كۇزەتشى اتا، ءبىز جانە جاندوس
بارىنەن دە اتىن سابالاپ جەتكەن كۇزەتشى شالدىڭ قىلىعىن ايتساڭشى.
— ءاي، بالالار، — دەدى ول لاگەر ورتاسىڭداعى الاڭعا اتىن ويناقتاتىپ، قامشىسىن شوشاڭداتىپ، — مىنا شاشىلىن جاتقان دۇنيە وكىمەتتىكى. ەشتەمەسىن بۇلدىرمەڭدەر.
ءبىز جالت قاراستىق. كۇزەتشى شال شۇعا بەرىكبولقىزىنا اتىن تەبىنىپ جاقىنداپ كەلدى.
— ايتپادى دەمە. باستىعى ءوزىڭ شىعارسىڭ. بىلتىرعى كۇزدە كەلگەن ۋچيليششەنىڭ بالالارىنان كورمەگەندى كوردىم. بار تەرەزەنىڭ اينەگىن سىندىرىپ، ءبىر تۇندە قاشىپ كەتكەن جوق پا، تۇگە. بۇلدىرمەگەنى جوق، وڭباعانداردىڭ، — دەپ ءبىر توقتادى ول.
— اتا-اۋ، بۇل مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى، — دەگەن شۇعا.
— بىلەمىن، بىلەمىن. اتتىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم. كوزدەرىنە قاراپ دۇرىس ءجۇرسىن. تاعى دا ديرەكتوردان ءسوز ەستىر شامام جوق. بىلە بىلسە، وسىنىڭ ءبارى بالالار ءۇشىن جاسالعان.
— بىزدە ءتارتىپ قاتال، اعا، — دەدى شۇعا.
— ونى ۋاقىت كورسەتەدى. ءالىپتىڭ اياعىن كۇتەرمىن، — دەپ كۇزەتشى شال اتىن كەرى بۇردى. جەلگەن كۇيى قاقپاعا جەتىپ، اتىنىڭ تىزگىنىن تارتتى.
— وسىدان بىردەڭە قيراتساڭدار ايتپادى دەمە، جوندارىڭنان تاسپا تىلەمىن، — دەدى ول كىجىنە داۋىستاپ. جانىمىزدا تۇرعان ءمۇعالىم اپاي جىمىڭ ەتتى.
— قارت ادام عوي، بالالار. كوڭىلدەرىڭە اۋىر الىپ جۇرمەڭدەر، — دەدى ول سونان سوڭ.
— لاگەر ماڭىن تازالاپ شىعايىق. ءبىرىنشى توپ اسحاناعا، ەكىنشى توپ جاتاحانا توڭىرەگىنە اتتانىڭدار.
— اپ-ساتگە جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتىك. كۇزەتشى شال رەنجىسە رەنجيتىندەي ەكەن. اينەكتىڭ سىنىقتارى، جىرتىلعان قاعاز، كونسەرۆىنىڭ قالبىرىنان اياق الىپ جۇرە المايسىڭ. كىرپىشتىڭ سىنىقتارى. مەكتەپ اۋلاسىنان اتتاناردا ديرەكتور مازداكوۆ اعايدىڭ ءسوزى ەسىمە ءتۇستى.
— بالالار! سەندەر ەڭبەك ەتىپ، دەمالۋعا بارا جاتىرسىڭدار. دۇنيەگە جاقسىلىق اتاۋلى وزدىگىنەن كەلمەيدى. قيىنشىلىقتار كەزدەسەدى. ونى قاسقايا قارسى الىپ، جەڭىپ شىعۋ كەرەك. شىندىعىن ايتسام، سەڭدەر كۇنى ىستىق، ەڭبەگى اۋىر دالا مايدانىنا باراسىندار، — دەگەن ول. جاندوس:
— بەكزاتوۆ، دالا مايدانىندا ءجۇرمىز، اتاكاعا، دەپ بالالاردى ءبىر كۇلدىرىپ الدى.
— جاۋىن اياعان جارالى، قويباعاروۆ العا، — دەدىم.
— توق بالا اش بولام دەپ ويلامايدى، — دەدى جاندوس كەكەتىپ. كىر-قوقىستاردى، قاعازداردى ءبىر جەرگە جيناپ، وت قويىپ ەم، قارا ءتۇتىن بۋداقتاي جونەلەدى. ەندى ءبىر ءسات قاتتى جەلىسپەن كۇزەتشى شال قاقپادان كىرىپ كەلدى. ات تىزگىنىن تارتىپ، كوزىن كولەگەيلەپ جان-جاعىنا قارادى. العاشقىداعىداي ارىندى ەمەس.
— ءا، قىزىم، مىنالارىڭ دۇرىس. تازالىق بار جەردە دەرت جۇرمەيدى. بۇلارىڭا قوسىلامىن. تەك وتتان ساق بولىندار. قۋراپ تۇر عوي، مىنا دۇنيە. شالانى سۋ قۇيىپ ابدەن وشىرىڭدەر، — دەپ ول اتىنان ءتۇسىپ.
— دۇنيەنىڭ قىزىعى ەڭبەك ەتۋ عوي. مىنە، الپىستان اسساق تا، تىرلىكتەن قالعان جوقپىن. تەك جالقاۋلار دا ارامىزدا بارى انىق. سولاردان اۋلاق بولايىقشى.
— ەستىدىڭ بە؟ — دەدىم جاندوسقا سىبىرلاپ. بالالار دۋ كۇلدى. جاندوستىڭ جاعى قۋشيىپ تۇكتەرى جىبىرلاپ تومەن قارادى.
— ەشكىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق بولا المايمىن، — دەدى كۇڭك ەتىپ.
— ا، سولاي ما؟ — دەيمىن.
— ساحارا ءشولى باستالدى، قويباعاروۆ، — دەيمىن. ول ۇندەمەدى. تۇنىمەن ۇيقىمىز قاڭباعانىنىڭ بەلگىسى، سۇيرەتىلە-سۇيرەتىلە بولمەلەردەن شىقتىق. اينەگى سىنىق تەرەزەلەردەن كىرگەن سارى ماسا ءوز دەگەندەرىن جاساپتى. بەت-اۋزىمىز دومبىعىپ ءىسىپ، كوزدەرىمىز قىزارىپتى. ۇستىنە سپورتتىق كيىم كيگەن شۇعا كەرنەي تارتۋشى ەكەۋدىڭ جانىندا تۇر. قاتارداعى بالالارعا بۇرىلىپ ەم، تابىس كۇڭك ەتتى.
— جاندوس پەن قايىر جوق! قاپەلىمدە ساسىپ قالدىم.
— ولار قايدا؟
— قاشىپ كەتتى، — دەدى قوڭقاس.
— نە دەيدى؟ قاشان؟
— بىلمەدىم. ساحارا شولىنە شىدامادى.
ەندى بايقادىم، شۇعانىڭ ءجۇزى قىزارىپ، قاباقتارى ءتۇيىلىپ قاتتى اشۋلانىپ تۇر.
— جانىڭا سەنىمدى ەكى-ۇش بالانى الىپ، قوس قاشقىندى لاگەرگە الىپ كەلىڭدەر.
— قۇپ بولادى، — دەيمىن قولىمدى شەكەگە الىپ.
— كۇش قولدانبايسىڭدار.
— ماقۇل، شۇعا بەرىكبول قىزى!
ول مەنىڭ ويىمدى ءتۇسىندى مە، كىم ءبىلسىن، ارقامنان قاعىپ، ءمان جايدى تۇسىندىرە باستادى.
— قاشقىندار تاڭ اتقاننان كەيىن جولعا شىققان. جۇكتەرى بار. اۋىل مەن ەكى ورتا جيىرما بەس شاقىرىم. توتەسىنەن جۇرسە ون بەس، — دەدى ول ويىن ايتىپ.
— ءدال ايتاسىز، — دەدىم.
— ولار توتە جولمەن جۇرەدى. جۇرت كوزىنە تۇسۋدەن ىعادى. ول ءسال ۇندەمەي قالدى دا، اڭگىمەسىن قايتا جالعادى.
— ءقازىر كوكيىرىم تاسىپ جاتىر. وزەننىڭ بويى نۋ قۇراق، قالا بەرە باتپاق. الدەنەگە ارانداپ قالسا، جاعداي قيىن — دەدى سونان سوڭ.
— قۋلىقتى قاشقىندار بىزدەن بۇرىن ويلايدى، — دەدىم ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— بالانىڭ اتى بالا، — دەدى ول كۇدىگىن جاسىرماي.
— ولاردى قايتارۋ كەرەك. جازا قولدانباساق، ەرتەڭ باسقا «قورقاقتار» قاشادى.
— وتە دۇرىس ايتتىڭ، — دەدى شۇعا ارقامنان قاعىپ.
— جولىڭ بولسىن، جونەل!
— قۇپ بولادى.
قۇبىلاعا قاراي سوزىلعان سوقپاق جولدى قۋالاي جۇگىرگەن ۇشەۋمىز. كوزىمىزدى اۋىق-اۋىق العا تىگەمىز. ۇشى-قيىرسىز الىپ دالا. سۋرەتشىنىڭ پولوتنوسىنداي ءار تۇسكە بويالىپ، عاجايىپ ءبىر تۇرگە ەنگەن. بەلۋاردەن كەلگەن كوك شاعىن جولدى قيىنداتىن كەلەدى. جازعىتۇرىم اپامنىڭ شەلەكتىڭ ءتۇبىن داڭعىرلاتىپ. «جاڭبىر مول جاۋسا، ەلدىڭ ىرىسى كوبەيەدى» دەگەنى ەسىمە تۇسەدى.
اپام شىنىندا وتە اقىلدى ادام. ۇرىسىپ، رەنجىگەنىن كورگەن ەمەسپىن.
— بالام-اي، رەنىشتەن زياندى قاسيەتتەر تۋىندايدى. تەك كەكشىل بولما. ول جاقسىلىق ەمەس، — دەيتىن. ال، مىنا جاندوس شە؟ ناعىز ءوزىمشىل دەيمىن ىشىمنەن. ءدال مەن وسىلاي ىستەي قويماس ەم. قيىنشىلىققا شىدامادى. دەگەنمەن دە قىزىق بالا. كەۋدە قاعاتىنداي بىزدەن ارتىق ەمەس. ساباعى ورتا، شالكەس-شالىس مىنەزى بار. تەك جاقسى كيىنگەنگە ءماز. سونىسىنا ماقتانادى. ءبىر ويدان تاۋبەسىن ەسىنە تۇسىرگەنىم دە ءجون شىعار. ادام «بىلەگى جۋان ءبىردى جىعادى» دەمەۋشى مە ەدى. سوندىقتان دا وعان ءتۇسىندىرۋ كەرەك. بىزدە تابيعات سياقتىمىز، ءا. اشۋىمىز دا، سابىرلىعىمىز دا بار. اپام ايتپاقشى، كوپ كۇننىڭ ءبىر نوسەرى شىعار بۇل. الدىما كوز تاستادىم. شالعىڭدى دالا تەڭىزدىڭ تولقىندارىنداي تەربەلەدى.
