كوتەرىلىسكە مۇلدەم ۇقسامايدى. بارلىق جاعىنان ۇيىمداسقان. قىرعىزدار توبىنىڭ اسكەري ساپى بار، لاپ بەرىپ شابۋىلدايدى. 25 شاقىرىمعا دەيىن بارلاۋشىلار جىبەرەدى. تۇگەل دالا كوتەرىلىسشىلەردىڭ تىڭشىسى...
گۋبەرناتور. (ىزالانا كۇلىپ) ولاردىڭ قولىندا بىلتەلى ءشيتى مىلتىق. سوعان قاراماستان بارلاۋشىلاردى اتىپ تۇسىرەدى. ارعىن مەن قىپشاق، نايمانى ءبىر تۋدىڭ استىندا. ءتىپتى ميىما سيار ەمەس.
(گرافيننەن ءبىر ستاكان اراقتى ءسىمىرىپ سالادى)
وياز. كەيكى اتتى مەرگەنى...
گۋبەرناتور. قىسقارت. بىزدە زەڭبىرەك، پۋلەمەت، ۆينتوۆكا، ارنايى اسكەري دايىندىقتان وتكەن جاساق. سوعان قاراماي ۇنەمى قۇيرىعىن بۇتىنا تىققان ۇرى يتتەي كەيىن شەگىنۋمەن كەلەسىڭدەر.
وياز. ءبىز ولاردى اياماي قىرامىز...تەك...
گۋبەرناتور. قاشان قىراسىڭ، جەتى ايدان استى ءالى ناتيجە جوق. كەشە عانا پودپولكوۆنيك كيسلوۆ قوستانايدان التى ءجۇز اسكەرمەن شىعىپ، شولاقسايدان بەرى قايتا ورالدى. اسكەرىندە شىعىن بار. و، سۋجۇرەك، سۇمەلەك. اناۋ ەساۋل ءلوششيلينىڭ ول. جۇزدىكتىڭ جارتىسىن ۇسىك شالدىرىپ، كيرگيزداردىڭ جۇرتىن دا تابا الماي كەلدى. سوندا ءابدىعاپارعا ەرگەن ەلۋ مىڭ ادام قايدا؟ كوككە ۇشىپ كەتتى مە؟
وياز. ءبىر ادامدى ۇستادىق.
گۋبەرناتور. اكەلىڭدەر، كانە...
وياز. تۇتقىندى كىرگىڭىزدەر...
شاشى جالبىراعان، اۋزى تاڭۋلى، اياعى اۋىر، بەت-اۋزى كوكالا قويداي قازيمانى اكەلىپ، گۋبەرناتوردىڭ الدىنا تىزەرلەتەدى. گۋبەرناتور ەڭكەيىپ، اۋزىنا بايلاعان ورامالدى الا بەرگەندە قازيما بەتىنە تۇكىرىپ جىبەرەدى. بۇيىردەن ىڭق ەتكىزىپ ءبىر تەپكەن وياز.
گۋبەرناتور. تفيۋ، تۇيە نەمە.
قازيما. ءاي، كورىڭدە وكىرگىر، وڭمەڭدەگەن كارى قابان. مەنىڭ نە جازىعىم بار ەدى؟
وياز. تارت، ءتىلىڭدى، وڭباعان.
قازيما. باسىمدى ءقازىر كەسىپ الساڭ دا ءتىلىمدى تارتا المايمىن. جازاڭدى قۇداي بەرسىن، قانقۇيلىلار.
تاعى دا ءبىر تەپكەن وياز.
گۋبەرناتور. سەن، ءابدىعاپاردىڭ قولى قايدا ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ ايتساڭ ءتىرى قالدىرامىز؟
قازيما. قۋ جان ءۇشىن ەلىن ساتاتىن ادامدى تاپقان ەكەنسىڭدەر. تەككە ۋاقىت سوزىپ اۋرە بولماڭدار. مەنەن ءتىل الا المايسىڭدار. ورىستىڭ وعىنان ولگەن كۇيەۋىمنەن جانىم ارتىق ەمەس.
