ءتىل مەن تابيعات
كىسى ورىس ءتىلىن تولىق يگەرۋ ءۇشىن جانە بۇل ءتىلدى سەزىنۋدى جوعالتىپ الماۋ ءۇشىن، قاراپايىم ورىس ادامدارىمەن ۇدايى ارالاس-قۇرالاس بولۋمەن بىرگە، سول سياقتى ەگىن اڭىزدارىن دا، ورمان-توعايلاردى دا، جەر-سۋدى دا، كارى تالداردى دا، قۇستاردىڭ الما-كەزەك سايراۋىن جانە ورمان جاڭعاق بۇتاسى استىنان باسىن يزەپ تۇراتىن ءاربىر گۇلدى دە كورىپ، ءبىلىپ، تىڭداپ ءجۇرۋ كەرەكتىگىنە ءوز باسىم كامىل سەنەمىن.
تەگىندە ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ ءبىر جاڭالىقتى اشاتىن كيەلى كۇندەرى بولاتىن شىعار. كىندىك رەسەيدىڭ ورماندى دا شالعىندى وڭىرىندە مەندە دە سونداي ءبىر جاڭالىق اشاتىن، كۇركىرەگەن كۇندەر مەن كەمپىرقوساقتارعا تولى كيەلى جاز بولعان ەدى.
شىركىن، سول ءبىر جاز قاراعايلى ورماندار گۇلىنە، تىراۋلاعان تىرنالار ۇنىنە، يت تۇمسىعى ەتپەيتىن توبىلعى توعايىنىڭ بۇرقىعان حوش يىسىنە، قورازداردىڭ قوقيلانا شاقىرۋى مەن باتقان كۇننىڭ شاپاعى قىز جانارىن نۇرلاندىرار شاقتا، اۋەلگى تۇمان ءيىرىمدى شۇڭەيىت ۇستىنە تارامدالىپ تۇسە باستاعان شاقتا، كەشكى كوكوراي شالعىندا شىرقاي سالعان قىزدار انىنە تامىلجىپ-تۇنىپ تۇرعان كۇيىندە ءوتتى دە كەتتى-اۋ.
سول جازدا مەن وزىمە، بۇرىن بەلگىلى بولسا دا، ءبىر ءتۇرلى الىستاۋ، جات باۋىرلاۋ كورىنەتىن كوپتەگەن سوزدەردى جاڭادان سيپاپ ۇستاعانداي، ءدامىن تاتىپ، ءيىسىن تۇيسىنىپ-سەزىنگەندەي بولدىم. ولار بۇرىن ماعان ۇيرەنشىكتى جۇدەۋ-جاداۋ كۇيىندە كورىنەتىن. ال ەندى ويلاپ تۇرسام، ءاربىر ءسوزدىڭ جاندى بەينەسى ءتۇپسىز تۇڭعيىقتان كوپ بولادى ەكەن.
ول قانداي سوزدەر؟ ولاردىڭ كوپتىگى سونداي، گاپتى قانداي سوزدەردەن باستارىمدى دا بىلمەي وتىرمىن. اسىلىندە، "جاڭبىرلى" سوزىنەن باستاعانىم وڭاي شىعار.
البەتتە، مەن سىركىرەمە جاڭبىر، سوقىر جاۋىن، ۇزاق بىرنەشە كۇنگە سوزىلاتىن اق جاڭبىر، ساڭىراۋقۇلاق وسىرەتىن جاۋىن، جەدەل جاڭبىر، ءبىر القاپتى قۋالاي جاۋاتىن - القاپتى جاڭبىر، شەلەكتەپ قۇياتىن قۋاتتى جاڭبىر، ەڭ سوڭىندا نوسەر جاۋىن بولاتىنىن بىلەتىنمىن.
ءبىراق ونى اقىلمەن ءبىلۋ - ءبىر گاپ تاعى، سول جاڭبىردىڭ استىڭدا قالىپ، ونى ءوز باسىڭنان وتكەرۋ، سول ءار جاڭبىردىڭ ءوزى ولەڭ-جىر ەكەنىن، ونىڭ ەكىنشى ءبىر جاڭبىردان وزگەشە، ايرىقشا ءبىر بەلگىلەرى بار ەكەنىن ءبىلۋ - مۇلدە باسقا ماسەلە.
