لاتىن الىپبيىنە كوشۋ - ەلىمىزدىڭ رۋحاني ومىردەگى قادامى
دوڭگەلەك ۇستەل تاقىرىبى: لاتىن الىپبيىنە كوشۋ - ەلىمىزدىڭ رۋحاني ومىردەگى قادامى
سىنىپ: 9، 10، 11
لاتىن الىپبيىنە كوشۋ - زامان تالابى (دوڭگەلەك ۇستەل)
ماقساتى: لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى تەرەڭ ماعلۇمات بەرۋ، قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋ.
قوعامدا وزدەرىن كورسەتە جانە ءوز ەلىنە پايدالى بولا الاتىن، جاڭا قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمنىڭ قۇندىلىقتارى مەن مۇراتتارى جۇيەسىن يەلەنەتىن پاتريوت ۇرپاق تاربيەلەۋ.
دەرەك كوزدەر: ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى (2017 جىلعى 12 ءساۋىر)، بەينەجازبا، عالامتور ماتەريالدارى.
ساباقتىڭ تەحنيكالىق قۇرال - جابدىقتارى: ينتەراكتيۆتى تاقتا،
كومپيۋتەر.
بارىسى
ءى كىرىسپە ءبولىم. «وي شاقىرۋ»
مەملەكەت باسشىسى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا 2025 جىل¬عا دەيىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە كىرىسۋىمىز كەرەكتىگىن جانە بولاشاقتا بارلىق سالاداعى ءىس - قاعازدار مەن وقۋلىقتار دا وسى قارىپپەن جازىلۋى ءتيىس ەكەنىن قاداپ ايتتى. سونداي - اق، ۇكىمەتكە قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە كوشى¬رۋ¬ءدىڭ ناقتى كەستەسىن جاساۋدى تاپسىرىپ، ۋاقىت ۇتتىرماي بۇل جۇمىستى قازىردەن باستان قولعا الۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى.
دەمەك، كوپ كەشىكپەي ەگەمەن ەلىمىزدىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشەتىنى ايقىندالدى. ال وسى مەجەلى ماقساتقا كەدەرگىسىز قول جەتكىزۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل ماسەلەنى جان - جاقتى تالقىلاۋ ماقساتىندا رەسپۋبليكا كولەمىندە ءاربىر مەكەمە، ۇيىمداردا ءىس - شارالار ۇيىمداستىرىلۋدا.
بۇگىن ءبىزدىڭ سىنىپتا دا بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالعان «لاتىن الىپبيىنە كوشۋ» تۋرالى ءوز وي - پىكىرىمىزدى ورتاعا سالۋعا جينالىپ وتىرمىز. عالىمدار، ادەبيەتشىلەر، جالپى قاۋىم اراسىندا بۇل ماسەلەگە قاتىستى پىكىر ەكى جاقتى. ءبىرى قاجەت دەيدى، ءبىرى قاجەت ەمەس دەيدى. پايداسى مەن زيانى جونىندە دە پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر.
ەندەشە، «لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – زامان تالابى» تاقىرىبىندا وتكىزىلگەلى وتىرعان پىكىرسايىس الاڭىن باستايمىز.
ءىى نەگىزگى ءبولىم. «ەركىن ميكروفون»
ماسەلەنى تالقىلاماس بۇرىن قازاق جازۋىندا قولدانىلىپ كەلگەن الىپبيلەر تاريحى تۋرالى ينديرا، مەرۋەرت تاراتىپ ايتىپ بەرەدى.
قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبيى تىم تەرەڭنەن تامىر تارتاتىنى بەلگىلى بولدى. ەندەشە العاشقى تالقىلايتىن سۇراقتارمەن تانىس بولىڭىزدار.
ءى لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ءتيىمدى دە پايدالى تۇستارى:
1. لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ سەبەپتەرى نەدە؟
2. لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ قانداي ءتيىمدى جاقتارى بار؟
وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە وي وربىتسەك:...