گۋبەرناتور تاپانشاسىن الىپ قازيمانى اتا سالادى.
وياز. دۇرىس ىستەدىڭىز. اكەتىڭدەر مىنانىڭ ولەكسەسىن.
گۋبەرناتور. بۇل كيرگيزدار شىنىمەن دە ولىسپەي-بەرىسپەيتىن قارسىلىققا كوشكەن ەكەن. بۇلاردى ەندى اياماي قىرۋ كەرەك. جاز، كانە. بۇيىرامىن!
وياز ۇستەلگە وتىرىپ جازا باستايدى.
گۋبەرناتور. قۇرامىندا التى پۋلەمەت، ءتورت زەڭبىرەگى بار تۋرگەنوۆ باستاعان التى كازاك جۇزدىگى، ءبىر جاياۋ اسكەر ۆزۆودى شۇعىل جولعا شىقسىن. كوتەرىلىسشىلەردىڭ قاتىن-بالا، كارى-جاسىنا قاراماي تۇگەل قىرسىن دە. تۇسىنەسىڭ بە، قىرسىن. جولاي كەزدەسكەندەردى اياماسىن! جانە دۋانداعى بارلىق جۇزدىكپەن ءبىر بۇيىردەن قىسىڭدار.
وياز. تاپ سولاي ىستەيمىز. اياۋشىلىق بولمايدى، جۋساتىپ سالامىز.
گۋبەرناتور. جاز، ودان ءارى. قازان سوعىس وكرۋگى شتابىنا. «قىر قازاعىن قىرىپ-جويۋ ءۇشىن 10 جۇك كولىك پەن جىلدام ءجۇرىپ-تۇراتىن بىرنەشە جەڭىل ماشينا، تەلەگرافتىڭ جۇمىس ىستەمەۋىنە بايلانىستى ەكى اەروپلان، بىرنەشە راديو-تەلەگراف ستانسيالارىمەن جابدىقتاۋدى سۇرايمىز» . تەز، تەلەگرامما جىبەر. تەز.
وياز (ءمۇلايىمسىپ). بايلانىس ىستەمەي تۇر، ميحايل ميحايلوۆيچ...
گۋبەرناتور (ويازدى جۇلقىلاپ). وندا اتاڭنىڭ باسىنا جازدىڭ با، سايتاننىڭ ساپالاعى...
وياز. تاپتىم...
گۋبەرناتور. نە تاپتىڭ؟
وياز. ءابدىعاپاردىڭ سەنىمىنە كىرە الاتىن ءبىر ادام بار. كوتەرىلىسشىلەردىڭ ىشىنە سونى جىبەرەمىن.
گۋبەرناتور. مىناۋىڭ تابىلعان اقىل. الدىمەن، رۋلاردىڭ اراسىنا جىك سالۋ كەرەك. بۇل ولاردىڭ جاندى جەرى! ءبىز، قارۋعا سەنىپ، تىزەگە سالىپ جىبەردىك. قاتەلىگىمىز وسىندا. بۇلاردى تەك قارا كۇشپەن جەڭە المايدى ەكەنبىز. قانشا جەردەن ۇمىتتىرعىمىز كەلگەنمەن، ەجەلگى مەملەكەتتىك ءتارتىبى حاندىقتى قايتا كەلتىردى. ەندى وعان وقىعاندارى قوسىلسا، ناعىز ءقاۋىپ سول. تەز، ورىنبورعا جەتىپ، الاش زيالىلارىن الداۋسىراتۋ كەرەك. كورسەتەيىن مەن سەندەرگە!
التىنشى كورىنىس
حان شاتىرى. توردە ءابدىعاپار. جاعالاي حان كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى. بوتەن ءبىر ادام بار.
ءابدىعاپار. اقتوبەدەن شىققان ماشينالى اسكەر جولسىزدا قارعا مالتىعىپ، سۋىققا شىداماي ءۇسىپ، قايتادان ىنىنە تىعىلدى.
