InfoHub Logo

قازاق ادەبيەتىنىڭ حح عاسىر باسىنداعى جارقىن جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى – ماعجان جۇمابايەۆ. ءومىرى مەن ولەڭى ءبىر كەزدە اڭىزعا اينالعان اقىننىڭ اتى سوڭعى جارتى عاسىردان ارتىق ۋاقىت بويى ايتىلمايتىن بولعان. سول سەبەپتى كەيىنگى بۋىن بۇل اقىندى از بىلەدى. اقىننىڭ كىتاپتارى تيىم سالۋ سالدارىنان سارعايىپ، توزىپ، جىرتىلىپ، جوعالىپ جاتتى. اقتى قارا، قارانى اق دەپ تۇسىندىرگەن زورلىق-زومىبىلىق ءداۋىرىنىڭ قۇربانى بولعان اقىن تاعدىرى ايانىشتى.

ماعجان جۇمابايەۆ كىم، قانداي اقىن؟
ءوزىنىڭ «مەن كىم؟» دەگەن ولەڭىندە مىناداي جولداردى ۇشىراتامىز:
جالىنمىن مەن، كەلمە جاقىن، جانارسىڭ،
تۇلپارمىن مەن، شىڭىما ەرمەي قالارسىڭ.
كۇل بولسىن كوك، جەمىرىلسىن جەر، ۋايىم جوق،
كوز قىرىمەن كۇلىپ قانا قارارمىن.
مەن ولمەيمىن، مەنىكى دە ولمەيدى،
نادان ادام ءولىم جوعىن بىلمەيدى.
ءوزىم – پاتشا، ءوزىم – قازى، ءوزىم – بي،
قانداي ەسسىز نە قىلدىڭ دەپ تەرگەيدى؟

بۇل رومانتيكالىق اسقاق شۋماقتاردان اقىننىڭ ءوز كۇشىنە، ءوز تالانتىنا، كەرەك دەسەڭىز، ءومىر تاعدىرىنا كامىل سەنگەنىن بايقايمىز. مۇنىڭ الدىندا «ارىستانمىن، كىم شىدار» دەگەن جولدار بار. وسىنىڭ ءبارى – اسىپ-تاسۋدىڭ، استامدىقتىڭ بەلگىسى ەمەس، اسىلدىقتىڭ، جايدىڭ جاسىلىنداي وتكىرلىكتىڭ ءجونى. اقىن ءسوزى اششى شىندىقتىڭ ايناسى بولىپ وتىرعان. ءوزى ونى تۇسىنگەن دە، بىلگەن دە. اسىل سوزدەردىڭ قادىرمەندى يەسى – زەردەلى وقۋشىلار ەكەنىن كامىل ۇققان. ول – پاراسات قاينارى، مەيىربان جۇرەكتى تۋعان ەلى ەدى. ماعجان اقىن ءبىر ءومىرىن، بىلگەنىن سول تۋعان حالقىنا، ەلىنە ارناعان دا، سارناعان دا. «جان ءسوزى» دەگەن ايگىلى ولەڭىندە (1920ج)؛

قازاق ەلى، ءبىر اۋىز ءسوزىم ساعان:
بولعايسىڭ، سىنشى بولساڭ، ءادىل سىنشى،
كىنانى جۇرەككە قوي، قويما ماعان، –
دەۋىنىڭ دە توركىنى سوندا.
ماعجان ءوز تەگىن دە، ءوز جەرىن دە ماداقتاۋمەن وتكەن، ومىردەگى ازاماتتىق ورنىن اقتاۋعا ۇمتىلعان، ولەڭ ءسوزدىڭ اسىل مارجانىن توگىلتكەن، سۇلۋ جىرىمەن وقىرمانىن ەگىلتكەن، ونە بويى قاپاستا، قايعى مەن قاسىرەتتە ءومىر كەشىپ، اقىرىندا ءمۇلت كەتكەن، ءوزى ايتاتىنداي، سورى ارىلماعان حالقىنىڭ زارلى پەرزەنتى. «مەن ولمەيمىن، مەنىكى دە ولمەيدى» دەگەندە، قاۋىپ-قاتەر جوق دەگەنى ەمەس، ءبىراق اقىرىندا قىلشا موينىن تالشا قيىلاتىنىن ءبىلىپ پە؟ جالپى الىپ قاراعاندا، «مەن ولمەيمىن» دەگەن سوزدەردە تەرەڭ شىندىق تا جاتىر. 60 جىلدان اسا ۋاقىت بويى ۇستەمدىك قۇرعان قوعام اقىن ءۇنىن شىعارماي، تۇمشالاپ كەلسە دە، ەندى ەستىلىپ، اقىرى جالعاستىق تاۋىپ وتىرعانى شىندىق. اقىن ولەڭى مەن دانا ءسوزى ولمەك ەمەس. اقىن كوزىن الاستاپ، ولەڭىن جاۋىپ جوق قىلعان اكىمشىلىك ءداۋىر ۇستىمىزدەن ەندى عانا اۋىپ بارادى. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز ەل بولىپ قايتا قۇرىلۋى ءاربىر جەكە ادامنىڭ باس بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتپەك


ماعجان جۇمابايەۆ ولەڭدەرىن باستىرۋ، وقۋ توقىراي زامانىندا مۇمكىن بولمادى. ەندى جارتى عاسىردان اسا ۋاقىت وتكەندە عانا، اتى اڭىزعا اينالعان اقىننىڭ شىعارمالارى حالقىنا قايتا ورالدى.
دۇلەي قارا كۇشتى اقىل-پاراساتتى اۋىزدىقتاپ، شىدەرلەگەنىن، اتا-بابا جولىن ۇمىتتىرىپ، تەكسىزدىككە سۇيرەگەنىن كەشەگى تاريحتان بىلەمىز. بۇگىندەرى وتكەندەگى وراسان قاتەلەردى جوندەپ، رۋحاني بايلىقتى حالىقتىڭ ءوز يەلىگىنە قايتارۋعا مۇمكىندىك تۋىپ وتىر.

ماعجان بەكەن ۇلى جۇمابايەۆ 1893 جىلى اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ اقمولا ۋەزىندەگى پولۋدەنوۆسكيي بولىسىندا (قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، بۋلايەۆ اۋدانى، «مولودەجنىي» سوۆحوزى) دۇنيەگە كەلگەن. ءتورت جاسىندا اۋىل مۇعالىمىنەن حات تانىپ، ساۋات اشادى، ال 1905 جىلى قىزىلجارداعى (قازىرگى پەتروپاۆل) مەدرەسەگە وقۋعا تۇسەدى، بۇل مەدرەسەدە اراب، پارسى، تۇرىك تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەن، ستامبۋلدا وقىپ، ءدارىس العان، اۋقاتتى اۋلەتتەن شىققان جەرگىلىكتى ينتەلليگەنت مۇحامەدجان بەگىشيەۆ اشقان.

ول ءوزى شىعىس حالىقتارىنىڭ تاريحى جونىندە دە ساباق بەرگەن. ماعجان جۇمابايەۆ بۇل مەدرەسەنى 1910 جىلى جاقسى ۇلگەرىممەن بىتىرەدى. ءبىراق، بۇل وقۋمەن قاناعاتتانباعان، ول، ياعني بولاشاق اقىن، 1910 جىلى كۇزدە ءوزىنىڭ اۋىلداسى، تالاپكەر جازۋشى بەكمۇحامبەت سەركەبايەۆپەن مەدرەسە – عالياعا ءتۇسۋ ءۇشىن ۋفاعا ساپار شەگەدى. مەدرەسە ءوزىنىڭ دارەجەسى جاعىنان العاندا جوعارى وقۋ ورنىمەن بارا-بار بولعان. ماعجان سول مەدرەسەدە ساباق بەرەتىن ۇستاز، بەلگىلى تاتار جازۋشىسى عالىمجان يبراگيموۆپەن، مەدرەسەنىڭ جەتەكشىسى سالىمگەرەي جانتۋرينمەن، جەرلەسى، بولاشاق كورنەكتى جازۋشى بەيىمبەت مايلينمەن تانىسادى.