جاڭبىردىڭ نە ەكەنىن انىقتايتىن وسىناۋ سوزدەردىڭ ءبارى سوندا عانا جاندانىپ، الدەنىپ، بەدەرلى-بەينەلى كۇشكە يە بولادى. تەك سوندا عانا ءاربىر ءسوزدى ۇيرەنشىكتى ادەتپەن بەيجاي ايتا سالماي، ونىڭ ءارقايسىسىنىڭ تاساسىنان نە ايتىپ تۇرعانىڭدى كورىپ، سەزىنگەندەي بولاسىڭ.
ءيىنى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، جازۋشى ءسوزىنىڭ وقىرمانعا اسەر ەتەتىن وزگەشە ءبىر زاڭى بولادى.
ەگەر جازۋشى جۇمىس ۇستىندە، ءوزىنىڭ نە تۋرالى جازىپ وتىرعانىن انىق كورمەيتىن بولسا، وندا وقۋشى دا سوزدەردىڭ تاساسىندا نە تۇرعانىن كورمەيدى.
ال، ءبىراق جازۋشى نە تۋرالى جازىپ وتىرعانىن ايقىن كورەتىن بولسا، وندا ەڭ قاراپايىم، ءتىپتى قارا ءدۇرسىن سوزدەردىڭ ءوزى جاڭاشا قۇلپىرىپ شىعا كەلەدى دە، وقىرماندارعا ويداعىداي اسەر ەتەدى، ءسويتىپ جازۋشىنىڭ وعان ايتىپ بەرگىسى كەلگەن ويلارى مەن سەزىمدەرىن، جاي-كۇيلەرىن وقىرمان دا بىردەن تانىپ، بىلە قويادى.
ءبىراق ءبىز جاڭبىرعا قايتا ورالايىق.
جاۋىن-شاشىننىڭ بەلگى-نىشاندارى كوپ-اق. كۇن سۇرعىلت بۇلتتان شىقپاي قويادى، ءتۇتىن جەر باۋىرلاپ تارايدى، قارلىعاشتار تومەندەپ سامعايدى، اۋلا-اۋلاداعى اتەشتەر بەيمەزگىل شاقىرا باستايدى، الا بۇلتتار اسپان-كوكتە تۇماندانا شۇباتىلىپ سوزىلادى -وسىنىڭ ءبارى جاۋىننىڭ بەلگىلەرى. ال، جاڭبىر جاۋاردان ءسال عانا بۇرىنىراق قارا بۇلت ءالى تۇتاسىپ كەتپەسە دە، اۋادان ىلعالدىڭ جۇمساق تىنىسى سەزىلەدى. ونى، تەگىندە، جاڭبىر قۇيىپ وتكەن جاقتان جەل جەتكىزەتىن بولسا كەرەك.
مىنە، ەندى ءبىرىنشى تامشىلار تىسىرلاپ تۇسە باستايدى. حالىقتىڭ "تىسىرلاۋ" ءسوزى جاۋىننىڭ العاشقى سيرەك تامشىلارى شاڭلى جولدار مەن ءۇي شاتىرلارىندا قارا داقتار قالدىرىپ، جاڭبىردىڭ جاۋا باستاعانىن دالمە-دال بەرەدى.
سوسىن جاڭبىر كۇشەيە تۇسەدى. ءداپ سو كەزدەرى جاڭبىرمەن شىلانعان جەردىڭ عاجايىپ ءيىسى اڭقىپ قويا بەرەدى. ول ۇزاققا سوزىلمايدى. ونى دىمقىل ءشوپتىڭ، اسىرەسە قالاقايدىڭ ءيىسى باسىپ كەتەدى.
جاڭبىردىڭ قانداي بولاتىنىنا قاراماستان، ول جاۋا باستاعاننان-اق، حالىق ونى ءاماندا ەركەلەتىپ: جاڭبىر قۇدايدىڭ ريزىعى، ءنارى دەپ قۋانىپ جاتادى. "جاڭبىرشا جاۋعالى تۇر"، "جاڭبىر سىركىرەدى"، "جاڭبىر ءشوپتى جۋىپ جاتىر" - دەيدى مەيىرلەنىپ.