بايانتاۋدىڭ باۋرايى بيىل بىلتىرعىداي سارى جولاق ەمەس. ويدىم-ويدىم جازىققا تەكەمەتتىڭ ورنەگىندەي گۇلدەر ءوسىپتى. تومەنگى بەتتە كوگەرىپ قىزىلشا الابى كورىنەدى. بىزگە بەكىتىلگەن الپىس گەكتار جەرى وسى بولسا كەرەك. لاگەردىڭ ناق تۇسى ەكەن. بايانتاۋدىڭ تاساسىنان شىققان كۇن ارقان بويى كوتەرىلە ەن دالانى نۇرىمەن كومىپ-كومىپ جىبەردى. وسىعان دەيىن ءتىل قاتىسپاي كەلە جاتقان تابىس ءبىر ءسات:
— مىنانى قارا، — دەپ داۋىستاپ جىبەردى.
ارىقتان اتتاعان ادام ءىزى جاتىر. كەدانىڭ تابانىنىڭ كەسكىندەرى.
— مىنالار سولار. باعىتىمىز تۋرا، — دەدى قوڭقاس.
— الىسقا ۇزاي قويماعان شىعار، — دەيدى تابىس كادىمگى ساراپشىلارداي توپىراقتى قولىمەن ۋىستاپ.
جوڭىشقالى القاپتى كەسىپ وتىرىپ بەلەڭگە كوتەرىلگەندە، تۇيەتايلى جاردىڭ قاباعىنا كەزدەستىك.
اراسىندا مەن دە قوستاپ قويامىن. شىندىعى دا وسى ءبىر ويلاپ كەزىندە كوگى بەلۋاردان كەلگەن كوكوراي جەر ەكەن. كوكيىرىمنىڭ جاعاسى شۇيگىن، وتتى بوپ، مىڭعىرعان مالدى اسىراپ شىعىپتى. بالىعى بۇزاۋداي، قۇسى قۇجىناعان وسى ءبىر وزەن ءقازىر ادام تانىماستاي وزگەرگەن. ءمولدىر سۋى لايلانىپ، بالىعى قىرىلىپ، ءشوبى تاقىرلانىپ، داعدارىسقا ۇشىراعان. كۇنى كەشە، ارىندى سۋ بالقاشقا قۇيسا، بۇگىن قاراسۋدىڭ قۇمىنا سىڭەدى. اڭ اتاۋلى باسقا جاققا اۋىپ، جاعاسىنداعى اعاش قيىلىپ، جەتىمدەنىپتى. ۇلكەن ادامدار وسىنى ويلاپ مازاسى كەتەدى. تابيعاتگىڭ سۇلۋلىعىنا، بايلىعىنا قىلىش تاقاعان ادامداردىڭ ءوزى ەكەن. ويلاپ وتىرساق قوڭقاستىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. اتام دا وسى ءبىر اڭگىمەنى ايتقان. ءمان بەرمەۋشى ەدىم. ويعا قونىمدى ءىس ەكەن. ادامدار نەگە سونشا قاتىگەز دەيمىن ىشىمنەن.
ءبىز تومەن قاراي قۇلديلادىق. وزەن بويىنداعىداي وگىز ولەڭ بۇلتى جوق كوك شىنى اسپان ءتارىزدى. ارەدىك-ارەدىك توپتالا وسكەن قۇراق پەن بالعىن تالدار. كوكتىڭ ۇستىنە اۋناي كەتتىم دە سالدەن سوڭ:
— وزەن تاسىپ جاتىر، — دەدىم ورنىمنان اتىپ تۇرىپ. — ولگى قاشقىندار سۋعا اعىپ كەتىپ جۇرمەسىن. جاعاسىن قامىس كومكەرگەن تۇيەتايلى بەتتى ارتقا تاستاپ، جاداعاي تۇس ىزدەدىك.
— وسى تۇس وتكەل بولۋى كەرەك، — دەدى قوڭقاس. ءبىز تۇرعان اشىق بەتتە كوكيىرىمنىڭ ارناسى كەڭەيىپ، سۋ اعىنى سايابىرلايدى ەكەن. جاعالىقتى كوزبەن ءتىنتىپ ءجۇرمىز. ارى-بەرى وتكەن مال تۇياعىنىڭ ءىزى بارشىلىق.
— مىنالار سولار. باعىتىمىز تۋرا، — دەدى قوڭقاس.
— الىسقا ۇزاي قويماعان شىعار، — دەيدى تابىس كادىمگى ساراپشىلارداي توپىراقتى قولىمەن ۋىستاپ. جوڭىشقالى القاپتى كەسىپ وتىرىپ بەلەڭگە كوتەرىلگەندە، تۇيەتايلى جاردىڭ قاباعىنا كەزدەستىك.
تەك ادام ءىزى كورىنبەيدى. اق كوبىك بوپ اقىرىپ جاتقان كوكيىرىم تەرەڭىنە سۇيرەي جونەلسە، ساۋداڭ بىتكەنى.
— ولار سۋدان وتكەن جوق، — دەدى قوڭقاس.
— جاندوستىڭ سىرى ماعان بەلگىلى. وسى ماڭايدا بىزدەن تاعىلىپ جاتىر. ايتپەسە تومەن قاراي وزەن جاعالاپ كەتتى، — دەدىم مەن.