ءىى لاتىن ءالىپبيىن ۇيرەنۋدىڭ جولدارى:
3. لاتىن ءالىپبيىن مەڭگەرۋ قانشالىقتى قيىندىق تۋعىزادى؟
4. لاتىن ارىپىنە كوشۋدىڭ قانداي وڭتايلى جولدارىن اتار ەدىڭ؟
ءىىى لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ءتيىمسىز تۇستارى:
1. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ قانداي قيىندىقتار تۋعىزۋى مۇمكىن؟
2. لاتىن الىپبيىنە كوشسەك، نەدەن ۇتىلامىز؟
ءىىى قورىتىندى ءبولىم. «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى»
كورەرمەن نە دەيدى؟..
ءىۇ رەفلەكسيا. «داۋىس بەرۋ»
وڭ جاق: قولدايمىز (اق)
سول جاق: قولدامايمىز (قارا)
تەكسەرىلدى:
1 - وقۋشى (تاريحشى): قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدىڭ باستى پروبلەماسىنا اينالىپ وتىرعان ەڭ وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى – ءالىپبيىمىزدىڭ وزگەرۋى، ياعني قالىپتاسقان ءداستۇردى بۇزىپ، كيريلليسادان لاتىن ارپىنە كوشۋ. قازاقستان حالقى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان بەرى بۇگىنگى قولدانىستا جۇرگەن كيريلليسادان لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى جونىندە پىكىرلەر ءجيى ايتىلىپ كەلەدى.
قازىرگى قولدانىستاعى كيريلليسا – قازاق تاريحىنداعى ءتورتىنشى الفاۆيت ەكەنى بارىمىزگە ءمالىم. سوناۋ ساق ءداۋىرى، تۇركى ءداۋىرى كەزەڭىندەگى اتا - بابالالارىمىز وزدەرى ويلاپ تاۋىپ، ەنگىزگەن، قۇراستىرعان الفاۆيتتەن باسقالارى بوداندىقتىڭ كەبىمەن كۇشتەپ ەنگىزىلدى. تۇركى زامانىنان مۇرا بولىپ قالعان وسىناۋ قۇندىلىق «رۋنو» جازۋى ەدى. ودان كەيىن اراب شاپقىنشىلىعى كەزەڭىندە ەلىمىزگە اراب جازۋى (توتە جازۋ) يسلام دىنىمەن قاتار كەلدى. لاتىن جانە كيريلليسانى كەڭەس ۇكىمەتى ەنگىزدى. مۇنداعى ماقسات – الفاۆيتكە كوشۋ ارقىلى قازاق حالقىمىزدى رۋحاني ەسەڭگىرەتىپ، حالىقتىق بولمىس، ۇستانىمدارىنان ايىرىپ، ماڭگۇرت ەتىپ الدارىنا سالىپ ايداپ ءوز دەگەندەرىن جۇزەگە اسىرۋ ەدى.
«رەسەي ءتىلىن، ءدىنىن، جازۋ - سىزۋىن ورىسقا اۋدارسا، ۇكىمەتكە ونان ارتىق ءىس بولماس» دەگەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 1914 جىلى جارىق كورگەن «قازاق» گازەتىندەگى جانايقايى بەكەر ەمەس - ءتى.
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتى ماقساتى تەرەڭ، اۋقىمدى قارقىنمەن جۇزەگە اسىرىلدى. ناتيجەسىندە، ورىس ءتىلى ءومىردىڭ كوپتەگەن سالالارىندا جالعىز عانا ءتىل بولىپ، ۇلتتىق تىلدەردى ىعىستىردى.
سوندىقتان كەڭەس ۇكىمەتى قۇرامىنداعى قازاق، وزبەك سياقتى باسقا دا تۇركى حالىقتارىنىڭ ساناسىندا كيريلليسا ماجبۇرلەۋمەن جانە زورلىق - زومبىلىقپەن بايلانىستىرىلادى.
قازىرگى ءسوز بولىپ جاتقان قازاق ءالفاۆيتىنىڭ كيريلليسادان لاتىن الىپبيىنە اۋىستىرۋ ماسەلەسىن وتارسىزدانۋدىڭ ءبىر ماڭىزدى قادامى، وتارلاۋشىلاردىڭ زورلاپ تاڭىلعان الفاۆيتىنەن ارىلۋ، ەركىندىك الۋ دەپ تۇسىنەمىن.
