InfoHub Logo

ءاربىر كومپلەكستى جۇمىستاعاندا، ءمۇعالىمنىڭ ەسكەرەتىن نارسەلەرىن كورسەتىپ وتكەن تەرىس بولماس ەدى، قالاي، نەگە زەر سالۋ كەرەگىن ءبىلىپ وتىرىپ ءىس قىلار، ايانىش سول، ونىڭ ءبارىن جازا بەرۋگە كىتاپشامىزدىڭ كولەمى كوتەرە المايدى. سوندىقتان تەك ۇلگى ءۇشىن بىرنەشە كومپلەكس جايىنان ازىراق ايتقالى وتىرمىز.

ءبىرىنشى جىلى كوبىنەسە كومپلەكس ءۇي ءىشى جايىنان بولىپ كەلەدى. ءۇي ىشىندەگى ادامدار، ولاردىڭ جاسى، ەڭبەگى، ءۇي تۇرمىسى، ءۇي حايۋاندارى، قىسقى تام، سوعىم سويۋ، سۋىقتان، دەرتتەن ساقتانۋ... سياقتىلار، – ءبارى دە بالانىڭ ۇيدەگى ومىرىمەن بايلانىستى. سوندىقتان وسى جاقىننان ەسكەرتكەندى دۇرىس كوردىك.

ءۇي ءىشى تاربيەسى مەكتەپ تاربيەسىنە ءدايىم قايشى كەپ وتىرادى. اكە-شەشەسى بالاسىنىن ءتىل العىش، كوندىك، كومەكشى بولعانىن كوكسەيدى، جازدىققا، زورلىققا قارسى تۇراتىن ادام بولعانىن قالامايدى؛ مەكتەپ بالانى قۇر كوندىك، ىنجىق قىلماي، ءوز بەتىمەن ءىس باسقاراتىن عىپ، جاۋىزدىققا قارسى تۇراتىن، تالاس-تارتىس ادامى عىپ تاربيەلەۋ كەرەك. ءۇي ءىشى بالانى وزىمشىلدىككە ۇيرەتسە، مەكتەپ عىلىم ۇيرەتۋ كەرەك. ءۇي ءىشى بالانىڭ اياعىن تۇساپ، سالتقا-عۇرىپقا باعىندىرماق بولسا، مەكتەپ بالانىڭ ويلاۋىنا، ىستەۋىنە ەرىك بەرۋدى ارمان قىلۋ كەرەك.

وسى كۇنى كىم ۇستەم؟ كىم جەڭىپ وتىر؟ مەكتەپ پە، ءۇي ءىشى مە؟ مەكتەپ جەڭىپ الدى دەپ ايتا المايمىز. ءۇي ىشىندەگى ەسكى ادەتى، ەسكى قۇلىق-مىنەزى ءالى جۋان تامىرلى جاتىر. ءومىردىڭ جاڭا تۇرىنەن جاڭا سانا ارتتا قالىپ قويىپ وتىر. بۇل كۇنگى بالا «ەكى وتتىڭ اراسىندا» ءۇي ءىشى بالاعا دىنشىلدىك ساناسىن سىڭىرەم دەن ارپالىسسا، توڭىرەك (مەكتەپ) ونى جويۋعا تىرىسادى، ءۇي ءىشى قارا باسىندى، ءبىزدى» ويلا، «پايداڭدى باسىڭا قىل» دەسە كەڭەس جۇرتشىلىعى بالانىڭ كوپكە پايدا كەلتىرگەنىن، قوعامدىق سەزىمى جەتىلگەنىن تىلەيدى، ءۇي ءىشى ۇلكەندى سىيلاۋدى، قۇرمەتتەۋدى كەرەك قىلسا، «بەدەلگە تابىن» دەسە، توڭىرەكتەگى ءومىر ولارعا باعىنبا، قارسى بول دەپ ۇيرەتەدى. بۇل كۇنگى تۇرمىس بالاعا ادىم سايىن جاڭا ماسەلەنى تۋعىزىپ، سونى شەش دەپ، نە مىنا جاڭا جولعا ءتۇس، نەمەسە ءبىزدىڭ ارامىزدان كەت دەپ وتىر. سوندىقتان ءۇي ىشىمەن بايلانىسقان كومپلەكس ەسكى ءومىردىڭ جامان ادەتتەرىن جويۋعا، جاڭا تۇرمىستىڭ جاقسى ساناسىن ورناتۋعا جۇمىلۋى كەرەك. كيىم، تاماق، باسپانا جاعىنان اڭگىمە قىلعاندا، ولار جايىنان تەك ءبىلىم ماعلۇمات بەرىپ قانا قويۋ ەمەس، شاما كەلگەنشە بالاعا وزىندىك، قوعامدىق، تازالىق، ساۋلىق داعدىلارىن ۇيرەتۋگە تىرىسۋ كەرەك. تاقىرىپتى جۇمىستاعاندا، جالاڭ، قۇرعاق ءبىلىم بەرىپ قانا قويماي، بالاعا دۇنيە تانىعانداي بەلگىلى پىكىر، تۇرمىسقا كەرەكتى داعدى ورناتۋىمىز كەرەك. جالاڭ اڭگىمەمەن، قۇرعاق سوزبەن ەسكى جۇمىستىڭ تورتاسىن جويۋعا بولمايدى. جاڭا تۇرمىسقا بالالار بەلسەنە كىرىسسە، ءوزى ىستەگىشتىك، جانىنا شىعارىشتىق، توڭكەرىسشىلدىك رۋحىندا تاربيەلەنسە، ءۇي ءىشىنىڭ ەسكى سالتىنا قۇلدىق، كۇندىك سارقىنشاعىنا قارسى تۇراتىن بولادى. «ءۇي ءىشى» دەگەن كومپلەكستى جۇمىستاعاندا سوڭعى كەزەڭدەردى ەسكەرۋ كەرەك:

1. بالالاردىڭ ۇيدەگى ەرمەگى، ويىنى.

2. ءۇي حايۋاندارى.

3. ءۇي ءىشى مەن ەڭبەك.

4. ءۇي ىشىندەگى ءدىن، ادەت، ىرىم-جىرىم.

ءبىرىنشى تاقىرىپشانى بالالاردىڭ ۇيدەگى الدانىشى-جايىنان بىرنەشە اڭگىمە قۇرۋدان باستاعانى ءجون. بالانىن ءوز الدانىشى وزىنە وزگەدەن جاقىن، تانىس، قىزىقتى. بۇل تاقىرىپشا از-ماز حات تانىعاندا باستالسا، تىم جاقسى. اۋەلى ولەڭ وقىپ، جاتتاسا دا جارايدى. سودان كەيىن كىم نە ىستەيتىنى، قانداي ويىن وينايتىنى ءسوز بولادى. ول اڭگىمەلەسۋدىڭ مازمۇنىن بالالار قىسقاشا جازادى، جازعانىن سۋرەتتەيدى. سۋرەت بالانىن ۇيدەگى الدانىشى جايىنان ەستە قالعان نارسەنىكى بولۋ كەرەك. ەرتەڭىنە ءۇي ءىشى ادامىنىڭ ءبىرى نە ىستەيتىنى تۋرالى اڭگىمە بولادى: ۇيدە كىم ەرتەگى ايتاتىنى، كىم نە وقيتىنى، ءوزى نە وقيتىنى سۇرالادى. بالالار وقىعان كىتابى، ەستىگەن ەرتەگىسى جايىنان بىرىنە-بىرى اڭگىمە قۇرادى. سودان كەيىن بىرنەشەۋى سۇيەتىن ەرتەگىسىن، وقىعان كىتابىنىڭ مازمۇنىن سويلەپ بەرەدى. كەيبىر جاقسى كورەتىن ولەڭىن ايتادى. ەكىنشى كۇنى ءار بالا ۇيدە ءسۇيىپ وقيتىن كىتابىن اكەلىپ، ءمۇعالىم ونداعى بىرنەشە اڭگىمەنى وقىپ بەرەدى.