— مۇمكىن، — دەپ قوشتادى تابىس.
كەنەت ات تۇياعىنىڭ ءدۇرسىلى ەستىلدى دە، قارسى بەتتەگى قامىس اراسىنان جالعىز سالت اتتى شىعا كەلدى. ءجۇرىسى سۋىت. يىعىندا قوقانداعان مىلتىعى. اتىن باس-كوزگە ۇرىپ توپەلەپ كەلەدى. — تىعىلدىق، — دەدى قوڭقاس كوزى باقىرايىپ. — قورقاق، — دەدى تابىس.
— قۇتىلعىشىن شىركىننىڭ. شۇبار اتتىنى انادايدان تانىدىق. كۇزەتشى شال.
— و، قۋلار-اي، قايدا شۇباپ باراسىڭ، تۇگە. سۋدىڭ تاسىپ جاتقانى مىناۋ، — دەدى ول تىزگىنىن تارتىپ.
— قاشقىن ىزدەپ كەلەمىز، اتا، — دەدى قوڭقاس سالعان جەردەن.
— تاپاداي تال تۇستە، جوق جوعالتقىشىن مۇنىڭ. لاگەردىڭ سارى ماساسىنان ءزابىر كورىپ، الدى-ارتتارىڭا قاراماي زىتقان بالا ەمەسسىڭدەر مە؟ كۇزەتشى شال قويۋ قاسىن كەرىپ كوزىن سىعىرايتىپ سىناي قارادى. جاسىندا قاپساعاي دەنەلى، شويىن قارانىڭ ءوزى بولسا كەرەك. اتقا جايداق مىنگەندە اياقتارى جەرگە سالبىراپ تۇر.
— شىنىمىز، اتا. ءوزىڭىز وسىلاي قاراي وتكەن ەكى بالا كوردىڭىز بە؟ لاگەردەن قاشىپ كەتىپتى. سولاردىڭ سوڭىنان قۋعىنشى بولىپ كەلەمىز.
— توقتاڭدار، — دەدى كۇزەتشى شال. — جالعان ايتىپ تۇرعان جوقسىڭدار ما؟
ءبارىمىز شۋ ەتە قالدىق.
— ولار سەندەر تۇرماق، مەنى دە كوزىمدى باقىرايتىپ تۇرىپ الداپ سوقتى. اتقا تەرىس مىنگىزەيىن، ول كۇشىكتەردى.
وسى جەردەن كۇتىڭدەر. كۇزەتشى شال قاتتى جەلىسپەن، جاداعاي جاعالىقتان سۋعا ءتۇستى. اسىعا تەپكىلەنىپ، سۋدى كەمەرلەي كەشىپ ارعى جاققا وتە شىقتى.
— سۋ تەرەڭ ەكەن. قاشقانداردىڭ تۇيىققا تىرەلگەن جەرى وسى. وزدەرىنىڭ جولى بولعىش-اي، — دەدى ىزالانعان تابىس.
— ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق، — دەدىم.
كوك اسپانعا كوز تىگىپ شالقامنان جاتىرمىن. اققۋداي قالقىعان اق ۇلپا بۇلتتار نۇرلى كۇندى بەتىنەن سيپاپ ءوتىپ، قيىرعا قاراي كوشىپ بارادى. «بايانتاۋدىڭ باسىنان وتكەن بۇلت سوناۋ الەم اسپانىن ارالاپ شىعادى» دەيتىن اپام مەنىڭ كىشكەنتاي كەزىمدە. اپامنىڭ مىنەزى قىزىق قوي. «الگىڭدەگى قارتتار — ەل كوركى دەگەنى» دۇرىس سياقتى. «ءاي، سەكەنتاي، قۇلىنىم، بايانتاۋدىڭ باسىنا ءبىر شىعىپ كور. كوكيىرىم وسى ەلدىڭ اناسى، بايانتاۋ اتاسى» دەيدى. مەن تۇسىنبەي الەك. جانبالا اپامنىڭ اڭگىمەسىن دوستارىما ايتقانىمدا: «ءتۇۋ، قيالحان-اي» دەپ مازاقتاعانى بار. سول اڭگىمە ەسىمە ءتۇسىپ كەتگى. كەنەت:
— انە، قاراڭدار، تۇتقىندار كەلە جاتىر، — دەپ تابىستىڭ داۋىستاعانى ەستىلدى. قىزىقتى قارا! كۇزەتشى شال جاندوس پەن قايىردى الدىنا ساپ تومپاجداتىپ ايداپ كەلەدى. اۋىق-اۋىق قامشىسىن جوعارى كوتەرىپ كىجىنەتىن سياقتى.
— سازايلارىن تارتسىن، — دەدى تابىس.
— جازاسى ءالى از، — دەدىم مەن.
قونقاس پەن تابىس جۇزدەرى قاتۋلانىپ ارعى جاعاعا كوز تىكتى. ءبىر ءسات جاندوستى اتتىڭ ارتىنا، قايىردى الدىنا مىنگىزگەن كۇزەتشى شال جاعالىقتان وزەنگە قويىپ كەتتى. كارتتىڭ داۋسى ەندى انىق-انىق ەستىلە باستادى.
— شىرىك نەمە، اكە-شەشەڭنىڭ الدىنا قاي بەتىڭمەن باراسىڭدار، ەي؟ سۋعا اعىپ كەتسەڭدەر، كىم جاۋاپ بەرەدى. مەنى الداپ كەتۋىن، بۇلاردىڭ.