دوساي قاجى. اللا جار بولسىن ءبىز بەيباققا.
ءابدىعاپار. تورعايدان شىققان ءۇش ءجۇز اتتى اسكەردى جاعىپار باستاعان مەرگەندەر توقانايدان كەرى قايتاردى.
جاعىپار. ءبىراز سارباز مەرت بولدى. جان اياماي سوعىستىق. قانىشەرلەر قاراقوعا بولىسىن شاۋىپ ۇلگىرىپتى. ءبىر اۋىلدى بالا-شاعاسىمەن قوسىپ قىرىپ تاستاپتى.
ءابدىراحمان. استاپىراللا....
امانگەلدى. قوستانايدان شىققان جازالاۋشى اسكەر تىم جاقىن قالدى. الدىنان شىعۋ كەرەك. ايتپەسە جولداعى جۇرت تا قاراقوعانىڭ كەبىن كيەدى.
كەيكى. امانگەلدى دۇرىس ايتادى.
سماعۇل. بالكىم شەگىنگەنىمىز ءجون شىعار.
ءابدىعاپار. بۇدان ءارى ىعىسساق تۇتىلامىز. ءبىز شەگىنگەنمەن، جاۋ وكشەلەۋىن قويمايدى. جىلانشىقتا قار قالىڭ، ول جەر سوعىسۋعا ىڭعايسىز. دوعال مەن ۇرپەك بويىنىڭ قامىسىن پانالاپ، وزەن بويىنا توسقاۋىل قويۋ كەرەك.
بەت-اۋزى قانعا بوككەن سارباز گۇرس ەتىپ قۇلايدى. اتىپ تۇرىپ سۇيەگەن جاپىعار، كەيكى.
سارباز. جاۋ قۇمكوشۋدى قىرىپ كەتتى. اعەكەم اۋلىن تىپ-تيپىل ورتەدى. ءتىرى ادام قالعان جوق. مەن ءبىر سولداتتى ءولتىرىپ، ارەڭ امان شىقتىم.
دوسان بي. ءزالىم تۋعان يتتەر-اي.
ءابدىراحمان. (بەتىن سىيپاپ) ەسىل اعەكەم، مارقۇمدار يماندى بولعاي.
امانگەلدى. كەيكى، جاعىپار، ومەن، ءالجان، قوسجان، قياقباي، قايداسىڭدار؟ ساربازدار، اتقا قون! الديار، باتاڭدى بەر!
تىزەرلەي قالعان باتىرلار.
ءابدىعاپار. جاۋدىڭ وعى جاۋىرىندارىڭا تيمەسىن!
«ءاۋمين» دەگەن باتىرلار اتىپ-اتىپ شىعادى. جارالى سارباز دا «ەلىم ءۇشىن جان پيدا» دەپ ىڭىرانا سويلەپ، قىلىشىن الىپ سولارعا ەردى. گۇرس-گۇرس اتىلعان مىلتىق، زەڭبىرەك. شىڭعىرعان ات داۋىسى. «اللا، ءوزىڭ جار بول» دەپ كۇبىرلەيدى ءبارى. سىرتقا اتىپ شىققان دوسان بي. «ءاپ، بالەم، سول كەرەك»، «جارايسىڭ، كەيكى»، «ءولتىر، ومەن»، «اياما، امانگەلدى» دەگەن ايعايلار ۇزدىكسىز ەستىلەدى. كەسكىلەسكەن شايقاس ۇدەگەن داۋىسى.
جۇگىرىپ جەتكەن دوسان بي. الديار، مىنا كاپىرلەردىڭ قارقىنى قاتتى. شەگىنەسىڭ بە، قايتەسىڭ.
ءابدىراحمان. عاراسات مايدانى باستالىپ كەتكەننەن ساۋ ما؟ حاراپ بولماساق جارادى.
