InfoHub Logo

جامبىل وبلىسى شۋ اۋدانى مويىنقۇم اۋىلى مويىنقۇم شاعىن
ورتالىقتى ورتا مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى
تۋرگينبايەۆا  ايجان مۋحانوۆنا

I اۆتورى: ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ 1885 جىلى 25 قاراشادا بۇرىنعى تورعاي وبلىسىنىڭ جانگەلدين اۋدانىنداعى قىزبەل اتىرابىندا دۇنيەگە  كەلگەن. قازاقتىڭ تۇڭعىش رومانىنىڭ اۆتورى.

II شىعارمانىڭ تاقىرىبى: شىعارماعا ارقاۋ بولعان وقيعالار حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ولكەسىندە ءجيى كەزدەسەتىن جاس قىزداردىڭ قالىڭ مالعا ساتىلىپ، سۇيمەگەن ادامدارىنا ۇزاتىلۋى، ولاردىڭ تەڭدىك ءۇشىن كۇرەس ماسەلەلەرى سۋرەتتەلەدى. 1910 جىلى «باقىتسىز جامال» رومانى قازاندا باسىلىپ شىقتى

III ادەبي جانر ءتۇرى: ەپوس - ءومىر شىندىعىن مەيلىنشە مول قامتىپ، كەڭ سۋرەتتەيتىن، ادام مىنەزدەرىن مۇمكىندىگىنشە تەرەڭ اشىپ، جان-جاقتى تانىتاتىن كۇردەلى جانر. پروزا.

IV ەپيكالىق جانر ءتۇرى: كەڭ كولەمدى پوەما. ويتكەنى ومىردە بولعان قۇبىلىستى، الۋان-الۋان ادام  تاعدىرى مەن زامان شىندىعىن كولەمدى سۋرەتتەپ بەرگەن. قازاقتىڭ تۇڭعىش رومانى. بۇل رومان تۋرالى العاشقى پىكىر ايتقان احمەت بايتۇرسىنوۆ: «قازاقتى بۇرىن رومان جوق ەدى. ءبىزدىڭ ارامىزدى قازاقشا ءبىرىنشى رومان جازعان ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ بولدى» - دەپ جازادى.

V شىعارمانىڭ يدەياسى: سول كەزدەگى شىندىق ءومىردى كورسەتۋ، سول شىندىق ارقىلى وقىرمانىنا وي سالۋ. قازاق قىزدارىنىڭ تاعدىرىن كورسەتۋ.

VI  شىعارمانىڭ كومپوزيسيالىق قۇرىلىسى.

VI.1.  شىعارمانىڭ  باستالۋى: كوكتال قىستاعان قۇرمان اتانىڭ اۋىلى جايلاۋعا قونىپ، كوپتەن كورىسپەگەن ەل مارە-سارە بولىپ جاتقاندا اۋىلعا ەكى ادام كەلىپ تۇسەدى. ەرتەسىنە اۋىلعا كرەستيانسكيي ناچالنيك كەلەدى. ءبارى سونىڭ كەلۋىن تاماشالاپ وتىرعاندا توپ ىشىندە سارسەنبايدان بىرەۋ شولپان جەڭەشەم «تاقيا تىگىپ بەرەتىن» تاپتى دەپ ءسۇيىنشى سۇرايدى.

VI.2. شىعارمانىڭ دامۋى: ارى قاراي وقيعانى جالعاستىرماس بۇرىن سارسەنبايدىڭ كىم ەكەنىنە توقتالىپ وتەدى. ول ەش وقىماعان، مومىن ادام. بايبىشەسى قالامپىر بالا كوتەرمەي ءبىر كۇنى قۋ باس دەگەن ءسوز ەستىپ، ۇيلەنۋگە بەل بۋىپ، اعايىندارىن جيناپ، جاراس مولدانىڭ شولپان اتتى قىزىن الادى. سارسەنباي 45-كە، شولپان 17-گە كەلگەندە ماناعى توپ ىشىندە سۇيىنشىلەگەن جامال دۇنيەگە كەلەدى. ءبىرىنشى كورگەن بالاسى بولعان سوڭ سارسەنباي ۇلكەن توي جاسايدى.

VI.3. شىعارمانىڭ بايلانىسى: جامال ساعىنىپ كورگەن بالانىڭ الدى بولعان سوڭ بەتىنەن قاقپاي، ۇل بالاشا تاربيە بەرەدى. بىردە سارسەنبايدىڭ ۇيىنە مولدا كەلەدى. جامالجان دەپ اكەسى جۇمساپ جىبەرەدى. سوندا مولدا مىرزاڭىزعا قىزدىڭ ەسىمىن قويعانسىز با؟ – دەپ تاڭدانادى. سوندا ۇل بالادان كەم ەكەندىگىن ايتقانىندا، مولدا قىز بالاعا تۇلىم قويىپ، وقىتۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ كەتەدى. سودان كەيىن سارسەنباي عازيز دەگەن تاتار وقىتۋشىسىن ۇستاپ، جامالدى وقىتادى، قىزشا كيىندىرەدى. قالامپىر: «جامال ءالى كىشكەنتاي، ءوسسىن، سوسىن تۇلىم قويىپ، وقىتامىز» - دەيدى. سىرتقا جانى اشىپ تۇرعانداي بولعانىمەن ىشىنەن توقالدىڭ قىزىن جاقتىرمايدى. عازيز جامالدىڭ زەرەكتىگىن بايقاپ، ساباق سوڭىنان الىپ قالىپ، ءارىپ تانىتا باستايدى. جامال قازاقتىڭ قيسسا-جىرلارىن جاتقا بىلەتىن بولادى.