كۇزەتشى شال بەرگى جاعاعا ىلىنگەڭدە ۇشەۋمىز ءشوپ اراسىنان شىعا كەلدىك.
— ال، قاشقىندار جول بولسىن، — دەدى تابىس اتتان ءتۇسىپ جاتقاندارعا قولى بۇيىرىنە تايانىپ وقىرانا قاراپ.
— بۇلار وپاسىزدار! — دەدىم مەن دۇرسە قويا بەرىپ.
— قامشىنىڭ استىنا الايىن دەپ ەدىم، جىلاپ قويا بەرگەندەرى. قاراقوعانىڭ قامىسىنا كىرگەن كەشەگى ءۇش قاسقىر كەزدەسىپ پارشا-پارشاسىن شىعارعاندا كىمگە جىلاعاندارىڭدى كورەر ەدىم. وسى كۇنگىنىڭ بالاسى الاسا كەلەدى، اكە-شەشەسىمەن جاعالاسا كەلەدى دەگەن وسى دا.
وقيعانىڭ بولعانىنان بولادىسى قىزىق. پىشەندىكتى مالدان قورىعان كۇزەتشى شال، كوكيىرىم بويىنان لاگەرگە قاراي باعىت تۇزەگەندە ەكى بالا جولىعادى. ءمان-جايدى سۇراعان قارتقا، جاندوس: «ءمۇعالىم رۇقساتىن بەردى. اعالارىمىز اسكەردەن ورالىپتى» دەيدى. كۇزەتشى شالدىڭ نەمەرەسى بيىلعى جىلى اسكەر قاتارىنا الىنىپتى. ساعىنىپ جۇرسە كەرەك، بالالاردى اتقا مىنگىزىپ وتكەلدەن وتكىزىپ سالىن، قوشتاسىپتى.
— بۇلار اسكەرگە جارامايدى، — دەدى كۇزەتشى قارت اشۋىن باسا الماي.
— قيىندىقتان قاشقان اسكەر، اسكەر ەمەس. جاندوستا دا، قايىر دا دا ءۇن جوق. كادىمگى كينولاردا كورەتىن قولعا تۇسكەن تۇتقىندار. شۇبار اتىنا قونجيا مىنگەن كۇزەتشى شال سوڭىمىزدان ەرىپ كەلەدى.
— اتا، اتا ءسىز وسى سوعىسقا باردىڭىز با؟ — دەيدى تابىس قارتتى اڭگىمەگە جەتەكتەپ.
— ءاي، بالام-اي، ءتىلدى قىشىتتىڭ عوي. وتكەردىك قوي، تالايدى، مىنا باستان. سۇم فاشيستەردى دە كوردىك. وتقا دا جاندىق. سۋعا دا باتتىق. ءبىراق ونى سەندەردىڭ پەشەنەلەرىڭە جازباسىن. مىنا تىكباقايلاردىكى توڭمويىندىق قوي.
— سوعىس كەزىندە قاشقىنداردى اتىپ تاستاماي ما؟ — دەدى ەندى قوڭقاس وشىگە كيلىگىپ.
— ارينە، بالام، ارينە.
— كۇزەتشى شال اۋىر كۇرسىنىپ، ويعا قالدى. — كەۋدەمىزدى وققا توسەپ مىنا بايانتاۋ مەن انا كوكيىرىمدى قورعادىق. تالايلار ورالماي مايدان دالاسىندا كوز جۇمدى. مىنا كۇشىكتەر سونى تۇسىنسە، اتتەڭ.
تۇسكى استى ءىشىپ بالالار ۇيىقتاپ دەمالۋعا بولمەگە كىرگەن ساتتە قىزىل ءتۇستى جەڭىل فۋرگون «موسكۆيچ» قاقپا الدىنا كەپ توقتادى. مەن لاگەر كەزەكشىسى ەدىم. ەسىگىنەن سەمىزشە، جالپاق بەت، قاراسۇر ادام شىقتى.
— قوش كەلدىڭىز. لاگەر كەزەكشىسى بەكزاتوۆ ساكەن، — دەدىم قولىمدى شەكەمە اپارىپ.
— دۇرىس ەكەن، — دەدى ول قولىن كوزىنە كولەگەيلەي ماعان قاراپ. ءدوڭ مۇرىن، بويى بيىك. «قاڭباقشال» ەرتەگىسىندەگى الىپ ءداۋدى كوز الدىڭا ەلەستەتەدى. جاندوستىڭ اكەسى.
— ءبىزدىڭ بالا قايدا ەكەن؟ — دەدى سونان سوڭ گۇر ەتىپ. — وسىندا، ءحالى جاقسى، — دەدىم.
— باستىقتارىڭ قايدا؟ — ءمۇعالىمنىڭ بولمەسىن نۇسقادىم. ويىما جاندوستىڭ قىلىقتارى ءتۇستى. بۇجىر بەت، قىزىل سارى بالا. سوقتىعىسا كەتۋگە دايىن، ءتىلى ءمىردىڭ وعىنداي. اپام ايتپاقشى بىردە كول، بىردە ءشول. ەكەۋمىز العاشقى كۇنى-اق شايقاسىپ الدىق. لاگەردەن قاشىپ، قولعا ءتۇسىپ قايتا ورالدى. سازايىن تارتتى. جازاسىن الدى. ۋادەسىن بەردى. اكەسى بولعان وقيعانى بىرەۋدەن ەستىپ كەلگەن عوي. مىندەتتى تۇردە جاندوستى لاگەردەن اكەتەدى. وعان ءسوز جوق. ال ول نە دەر ەكەن؟ ءقازىر از-ماز اڭگىمەدەن سوڭ، اكەسى بالاسىن ەرتىپ شىعاردى دا، قىزىل ماشينامەن كەتىپ وتىردى. تەك وسىدان ۇيىنە قايتسا، ءبىزدى جەرگە قاراتقانى. ءبىراق بۇل مەنىڭ ءوز تۇسىنىگىم. ءتىپتى قىزداردان ۇيات. سويتكەنشە ويدا جوقتا جاندوس جۇگىرىپ جانىما كەلدى. قيمىلى وداعاي.