بولاشاق اقىن تالانتىن تانىعان عالىمجان يبراگيموۆ (كوپشىلىككە تانىس «قازاق قىزى» رومانىنىڭ اۆتورى) وعان ءبىلىمىن ءارى قاراي كوتەرە ءتۇسۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، اقىل-كەڭەس بەرەدى. وسىدان سوڭ ماعجان جۇمابايەۆ ومبىداعى مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا ءتۇسىپ، سول قالادا ورىن تەپكەن. 1912 جىلى قازان قالاسىندا «شولپان» اتتى تۇڭعىش جيناعى باسىلىپ شىعادى، وعان عالىمجان يبراگيموۆ كوپ جاردەم ەتكەن.
ولەڭدەر جيناعى ءوزىنىڭ سونى سەزىمدەگى ليريكالارىمەن، قازاق پوەزياسىنداعى جاڭا ورنەگىمەن كوزگە تۇسەدى. 1909 جىلى پەتەربۋرگتە جارىق كورگەن اباي جيناعى بۇل كەزدە كوپشىلىككە ءمالىم ەدى. ماعجان دا ارينە ونى وقىعان. سەميناريادا م. جۇمابايەۆ بولاشاق كۇرەسكەر اقىن ساكەن سەيفۋللينمەن تانىسادى.
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىندا ماعجان جۇمابايەۆ كوپشىلىك قاۋىم مويىنداعان، قالىپتاسقان اقىن بولىپ تانىلادى.ونىڭ جىرلارى قازاق دالاسىن شارلاپ كەتەدى. «جان ءسوزى»

اتتى اتاقتى ولەڭىندە اقىن ءوزىنىڭ «مەدرەسە – عاليادان» كەتۋىنە ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولعان اكەسى بەكەنمەن اراداعى سالقىندىقتى جانە جەرگىلىكتى داۋ-شارعا قاتىسقىسى كەلمەگەن جايىن، ءوزىنىڭ سول تۇستاعى قاۋىمعا نارازىلىعىن زارلاي جىرلايدى. 1919 جىلى اقىن ەكى بىردەي قاسىرەتكە دۋشار بولادى؛ تاعدىر قوسقان قوساعى تولعاق ۇستىنەن قايتىس بولسا، ازامات سوعىسى ۋاقىتىسىنا وراي ەسىمىن گراجدان قويعان پەرزەنتى ءبىر جىلدان سوڭ ول دا ۇزىلەدى. وسىنىڭ ءبارى اقىن جۇرەگىنە ءزىل باتپان اۋىرتپالىق ءتۇسىرىپ، ءىز قالدىرادى. «مەنى دە، ءولىم، الديلە» ولەڭى وسى ساتتە تۋعان.
1912-1914 جىلدارى ماعجان جۇمابايەۆ «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى تۇركولوگ، قوعام قايراتكەرى، كورنەكتى جازۋشى احمەت بايتۇرسىنوۆتان جانە شىعىس مادەنيەتىمەن دە، باتىس مادەنيەتىمەن دە جان-جاقتى، تەرەڭ قارۋلانعان، اتا دارىن يەسى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتان ءدارىس الىپ، شىعارماشىلىقتىڭ جاڭا ءبىر قىرىنا كوتەرىلەدى. ماعجانعا ەۋروپالىق ءبىلىم الۋعا، ءتىلىن ۇيرەنىپ، مادەنيەتىمەن قانىعۋعا ولار كوپ سەبىن تيگىزگەن.

1916 جىلى ماعجان جۇمابايەۆ ومبىنىڭ مۇعالىمدەر دايىندايتىن سەمينارياسىن ويداعىداي ءبىتىرىپ، تۋعان ولكەسىنە ورالادى. قازاق دالاسىندا «الاش» پارتياسىن قۇرۋعا قاتىسىپ، چەح كوتەرىلىسىن باستان كەشەدى؛ كەيىن اقمولا گۋبەرنيالىق «بوستاندىق تۋى» گازەتىندە ىستەيدى.
جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا م.جۇمابايەۆ تاشكەنتتە شىعارماشىلىق ءونىمدى ەڭبەكپەن شۇعىلدانادى. سوندا شىعاتىن «شولپان»، «سانا» جۋرنالىندا «اقجول» گازەتىندە قىزمەت اتقارىپ، ءبىراز دۇنيەلەرىن جارىققا شىعارادى. ءدال وسى كەزدە قالىڭ قاۋىمعا تانىس پوەماسى «باتىر باياندى» جازدى.