كىسىنىڭ تىكەلەي العان اسەرىمەن بايلانىستى بولسا، ءسوزدىڭ قالاي جاندانىپ سالا بەرەتىنىن، سوندا بۇنىڭ ءسوزدى قاتەسىز قولدانۋىنا قالاي كومەكتەسەتىنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن جاڭبىردىڭ بىرنەشە ءتۇرىن قاراستىرىپ كورەلىكشى.
ماسەلەن، جەدەل جاڭبىر ("سپورىي") ساڭىراۋقۇلاق وسىرەتىن جاڭبىردان نەندەي قاسيەتىمەن ەرەكشەلەنەدى؟
"سپورىي" ءسوزى - جەدەل، جىلدام دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. جەدەل جاڭبىر تىپ-تىك بولىپ، سابالاپ جاۋادى. جانە ول ءارقاشاندا ساتىرلاپ جۇگىرە جاۋىپ، جاقىنداي بەرەدى.
جەدەل جاڭبىر اسىرەسە وزەن ۇستىندە ادەمى كورىنەدى. ءاربىر تامشى سۋ بەتىن ويىپ ءتۇسىپ، وزىنە دوڭگەلەك شۇقاناق، تيتىمدەي سۋ-ويماق جاساپ، ودان سەكىرىپ شىعىپ، قايتا قۇلايدى، ول سو ساتتە، جوعالماي تۇرعاندا، الگى سۋ-ويماق تۇبىنەن مولدىرەپ ءبىر كورىنەدى. سول تامشى جاۋدىرەپ ىنجۋدەن اينىماي قالادى.
سول كەزدە وزەن ءۇستىن قۋالاي اينەك اۋەز اندەتىپ تۇرادى. سول اۋەزدىڭ بيىكتەۋىنە نە تۇسۋىنە قاراپ، جاۋىننىڭ كۇشەيە تۇسكەنىن نە تولاستاي باستاعانىن اڭعارۋعا بولادى.
ال ساڭىراۋقۇلاق وسىرەتىن ۋاق جاڭبىر ۇيقىسىراپ، تومەندەپ، ءپاس تۇسكەن بۇلتتاردان سەبەلەپ تۇرادى. بۇل جاۋىننىڭ شالشىقتارى جىلى بولادى. ول اۋەزدەتپەيدى، ول بىردەڭە دەپ سىبىرلاپ، كىسىنى ۇيقىعا شاقىرادى، بۇتا اراسىندا سىبدىرلاپ، جۇمساق الاقانىمەن ونىڭ ءار جاپىراعىن الما-كەزەك سيپاپ جۇرگەندەي بولىپ ەلەستەيدى.
ورماننىڭ قاراشىرىگى مەن مۇك ونى اسىقپاي بويىنا ءسىڭىرىپ، ايىزى قانادى. وسىدان سول سەبەپتى دە ىلە-شالا الۋان ءتۇرلى ساڭىراۋقۇلاقتار - جابىسقاق زايتۇندەر، سارى تۇلكىشەكتەر، وق جاڭعىرىقتار، قىزعىلت جيرەنشەلەر، ءنار تۇبىرلەر مەن قىرۋار ۋلى ساڭىراۋقۇلاقتار قاپتاپ كەتەدى.
ساڭىراۋقۇلاق جاڭبىرى كەزىندە اۋادان ءتۇتىن ءيىسى شىعادى، جانە وتە ساق، قۋاقاي بالىق تورعا قارماقتى قاپقىش بولىپ كەتەدى.
كۇن جارقىراپ تۇرعاندا جاۋاتىن سوقىر جاڭبىر جونىندە ەل-جۇرت: "حانشايىم جىلاپ جاتىر" دەسەدى. وسىناۋ جاڭبىردىڭ كۇن شۋاقتا جاۋدىرەپ كورىنەتىن تامشىسى، دومالانعان كوز جاسىنا ۇقسايدى. راسىندا دا قايعى مەن قۋانىشتىڭ مولدىرەگەن شۇعىلالى كوز جاسىن توگىپ، ەرتەكتەگى حاس سۇلۋ حانشايىم جىلاماعاندا كىم جىلايدى!