2 - وقۋشى (ءتىلشى - عالىمدار): «لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋ — زامان تالابى» - دەپ ويلايمىن. سەبەبى ءار ۇلتتىڭ وزىندىك بىرىزدىلىگى، ەرەكشەلىگى ەڭ باستىسى ونىڭ تىلىمەن بەلگىلەنەدى. سوندىقتان ءتىلدىڭ دامۋى، وركەندەۋى قانداي بولسا دا ەتنوس ءۇشىن وتە ماڭىزدى.
قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋى ءتىلىمىزدىڭ ءارى قاراي جاڭعىرۋىنا جاقسى ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. سەبەبى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ارقىلى ءبىز پسيحولوگيامىزدى، مي قابىرشىعى استىنداعى سانامىزدى ورىس تىلىنە دەگەن تاۋەلدىلىكتەن بوساتامىز دەپ ويلايمىن. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ لاتىن ارپىنە كوشۋى – زامان تالابى. بۇل ماسەلەنى كوتەرۋ – پرەزيدەنتىمىزدىڭ كورەگەندىگىن كورسەتەدى. ەلباسىمىز «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا: «مەن قازاقستاندىقتاردىڭ ەشقاشان بۇلجىمايتىن ەكى ەرەجەنى ءتۇسىنىپ، بايىبىنا بارعانىن قالايمىن. ءبىرىنشىسى – ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايدى. ەكىنشىسى – العا باسۋ ءۇشىن ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن وتكەننىڭ كەرتارتپا تۇستارىنان باس تارتۋ كەرەك» - دەگەن بولاتىن. ەندەشە ورىس تىلىنە جالتاقتاي بەرىپ قارايتىنىمىز دا وسى كەرتارپانىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. بۇل جولدا لاتينيساعا كوشۋ – ءتيىمدى ارەكەت. ول ءبىزدىڭ ۇلتتىق كودىمىزدى ساقتاپ، ۇلت رەتىندە دامۋىمىزعا جول اشادى.
ءمۇعالىمى: تلەپبەرگەنوۆا س. ك.
لاتىن الىپبيىنە كوشۋ - ەلىمىزدىڭ رۋحاني ومىردەگى قادامى جۇكتەۋ
سىنىپ: 9، 10، 11
لاتىن الىپبيىنە كوشۋ - زامان تالابى (دوڭگەلەك ۇستەل)
ماقساتى: لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى تەرەڭ ماعلۇمات بەرۋ، قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋ.
قوعامدا وزدەرىن كورسەتە جانە ءوز ەلىنە پايدالى بولا الاتىن، جاڭا قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمنىڭ قۇندىلىقتارى مەن مۇراتتارى جۇيەسىن يەلەنەتىن پاتريوت ۇرپاق تاربيەلەۋ.
دەرەك كوزدەر: ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى (2017 جىلعى 12 ءساۋىر)، بەينەجازبا، عالامتور ماتەريالدارى.
ساباقتىڭ تەحنيكالىق قۇرال - جابدىقتارى: ينتەراكتيۆتى تاقتا،
كومپيۋتەر.
بارىسى
ءى كىرىسپە ءبولىم. «وي شاقىرۋ»
مەملەكەت باسشىسى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا 2025 جىل¬عا دەيىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە كىرىسۋىمىز كەرەكتىگىن جانە بولاشاقتا بارلىق سالاداعى ءىس - قاعازدار مەن وقۋلىقتار دا وسى قارىپپەن جازىلۋى ءتيىس ەكەنىن قاداپ ايتتى. سونداي - اق، ۇكىمەتكە قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە كوشى¬رۋ¬ءدىڭ ناقتى كەستەسىن جاساۋدى تاپسىرىپ، ۋاقىت ۇتتىرماي بۇل جۇمىستى قازىردەن باستان قولعا الۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى.
دەمەك، كوپ كەشىكپەي ەگەمەن ەلىمىزدىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشەتىنى ايقىندالدى. ال وسى مەجەلى ماقساتقا كەدەرگىسىز قول جەتكىزۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل ماسەلەنى جان - جاقتى تالقىلاۋ ماقساتىندا رەسپۋبليكا كولەمىندە ءاربىر مەكەمە، ۇيىمداردا ءىس - شارالار ۇيىمداستىرىلۋدا.