— ساكەن، — دەدى ول سىبىرلاپ.
— مەنى قۇتقار.
— كىمنەن؟ — دەيمىن قاپەلىمدە تۇككە تۇسىنبەي.
— اكەمنىڭ مەنى الىپ قايتاتىنى انىق. ۇيگە بارعىم كەلمەيدى.
— اكەڭ رەنجىمەي مە؟
— مەيلى. سەن رۇقسات بەر. سىرتقا شىعارىپ جىبەر. دوستىعىمىز ءۇشىن مەنى ءبىر سىيلا.
نە ىستەۋىم كەرەك؟ لاگەر ەرەجەسىن بۇزباۋ، نەمەسە جاندوستى قۇتقارۋ، ول وسى ءبىر ءسات ماعان اسا ءبىر عاجاپ بالا سياقتانىپ كەتتى. «جاندوس ءتىپتى دە قيقار بالا ەمەس. ول ءوزى ءۇشىن، ءتىپتى وزگە ءۇشىن دە نامىسىن بەرمەس، كوپشىل بالا. ءبىزدى ءتۇسىندى» دەگەن وي كەلدى.
— ماقۇل، —دەپ باسىمدى يزەگىنىمدى دە ءوزىم بىلمەي قالدىم.
— مىنا قاعازدى جاستىعىمنىڭ ۇستىنە تاستاي سالشى. — جاندوس لىپ ەتىپ، قاقپادان شىقتى دا، قالىڭ اعاشتىڭ ىشىنە كىرىپ جونەلدى. مەن جاتاقحاناعا قاراي ۇشتىم. جاندوستىڭ اكەسى مەن شۇعا سىرتقا شىققانشا كەزەكشىلىك ورىنعا قايتىپ ورالۋ كەرەك. ءبىر جاپىراق قاعازعا: «اكە، مەن لاگەردەن كەتپەيمىن. بۇكىل جولداستارىمدى ۇياتقا قالدىرامىن. مەن ەشكىمنەن ارتىق ەمەسپىن. قايتا بەرىڭىز. جاندوس» دەپ جازىپتى. ادام دەگەن وسى قىزىق. كەشەگى كۇنى جاندوس ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە قارسى پىكىردە ەدىك. ەندى بىر-بىرىمىزدەن ايىرىلعىمىز جوق. دالاعا شىققان جاڭدوستىڭ اكەسى مەن شۇعا ەكەۋارا ءسوزىن قۇلاعىم شالىپ قالدى.
— ءوزى اۋرۋشاڭ بالا. مىنا كۇن ىستىقتا بالا تۇرماق، ۇلكەن كىسىگە جان قايعى. جاندوستى الىپ قايتامىن، — دەيدى اكەسى.
— بالانىڭ ءبارى بىردەي. ەڭبەك ەتىپ، دەمالعانى جاندوس ءۇشىن زيان ەمەس، پايدا، — دەيدى شۇعا بەرىكبولوۆا.
— جۇمىس قاشپاس، دەنساۋلىعىن ايتامىن، — دەيدى اكەسى.
— بالانىڭ ءوزى كەلىسسە، ماعان ءبارى-بىر. تەك جايىن ايتىپ جاتقانىم عوي. ەرتەڭگى كۇنى ءسىز سياقتى بارلىق اتا-انا لاگەرگە كەپ بالالارىن الىپ كەتۋى مۇمكىن.
— مەيلى، — دەدى جاندوستىڭ اكەسى. —جالعىز بالا... قاراپ وتىرعان ۇلدىڭ ءتۇرى وسى...
شۇعا تىرس ۇندەمەدى. مەنىڭ بىلۋىمشە جاندوستىڭ ەش جەرى اۋىرمايدى. توسەك تارتىپ جاتقانىن كورگەن ەمەسپىن.
«جانى قينالاتىن جۇمىس جوق قوي، مۇندا» دەگىم كەلدى. بۇل ەكى ورتادا اكەسىنىڭ:
— جاندوس، — دەپ لاگەردى باسىنا كوتەرە ايقايلاعانى ەستىلدى. جاتاحانا جاقتان قوڭقاستىڭ:
— جاندوس جوق، — دەگەن جاۋاپ جەتتى.
— ساكەن، سەن بارىپ كەلشى، — دەدى ماعان ءمۇعالىم.
ءبىر پاراق قاعازدى الىپ كەپ، جاندوستىڭ اكەسىنە ۇسىندىم.
— بالاڭىز جازىپتى. ءوزى قايدا ەكەنى بەلگىسىز. جاندوستىڭ اكەسىنىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتىپ سالا بەردى. قارا مۇرتىنىڭ تۇكتەرى جىبىرلاپ، ەتى وسكەن كوزدەرى قىزارىپ كەتتى.
