InfoHub Logo

كومپلەكس جۇيەسىندە «انا ءتىلى»، «جاراتىلىس»، «جاعىراپيا»، «ەسەپ» دەگەن بولەك پاندەر بولمايدى، ءبارى قوسىلىپ، ۇندەسىپ، جىمداسىپ، بەلگىلى تاقىرىپتا و جاق، بۋ جاعىنان تۇسىندىرۋگە كومەكشى بولدى دەدى. سونىڭ ءبارىن كۇن سايىن، ساعات سايىن ارالاستىرۋ كەرەك پە؟ جوق، ءبىر تاقىرىپتى وتكەندە سالالاردان ارالاستىرسا بولماي ما؟

العاشقى كەزدە، وقۋشىلار كومپلەكسكە جەتە تۇسىنە الماي، كۇن سايىن، ساعات سايىن، كىشكەنە بولسا دا، تۇيدەكتەپ ارالاستىرىپ وقىتام دەپ ازاپتانعان. ول دۇرىس ەمەس. كومپلەكس ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە ءتۇرلى پاندەردى تۇيدەكتەپ، وقىتۋدى تىلەمەيدى، تەك تاقىرىپ ءار جاعىنان قارالىپ، تولىق زەرتتەلىپ، جۇمىستالسا بولعانى، جاتتىعۋ جۇمىستارىنا (وقۋعا، جازۋعا، ەسەپ شىعارۋعا) وتە-موتە بالالاردىڭ وقۋعا، جازۋعا، ەسەپكە شورقاقتىعى كورىنسە سونى قىلۋ كەرەك. كومپلەكسپەن وقىتقاننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ اڭگىمەدەن اڭگىمە تۋعىزۋعا سالىپ، ۋاقىتتى بوس وتكىزۋ جارامايدى. ول ونىمەن، ال كومپلەكستە ۇيرەتۋگە وڭاي كونەتىن دە، كونبەيتىن دە نارسەلەر بار. ءتىل ساباعى، جاراتىلىستان، جاعىراپيادان، فيزيكادان كىرەتىن ماعلۇماتتار ۇيلەستىرۋگە وڭاي كونەدى. ەسەپ، سۋرەت، ان-كۇي، ويىن، دەنە تاربيەسى سياقتى ۇيلەستىرۋگە كونە بەرمەيدى، رەتى كەلمەيدى، ماتەريال تابىلمايدى. وندا نە ىستەۋ كەرەك؟ ءجونى جوق نارسەنى الىستان سوعىپ، بۇراقتاتىپ كەلتىرەم دەپ اۋرەلەنبەۋ كەرەك. اسىرەسە، ان-كۇيدى، ويىندى، دەنە تاربيەسىن، سۋرەتتىڭ كومپلەكسكە كەلەتىن دە، كەلمەيتىن دە جەرى بار. بۇل ايتىلعاندار كۇندە بولىپ وتىرمايدى، سيرەك كەلەدى. ءجيى كەلەتىن ساباق ەسەپ. ەسەپتى قالاي ۇيلەستىرۋ كەرەك؟ سونى ءسوز ەتىپ كورەيىك:

ازدان كوپكە، وڭايدان قيىنعا، جاقىننان الىسقا قاراي جىلجىپ وقىتۋ زاڭى ءار پانگە قولدانىلادى. ەسەپتىن دە سونداي جولى بار. اۋەلى ونىڭ ىشىندەگى سانداردىڭ قوسۋى، سودان كەيىن الۋى، سودان سوڭ كوبەيتۋى، ارتىنان ءبولۋى ۇيرەتىلەدى. سونان سوڭ بارىپ، 20-نىن، 30-دىڭ... ىشىندەگى ساندارعا وسىنى ىستەيدى. قوسىندىنىڭ دا قوسۋى بار: اۋەلى (1 + 1، 2+1، 3+1...) بىر-بىردەن، ونىسىن (1+2، 2+2، 4+2...) ەكى-ەكىدەن، سونان كەيىن (1+3، 2+4، 3+3، 4+3...) ۇش-ۇشتەن، تورت-تورتتەن، بەس-بەستەن قوسىپ، ونعا جەتكىزۋ كەرەك. سالعاننان 4 پەن بەستى قوستىرۋ زاڭعا، ادىسكە، جۇيەگە كەلمەيدى، ءاربىر امال وسىلاي ۇيرەتىلۋ كەرەك. ەسەپ كىتاپتارىنداعى ساندار، ماسەلەلەر وسى جولمەن تىزىلگەن. كومپلەكسپەن وقىتقاندا دا ءارى ەسەپتىن وسى ءوز جۇيەسىن قولدانۋ كەرەك. ءارى توڭىرەكتەگى نارسەلەردى (تاقىرىپتى) جاقسى تۇسىنۋگە (ولشەپ، ساناپ، سالىستىرۋ ارقىلى)، ەسەپ كومەكشى بولۋ كەرەك. كۇندەگى تاقىرىپشالارعا ۇيلەستىرەم دەپ، ءمۇعالىم ەسەپتى، ماسەلەنى ءوز ويىنان شىعاراتىن بولسا، وسى ايتىلعان ەكى شارتقا تۋرا كەلتىرە الار ما؟ كەلتىرە المايدى. قيىن. تاقىرىپشاعا ۇيلەستىرسە، ەسەپتىن ءوز جۇيەسىنەن شىعىپ كەتىپ، بالالارعا بۇرىن ۇشىراماعان سانداردى بەرىپ قالۋعا، ەسەپتىڭ ءوز جۇيەسىمەن وقىتۋعا، تاقىرىپشاسى كونبەۋگە مۇمكىن.