بۇگىن ءبىزدىڭ سىنىپتا دا بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالعان «لاتىن الىپبيىنە كوشۋ» تۋرالى ءوز وي - پىكىرىمىزدى ورتاعا سالۋعا جينالىپ وتىرمىز. عالىمدار، ادەبيەتشىلەر، جالپى قاۋىم اراسىندا بۇل ماسەلەگە قاتىستى پىكىر ەكى جاقتى. ءبىرى قاجەت دەيدى، ءبىرى قاجەت ەمەس دەيدى. پايداسى مەن زيانى جونىندە دە پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر.
ەندەشە، «لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – زامان تالابى» تاقىرىبىندا وتكىزىلگەلى وتىرعان پىكىرسايىس الاڭىن باستايمىز.
ءىى نەگىزگى ءبولىم. «ەركىن ميكروفون»
ماسەلەنى تالقىلاماس بۇرىن قازاق جازۋىندا قولدانىلىپ كەلگەن الىپبيلەر تاريحى تۋرالى ينديرا، مەرۋەرت تاراتىپ ايتىپ بەرەدى.
قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبيى تىم تەرەڭنەن تامىر تارتاتىنى بەلگىلى بولدى. ەندەشە العاشقى تالقىلايتىن سۇراقتارمەن تانىس بولىڭىزدار.
ءى لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ءتيىمدى دە پايدالى تۇستارى:
1. لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ سەبەپتەرى نەدە؟
2. لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ قانداي ءتيىمدى جاقتارى بار؟
وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە وي وربىتسەك:...
ءىى لاتىن ءالىپبيىن ۇيرەنۋدىڭ جولدارى:
3. لاتىن ءالىپبيىن مەڭگەرۋ قانشالىقتى قيىندىق تۋعىزادى؟
4. لاتىن ارىپىنە كوشۋدىڭ قانداي وڭتايلى جولدارىن اتار ەدىڭ؟
ءىىى لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ءتيىمسىز تۇستارى:
1. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ قانداي قيىندىقتار تۋعىزۋى مۇمكىن؟
2. لاتىن الىپبيىنە كوشسەك، نەدەن ۇتىلامىز؟
ءىىى قورىتىندى ءبولىم. «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى»
كورەرمەن نە دەيدى؟..
ءىۇ رەفلەكسيا. «داۋىس بەرۋ»
وڭ جاق: قولدايمىز (اق)
سول جاق: قولدامايمىز (قارا)
تەكسەرىلدى:
1 - وقۋشى (تاريحشى): قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدىڭ باستى پروبلەماسىنا اينالىپ وتىرعان ەڭ وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى – ءالىپبيىمىزدىڭ وزگەرۋى، ياعني قالىپتاسقان ءداستۇردى بۇزىپ، كيريلليسادان لاتىن ارپىنە كوشۋ. قازاقستان حالقى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان بەرى بۇگىنگى قولدانىستا جۇرگەن كيريلليسادان لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى جونىندە پىكىرلەر ءجيى ايتىلىپ كەلەدى.
قازىرگى قولدانىستاعى كيريلليسا – قازاق تاريحىنداعى ءتورتىنشى الفاۆيت ەكەنى بارىمىزگە ءمالىم. سوناۋ ساق ءداۋىرى، تۇركى ءداۋىرى كەزەڭىندەگى اتا - بابالالارىمىز وزدەرى ويلاپ تاۋىپ، ەنگىزگەن، قۇراستىرعان الفاۆيتتەن باسقالارى بوداندىقتىڭ كەبىمەن كۇشتەپ ەنگىزىلدى. تۇركى زامانىنان مۇرا بولىپ قالعان وسىناۋ قۇندىلىق «رۋنو» جازۋى ەدى. ودان كەيىن اراب شاپقىنشىلىعى كەزەڭىندە ەلىمىزگە اراب جازۋى (توتە جازۋ) يسلام دىنىمەن قاتار كەلدى. لاتىن جانە كيريلليسانى كەڭەس ۇكىمەتى ەنگىزدى. مۇنداعى ماقسات – الفاۆيتكە كوشۋ ارقىلى قازاق حالقىمىزدى رۋحاني ەسەڭگىرەتىپ، حالىقتىق بولمىس، ۇستانىمدارىنان ايىرىپ، ماڭگۇرت ەتىپ الدارىنا سالىپ ايداپ ءوز دەگەندەرىن جۇزەگە اسىرۋ ەدى.