جاڭبىر جاۋعان كەزدەرى جارىقتىڭ قۇبىلمالى ويىنىنا ۇزاق ۋاقىت قاراپ باقىلاۋعا، الۋان ءتۇرلى اۋەن-اۋەزدەردىڭ - تاقتاي شاتىرلاردى ءبىر قالىپپەن تىرس-تىرس قاعاتىن ۇنىنەن، سۋ اعاتىن قۇبىردىڭ ءالسىز سىرىلى مەن جاڭبىر شەلەكتەپ قۇيىپ كەتتى دەيتىن كەزدەگى گۋىلىنە دەيىنگى تالاي-تالاي تۇرلەرىن تىڭداۋعا بولادى.
مۇنىڭ ءبارى جاڭبىر تۋرالى ايتۋعا بولاتىن سوزدەردىڭ زارەدەي ءبىر بولشەگى عانا. الايدا ماعان ءبىر جازۋشىنىڭ بەت-اۋزىن تىرجيتىپ تۇرىپ ايتقان مىناداي سوزدەرىنە اشۋلانباعاندا قايتەرسىڭ:
- ءسىزدىڭ كىسى شارشاتاتىن ءولى تابيعاتىڭىزدان گورى، مەن جاندى كوشەلەر مەن ۇيلەردى ءتاۋىر كورەمىن. سو جاڭبىر دەگەنىڭىز ەل-جۇرتقا قولايسىزدىق پەن جايسىزدىقتان باسقا نە اكەلۋشى ەدى. ءسىز وسى قيالي ادامسىز!
ورىس تىلىندە اسپان-كوك قۇبىلىستارى دەپ اتالاتىن نارسەگە ارنالعان قانشاما عاجايىپ سوزدەر بار!
جازعى كۇن جەر ۇستىنەن كۇركىرەپ ءوتىپ، كوكجيەكتىڭ ار جاعىنا "اۋناپ تۇسەدى". حالىق اراسىندا قارا بۇلت جوڭكىپ ءوتتى دەمەي، جانتايىپ جاتا كەتتى دەگەندى ۇناتادى.
ناجاعاي بىردە قارا جەردى قۇلاشتاپ تۇرىپ، تىكەلەي ءبىر سوعاتىن بولسا، ەندى بىردە تۇنەرگەن بۇلت اراسىندا تۇبىرىمەن قوپارا جۇلىپ الىنعان بۇتاقتى التىن اعاش (لوپار) سياقتى لاپىلداپ جاتادى.
كەمپىرقوساق - شۇعىلا بۋالدىر، دىمقىل شالعاي ۇستىندە جارقىلداپ تۇرادى. كۇركىرەگەن كۇن اۋناقشىپ، زىركىلدەپ، كۇڭكىلدەپ، گۇرىلدەپ، جەردى سىلكىپ-سىلكىپ الادى.
جۋىردا اۋىلدا ءبىر شىنتاقتاي بالا ماعان كەلىپ، شادىمان شاتتىقتان باقىرايىپ كەتكەن كوزى الاڭداپ:
- ءجۇرىڭىز، كۇننىڭ كۇركىرەگەندەرىن كورەلىك! - دەدى تاعاتسىزدانىپ.
ول وسى ءسوزدى كوپشە جالعاۋىمەن دۇرىس ايتتى: ويتكەنى اسپان ءجۇزى جابىق اقجاۋىن ەدى، كۇن ءبىر مەزگىلدە ءتۇس-تۇستان كۇركىرەپ تۇرعان.
بالا "كۇننىڭ كۇركىرەگەندەرىن كورەلىك" دەگەندە، مەن دانتەنىڭ "قۇدىرەتتى كومەدياسىنداعى" "كۇن شۇعىلاسى ءۇنسىز قالدى" دەگەن سوزدەرىن ەسىمە ءتۇسىردىم. مۇندا دا، وندا دا تۇسىنىك اۋىسىپ كەتكەن ەدى. ءبىراق بۇل ءسوز قۇدىرەتىن كۇشەيتە تۇسكەن ەدى.
مەن سامالا تۋرالى ايتقان ەدىم.