1923-1927 جىلدارى ماعجان جۇمابايەۆ ماسكەۋدە جوعارى ادەبيەت-كوركەمونەر ينستيتۋتىندا وقىدى. ول كەزدە ينستيتۋتتى ۆ.بريۋسوۆ باسقاراتىن ەدى. بۇل جىلدارى ول ورىس ادەبيەتىن، باتىس ەۋروپا ادەبيەتىن تەرەڭ زەرتتەپ، وقيدى. ورىس مادەنيەتى قايراتكەرلەرىمەن جەتە تانىسىپ، كوپشىلىگىمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولادى.
1929 جىلى ماعجان جۇمابايەۆ «القا» اتتى جاسىرىن ۇيىم قۇردى دەگەن ايىپتاۋلارمەن 10 جىلعا سوتتالادى. شىن مانىسىندە بۇل سيبريەۆكوم جانىنداعى قازاق اسسر وكىلىنىڭ كەلىسىمىمەن قۇرىلعان، كوپشىلىك قاۋىمعا بەلگىلى، وتىرىقشىلىققا اينالدىرۋ جونىندەگى رەسمي تۇردە رۇقسات ەتىلگەن ۇيىم ەدى.

وكىنىشتىسى سول، 1929 جىلدان 1938 جىلعا دەيىن سوزىلعان اقىننىڭ ون جىلدىق عۇمىرى بىزگە بەيمالىم. 1936 جىلى م.گوركيي مەن ە. پەشكوۆانىڭ ارالاسۋىمەن از عانا ۋاقىت بوستاندىق الادى، ءبىراق 1937 جىلى م.جۇمابايەۆ قايتا قاماۋعا الىنادى. ال، 1938 جىلى اقىن عۇمىرى ماڭگىلىككە ۇزىلەدى.
عۇمىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى ەشتەڭە جازباپ پا ەكەن، جازسا ول قايدا، الدە ۇشتى-كۇيدى جوعالىپ كەتتى مە دەگەن سۇراق تۋادى. سەبەبى م.جۇمابايەۆتىڭ 1927 جىلى جازعان «توقساننىڭ توبى» پوەماسىنان كەيىن باسقا شىعارمالارى ءمالىمسىز. راس، تاركىلەۋ، ۇجىمداستىرۋ، ونان كەيىنگى اشتىق جىلدارى، ارينە، شىعارماشىلىق شابىت بەرە قويۋى قيىن. ول ۋاقىتتىڭ جالعان پوەزياسىنىڭ ايقايىن جۇرت ەندى ەستىپ، ۇعىپ وتىر.
سوندا دا بولسا، شەككەن قايعى-قاسىرەتىن، تارقان ازابىن اقىن داپتەرگە جازىپ قالدىرۋى دا مۇمكىن. ءبىراق م. جۇمابايەۆ ءۇنى 1927 جىلدان كەيىن ەستىلمەيدى. ءوزى ءبىر كەزدەرى تولعانا جازعان، ءۇنى وشكەن بۇلبۇل كەيپى اقىننىڭ باسىنا كەلدى:

داريعا، اياقتالماي ءۇزىلدى جىر،
سۇم جۇرەك جالىن بولىپ قالدى عوي قۇر.
بۇلبۇلدىڭ ءانىن ۇزگەن نە بولدى ەكەن؟
مىناۋ نە، كولدىڭ بەتى جىبىر-جىبىر؟
كول بەتى جىبىر-جىبىر باقا: «باق-باق»،
سايراسىن ەندى قالاي بۇلبۇل بەيباق!
ءومىردىڭ وزگەرمەيتىن قۇرسىن زاڭى –
ءبىر جاقتان بۇلبۇل شىقسا، باقا شىقپاق.
جىرشى قۇس باقىرايعان باقا كورسە،
باقىلداپ تىربىق باقا ءانىن بولسە،
ويلاساڭ تاڭقالارلىق دانەڭە جوق –
قۇسادان اقىن بۇلبۇل ءۇنسىز ولسە.

