اشارشىلىق زاردابى
كەڭەس ءداۋىرى كەزىندە قازاقستاندا الاپات اشارشىلىقتار بولىپ، حالقىمىزدى جەر بەتىنەن ءبىرجولاتا قۇرتىپ جىبەرە جازدادى. سونىڭ ىشىندە ەكى ۇلكەن الەۋمەتتىك اپات ەلىمىزدىڭ ماڭگى ەسىندە ساقتالىپ قالدى. مۇنىڭ ءبىرىنشىسى – 1921-1922 جىلدارى، ەكىنشىسى – 1930-1933 جىلدارى بولعان اشارشىلىقتار. وعان نە سەبەپ بولدى، ءبىز ەندى سول جونىندە وي تولعاساق. تاريحشىلاردىڭ، ساياساتتانۋشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، وعان كىنالى قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن ستاليندىك-گولوششەكيندىك رەفورما، سودان تۋىنداعان شارۋالاردىڭ جەكە مەنشىگىن تاركىلەۋ، جويۋ، ءارتۇرلى اۋىلشارۋاشىلىق سالىقتارىمەن باس كوتەرتپەۋ، كۇشتەپ وتىرىقشىلاندىرۋ، كۇشتەپ كولحوزداستىرۋ، داۋلەتتىلەردى، زيالىلاردى «فەوداليزمنىڭ وكىلى، بۋرجۋازيالىق ينتەلليگەنسيا» ساناپ، اتىپ-اسۋ، بيلىككە جالشىلاردى تارتىپ، قوعامدى قولدان نادانداندىرۋ. ورتالىق كوميتەتىنىڭ قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ باسشىلىعىنا گولوششەكيندى جىبەرگەنى ءمالىم. ەكىنشى پلەنۋمدا سويلەگەن سوزىندە-اق:
«اۋىلدى كەڭەستەندىرۋ، بۇل – شىن مانىندە، قازاقستاندى كەڭەستەندىرۋ. سوندىقتان بارلىق سالادا ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ ىلگەرىلەۋى ءۇشىن قازاق كەدەيلەرىن ۇيىمداستىرماي استە مۇمكىن ەمەس»، — دەپ جار سالعان ول بيلىك باسىنا كەلگەنىنە ەكى اي وتەر-وتپەستە اۋىلداردى ارالاپ كورمەي-اق، ەلدەگى جاعدايعا وزىنشە باعا بەرىپ، بايبالام سالدى. «…اۋىلدا بايدىڭ ۇستەمدىگى، رۋدىڭ ۇستەمدىگى وزگەرسسىز ساقتالعان، شىن مانىندە ولكەدە كەڭەس وكىمەتى ورناماعان»، — دەپ مالىمدەدى. سول كەزدە «سوۆەتسكايا ستەپ»، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتتەرىنىڭ بەتىندە گولوششەكيننىڭ «اۋىلدى كەڭەستەندىرۋ»، «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا-تۇياق قالماسىن» دەگەن ءسوزى ۇران بولىپ كوتەرىلدى.
ءسويتىپ، ول قازاقستاندا «كىشى قازان» وتكىزۋگە كىرىستى، قازاقتىڭ ءتورت تۇلىك مالىن تۇگەل سىپىرىپ الىپ، مەملەكەت مەنشىگىنە بەرگىزدى، اسىرەسە، قازاقتىڭ «جانى» – جىلقىنىڭ كوزىن جويۋعا ايرىقشا كۇش سالىندى. ستاليننەن، پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىندەگى نەگىزگى باسشىلارىنان ءوزىنىڭ توتەنشە شارالاردى جۇرگىزۋىنە، اۆانتيۋريستىك باعىتىن بەرىك ۇستانۋىنا رۇحسات العان گولوششەكين قىزىلوردادا وتكەن 1927 جىلعى 23 قاراشاداعى ۆكپ(ب)-نىڭ بۇكىلقازاقستاندىق كونفەرەنسياسىندا حالىققا اشىقتان-اشىق ايبات شەكتى. ول: «…سىزدەر زينوۆيەۆتىڭ: «قازاقستان گولوششەكيننىڭ جەكە بيلىك قۇرۋى ءۇشىن باسىبايلى بەرىلدى»، — دەگەنىن بىلەسىزدەر، — دەدى. – كەز-كەلگەن توپتىڭ كوسەمدەرى قازاقستانعا (وزىنە دەگەنى) قارسى شىعىپ بايقاسىن – ءبىر اپتانىڭ ىشىندە ك ۇلى كوككە ۇشادى». وسىلايشا قولىنا تيگەن شەكسىز بيلىكتى پايدالانعان گولوششەكين ءبىرىنشى كەزەكتە وزىنە قارسى شىققان بىلىكتى دە ءبىلىمدى ازاماتتاردى قۋعىن-سۇرگىنگە سالىپ تەنتىرەتىپ جىبەردى.