ءابدىعاپار. قازاق سالتىندا حان قاشپايدى! ساربازداردان جانىم ارتىق ەمەس. اللا ءوزى جار بولسىن. امانگەلدىگە شۇعىل حابار بەرىڭدەر. كەيكى باستاعان مەرگەندەردى جارقاباقتى جاعالاي ورنالاستىرسىن. اراسى اشىلعان ساتتە ۇشقىر اتتى جەڭىل جاساق جەلكەسىنەن ۇرسىن. مايداندى تاستاي قاشپاڭدار. تۇگەل قورشاڭدار.
«قۇپ بولادى» دەپ جۇگىرىپ كەتكەن حابارشى. ءمىز باقپاعان ءابدىعاپار. بوگدە ادامعا وقتى كوزىن قاداپ، «ال، سەن، تۇپ-تۋرا مىنا تاقتىڭ تۇبىندە تاپجىلماي وتىر» دەپ بۇيىرادى. دىرىلدەپ-قالشىلداعان بوگدە ايتقانىن ورىندايدى.
حابارشى. الديار، الديار، مۇزداي قارۋلانعان ەكى ءجۇز سولدات تۇپ-تۋرا ورداعا قاراي سالىپ كەلەدى. جولىن جايپاپ، شىداتار ەمەس. قاشپاساڭىز بولماس. كۇش تەڭ ەمەس.
ءابدىعاپار. جاعىپار باستاعان مەرگەندەر الدىنان شىقسىن. كەيكىنىڭ جاساعى وڭ بۇيىردەن سوقسىن. امانگەلدى جەلكەسىنەن وراي سوعىپ، ەس جيعىزباسىن. «قويان قاشتى» جاساپ قامىسقا كىرگىزىپ، جەل جاعىنان ءورت سالىڭدار.
حابارشى. قۇپ!
ءابدىعاپار. ابەكە، دوسەكە؟
«تىڭداپ تۇرمىز، الديار» دەسكەن قاجىلار. ءابدىعاپار ءبىر قولىندا تۋ، بىلەگىنە قالقان ىلگەن، قولىندا ۋ قۇيىلعان قۇتى.
ءابدىعاپار. قۇداي الدىندا وسى قىرعىننىڭ سۇراۋى قالاي بولماق؟
ءابدىراحمان. وتان قورعاۋ – ەڭ قاسيەتتى پارىز. جاتتىڭ جەرىن جاۋلاعان جوقپىز، ءوز اتامەكەنىمىزدى، قارىنداستىڭ ارىن قورعاۋدان اسقان كيەلى بورىش بار ما؟
ءابدىعاپار. مىنا پانيدەگى ماڭىزى قانداي؟
دوساي قاجى. سەن شالقار كولدىڭ ىشىندە، ەل سيارلىق كەمە ەدىڭ، ءابدىعاپار. بۇل ەرلىگىڭ بىلە بىلگەنگە، توپاننان قۇتقارعان نۇق پايعامباردان كەم ەمەس.
ءابدىعاپار. بۇل قىرعىننان جان قالار-اۋ. كەمەنىڭ ءتۇبىن اقىرىندا تىشقان تەسە مە دەپ قورقام.
سىرتتان «بوزقاسقا»، «بوزقاسقا»، «ءسۇيىنشى»، «كاپىردىڭ دەسى قايتتى، جەڭدىك، جەڭدىك» دەگەن كوڭىلدى داۋىستار. حان الدىنا ەنتەلەپ كەلگەن بەت-جۇزىن قان باسقان امانگەلدى. كەيكى باستاعان باتىرلار. ءۇش ۇرىنىڭ ەكەۋى جوق. ءبارى تۇنەرىڭكى. بىر-بىرىنە كوز الماي ارباسقان امانگەلدى مەن ءابدىعاپار.
امانگەلدى. الديار، ايتقانىڭدا تۇردىق. زەڭبىرەكتەن دوپ جاۋدى، جاڭبىرداي بوراپ وق جاۋدى. ايتسە دە، جاۋعا جەلكەمىزدى كورسەتكەنىمىز جوق. تەڭ جارتىسىنان ايرىلعان جەندەتتەر، ءتورت جۇزدەي سولداتتىڭ ولىگىن شاناعا تيەپ كەرى قايتتى. جەڭدىك!
