كيەلى دومبىرام بار كۇمبىرلەگەن
ماقساتى: قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق مۇراسى – دومبىرانىڭ تۇرلەرى، تاريحى، قۇرىلىس جونىندە ماعلۇمات بەرۋ.
بىلىمدىلىك: دومبىرا اسپابىن تولىق مەڭگەرۋگە بىلىمدەرىن ارتتىرۋ
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ حالىق مۇراسىن تانىپ، بەينەلەپ ۇيرەنۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: دومبىرانىڭ ءۇنى قۇپيا، سيقىرلى، الەم بولسا ونى بەينەلەپ جاساۋ سونشالىقتى سان الۋان شەبەرلىكپەن قاجىرلى ەڭبەك ەتۋدىڭ ناتيجەسى ەكەنىن ۇعىندىرۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق سانا سەزىمىن وياتىپ، قازاقتىڭ قارا دومبىراسىنىڭ اسىل قاسيەتىن قاستەرلەي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
تانىمدىق ساباعىمىزدى باستاماس بۇرىن اسەم ءان تىڭدايىق.
ومىربەك سالتاناتتىڭ ورىنداۋىندا «دومبىرا تۋرالى باللادا» سونىمەن ساباعىمىزدى جالعاستىرايىق
دومبىرا – قازاق حالقىنىڭ كەڭ تاراعان ەكى شەكتى، كوپ پەرنەلى مۋزىكالىق اسپابى! ول قازاقتار ومىرىندە ماڭىزدى ورىن الاتىن، وزىندىك مۋزىكالىق سيپاتى بار اسپاپ. العاش ءداستۇر شەڭبەرىندە جىر، تولعاۋ، تەرمەلەردى سۇيەمەلدەۋگە قولدانعان. دومبىرا كەيىن اسپاپتىق شىعارما – كۇي جانرىنىڭ قالىپتاسۋىندا ىقپال ەتكەن. قازىرگى كەزدە دومبىرا جەكە ءاندى سۇيەمەلدەۋگە، كۇي تارتۋعا، حالىقتىڭ فولكلورلىق مۋزىكادا، كلاسسيكالىق شىعارمالاردى ورىنداۋعا قولدانىلاتىن مۇمكىندىگى كەڭ مۋزىكالىق اسپاپ بولىپ تابىلادى.
«دومبىرا» ءسوزىنىڭ شىعۋ تاريحى
بەلگىلى زەرتتەۋشىسى حايروللا ءجۇزباسوۆتىڭ پىكىرىنشە «دومبىرا» ءسوز «دوپ بۇرا»، «ءدال بۇرا»، دەگەن تىزبەگىنەن شىققان دەلىنگەن. ال ەكىنشى بولجام ەتنوگراف ەرىپ كوكەيەۆ ەڭبەكتەرىندە «توم» دەر ءتۇيۋلى جۇدىرىق نەمەسە قولدىڭ سالاسى ايتىلادى. كەيىننەن بۇل ءتۇبىر ۇياڭدالىپ «دومبىعا» اينالعان، «بىرا» تىركەسى ءبىر نارسەنى شەرتۋ، تارتۋ، دىبىس شىعارۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ياعني «دومبىرا» ءسوزى قولدىڭ سالاسى مەن نەمەسە بەس ساۋساقپەن «شەكتى شەرتۋ» دەگەن ماعىنا بەرەدى دەگەن عالىم. ا. جۇبانوۆتىڭ بولجامى بويىنشا «دومبىرا» ءسوزى اراپتىڭ «ۋنباپ ي بۋررا» تىركەسىنەن، ياعني «قوزى قۇيرىق» دەگەن سوزىنەن قالىپتاسقان، اراب ءسوزى تىركەسىنەن شىققان دەگەن.