ونىڭ ۇستىنە كۇندىك تاقىرىپشالاردىڭ بارىنەن بىردەي ەسەپ ماسەلەسىن تۋعىزا بەرۋگە بولمايدى. مىسالى: كۇندىك تاقىرىپشا «كىردەن ساقتانۋ» (1 جىلدىق، 3-تاقىرىبى) ەكەن. كىردىڭ نەدەن بولاتىنىن، زيانىن، تازارتۋ شارالارىن ءسوز قىلۋى ەكەن. كىردەن قانداي ەسەپ تۋعىزۋعا بولادى. كىردىڭ قالىڭدىعىن ەسەپتەي مە؟ بۇرگەسىن ساناي ما؟ كويلەك-كونشەگىن نەشە كۇندە اۋىستىرىپ كيۋدى مولشەرلەي مە؟ ەسەپتەگەن كۇندە ودان نە ءمان شىعادى؟ تۇك شىقپايدى. وسىنداي كەزەڭدەر كوپ ۇشىرايدى.

جەكە ەسەپتىن ماسەلەسىن ويلاپ، سيفرلارىن جۇيەمەن كەلگەندەي قىن شىعارۋعا مۇعالىمدەردىڭ شاماسى كەلمەيدى. ەسەپ كىتابىن اۋەلدە ەسەپكە جەتىك (ماتەماتيك) ادام شىعارادى. ءمۇعالىم بىتكەن ماتەماتيك ەمەس: كىتاپ شىعارا المايدى، ءبىر ماسەلەنىڭ سويلەمدەرىن، ءسوزىن، سيفرلارىن ءمىنسىز قىپ ۇيلەستىرىپ تابۋعا، جازۋعا قانشا ۋاقىت كەرەك. ماسەلەدە ەشبىر ارتىق، تۇسىنىكسىز ءسوز، وعاش سيفر، قولايسىز امال بولماۋ كەرەك. ول كىم كورىنگەننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى.

تاعى ءبىر تاقىرىبىمىزدى ايتايىق. ەسەگى، ماسەلە دەگەنىمىز – جۇمباق قوي. جۇمباق شەشكەندە، بالا كوبىنەسە ءسوزىن، ماڭىزىن ەمەس، شەشۋىن ويلايدى. ماسەلەنى شەشكەندە دە بالالار بىردەن ونىڭ ءسوزىن، ءمانىسىن كەرەك قىلماي، قاي سيفرمەن قاي سيفردى قوسىپ-كوبەيتۋ، الۋ جاعىن ويلاپ، ساناۋعا، ەسەپتەۋگە اۋلىگىپ كەتەدى، بار ىنتاسى قايتسە «شىعارۋدا» بولادى. شىعارعان كەزدە بولماسا ماسەلەنىڭ ءسوزى، ءمانىسى بالانىن ەسىندە كوگى قالمايدى، ويتكەنى ساننىڭ، ەسەپتىڭ ويى دەگەن ءوز الدىنا ءبىر وي عوي. ولاي بولسا، ەسەپتى كومپلەكسكە ۇيلەستىرەم دەپ اۋلىگۋدەن ءماز ءمان شىقپايدى-اۋ دەپ، ويلايمىز.