باتىرلاردىڭ ءجۇزىن بارلاپ، بارىنە ءۇڭىلىپ جاعىپاردى ىزدەگەن ۇرەيلى ءجۇزدى ءابدىعاپار.
ءابدىعاپار. بىزدەن شىعىن قانشا؟
امانگەلدى. تۇلپار ءمىنىپ، تۋ كوتەرىپ، ەلدى ەركىندىككە باستاعاندا، باسىمىزدى اجالعا تىكپەپ پە ەدىك، ءابدىپاعار؟ جەڭىس شىعىنسىز كەلمەيدى.
ءابدىعاپار. تەك «جاعىپارداي جامپوزىڭنان ايرىلدىڭ» دەي كورمەشى.
امانگەلدى. قىلكوپىردەن قۇرباندىقسىز ءوتۋ جوق ەكەنىن بىلمەپ پە ەدىڭ، ءابدىعاپار! التىن ساقاڭنان ايرىلدىڭ! «قايعىعا جاقسى قاسقارار، ويبايلاپ جامان باس سالار». حان باسىڭمەن كوز جاسىڭدى كورسەتپە!
ءابدىعاپار /ءبىر ساتكە سىر بەرىپ، ىزالى ۇنمەن/ مەن سەنى بار التىنىمدى سالىپ، سوتتان الىپ قالماپ پا ەدىم، ەي، امانگەلدى؟
امانگەلدى. ەندى التىننان دا باعالىڭدى بەرىپ، حالقىڭدى وتتان امان الىپ قالدىڭ! ءبىر جاعىپاردىڭ قازاسى - بۇكىل ەلدىڭ بوستاندىعىنان قىمبات ەمەس. قازاقتىڭ تاعى ءبىر قاتىنى باتىر ۇل تۋار.
دوساي قاجى. اجالعا سابىر، الديار. جاعىپار ەل ءۇشىن شەيىت بولدى.
امانگەلدى. بوزقاسقانىڭ ورنىنا، بوزداعىڭدى شالدىڭ. بىلسەڭ، بۇل دا باقىتىڭ.
ءابدىعاپار. قاسىمداعى قورعان-قالقانىم ەدى عوي. وسىلاي بولارىن بىلە تۇرا، وققا ايداعان ءوزىم ەدىم. اناما قالاي ەستىرتەم بۇل قازانى؟ ىزىمە ەرگەن ءىنىم ەدى عوي... بار-جوعى 22 جاستا. ونى جىبەرگەنشە، نەگە ءوزىم بارمادىم؟
كەيكى /تىماعىن الىپ، كوز جاسىن ءسۇرتىپ/. جاستىعىن الا كەتتى، ەر جاكەم. تالاي جاۋدى جەر جاستاندىردى. ارمانى جوق!
ءابدىراحمان. ەلدىڭ تۋى قولىڭدا ەكەنىن ۇمىتپا، الديار. بەكەم بول!
ءابدىعاپار. تۋرالاپ كەلگەن تاعدىر جەبەسىن ەشكىم كەرى قايتارا الماق ەمەس.. جات جەردە وكوپ قازىپ ءجۇرىپ، قاڭعىعان وققا تاپ بولسا قايتەر ەدىم. الدى جارىق اق ءولىم! شىدادىم...
ءابدىعاپار. (تۋىن بيىك كوتەرىپ كوڭىلدى ۇنمەن) نەگە تۇنەرە قالدىڭدار، جاۋدى جەڭدىك ەمەس پە؟! بوزقاسقا شالىڭدار، توي، توي جاساڭدار!
تۋ بۇلعاعان ءابدىعاپار. دۇركىرەگەن توي، كوڭىلاشار مۋزىكا. الىستان، «ءسۇيىنشى، جەڭدىك! جەڭدىك!» دەپ شۋىلداعان حالىق. قولىنا قىزىل تۋ ۇستاعان ءالىبي جانگەلدين مەن داۋىلباي كىرىپ كەلەدى.