كەيبىر اڭگىمەنى وقۋدان جۇمباق شەشۋ، جۇمباق ايتىسۋ تۋىپ كەتەدى. ءمۇعالىم دە جۇمساق ايتىپ، شەشكىزەدى. «پالەنشەنىڭ سۋرەتى» دەگەن اڭگىمەدەن كىم ۇيىندە قانداي سۋرەت سالاتىنى، قالاي، نەمەن سالاتىنى ءسوز بولادى. سودان بالالاردىڭ سۋرەت سالعىسى كەلەدى: بىرەۋ قىسقى كورىنىستى، بىرەۋ وتتى، بىرەۋ بالانى سالادى. الدە ءبىر قۋىرشاك تۋرالى اڭگىمەدەن قۋىرشاق ىستەۋ باستالىپ كەتۋگە مۇمكىن («بۇل ايەل بالالار كوپ وقيتىن مەكتەپتە»). الدە ءبىر تەتىك جايىنان ءسوز بولعاندا، بالالار ساعاتتىڭ نەلىكتەن جۇرەتىنىن، قالاي جاسالعانىن، گيرامباپاننىڭ (گرامافوننىڭ) نەلىكتەن سويلەيتىنىن سۇراۋى مۇمكىن. ونداي رەتتە ءمۇعالىم بالا تۇسىنەرلىك قىپ جاۋاپ بەرۋ كەرەك. «ساعاتتا سەرىپپە بار. ول — اسىل تەمىر. جاس شىبىقتى ەكى باسىن ءيىپ ۇستاپ، قويا بەرسەڭ، جازىلىپ كەتەدى عوي، سول سياقتى اسىل تەمىردى قوشقاردىڭ مۇيىزىندەي عىپ، شيىرشىقتاپ قويعان. شيىرشىعى جازىلعانشا، كەڭەيگەنشە سەرىپپە «سىرەسە بەرەدى دە، دوڭگەلەكتەردى قوزعايدى، سودان بارىپ ءتىلى اينالادى»... دەگەن سياقتى تۇردە. العاشقى جىلدار ءۇي حايۋاندارى تۋرالى اڭگىمە ءجيى كەلىپ وتىرادى. ءۇي حايۋاندارى مەن بالالار كوپ اينالىس قىلادى عوي. بۇل تاقىرىپتى وتكەندە، كۇندە ءبىر حايۋان جايىنان اڭگىمە قىلادى. ول اڭگىمەنىڭ ارتى سويلەسۋگە اينالادى: كىمنىڭ ۇيىندە قانداي مالى، ءيتى، مىسىعى بارلىعى ءسوز بولادى. بالالار ول حايۋانداردىڭ ءتۇرىن، ءتۇسىن، قىلىعىن سويلەيدى. اياعىندا اركىم ءار حايۋاندى باقىلاۋدى موينىنا الادى. قالاي باقىلاۋ، نەسىن باقىلاۋ تۋرالى سۇراۋلار بولۋ كەرەك. مىسالى: ءسۇتتى سيىر مەن ءسۇتسىز سيىردىڭ جەلىنى، ەمشەگى، باۋىر تامىرى، ءجۇنى، قارىنى، موينى، قۇيرىعى قانداي بولاتىنىن باقىلاڭدار. سيىر ساۋعاندا قايتەدى؟ سۇزىسكەندەگى ءتۇرى قانداي بولادى؟ تويعاندا نە ىستەيدى؟ قورىققاندا قايتەدى دەگەن سياقتى. نەمەسە: يت ايتقاندى، بۇيىرعاندى ۇعا ما؟ ادامعا تەز ءۇيىر بولا ما؟ ادامعا قانداي دوستىق قىلادى؟ قاسقىر كورگەندە قايتەدى؟ بوتەن يت نەنى كەرەك قىلادى. اشتىققا نەشە كۇن شىدايدى؟ قاي جەردە تاماق، جەمتىك جاتقانىن نەسىمەن بىلەدى؟ سونى باقىلاڭدار دەۋگە مۇمكىن، بالالار بىرنەشە كۇننەن كەيىن باقىلاعانى تۋرالى بايانداما قىلادى. وزگەلەرى تىڭداپ، قاتالارى بولسا، ايتىسادى، سۇراۋ بەرەدى. ءۇي ءىشى ادامدارىمەن ولاردىڭ ەڭبەگى جايىنان بەرىلەتىن جۇمىس مىناۋ سياقتى بولۋعا مۇمكىن.

1) كىمنىڭ ۇيىندە قانداي ادامدار بارلىعى جايىنان اڭگىمە وقۋ، سويلەسۋ. حايۋاندار تۋرالى بىرنەشە اڭگىمە وقۋ؛ «اركىم ءوز قامى»، «اكەم ەكەۋمىز»، «قاسقىردىڭ بولتىرىگىن باۋلۋ»، «بۇركىت پەن مىسىق»، «تورعاي» دەگەن سىقىلدى سۋرەت سالۋ. كەڭەستىڭ قورىتىندىسىن جاساۋ، كوشىرۋ.