مۇنان كەيىن «ۇجىمداستىرۋ» دەگەن جەلەۋمەن كوشپەلى ەلدى ارسىزدىقپەن توناتىپ، حالىقتى ادەيى اشارشىلىققا ۇرىندىردى. قىزىل يمپەريا بەيبىت زاماندا قازاق ۇلتىنا جاساعان ناسىلشىلدىك قىلمىسىن الەمدىك قاۋىمداستىق الدىندا جاسىرىپ، كەڭەستىك سەنزۋرا كوپ جىلدار بويى 1931-1932 جىلدارداعى قازاق دالاسىنداعى اشارشىلىقتى باسپا ءسوز بەتىندە جازۋعا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ايتۋعا قاتاڭ تىيىم سالدى. اكىمشىلىك بيلىكتىڭ وسىناۋ ەل ىشىندەگى ارانداتۋ ساياساتىنا، ادىلەتسىزدىك پەن زورلىق-زومبىلىققا قارسى شىققاندار «حالىق جاۋى»، «باندالىق قۇرىلىم» اتالىپ، قىرىپ جويىلدى. 1930-1933 جىلدارداعى قولدان جاسالىنعان اشارشىلىقتان ەلىمىزدە قازاقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا امان قالدى. ويتكەنى، 1937 جىلعى بۇكىلوداقتىق حالىق ساناعىنىڭ العاشقى مالىمەتتەرى بويىنشا، قازاقستاننىڭ اۋىل حالقى 1930 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىنان 1933 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىنا دەيىن 3 ميلليون 379،5 مىڭ ادامعا كەمىگەن. وسى كەمۋدەن 1 ميلليوننان استام بوسقىنداردى شىعارىپ تاستاساق، 1930- 1933 جىلدارداعى اشتىق قۇرباندارىنىڭ 2 ميلليون 200 مىڭ ادامنان اسىپ تۇسەتىنىن بايقايمىز. 1992 جىلى وسى ماسەلەنى ەلىمىزدىڭ جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ كوميسسياسى ارنايى تەكسەرگەن-دى. سوندا: «قازاق ەلى اشتىقتان جانە سوعان بايلانىستى ىندەتتەردەن، سونداي-اق تابيعي ءولىم دەڭگەيىنىڭ ۇنەمى جوعارى بولۋىنان 2 ميلليون 200 مىڭ ادامنان، ياعني بارلىق قازاق حالقىنىڭ 48 پروسەنتىنەن ايرىلدى»، — دەپ بۇل كوميسسيا ناقتى تۇجىرىمداما جاسادى. ءقازىر بەلگىلى بولىپ وتىرعان جاعداي، 1930-1933 جىلدارداعى قولدان جاسالىنعان اشارشىلىقتا نەگىزىنەن، جاس بالالار مەن ايەلدەر كوپ قىرىلىپ، ونىڭ حالقىمىزعا دەموگرافيالىق زارداپتارى دا اۋىر ءتيدى، ۇلتىمىزدىڭ سان جاعىنان ءوسۋىن تەجەپ تاستادى.
1897 جىلعى پاتشا وكىمەتىنىڭ ساناعىنا سەنسەك، قازاقتار كورشى وزبەك ۇلىسىنان ءۇش ەسەگە جۋىق ارتىق، ياعني 4 ميلليون 84 مىڭ بولىپتى. اشتىقتىڭ اششى ءدامىن تاتپاعان وزبەك حالقى بۇل كۇندەرى 30 ميلليونعا جۋىقتاسا، قازاقتاردى شەت ەلدەگى قانداستارىمەن قوسا ەسەپتەسەك، ورتاشا بولجام بويىنشا سانى 15-17 ميلليون شاماسىندا عانا. مۇنى ەسكە العانىندا كەيبىر تاريحشىلار: «ەگەر دە 1930-1933 جىلدارى ەلىمىزدە قولدان اشتىق جاسالماعانىندا، قازاقتاردىڭ سانى 60 ميلليوننىڭ ۇستىندە بولار ەدى»، — دەپ تە وي تولعايدى. «ساياسي مانياك» گولوششەكين تۇسىندا اسىرا سىلتەۋشىلىكتىڭ شىن ءمانى ساياسي بۇركەمەلەنسە دە، ول قىزىل يمپەريا ۇستەمدىك قۇرعان شاقتا ايتۋعا دا، جازۋعا دا تيىم سالىنعان ماسەلە بولسا دا، كەيىن بۇل الەۋمەتتىك اپات–«قىزىلقىرعىن»،«گولوششەكيندىكگەنوسيد» دەگەن تاريحي اتاۋعا يە بولدى.
ۋ.م.دجولدىبايەۆا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ- ءنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ دوسەنتى
قاجىمۇحان قىزى ارۋجان ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ 1 كۋرس ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
سول ەسكەرتكىش بەينەلەپ اشتىق جىلىن. ەسكە سالار اشتىقتىڭ قۇرباندىعىن. اق تاڭداقتىڭ ايقارا بەتىن اشىپ، قارا ءجۇزىن اياردىڭ ەتەر جىرىم. ءولىسىن تىرىسىندەي ارداقتاعان، ەلىمە اللا ءوزى توككەي نۇرىن.
-
الايدا، بۇل ماقالادا تەك ءبىر تاراپتىڭ عانا ەمەس، ەكىنشى تاراپتىڭ دا كەمشىلىكتەرى تايعا تاڭبا باسقانداي ايتىلادى. قازاقتىڭ ءبىلىم-عىلىمعا تالپىنباۋىن، حاندارى مەن حالقىنىڭ ناداندىعىن احاڭ وسى ماقالاس...