ءالىبي جانگەلدين. ءسۇيىنشى، حالقىم. پاتشا تاقتان قۇلادى. رەسەيدە اقپان توڭكەرىسى بولدى. ەندى ءبىزدى ەشكىم جازالامايدى. جەڭدى دەگەن وسى. وياز اسكەرىمەن دۋاندى تاستاي قاشتى. ال، ابەكە، اتانىڭ تۋىن ەمەس، كۇللى ادامزاتتىڭ قىزىل جالاۋىن كوتەرەتىن كۇن دە جەتتى. ءقازىر بولشيەۆيكتەر ۇلكەن كۇش. رەسەيدە بەلسەندى كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر.
ءابدىعاپار. ورماندا ءورت باستالدى دە. مەنىڭ قىزىل تۋ كوتەرگەنىمنەن قازاققا نە پايدا؟
ءالىبي جانگەلدين. بولشيەۆيزمنىڭ كوكسەگەنى - ەزىلگەن ەڭبەكشى تاپتىڭ بوستانداعى. ادامزاتقا الەۋمەتتىك، رۋحاني تەڭدىك ورناتۋ. ەندى بۇل دالادا باي مەن كەدەي دەگەن ۇعىم بولمايدى. فەودالداردىڭ ءبارىن تاپ رەتىندە جويامىز!
ءابدىعاپار. جويۋ، جويۋ. ودان باسقا نە بىلەسىڭدەر سەندەر. مەن ءوز پارىزىمدى وتكەرگەن اداممىن، قيناما.
ءالىبي جانگەلدين. ابەكە، قالاي تۇسىنبەيسىز؟ بايلارعا سەنۋگە بولمايدى. كەشەگى حان كەڭەسىندە دە گۋبەرناتورعا مالىمەت بەرىپ وتىرعان پاتشانىڭ شپيوندارى بولىپتى. بۇل سەنىمدى اقپارات. ءتىلماش بايقادام ءقارالديننىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىم.
ءابدىعاپار. مەن مۇنى بىلگەم. ءالىبي، سازدان ادام سوعا المايسىڭ. از قازاقتى قىرام-جويام دەمە، رەتىن تاۋىپ تاربيەلە. جونىمەن جۇمساي بىلسەڭ، ۇرىدان – باتىر، قورقاقتان - قاھارمان شىعادى. ءبىر-اق، اناۋ قاسىڭداعى سەرىگىڭنىڭ سۇرقى جامان... وپاسىزدى تاربيەلەي المايسىڭ...
داۋىلباي /الىبيگە سىبىرلاپ/. ويباي-اۋ، الەكە، ءابدىعاپاردىڭ ناعىز شونجاردىڭ ءوزى ەمەس پە؟ قارا تابان كەدەيدىڭ ءحالىن قايدان ءتۇسىنسىن.
ءالىبي جانگەلدين. داۋىلباي ەستايلاقوۆيچ – ناعىز پرولەتاريات. جاڭا ۇكىمەتكە كەرەك ادام.
ءابدىعاپار. مۇنداي ناسىلسىزدەرمەن قۇرعان ۇكىمەتىڭ باياندى بولا قويماس...
داۋىلباي. انە، كوردىڭىز عوي. بۇلار بيلىكتەن ولسە ايرىلمايدى.
بەيمالىم تاۋەكەلگە بەل بۋعان ءابدىعاپار كەزدىگىنە قول سوزىپ، قارۋ جۇمساماققا وقتالا باستايدى. سەكەم الىپ شەگىنشەكتەگەن ءالىبي. باسىن شايقاپ قارسى بولعان تىنىشبالا. شەگىنشەكتەپ شىعىپ كەتكەن ءالىبي مەن داۋىلباي.
ءابدىعاپار /كۇيزەلە باسىن شايقاپ/. بەكەر بوگەدىڭ. ەندى بۇلار بوي بەرمەيتىن بولدى. تار قىسپاقتان الىپ شىققان كوشتىڭ نوقتاسىن ءوز قولىممەن ۇستاتا سالدىم-اۋ...