سامالا كوبىنەسە شىلدە دە، ەگىن پىسەر كەزدە دە بولادى. سول سەبەپتى دە حالىق اراسىندا سامالا "ەگىنگە جارىعىن شاشادى" - تۇنەمەلىكتە ونى جارىعىنا شومىلدىرادى، سودان ەگىن ءدانى تولىسىپ، تەز پىسەدى دەگەن ۇعىم بار. كالۋگا وبلىسىندا سامالانى "ەگىن جارىق" دەپ اتايدى.
ورىس ءتىلىنىڭ تاڭعاجايىپ سوزدەرىنىڭ ءبىرى - "زاريا" - "تاڭ شاپاعى" سامالامەن پوەتيكالىق قاتاردا يىندەسىپ تۇرادى.
بۇل ءسوزدى ەشقاشان دا داۋىستاپ ايتپايدى. ونى ايقايلاپ ايتۋعا بولادى دەگەندى ءتىپتى كوز الدىڭا دا ەلەستەتۋگە بولمايدى. ويتكەنى ول دەريەۆنيا باۋىنىڭ قالىڭ توعايى ۇستىندەگى اسپان تاپ-تازا بولىپ، كوگىس تارتا باستاعان كەزگە دەيىن تامىلجىپ تىنىپ تۇراتىن ءتۇن تىنىشتىعىمەن تۋىس ءسوز. تاۋلىكتىڭ تاپ سول كەزىن حالىق "الا كوبەڭ" دەپ اتايدى.
سو ءبىر تاڭ شاپاعى كەزىندە جەر بەتىنە، تومەنگە جاقىنداپ كەلىپ، تاڭ شولپانى جانىپ تۋرادى. اۋا بۇلاق سۋىنداي تاپ-تازا بولادى.
تاڭ شاپاعىندا، تاڭنىڭ اتۋىندا بولعان قىزعا ءتان بەيكۇنا ءبىر بيازىلىق بار. تاڭسارىدە ءشوپتى شىق جۋادى، ال دەريەۆنيالاردان جاڭا ساۋىلعان جىلى ءسۇت ءيىسى اڭقىپ شىعىپ جاتادى. اۋىل-اۋىل شەتتەرىندەگى ۇيىعان تۇمان اراسىنان قويشى سىبىزعىسىنىڭ اندەتكەن ءۇنى ءبىر ۇزىلمەيدى.
دۇنيە اۋدەمدە جاپ-جارىق بولىپ كەتەدى. جىلى ءۇي ءىشىن تىنىشتىق پەن تاڭ قاراڭعىلىعى باسقان. ءبىراق مىنە، ءۇيدىڭ اعاش قابىرعالارىنا ءتورت بۇرىشتى سارى جيرەن جارىق تۇسەدى دە، سو ساتتە بورەنەلەر قاتپاردى يانتار سەكىلدەنىپ، جانا باستايدى. جارقىراپ كۇن شىعادى.
كۇزدىڭ تاڭ ءسارىسى وزگەشە - اسىقپاي تۇنجىراپ شىعادى. كۇن جارىقتىقتىڭ ويانعىسى كەلمەيدى: ءبارىبىر توڭلاپ قالعان جەردى جىلىتا المايسىڭ جانە السىرەپ بارا جاتقان كۇن ساۋلەسىن قايتارىپ الا المايسىڭ.
دۇنيە قالجىراپ قالادى، تەك ادام عانا بەرىلمەيدى بۇعان. تاڭ اتىسىمەن ءۇي اتاۋلىنىڭ پەشتەرىندە گۋىلدەپ وت جانادى، ولاردىڭ تۇتىندەرى سەلو-سەلونىڭ ءۇستىن كەزىپ بارىپ، جەر باۋىرلاپ جايىلا باستايدى. ال، سوسىن قاراپ تۇرساڭ، ەرتە جاۋعان جاڭبىر تەرشىگەن تەرەزەلەر اينەكتەرىن تىرسىلداتىپ شەرتە جونەلەدى.
شاپاق تەك ەرتەڭگىلىك ەمەس، كەشتە دە بولادى. ءبىز كوبىنە-كوپ ەكى تۇسىنىكتى - كۇننىڭ باتۋى مەن كەشكى شاپاقتى شاتاستىرىپ كەلەمىز.