ءبىراق تاقىرىپقا ەسەپتى ۇيلەستىرۋ كەرەك بولاتىن كەزەڭدەر دە بار. بىردەڭەنىڭ ۇزىندىعىن، كولدەنەڭىن، كولەمىن، اۋماعىن سالماعىن، جان-جانۋاردىڭ، استىقتىڭ ءوسىمىن، مالدىڭ، ادامنىڭ ازىعىن، ەڭبەكشىنىڭ تابىسىن، جابايى اسپاپ پەن تەتىكتى (ماشينە) اسپاپ جۇمىسىنىڭ ءونىمىن، اۋرۋدىڭ، ساۋاتسىزدىق سانىن ەسەپتەيتىن، شامالايتىن، سالىستىراتىن كەزەڭدەر كەلىپ قالادى. ونداي رەتتە ەسەپتى كومپلەكستەن ءبىر جولا شىعارىن تاستاۋعا تاعى بولمايدى.

ءوز جانىنان ماسەلە ويلاپ شىعارۋعا ءمۇعالىمنىڭ شاماسى كەلمەيتىن بولسا، ەسەپ كىتابىنان قارىزدانىپ پايدالانۋ كەرەك. قالاي عىپ، سيفرلارى ەسەپ كىتابىنداعى بالالاردىڭ كەلگەن جەرىنەن الىنىپ، ءسوزى تاقىرىپشاعا ۇيلەستىرىلىپ الىنۋ كەرەك. ەسەن كىتابىنداعى ماسەلەنىڭ تاقىرىپشاعا ءسوزى ۇيلەسىپ، سيفرلارى كەلمەيتىن بولسا، ءسوزىن الىپ، سيفرلارىن وزگەرتۋ كەرەك. قالايدا ءارى ەسەپ وقىتۋ ادىسىنە، ءارى تاقىرىپشاعا تۋرا كەتۋ جاعى ەسكەرىلگەن ءجون. ەسەپ وقىتۋدىڭ ءادىسىن ءسوز قىلىپ بۇل جەردە ماقساتىمىزدا جوق. ايتسە دە ءبىر باسىپ وتەتىن نارسە: ءبىر ءمۇعالىم كلاستى وقىتقاندا، بوس قالعان كلاسقا كوبىنەسە ماسەلە بەرىپ قويادى: بالالار ماسەلەنى جازىپ ەسەپتەيدى. بۇل ادەت تەگىندە دۇرىس ەمەس. ەسەپ ۇيرەنۋ مە ءۇشىن كەرەك؟ ادامنىڭ تىرشىلىگىندە كۇندەگى كەرەك-جاراعىن تەز ەسەپتەي بىلۋگە كەرەك قوي. بىردەڭەسىن ەسەپتەي قويۋعا، كىسىنىڭ قاعاز-قارىنداشى ۇنەمى دايىن تۇرا بەرمەيدى. قاشانعى شۇقىلاپ وتىرادى. ولاي بولسا مەكتەپ بالانى اۋىز ەسەپكە جەتىلدىرۋ كەرەك ەكەن. جازۋعا سۇيەنە بەرۋ جارامايدى ەكەن، ءمۇعالىم كوبىنەسە اۋىزشا ەسەپتەرگە، تەك قورىتىندىسىن عانا جازدىرۋعا تىرىسۋ كەرەك. شىعارۋى وڭاي ماسەلەنى سولاي قىلۋ كەرەك (جۇرە-جۇرە قيىنعا دا سوڭى ىستەر) – قازاق تىلىندەگى ەسەپ كىتاپتاردى كومپلەكسكە قولدانۋعا قولايسىز كەلەر. ۇيتكەنى ولار كومپلەكسكە ارنالىپ جازىلعان ەمەس. تەگىندە وقۋ كىتاپتارى كەڭسەدە وتىرىپ ودان-بۇدان قۇراستىرىلىپ ويدان شىعارىلىپ، دولبارمەن جازۋ كەرەك ەمەس، مەكتەپتەردىڭ پروگرامماسىنا جاناستىرىلىپ، سونداعى وقىتۋ تاسىلدەرىنە سۇيەنىپ جازىلۋ كەرەك. بۇلاي بولماعاندىقتان كىتاپتاردىڭ كوبى مەكتەپتەردە قولدانۋعا – قارامسىز بوپ قالادى. كىتاپ جازۋشىلار اۋىلداعى مۇعالىمدەر اراسىنان شىقپاي، نەمەسە كىتاپ جازام دەگەن كىسى. سول باستاۋىش مەكتەپتە بالا وقىتىپ كورمەي تۇرىپ، مەكتەپتەردىڭ مۇددەسىنە، ماقساتىنا تاپ ەتە تۇسكەندەي كىتاپ شىعۋ قيىن.

---