حالىق كۇيى «كەڭەس» ورىندايتىن داۋلەتيار نۇرعيسا
دومبىرانىڭ شىعۋ تاريحى
وزبەكالي جانىبەكوۆ «اڭىز اڭگىمە» تۋرالى ەڭبەگىندە، دومبىرانىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى بىلاي دەپ جازعان: ەرتەدە ءبىر حان قىزىنىڭ كەدەي جىگىتپەن كوڭىل جاراستىرعانىن سەزىپ قالادى دا، جىگىتتى دەرە داراعا استىرادى. جىگىت ولگەننەن كەيىن قىز ودان ەگىز بالا بوسانادى. ونى اڭدىعان مىستان كەمپىر ەگىز بالانى كوز كورمە، قۇلاق ەستىمەس، اسىل جەرگە اپارىپ، جاپ جاسىل ۇلكەن بايتەرەكتىڭ باسىنا ۇلدى باتىسقا، قىزدى شىعىسقا قاراتىپ ءىلىپ كەتەدى. سابيلەردىڭ كوز جاسى تامعان بايتەرەك سولادى، جۇرەگى توقتاعان نارەستەلەرمەن بىرگە اعاش تا قۋارادى. قاڭقۋ اڭگىمە ەل اراسىندا جاتا ما، ونى ەستىگەن انا ەگىزىن ىزدەپ جولعا شىعادى. جولدان شارشاعان انا اعاش تۇبىنە كەلىپ دەمالادى. قۇلاعىنا كۇمبىرلەگەن سارىن ەستىلەدى. قايدان شىعاتىن اۋەن ەكەنىن ەستىگىسى كەلىپ اعاش ۇستىنە شىعىپ تىڭداسا، جاڭاعى بايتەرەك سىنىپ كەتەدى. اعاش باسىنان تۇبىنە دەيىن قۋىس ەكەنىن كورەدى. ەكى شەك سامال جەلمەن تەربەلىپ اۋەن شىعادى ەكەن. «ەگەىز قۇلىنىمنان قالعان جۇرناق وسى بولار» دەپ سول اعاشتان اسپاپ جاساپ الادى. باتىسقا قاراعان ىشەك بوستاۋ، شىعىسقا قاراعان ىشەگىن قاتتىلاۋ كەرىلگەن ەكەن. «استىڭعى ىشەك جىڭىشكە داۋىستى زارلىق قىزىم، ال ۇستىنگى ىشەك مۇڭلىق ۇلىم بولسىن» دەپ ات قويىپ، دومبىراسىن تارتىپ، كۇي شىعارىپ، كەتكەن ەكەن دەيدى.
دومبىرانىڭ تۇرلەرى
1. الىپ دومبىرا
2. كىشكەنتاي دومبىرا
3. ءان مەن كۇي دومبىراسى
4. تورسىق
5. تۇمار
6. كەڭ شاناقتى
7. بالدىرعان
8. بالاشاق
9. شىڭكىلدىك
10. اشا ءۇش ىشەكتى
11. قۋىس مويىن
12. شەرتەر
13. وركەستر دومبىرالارى
14. قوڭىر داۋىستى
15. جىڭىشكە داۋىستى
16. اششى داۋىستى
17. باس دومبىرالار
دومبىرا اسپابىنداعى كىشى تيەك نەمەسە شايتان تيەگىنىڭ شىعۋ تاريحى
اڭىز ەرتەگىلەردىڭ بىرىندە اسپاپتاعى جوعارى تيەكتىڭ قالاي پايدا بولعانى جايىندا ايتىلادى. جاۋمەن شايقاسىپ، ودان سوڭ الىس ساپار شەگىپ ابدەن قالجىراپ كەلە جاتقان باتىر جولشىباي دەمالۋعا ايالايدى. سايدىڭ ىشىندە سايالى جەردە جايعاسىپ وتىرعان سوڭ تالدان ءبىر شىبىق كەسىپ الادى، وعان جىلقىنىڭ قىلىن كەرىپ بايلايدى، دا دىبىس شىعارماق بولىپ كورەدى. ءبىراق قولدان اساعان تىم جۇپىنى اسپاپتان ەشقانداي ءۇن شىعاتىن ەمەس.
تىم تىرىس مەڭىرەۋ كۇيىندە قالا بەرەدى. باتىر ونى جانىنا تاستاي سالادى دا، جانىنا قيسايىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتەدى. ول ءوزى جاساعان اسپاپتان شىعىپ جاتقان داۋىستان ويانادى. قولىنا الىپ قاراعان باتىر اسپاپتىڭ مويىن تۇسىنان تيتتەي اعاش تيەكتى كورەدى، ونى الدەبىرەۋ ىشەكتىڭ استىنان كەلتىرىپ ورناتىپ قويعان ەكەن. باتىر «ە، بۇل شايتاننىڭ ءىسى بولدى عوي»،- دەپ ويلايدى.
بالكىم سودان بەرى قالعان ءسوز بولسا كەرەك، حالىق اراسىندا جوعارى تيەكتى «شايتان تيەك» دەپ اتايدى.
قورتىندى:
بۇگىنگى ساباقتىڭ قانداي؟
دومبىرا قانداي اسپاپ؟
دومبىرا ءسوزىنىڭ شىعۋ تاريحى؟
دومبىرا اسپابىنىڭ شىعۋ تاريحى؟
دومبىرانىڭ تۇرلەرى؟
دومبىرا اسپاپتاعى كىشى تيەك نەمەسە شايتان تيەك شىعۋ تاريحى؟
ۇيگە تاپسىرما:
دومبىرا اسپابى تۋرالى
ءمان جازبا جازىپ كەلۋ
ساباعىمىزدى مەكتەپتەگى دومبىرا ۇيىرمەسىنىڭ دومبىراشىلارىنىڭ حالىق كۇيى «ايجان قىز» كۇيمەن اياقتايمىز.