كەشكى شاپاق كۇن جەر شەتىنە بارىپ، ۇياسىنا قونعاننان كەيىن باستالادى. سو مەزەتتە ول دەرەۋ ءسونىپ بارا جاتقان اسپاندى يگەرىپ الىپ، وعان قىرۋار بوياۋدى - سارى التىن تۇسىنەن باستاپ، كوگىلدىر اقىق تاسقا دەيىنگى تۇر-تۇستەردى توگىپ جىبەرەدى دە - باياۋ مامىرلاپ بارىپ ىمىرتپەن، ءتۇن تۇنەگىمەن ۇلاسادى.
بۇتالار اراسىندا شاۋكىلدەك قىشقىرىپ، بودەنەلەر بىتپىلدىعىنا باسادى، وقپاق گۋىلدەي جونەلەدى، العاشقى جۇلدىزدار جىمىڭ قاعادى، ال شالعاي قيىرلار مەن تۇمان ۇستىندە لاۋلاپ تۇرعان قىزىل شاپاق كوپكە دەيىن سونبەي، السىرەپ بارىپ وشەدى.
سولتۇستىكتىڭ اق تۇندەرى، لەنينگرادتىڭ جازعى تۇندەرى - ۇزىلمەيتىن كەشكى شاپاق نەمەسە، اسىلىندە، ەكى شاپاقتىڭ، تاڭ شاپاعى مەن كەشكى شاپاقتىڭ بىرلەسۋى بولسا كەرەك.
بۇل تۋرالى، قايران قالارلىق دالدىكپەن، پۋشكيننەن ارتىق ەشكىم دە ايتپاعان شىعار:
سۇيەم ءشارى، پەتر ورناتقان،
سۇيەم سىندى ساۋلەتىڭدى،
نيەۆا وزەنىن شالقىپ اققان،
جاعاعا ورگەن گرانيتتىڭ؛
سۇيەم شويىن ورنەگىڭدى،
سۇيەم ويلى تۇندەرىڭدى
اسەم جارىق ءىڭىرىڭدى
ايسىز جارقىن ىرەڭىڭدى!
جاقپاسا دا بولمەگە شام
وقيمىن دا جازامىن مەن،
كوشەلەر بوس دامىلداعان
ءزاۋلىم ۇيلەردى ايقىن كورەم.
جارىق تارتا، بەينە ينەدەي،
تۇر شانشىلىپ ادميرالتەي.
جارقىراعان كەشكى شاپاق
جاناستىرماي ءتۇندى كوككە،
اراعا ساپ جارتى ساعات
تاڭعا ۇلاسار كوكجيەكتە.
بۇل جولدار - پوەزيانىڭ شىڭى عانا ەمەس. بۇلاردا دالدىك عانا، جان اسەمدىگى مەن تىنىشتىق قانا ەمەس. بۇلاردا ورىس ءسوزىنىڭ بارشا سيقىرلىعى دا بار.
ەگەر ورىس پوەزياسى، ءتىپتى ورىس ءتىلىنىڭ ءوزى عايىپ بولىپ، سودان تەك وسىناۋ بىرنەشە جولدار عانا قالعانىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتە الاتىن بولساق، سونىڭ وزىندە دە ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ بايلىعى مەن انشىلىك كۇشى ءاربىر كىسىگە ايقىن كورىنەر ەدى. ويتكەنى پۋشكيننىڭ وسىناۋ ولەڭىندە دۋالى كريستالداي بولىپ ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدىڭ توتەنشە ساپا-قاسيەتى جيناقتالعان بولاتىن.
اۋدارعان ءابىلمىجىن جۇمابايەۆ
You Might Also Like
-
جامبىل وبلىسى شۋ اۋدانى مويىنقۇم اۋىلى مويىنقۇم شاعىن ورتالىقتى ورتا مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى تۋرگينبايەۆا ايجان مۋحانوۆنا
-
وسىمدىك ونىمدەرى – اعزاداعى نەگىزگى بيولوگيالىق جانە فيزيولوگيالىق پروسەستەر جۇزەگە اسىرىلۋى ءۇشىن كەرەكتى قۇندى مينەرالدى زاتتاردىڭ (كاليي، ناتريي، ماگنيي، فوسفور، تەمىر، كالسيي جانە ت.ب.) ج...