م. جۇمابايەۆ كوڭىل-كۇيىن، وتكەن ءومىر جولىن باشقۇرت حالقىنىڭ اسا ۇلكەن، قادىرمەندى جاۋشىسى سايفي قۇداش تەبىرەنە باياندايدى. سايفي قۇداش عاسىردىڭ باس كەزىندە سولتۇستىك قازاقستاندا م.جۇمابايەۆپەن بىرگە قىزمەتتەس بولعان، جەتە تانىس ادىم. 1969 جىلى ول قازاقستان باسشىلارىنا ماعجاندى اقتاۋ، شىعارمالارىن جاريالاۋ كەرەكتىگى جايىندا تولعانا ۇزاق حات جازعان.

ءبىراق ونان ەش ناتيجە بولمادى.
«م. جۇمابايەۆتى مەن وزىندىك ەرەكشە، تابيعات بولمىسى بولەك اقىن، ولەڭنىڭ اسقان شەبەرى ساناعانمىن جانە سولاي سانايمىن دا، – دەيدى قارت جازۋشى، – بۇل ورايدا ول ابايدىڭ لايىقتى جولىن قۋۋشى، ءارى دامىتۋشى دەۋگە بولادى. سونىمەن بىرگە ونىڭ ءومىرى، اقىندىق ەڭبەگى جانە تراگەديالىق تاعدىرى بىر-بىرىمەن تۇستاس، بۇلاق سۋىنىڭ ءبىر تامشىسىنداي، م. جۇمابايەۆ شىعارمالارىنا ءبىر جاقتى باعا بەرۋ، ياعني ونى ريەۆوليۋسيونەر، كۇرەسكەر دارەجەسىنە كوتەرۋ، نەمەسە، كەرىسىنشە، سوۆەت وكىمەتى مەن قازاق حالقىنىڭ قاس جاۋى ەتىپ سيپاتتاۋ – ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ تۇرپايى دا، انايى، ورنى تولماس ولقىلىعى، ەكىنشى جاعىنان ءبىزدىڭ مادەني مۇراعا دەگەن كوزقاراستىڭ جاۋاپسىزدىعى، بارىپ تۇرعان دورەكى ءتۇرى»

شىندىعىندا، 20-شى جىلدار وقيعالارى مەن ءومىر قۇبىلىستارى قانشاما كۇردەلى ەكەنىن ويعا الساق، ساياسي ءمانى جاعىنان سان-الۋان، ءتىپتى كوبىنە قاراما-قارسى ەكەنىن ەسكەرسەك، تىڭعىلىقتى تۇجىرىم جاساۋ، ناقتى تالداۋمەن بەلگىلى ءبىر ورتاق وي-پىكىرگە، قورىتىندىعا كەلۋ وڭاي ەمەستىگىنە كوز جەتەدى. 1920 جىلى قاز اسسر-نىڭ قۇرىلۋى، اۋىلداردىڭ سوۆەتتەندىرىلۋى، ال ەكىنشى جارتىسىندا – بايلاردى تاركىلەۋ، رەسپۋبليكا جەتەكشىلەرى مەن ينتەلليگەنسيا وكىلدەرىنىڭ سان تاراپقا تارتقان سوزدەرى، ۇلتتىق شەكارالاردى ءبولۋ، اسىرەسە، ۇلتتىق مادەنيەت ماسەلەلەرى تالايلاردىڭ نامىسىن قوزدىرىپ، اقىل-وي، سانانىڭ شايقالۋىنا اكەلىپ سوقتىرعانىن انىق بىلەمىز. مۇنىمەن، قويماي، كەشە عانا اۋىز جالاسقان دوستاردىڭ تاباندا ءبىر-بىرىن قارالاۋ، كۇيە جاعۋعا دەيىن بارۋى قاۋىم ءىشىن ابدەن شيەلەنىستىردى.