تىنىشبالا. بۇلاردىڭ ءبىرىن ولتىرسەڭ، مىڭى كەلەدى. ۇرپاعىڭا زيانى تيەر دەدىم.
ءابدىعاپار /وكىنىپ/. باسشىسىنىڭ باسىن قاقسام، باسقاسى ۋىسىمنان شىقپاس ەدى. مىڭنىڭ اماندىعى ءۇشىن، بىرەۋدى قۇرباندىققا شالۋعا بولادى. /سانىن سوعىپ/ ورايلى ءساتتى جىبەرىم الدىم. ايەلدىگىڭدى كورسەتىپ قويدىڭ عوي. مەن ولاردى اياعانمەن، ولار مەنى تىنىش قويار ما؟ احمەتتەر دە ءۇنسىز جاتىپ الدى. مۇنداي شاقتا ابجىلدىك ، قاتال شەشىم كەرەك.
تىنىشبالا: بۇلشىعىن كەسسە بىلق ەتپەس، بەكپاتشا قىزىل نار ەڭ عوي. الاپاتىڭ پاتشادان استى. باۋىرىڭدى بەرگەنمەن، باۋرايىڭدى ورتكە ۇشىراتپادىڭ. ەلىڭدى تار وتكەلدەن ەسەن وتكىزدىڭ، ءتاۋبا. جۇگىڭدى تيەسىلى جەرىنە جەتكىزدىڭ. ارمانىڭ جوق، سۇلتانىم.
ءابدىعاپار: ارمانىڭ جوق دەيسىڭ بە؟ قاتەلەستىڭ، تىنىشبالا. مەندەگى ۇلى ارمان – حالقىمنىڭ ازات، ەركىن ەل بولعانى. بابادان ميراس جەرىنە ءوزى يەلىك ەتكەنىن كورسەم، شىركىن. ارعىن، قىپشاق، نايماننىڭ ءبىر بولىگىن توپتاستىرعاندا قانشاما كۇش بولدىق. ال، تۇگەل قازاق بىرىكسە، ول جويقىن قۋات ەمەس پە؟! كوكىرەگىمدە قۇرساققا جاڭا بىتكەن نارەستەدەي، «بار قازاقتىڭ باسىن ءبىر تۋدىڭ تۇبىنە بىرىكتىرسەم، ەشكىمگە باعىنبايتىن ەل قۇرسام» دەگەن ۇلى ماقساتىم بار ەدى. وعان قۋاتىم جەتە مە؟
تىنىشبالا: تۋىسىڭدا كەمدىك جوق... عادىلدىكپەن جۇرت مەڭگەردىڭ. كەڭدىكپەنەن ەل باقتىڭ، ەرلىكپەنەن تۋ كوتەردىڭ. باباڭ زامانىندا تۋعاندا بۇل قولىڭنان كەلەر ەدى. ارىستان تۋعان سۇلتانىم...
ءابدىعاپار. ءيا، تىنىشبالا...
تىنىشبالا (ءىشىن ۇستاپ). ارىستان ەكەنىڭ حاق، ايعا شابام دەمەشى. قۇرساققا بىتكەن نارەستە، كۇنى تولماي تۋمايدى. تولعاعى كەلمەگەن شارانا تۇسىككە اينالماسىن دەسەڭ، كۇتۋدەن باسقا شاراڭ جوق.
ءابدىعاپار (تىنىشبالانىڭ كىندىك تۇسىنا سىرتتاي قول تيگىزىپ). ەندى قايتپەكپىن؟ قايىس نوقتانى ءۇزىپ، تەمىر جۇگەن تاقپاقپىن با؟
تىنىشبالا. ەڭ باستىسى، سەن الاش بالاسىنا باسى بىرىكسە قانداي جاۋدى دا جەڭۋگە بولاتىنىن كورسەتتىڭ. كوكىرەگىنە بوستاندىقتىڭ دانەگىن ەكتىڭ. ول داراق كوكتەپ، ءتۇبى ءبىر جەمىس بەرەدى. سەنىڭ باسىڭ ەش نوقتاعا سىيمايدى. اتوي سالار ايقاس ەمەس، الاكەي-تۇلەكەي شاقتا لاس ساياساتقا كىرىسىپ قايتەسىڭ. ەشكىمدى مويىنداما، ازات قالپىڭدا قال!