VI.4. شىعارمانىڭ شيەلەنىسى: سارسەنباي بولىستىققا سايلاۋعا تۇسەدى دە جەڭىلىپ قالادى. كەتكەن شىعىنىن ويلاسا نامىسىنا تيەتىن بولادى. ءسويتىپ جۇرگەندە بولىسپەن قۇدا بايجان تاز جۇمان بالاسىنا قىز ىزدەپ، سارسەنبايمەن قۇدا بولادى. جامال وسە كەلە اتاستىرىلعان جارىنىڭ جامان، تاز، اقىلسىز ەكەنىن بىلەدى. ءوز كوڭىلىن كوتەرۋ ءۇشىن ۇنەمى جيىن-تويلارعا بارىپ جۇرەدى. سونداي تويلاردىڭ بىرىندە عاليمەن تانىسادى.

VI.5. شىعارمانىڭ شارىقتاۋ شەگى: عالي مەن جامال اراسىندا ماحاببات وتى ورناپ، ۇنەمى حات جازىسىپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى ەكەۋى قاشىپ كەتەدى. قالاداعى ساۋداداس دوسى فاتيحوللا بايدىڭ  ءۇيىن پانالايدى.  بۇلاردى ىزدەپ مازا بەرمەگەندىكتەن عاليدىڭ ناعاشىلارى جاققا كەتەدى. وندا عالي بارا سالا 13 كۇن اۋىرىپ، بەيسەنبى كۇنى ءتۇس كەزىندە كوز جۇمادى. جامالدى شەشەسى كەلىپ الىپ كەتەدى. ءعاليدىڭ ءولىمى جامالدىڭ بايجان بوساعاسىنا بارۋىنا سەبەپ بولادى.

VI.6. شىعارمانىڭ شەشىمى: بايجاننىڭ ۇيىندە جامال ەش باقىت تابا المايدى. بوراندى تۇندە قالاعا بارىپ، فاتيحوللانىڭ ۇيىندە ساماۋىر قايناتسامدا، بايجاننىڭ تاياعىنان قۇتىلايىن دەپ بوراندى تۇندە اداسىپ ولەدى.

VII  كەيىپكەرلەر كەلبەتى.

VII. 1. باستى كەيىپكەر جامال - ءوز تاعدىرى ءۇشىن كۇرەسۋگە دايىن، ساۋاتتى، سانالى قىز. باقىت جولىندا قانداي قيىشىلىق بولسا دا كۇرەسۋگە دايىن.

VII.2. عالي – مەدرەسە بىتىرگەن،  ءمۇعالىم بولىپ قىزمەت اتقارعان. ساۋدامەن اينالىسادى. ىنتالى جىگىت. سۇيگەنى ءۇشىن جانىن قۇربان ەتۋگە دايىن.

VII. 3. سارسەنباي – جۇزدەگەن جىلقىسى، ءۇش جۇزدەي قويى بار باي، مومىن ادام. بايلىقتىڭ بۋى باسىن اينالدىرىپ، بولىستىققا تالاسادى. بايلىعىن بوسقا شاشىپ، سايلانباي قالادى. وزىنە جاقتاس ىزدەپ، بولىستىڭ ءىنىسى بايجانمەن قۇدا بولۋدى ويلايدى.

VII. 4. بايجان – قۇبىلمالى، قاتاڭ ادام.

VIII  ادەبي تەوريالىق ۇعىمدار.

1. تاقيا تىگىپ بەرەتىن – قىز بالا

2. مىرزاڭىزدىڭ ەسىمى كىم؟ – ۇل بالانى ايتادى.

3. سۋرەتتەۋ، جۇمباقتاۋ بار.

4. ماقال-ماتەلدەر كوپتەپ قولدانىلعان. مىسالى، «ءۇمىتسىز - شايتان»، «مال بىتپەس جىگىت بولماس،  قۇرارىنا قارا، ۇل تاپپاس قاتىن بولماس، تۇرارىنا قارا»،

IX تۇسىندىرمە  سوزدىك.

1. پوشتاباي

2. لاۋ بايلاتىپ

3. ءھام – جانە؛   ھەش- ەشبىر

4. مۇقتاج – قاجەت ەدى.

5. عيبرات – ۇلگى-ونەگە

6. ۋاعدا – ۋەدە، سەنىم

X قورىتىندى (شىعارمانىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى، تاربيەلىك ءمانى، ءوز ويىم): شىعارمانىڭ ءتۇيىنى ءوز سۇيگەندەرى ءۇشىن قۇربان بولاتىن جاس قىزداردىڭ تاعدىرى سۋرەتتەلسە، قازىرگى تاڭدا بەيبىت سارىبايدىڭ «باقىتتى جامال» اتتى شاعىن حيكاياتى بار. اتالعان حيكايات رەسپۋبليكالىق «التىن توبىلعى» بايقاۋىنان 135 شىعارما ىشىنەن ءبىرىنشى ورىندى العان.

---