— ەسەكتى وتقا ايداساڭ تەككە قاشادى. ءيتتىڭ كۇشىگى. ادەيى كەتىرىپ وتىرسىڭدار، سەندەر، — دەدى ول ماعان جامان كوزىمەن قاراپ.
— بالامدى تاۋىپ بەرىندەر.
— لاگەر كۇزەتشىلەرى! «ساپقا تۇر» دابىلىن قاعىڭدار: شۇعا «سەن بۇلدىرگەن جوقسىڭ با» دەگەندەي ماعان تۇيىلە قاراپ قويدى.
كەرنەي ءۇنى شىقتى. بولمەلەردەن اعىلا شىققان بالالاردىڭ باسى قوسىلا شۇعا بالالارعا ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ جاندوستى ىزدەۋگە اتتاندىرىپ جاتتى.
كوپتىڭ اتى كوپ. اينالاسى ون بەس مينۋتتىڭ ىشىندە توپ بالا جاندوستى قاقپادان الىپ كىردى.
— اۋىلعا قايتپايمىن، — دەدى ول بالالارعا اۋزىن قومپىلداتىپ.
— بۇيرىقتى ورىڭداۋعا مىندەتتىمىز، — دەيدى تابىس تاقىلداپ. وسى ءسات مۇعالىمگە رەنجىدىم. نەسىن عانا دابىل قاقتى ەكەن. بالالار بۇيرىقتى ورىنداۋعا مىندەتتى. ءبىراق جاندوستىڭ اكەسى تەپسىنىپ تۇر عوي. اكەسى دە جاندوستىڭ ءبىر تىلەگىن نەگە ورىندامايدى؟ ول دا ادام بالاسى ەمەس پە؟ بۇكىل لاگەردىڭ الدىندا ۇياتقا قالدىرىپ. اكەلەردىڭ دە قاتىگەزدەرى بار-اۋ. ءبىراق ولار وتە از شىعار. اكەسى بالاسىنا تۇنەرە قاراپ الدى.
— ءاي، كيىم-كەشەگىندى جينا، — دەدى اقىرىپ. — سەنىڭ قيقاڭىڭدى كوتەرەتىن ۋاقىت جوق. اپ-ساتتە بالالار جاندوستىڭ جۇگىن الىپ كەلدى. اكەسى بالاسىن جەلكەلەي اۆتوماشيناعا قاراي ءجۇردى.
جاندوس قوشتاسقان دا جوق. شاماسى قولعا تۇسىرگەن بالالارعا وكپەسى بار سياقتى. اكەسى ەسىكتى اشىپ ماشيناعا ونى يتەرمەلەي كىرگىزدى. ەسىكتى جاپتى. سونان سوڭ باسىن يزەدى. قوشتاسقان ءتۇرى.
جاڭبىر تۇنىمەن جاۋدى. تۇستەن كەيىن بايانشوقىنىڭ باسىنا ويماقتاي قارا باۋىر بۇلت ويناپ شىعا كەلگەن. العاشقىدا ونى ەشكىم ەلەگەن جوق-تى. سالدەن سوڭ الگى بۇلت اۋماقتانا باستادى دا، باۋىرىنان اۋىق-اۋىق جىلت ەتكەن شىبىك، كورىندى. ءسويتتى دە، جەر-دۇنيەنى سىلكىندىرە كۇن كۇركىرەدى.
— بالالار اسحاناعا! — دەدى كەزەكشى.
ارتىنان بىلدىك، شۇعا تاماقتى ەرتە ءىشىپ الۋعا جاساعان امالى ەكەن. ءبىز جاتاحانادان شىعا جەل لەبى ءبىلىندى.
— قوزعالىڭدار. نوسەر كەلە جاتىر، — دەدى شۇعا داۋىستاپ. تاماعىمىزدى ءىشىپ بولا، الەم تاپىراق، الاي-تۇلەي داۋىل باستالدى. جەل بەت قاراتار ەمەس. نايزاعاي وتى جارىق-جۇرق ەتىپ، زارەڭدى ۇشىرادى.
— تەرەزەلەرىڭدى بەكىتىڭدەر! — دەدى كەزەكشىلەر.
— بولمەلەرىڭە كىرىڭدەر. سويتكەنشە ەلەكتر شامى دا ءسوندى. كۇن شاتىر-شۇتىر ەتە قالعان ساتتە بالالار باسىن تومەن ءيدى. الدەبىرى كەرەۋەتىنە سۇڭگىپ كەتىپ، كورپەلەرىن جامىلىپ الدى.
— جاي ءتۇستى، — دەپ سىبىرلادى قوڭقاس. بولمە ءىشى تىم-تىرىس. قۇلاققا ۇرعان تاناداي. سويتكەنشە تاعى دا كۇركىرەدى.
— تاعى دا ءتۇستى، — دەدى قوڭقاس سىبىرلاپ. سىرتقا تىرس-تىرس جاڭبىر تامشىسى تامدى. ارتىنشا شەلەكتەپ توككەندەي قۇيىپ كەتتى. ءبىر عاجابى وسى ءسات دۇلەيلەنە سوققان جەل باسىلا قالدى.