بىلىمدىلىك: دومبىرا اسپابىن تولىق مەڭگەرۋگە بىلىمدەرىن ارتتىرۋ
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ حالىق مۇراسىن تانىپ، بەينەلەپ ۇيرەنۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: دومبىرانىڭ ءۇنى قۇپيا، سيقىرلى، الەم بولسا ونى بەينەلەپ جاساۋ سونشالىقتى سان الۋان شەبەرلىكپەن قاجىرلى ەڭبەك ەتۋدىڭ ناتيجەسى ەكەنىن ۇعىندىرۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق سانا سەزىمىن وياتىپ، قازاقتىڭ قارا دومبىراسىنىڭ اسىل قاسيەتىن قاستەرلەي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
تانىمدىق ساباعىمىزدى باستاماس بۇرىن اسەم ءان تىڭدايىق.
ومىربەك سالتاناتتىڭ ورىنداۋىندا «دومبىرا تۋرالى باللادا» سونىمەن ساباعىمىزدى جالعاستىرايىق
دومبىرا – قازاق حالقىنىڭ كەڭ تاراعان ەكى شەكتى، كوپ پەرنەلى مۋزىكالىق اسپابى! ول قازاقتار ومىرىندە ماڭىزدى ورىن الاتىن، وزىندىك مۋزىكالىق سيپاتى بار اسپاپ. العاش ءداستۇر شەڭبەرىندە جىر، تولعاۋ، تەرمەلەردى سۇيەمەلدەۋگە قولدانعان. دومبىرا كەيىن اسپاپتىق شىعارما – كۇي جانرىنىڭ قالىپتاسۋىندا ىقپال ەتكەن. قازىرگى كەزدە دومبىرا جەكە ءاندى سۇيەمەلدەۋگە، كۇي تارتۋعا، حالىقتىڭ فولكلورلىق مۋزىكادا، كلاسسيكالىق شىعارمالاردى ورىنداۋعا قولدانىلاتىن مۇمكىندىگى كەڭ مۋزىكالىق اسپاپ بولىپ تابىلادى.
«دومبىرا» ءسوزىنىڭ شىعۋ تاريحى
بەلگىلى زەرتتەۋشىسى حايروللا ءجۇزباسوۆتىڭ پىكىرىنشە «دومبىرا» ءسوز «دوپ بۇرا»، «ءدال بۇرا»، دەگەن تىزبەگىنەن شىققان دەلىنگەن. ال ەكىنشى بولجام ەتنوگراف ەرىپ كوكەيەۆ ەڭبەكتەرىندە «توم» دەر ءتۇيۋلى جۇدىرىق نەمەسە قولدىڭ سالاسى ايتىلادى. كەيىننەن بۇل ءتۇبىر ۇياڭدالىپ «دومبىعا» اينالعان، «بىرا» تىركەسى ءبىر نارسەنى شەرتۋ، تارتۋ، دىبىس شىعارۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ياعني «دومبىرا» ءسوزى قولدىڭ سالاسى مەن نەمەسە بەس ساۋساقپەن «شەكتى شەرتۋ» دەگەن ماعىنا بەرەدى دەگەن عالىم. ا. جۇبانوۆتىڭ بولجامى بويىنشا «دومبىرا» ءسوزى اراپتىڭ «ۋنباپ ي بۋررا» تىركەسىنەن، ياعني «قوزى قۇيرىق» دەگەن سوزىنەن قالىپتاسقان، اراب ءسوزى تىركەسىنەن شىققان دەگەن.