2) كىم نەشەدە؟ اڭگىمە وقۋ. كلاستاعى بالالاردىڭ بويىنا قاراپ دياگرامما سالدىرۋ. ءۇي ادامدارىنىڭ جاسىنا قاراي دياگرامم. كىم نەشە جاسقا كەلگەنى جايىنان كۇرەس. ءار حايۋاننىڭ بالانى نەشە اي كوتەرەتىنى، بالاسى قانشا ۋاقىتتا ەر جەتەتىنى جايىنان كەڭەس، ەر جەتكەن دەپ كىمدى ايتۋ كەرەك، ءار حايۋان قانشا جاسايتىنى تۋرالى دياگرامم، ماسەلە (ەسەپ)، ادام مەن مال باسىن قالاي اسىراۋ جايىنان كەڭەس. وقۋ، سۋرەت.

3) كىم ۇيىندە نە ىستەيدى؟ اڭگىمە جازۋ، سۋرەت.

4) بالا مەن شالعا نە جۇمىس ىستەدى؟ بارلىق بالالار نەگە جۇمىس قىلمايدى. بالا بىتكەن وقي بىلە مە؟ «بالالىق كۇننىڭ»، «اپەننىڭ بالا كۇنى»، «اۋەستەنسەڭ، ۇيرەنەسىڭ» دەگەن سياقتى اڭگىمەلەر وقۋ، قورعانسىز بالالار تۋرالى دا اڭگىمەلەسۋ، اڭگىمە وقۋ. ولارعا جاردەم بەرۋ جولدارى. ۇكىمەتتىڭ قورعانسىزدار قامىن جەۋى: بالالار وتتىعى، بالالار باۋى، مەكتەبى، جەتىمحانا، بالالار باۋىنا سەرۋەن.

5) ادامدار ايىرباستى نە ءۇشىن قىلادى؟ ەڭبەكتى ۇيلەسىپ ىستەۋ، بۇيىم ايىرباستاۋ جولىنان جاي ماعلۇمات. ايىرباستا ءدايىم ادىلدىك بولا ما؟ نەنى ايىرباستاسادى؟ بالالار اراسىنداعى الداۋ، قۋلىق، كەڭەسۋ. وقۋ كىمنىڭ تىرشىلىگىنە كەرەك؟ نەنىڭ باعاسى قانداي؟ ماسەلە.

6) اقشا قايدان شىعادى؟ ونى كىم ىستەيدى؟ اقشا تۇرلەرىن جيناۋ.

7) جۇرتتىڭ ءبارىنىن تابىسى بىردەي مە؟ نەگە ءارتۇرلى. اتا-تەگىنىڭ ءبىلىمىنىڭ، ءولى بۇيىمنىڭ، اقشانىڭ (كاپيتالدىڭ) ءمانىسى. كەڭەسۋ ەسەپ. دياگرامم. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جالپىعا، قارا شارۋاعا، الپاۋىتقا، كاپيتانعا كوز قاراسى. (ەكىنشى جىلى بۇل ماسەلەلەردى اۋىلمەن بايلانىستىرىپ زەرتتەيمىز).

كىمنىڭ قانداي ساندارى بار دەگەن اڭگىمەدەن كەيىن، ءار بالا مىناۋ سياقتى نارسەلەر جازادى:

«مەنىڭ ۇيىمدە... كىسى بار: اكەم، اپام، كارى اجەم، ەكى ءىنىم، ءبىر اپكەم...».

«اكەمنىڭ اتى... اپامنىڭ اتى... اكەم 48-دە».

«اپامنىڭ اتى... ناعاشى اپامنىڭ اتى... اپامنىڭ جاسى 40-تا». وسى جازۋلارعا قاراپ، كىمنىڭ ۇيىندە جان كوپ، كىمدىكىن دە از ەكەنىن سالىستىرۋعا دياگرامما جاسالادى. سول سياقتى بالالار كىمنىڭ اكە-شەشەسى بارلىعىن، كىمنىڭ اكەسى نە شەشەسى عانا بارلىعىن، كىمنىڭ جۇدە جەتىم ەكەنىن ءبىلىپ، تاعى دياگرامم جاسايدى. اۋىلداعى كىسىلەردىڭ كىمى قايدا، نە جۇمىسقا بارا جاتقانىن انادايدان (اينەكتەن) كورسەتىپ تاپقىزامىز. اكە-شەشەسى ۇيدە نە ىستەيتىنىن ءسوز قىپ، اكەسى جوق بالالار شەشەسىمەن بىرىگىپ جۇمىس قىلاتىنىن دا ايتادى. بالالارعا مىناداي سۇراۋلار بەرۋگە مۇمكىن. اكەڭ نە كاسىپ قىلادى؟ شەشەن نە ىستەيدى؟ كىم جۇمىس قىلادى؟ قايدا؟ جۇمىسقا جارامايتىن ادام قانشا؟ كارىلەرى نەشەۋ؟ بالالار نەشەۋ؟ اۋرۋ ادام قانشا؟ وسى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، كلاستاعى بارلىق بالالاردىڭ ماعلۇماتى جينالادى:

1. نەشەۋىنىڭ اكەسى جالشى، ديقانشى، قىزمەتشى؛

2. نەشەۋىنىڭ شەشەسى قىزمەتتە، نەشەۋىنىكى ءۇي شارۋاسىندا؟

3. ۇيلەرىندەگى جۇمىسقا جارامدى، جارامسىز، (جاسى، كارىسى، اۋرۋى) ادام قانشا؟

4) بالالاردىڭ قانشاسى ەڭبەكشى، قانشاسى ەڭبەكسىز تەكتەن. وسىلارعا قاراپ دياگرامما جاسادى. بۇل ماعلۇماتتار جاناس ءدىن جايىنان، تەرىس نانىم، ىرىم-جىرىم جايىنان ءسوز قىلامىز. ءۇي ءىشى كوبىنە بالانى جىن، سايتان، پەرى، الباستى دەپ قورقىتادى، اۋليە، پەرىشتە... بار دەپ ناندىرادى. بايعا قىدىر دارىدى، سۋعا كەتىپ بارا جاتساڭ، ءىلياس پايعامبار قولدايدى، بالانى بابا تۇكتى ءشاشتى ءازىز بەرەدى، سيىردى زەڭگى اتا باعادى، قويدى شوپان اتا ساقتايدى... كۇن كۇركىرەگەندە پەرىشتە سايتاندى اتادى، جاندى ازىرەيىل الادى، كوردە ماكىر-نۇكىر تەرگەيدى، قورقاپ بولادى دەگەن سياقتى. ونداي نىشاندارعا قارسى عىلىمنىڭ تاپقانىن، تاجىريبەسىن، جاراتىلىس سىرىن ۇيرەتۋ كەرەك. مۇنداي ماسەلەنى مەكتەپتە قالاي قوزعاۋ كەرەك: 1) دىنگە، تەرىس نانىمعا قارسى جۇمىستى، ۇگىتتى كۇندەگىسىن كۇندە ۇزبەي ىستەۋ كەرەك پە؟ جوق، بالالار ءوزى سۇراعاندا، كەزى كەلگەن جەردە، اڭگىمە اراسىندا «نەم قىلادى» عىپ تۇسىندىرە كەتە بەرۋ كەرەك پە؟ 2) قالاي تۇسىندىرەمىز: جالپى عىلىم كوزىمەن قاراپ، سالقىن قانمەن، ءادىل ءتۇسىندىرۋ مە؟ ۇزبەي، ءۇردىس ءتۇسىندىرۋ بالالاردىڭ ماعلۇماتى مولايعان كەزدە، 4ء-ىنشى جىلداردان باستاپ بولۋ كەرەك. العاشقى جىلدار كەز كەلگەن جەردە، بالالاردىڭ سۇراعان جەرىندە تۇسىندىرە بەرگەن ءجون. جوعارعى كلاستاردا «جەر مەن كوك» دەگەن سياقتى كومپلەكس بولىپ، توڭىرەكتەگى جاراتىلىس قۇبىلىستارىن ۇعىندىرۋ كەرەك. ال وسى كۇنگى جاڭا كىتاپ، گازەت-جۋرنال، مەكتەپتەر، جاڭا ادامدار ازەرى ازدى-كوپتى بالالارعا دا تيگەن بولۋ كەرەك، ەسكى ىرىم-جىرىمداردىڭ جالعاندىعىن بالالارعا ءتۇسىندىرۋى قالۋى كەرەك. سوندىقتان وتە ۇگىتتەپ، قىزىپ كەتپەي-اق عىلىمي كوزبەن قاراپ، جاي تۇسىندىرسە دە جەتەدى.

---