«رەسەي ءتىلىن، ءدىنىن، جازۋ - سىزۋىن ورىسقا اۋدارسا، ۇكىمەتكە ونان ارتىق ءىس بولماس» دەگەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 1914 جىلى جارىق كورگەن «قازاق» گازەتىندەگى جانايقايى بەكەر ەمەس - ءتى.
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتى ماقساتى تەرەڭ، اۋقىمدى قارقىنمەن جۇزەگە اسىرىلدى. ناتيجەسىندە، ورىس ءتىلى ءومىردىڭ كوپتەگەن سالالارىندا جالعىز عانا ءتىل بولىپ، ۇلتتىق تىلدەردى ىعىستىردى.
سوندىقتان كەڭەس ۇكىمەتى قۇرامىنداعى قازاق، وزبەك سياقتى باسقا دا تۇركى حالىقتارىنىڭ ساناسىندا كيريلليسا ماجبۇرلەۋمەن جانە زورلىق - زومبىلىقپەن بايلانىستىرىلادى.
قازىرگى ءسوز بولىپ جاتقان قازاق ءالفاۆيتىنىڭ كيريلليسادان لاتىن الىپبيىنە اۋىستىرۋ ماسەلەسىن وتارسىزدانۋدىڭ ءبىر ماڭىزدى قادامى، وتارلاۋشىلاردىڭ زورلاپ تاڭىلعان الفاۆيتىنەن ارىلۋ، ەركىندىك الۋ دەپ تۇسىنەمىن.
2 - وقۋشى (ءتىلشى - عالىمدار): «لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋ — زامان تالابى» - دەپ ويلايمىن. سەبەبى ءار ۇلتتىڭ وزىندىك بىرىزدىلىگى، ەرەكشەلىگى ەڭ باستىسى ونىڭ تىلىمەن بەلگىلەنەدى. سوندىقتان ءتىلدىڭ دامۋى، وركەندەۋى قانداي بولسا دا ەتنوس ءۇشىن وتە ماڭىزدى.
قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋى ءتىلىمىزدىڭ ءارى قاراي جاڭعىرۋىنا جاقسى ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. سەبەبى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ارقىلى ءبىز پسيحولوگيامىزدى، مي قابىرشىعى استىنداعى سانامىزدى ورىس تىلىنە دەگەن تاۋەلدىلىكتەن بوساتامىز دەپ ويلايمىن. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ لاتىن ارپىنە كوشۋى – زامان تالابى. بۇل ماسەلەنى كوتەرۋ – پرەزيدەنتىمىزدىڭ كورەگەندىگىن كورسەتەدى. ەلباسىمىز «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا: «مەن قازاقستاندىقتاردىڭ ەشقاشان بۇلجىمايتىن ەكى ەرەجەنى ءتۇسىنىپ، بايىبىنا بارعانىن قالايمىن. ءبىرىنشىسى – ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايدى. ەكىنشىسى – العا باسۋ ءۇشىن ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن وتكەننىڭ كەرتارتپا تۇستارىنان باس تارتۋ كەرەك» - دەگەن بولاتىن. ەندەشە ورىس تىلىنە جالتاقتاي بەرىپ قارايتىنىمىز دا وسى كەرتارپانىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. بۇل جولدا لاتينيساعا كوشۋ – ءتيىمدى ارەكەت. ول ءبىزدىڭ ۇلتتىق كودىمىزدى ساقتاپ، ۇلت رەتىندە دامۋىمىزعا جول اشادى.
ءمۇعالىمى: تلەپبەرگەنوۆا س. ك.
لاتىن الىپبيىنە كوشۋ - ەلىمىزدىڭ رۋحاني ومىردەگى قادامى جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سالت - ءداستۇر جانە اۋىز ادەبيەتى. ۇلتتىق كەيىپكەرلەر تۋرالى نە بىلەمىن؟ يا دىبىسى مەن ءارپى.