قولىن سوزىپ كەيىن شەشىنگەن تىنىشبالا. سىرت كيىمىن سىپىرىپ، اق جەيدەمەن عانا قالعان ءابدىعاپار:
ءابدىعاپار. جۇرەگىمدى بايلاعانىم ءبىر ۇلى سەنىم! ول جاراتۋشىعا، حالقىمنىڭ نۇرلى كەلەشەگىنە دەگەن يلانىم. ۋ ىشەر كۇننەن امان وتتىك، لايىم، ەلىمنىڭ بال تاتار كۇنى دە كەلەر. سول كۇنگە رۋحىمدى امان جەتكىزگەيسىڭ!
ءامين!
بەلىنە وراعان اقتىعىن شەشىپ، جايناماز قىلىپ، نامازعا جىعىلعان ءابدىعاپار. تارس ەتكەن مىلتىق داۋىسى. قارا فون.
ساحنا سىرتىنداعى داۋىس:
ءابدىعاپار جانبوسىن ۇلى - 1916 جىلعى تورعايداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ باستى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى. الاساپىران جىلدارى تورعايداعى التى بولىس ارعىن، التى بولىس قىپشاق، ءبىر بولىس نايمان ونى ورتالارىنان سايلاپ حان كوتەردى. ءابدىعاپار ەل بيلىگىن سوعىس جاعدايىنا بەيىمدەلگەن دالا دەموكراتياسى نەگىزىندە قايتا قۇردى. سول ۋاقىتتاردا ونىڭ يەلەگىندەگى قارۋ ۇستاي الاتىن ازاماتتار سانى ەلۋ مىڭعا دەيىن جەتكەن. ساربازدارمەن قاقتىعىستىڭ بارىندە پاتشا اسكەرى كەيىن شەگىنىپ وتىردى. كوتەرىلىستەن كەيىن ءابدىعاپار جانبوسىن ۇلى حاندىقتى تاراتىپ، قوعامدىق-ساياسي ومىرگە سيرەك تە بولسا ارالاسىپ تۇردى. تورعاي ۋەزىندە جەر جونىندەگى رايىس قىزمەتىن اتقاردى. 1918 جىلى ورىنبوردا وتكەن تورعاي كەڭەستەرىنىڭ ءى سەزىنە دەلەگات رەتىندە شاقىرىلدى. الاش پارتياسىنىڭ كوسەمدەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتارمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدى. الايدا، ول ەكى ۇكىمەتتى دە مويىنداعان جوق. دەربەس ساياسات ۇستاندى.
ءابدىعاپار جانبوسىن ۇلى 1870 جىلى تۋىپ، 1919 جىلى قاراشادا ناماز ۇستىندە قىزىل اسكەرلەر قولىنان قازا تاپتى. كەڭەستىك ساياسات ونى مۇلدەم ايتقىزعان جوق. تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە ءابدىعاپار ەسىمى حالقىمەن قايتا قاۋىشتى.
سوڭى.
You Might Also Like
-
س.امانجولوۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 4-كۋرس ستۋدەنتى اكبار نۇرجاۋ جولداسباي ۇلى
-
ساقىلداعان سارى اياز. قورجىنعا ۇقساعان جاپا تامنىڭ يەسى ەكى ءتۇتىن، بەس ادام، بەقداۋىل قارت ناۋشا اجەي ءبىر باسىندا. ەكىنشى باسى بيجامال شەشەم، نۇركەن ءىنىم جانە مەنىڭ تۇراعىم. ورتاداعى بولمە ەكى ۇيگە ...