حالىق كۇيى «كەڭەس» ورىندايتىن داۋلەتيار نۇرعيسا
دومبىرانىڭ شىعۋ تاريحى
وزبەكالي جانىبەكوۆ «اڭىز اڭگىمە» تۋرالى ەڭبەگىندە، دومبىرانىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى بىلاي دەپ جازعان: ەرتەدە ءبىر حان قىزىنىڭ كەدەي جىگىتپەن كوڭىل جاراستىرعانىن سەزىپ قالادى دا، جىگىتتى دەرە داراعا استىرادى. جىگىت ولگەننەن كەيىن قىز ودان ەگىز بالا بوسانادى. ونى اڭدىعان مىستان كەمپىر ەگىز بالانى كوز كورمە، قۇلاق ەستىمەس، اسىل جەرگە اپارىپ، جاپ جاسىل ۇلكەن بايتەرەكتىڭ باسىنا ۇلدى باتىسقا، قىزدى شىعىسقا قاراتىپ ءىلىپ كەتەدى. سابيلەردىڭ كوز جاسى تامعان بايتەرەك سولادى، جۇرەگى توقتاعان نارەستەلەرمەن بىرگە اعاش تا قۋارادى. قاڭقۋ اڭگىمە ەل اراسىندا جاتا ما، ونى ەستىگەن انا ەگىزىن ىزدەپ جولعا شىعادى. جولدان شارشاعان انا اعاش تۇبىنە كەلىپ دەمالادى. قۇلاعىنا كۇمبىرلەگەن سارىن ەستىلەدى. قايدان شىعاتىن اۋەن ەكەنىن ەستىگىسى كەلىپ اعاش ۇستىنە شىعىپ تىڭداسا، جاڭاعى بايتەرەك سىنىپ كەتەدى. اعاش باسىنان تۇبىنە دەيىن قۋىس ەكەنىن كورەدى. ەكى شەك سامال جەلمەن تەربەلىپ اۋەن شىعادى ەكەن. «ەگەىز قۇلىنىمنان قالعان جۇرناق وسى بولار» دەپ سول اعاشتان اسپاپ جاساپ الادى. باتىسقا قاراعان ىشەك بوستاۋ، شىعىسقا قاراعان ىشەگىن قاتتىلاۋ كەرىلگەن ەكەن. «استىڭعى ىشەك جىڭىشكە داۋىستى زارلىق قىزىم، ال ۇستىنگى ىشەك مۇڭلىق ۇلىم بولسىن» دەپ ات قويىپ، دومبىراسىن تارتىپ، كۇي شىعارىپ، كەتكەن ەكەن دەيدى.
دومبىرانىڭ تۇرلەرى
1. الىپ دومبىرا
2. كىشكەنتاي دومبىرا
3. ءان مەن كۇي دومبىراسى
4. تورسىق
5. تۇمار
6. كەڭ شاناقتى
7. بالدىرعان
8. بالاشاق
9. شىڭكىلدىك
10. اشا ءۇش ىشەكتى
11. قۋىس مويىن
12. شەرتەر
13. وركەستر دومبىرالارى
14. قوڭىر داۋىستى
15. جىڭىشكە داۋىستى
16. اششى داۋىستى
17. باس دومبىرالار
دومبىرا اسپابىنداعى كىشى تيەك نەمەسە شايتان تيەگىنىڭ شىعۋ تاريحى
اڭىز ەرتەگىلەردىڭ بىرىندە اسپاپتاعى جوعارى تيەكتىڭ قالاي پايدا بولعانى جايىندا ايتىلادى. جاۋمەن شايقاسىپ، ودان سوڭ الىس ساپار شەگىپ ابدەن قالجىراپ كەلە جاتقان باتىر جولشىباي دەمالۋعا ايالايدى. سايدىڭ ىشىندە سايالى جەردە جايعاسىپ وتىرعان سوڭ تالدان ءبىر شىبىق كەسىپ الادى، وعان جىلقىنىڭ قىلىن كەرىپ بايلايدى، دا دىبىس شىعارماق بولىپ كورەدى. ءبىراق قولدان اساعان تىم جۇپىنى اسپاپتان ەشقانداي ءۇن شىعاتىن ەمەس.
تىم تىرىس مەڭىرەۋ كۇيىندە قالا بەرەدى. باتىر ونى جانىنا تاستاي سالادى دا، جانىنا قيسايىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتەدى. ول ءوزى جاساعان اسپاپتان شىعىپ جاتقان داۋىستان ويانادى. قولىنا الىپ قاراعان باتىر اسپاپتىڭ مويىن تۇسىنان تيتتەي اعاش تيەكتى كورەدى، ونى الدەبىرەۋ ىشەكتىڭ استىنان كەلتىرىپ ورناتىپ قويعان ەكەن. باتىر «ە، بۇل شايتاننىڭ ءىسى بولدى عوي»،- دەپ ويلايدى.
بالكىم سودان بەرى قالعان ءسوز بولسا كەرەك، حالىق اراسىندا جوعارى تيەكتى «شايتان تيەك» دەپ اتايدى.
قورتىندى:
بۇگىنگى ساباقتىڭ قانداي؟
دومبىرا قانداي اسپاپ؟
دومبىرا ءسوزىنىڭ شىعۋ تاريحى؟
دومبىرا اسپابىنىڭ شىعۋ تاريحى؟
دومبىرانىڭ تۇرلەرى؟
دومبىرا اسپاپتاعى كىشى تيەك نەمەسە شايتان تيەك شىعۋ تاريحى؟
ۇيگە تاپسىرما:
دومبىرا اسپابى تۋرالى
ءمان جازبا جازىپ كەلۋ
ساباعىمىزدى مەكتەپتەگى دومبىرا ۇيىرمەسىنىڭ دومبىراشىلارىنىڭ حالىق كۇيى «ايجان قىز» كۇيمەن اياقتايمىز.
You Might Also Like