— ەرتە، ەرتە، ەرتەدە الىپ بايتەرەكتىڭ باسىنا ءبىر سامۇرىق قۇس ۇيا سالىپ، بالاپاندارىن شىعارىپ، التى ايلىق جەرگە ازىق ىزدەپ ۇشادى ەكەن. وسى ءساتىن جىل سايىن ءبىر ايداھار پايدالانىپ، ونىڭ بالالارىن جەپ توياتتاپتى. سامۇرىق قۇس ۇياسىنا ورالاردا بالاپاندارىن ءتىرى كورسەم-اۋ دەپ ارمانداپ جىلايدى ەكەن. جاۋىنى سول سامۇرىقتىڭ كوز جاسى، قاتتى جەل قاناتىنىڭ قاعىسى ەكەن. ەر توستىك بايتەرەكتە ورمەلەپ بارا جاتقان ايداھاردى ءدال باسىنان كوزدەپ اتىپ جەرگە ءتۇسىرىپتى. سالدەن سوڭ ۇياسىنا كەپ جەتكەن سامۇرىق قۇس بالاپاندارىن ءتىرى كورىپ قۋانىن، توستىككە ءتىل قاتادى... ويىم ءورى قاراي شارىقتاي بەرەر مە ەدى، كەنەت تەرەزەنى الدەكىم تارسىلداتقانداي بولدى. بالالار ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇرىستى.
— جەل عوي، — دەدى قوڭقاس بىلگىشسىنىپ.
— الدە كىمنىڭ تەرەزەنى قاققانى انىق.
ەنتەلەي باسىن بارىپ پەردەنى اشتىم. ءۇستى-باسى مالماڭداي سۋ، شاشى بەتىنە تۇسكەن، بەيتانىس بىرەۋ قاراڭدايدى. قۇبىجىق كورگەندەي شوشىنىن كەتتىم.
— ساكەن، قاقپانى اششى. مەن عوي، — دەيدى.
— سەن كىمسىڭ؟ — دەيمىن.
— جاندوسپىن.
ەسىككە ۇمتىلدىم. بالالار سۇراپ ۇلگەرگەنشە، مەن دە تابالدىرىققا جەتتىم. ءبىر عاجاپ دۇنيە. اۋىق-اۋىق الىپ فونارداي نايزاعاي وتىنان جەر دۇنيە جارق ەتە قالادى دا لاگەر اۋلاسى اپ-انىق كورىنەدى. وسى ساتتە باعىتىمنىڭ دۇرىس ەكەنىن ءىشىم سەزەدى. كەش بۇگىن ەرتە باتقان سياقتى. شىندىعىندا قاقپا جابىق ەكەن. ىلگەكتى اشىن ۇلگەرگەنىم سول ەدى، ار جاعىنان جاندوس جۇگىن مىقشىنداي كوتەرىپ كىرىپ كەلە جاتتى.
— ۋھ، توڭىپ كەتتىم، — دەدى ول.
— جۇكتى كوتەرىسىپ جىبەرشى. بالالار ءبىزدى اسىعا كۇتىپ وتىر ەكەن.
— قۇرعاق كيىمدەرىڭدى بەرىڭدەر جاندوستىڭ كيىمىن شەشىسىپ، كيىندىرىپ اپ، بالالار «تەرگەۋگە» كىرىستى.
— اكەمنەن قاشىپ كەتتىم، — دەدى ول يەگى يەگىنە تيمەي.
— مىنە، جىگىت.
— شىن ايتاسىڭ با؟
— كورپەگە ورانىپ جاتا قال.
— ايىپتىمىز. ەندى سەنى ۇستاپ بەرمەيمىز، جاندوس، — دەدى تاعى بىرەۋلەرى.
جاندوس ۇيىنە دە باس سۇقپاپتى. قاتتى اشۋلانعان اكەسى جول بويى جەر-جەبىرىنە جەتە ۇرىسسا دا، جاندوس تىرس ۇندەمەپتى. اكەسى كەڭسەگە توقتاپ، جۇمىس بابىمەن ىشكە كىرىپ كەتكەندە جاندوس اقبەلگە كومىر تيەپ بارا جاتقان ءبىر شوپرعا جولىعىپ، كەلىسە كەتەدى دە تارتىپ وتىرادى. «اقبەل» «قايىڭدىنىڭ» ءبىر بولىمشەسى.
ودان بەرگى ەكى شاقىرىمعا ءوزى جاياۋ ءجۇرىپتى. قالىڭ جاڭبىردا جول بويىنداعى قالىڭ قامىستى پانالاپتى. سودان ءمالشىنىپى جەتكەنى وسى ەكەن.
— اكەڭ ۇرسىپ جۇرمەي مە؟ — دەدى قوڭقاس.
— ەندى لاگەرگە كەلمە. ءبارىبىر اۋىلعا قايتپايمىن، — دەپ قاعاز جازىپ تاستاپ كەتتىم. ءوزى دە قىزىق. مەن بالالاردان ارتىق ەمەسپىن عوي. سەندەردى قيمادىم، — دەيدى جاندوس — سەندەر مەنىڭ شىن قامقورشى دوستارىم ەمەسسىڭدەر مە؟ ءبىر قاتەلىك كەتتى. كەشىرىم سۇرادىم. ەندى نە كورسەك تە بىرگە كورەمىز دەپ وزىمە-وزىم سەرت بەرگەنمىن.
ەرتەڭگىسىن ساپقا تۇرعاندا، شۇعا تاڭ قالدى.
— وي، جاندوس سەن كوكتەن ءتۇستىڭ بە؟ — دەدى ول.
— جوق، شۇعا بەرىكبول قىزى. اكەمنەن قاشىپ، امالىمدى اسىرىپ قايتىپ كەلدىم. بالالارعا بەرگەن سەرتىمدى ورىنداۋىم كەرەك قوي.
بالالار شىنىندا جاڭدوستىڭ قىلىعىنا ءسۇيىندى.