ولەڭدەرى

اداستىم
ايرىلدىم سەنەن، جان ساۋلەم
اقساق تەمىر ءسوزى
الدانعان سۇلۋ
ال ىشىڭدەر، بۇل – قىمىز
الاتاۋدا
انا
ارابتان
اسىق ءيىرۋ
اتاقتى اقىن - ءسوزى التىن حاكىم ابايعا
اتا، باتا
اۋرۋ
ايەل
بالالىق شاعى
بالا مەن قۇس
باتقان كۇن، اتقان تاڭنىڭ جىرى
بوستاندىق
بوتامدى كوردىم تۇسىمدە
بوبەكتىڭ تىلەگى
بۇلبۇل
بۇتاق
ءبىر بيگە
ءبىر كەزدە ىشتىك اراقتى
ءبىر كۇنى
دارىگەر
دوستىق ءھام كوز جاسى
ءدىن ۇيرەتكەنگە
ەدىلدىڭ ساعاسىندا
ەدىلدە
ەكى بەتىڭ، سۇلۋ قىز
ەرتەگى
ەرتەڭگى ساۋلەلەر
ەس كىرگەن سوڭ
ەسكى تۇركىستان
ەسلام قازاسىنا كوڭىل ايتۋ
ەڭبەك - ءولىم جان قاناتىن قياتىن
جازعى تاڭ
جازعىتۇرى
جازدى كۇنى قالادا
جامبىلعا
جان جارىمدى ءبىر سۇيەيىن تۇسىمدە
جان ءسوزى
جارالى جان
جارىم
جارىما
جاس ماعجانعا
جاس كەلىن
جاتىر
جاۋاردىڭ ازاماتتارىنا
جاۋىنگەردىڭ جىرى
جاۋعا تۇسكەن جانعا (م. د.- عا حات)
جاۋ جەڭدى، بەرىك قامادى
ءجاي انشەيىن ويىن عوي
ءجاميلا
جەل
جەل
جەر ءجۇزىن توپان باسسا ەكەن
جەر جۇزىنە...
جەردىڭ جۇمىرلىعى
جوعالعان التىن
جولداسقا
ءجۇسىپ حان
جىلقىشىنىڭ ۇيىندە
جىگەر شىركىن جەلىندى
زامانىمىزدىڭ اقىنى
زار
زارلى سۇلۋ
زۋھرا
كۇز
كوبەلەك
كوڭىل
كوڭىلىڭدى اشار
كوڭىلدە قايعى قالدىرماس
كۇن شىعادى دا، باتادى
كۇننىڭ باتۋى
قازاعىم
قازاق ازاماتى
قازاق ءتىلى
قازاق قىزىنا ءازىل
قازاقىەس
قايعىلى سۇلۋعا
قالامىما
قانىش باي قيسساسى
قاراعىم
قاراڭعى، داۋىلدى ءتۇن
قارىنداستارعا
قويلىبايدىڭ قوبىزى
قويشى بالا مەن كۇشىك
قويشىنىڭ ءالاۋلايى
قوڭىر جىر
قىزىل جالاۋ
قىرعىز، قازاققا
قۇر قالىپپىن
قىسقى جولدا
ءلاززات قايدا
م. د. اباقتىدان شىققاندا
ماعارري سوزدەر
مەن جاستارعا سەنەمىن
مەن سورلى
مەشىت ءھام اباقتى
مىسىق پەن ەت
ناعاشىلارعا
نەمەرە مەن اجەسى
وقجەتپەستىڭ قياسىندا
ورازادا
ورال
ورامال
ورمان پاتشاسى
وسى كۇنگى كۇي
وزەننىڭ سۋىن جەل تەربەپ
ولەڭ
ولەڭنىڭ ۇيقاسى
ءومىر
ومىرىمە وكپەم
ونەر - ءبىلىم قايتسە تابىلار
وتكەن – اياۋلى
وتىرىك ەرتەك
ر... البومىنا
ر... عا
ساعات
ساعىندىم
سال، سال بىلەك، سال بىلەك
سارعايدىم
سارعايىپ كەلگەن ەگىن تولقىندانسا
سالەم حات
ساۋلە
سەن سۇلۋ
سەڭ
سورلى قازاق
سۇر قۇلىن
ءسۇي جان ساۋلەم
سۇيگەنىم انىق
سۇيگەنىمە
سىلدىرماق
سىرىق مويىن، ءبىز مۇرىن
تاتار ساۋداسى
ءتاڭىرى
توقايەۆقا ەلىكتەۋ
تولعان اي
تولعاۋ
توبەت
تۇتقىن (م. د.- عا حات)
تۇتقىن
تۇركىستان
ءتۇس
تۋعان جەر
تۋعان جەرىم – ساسىقكول
ءتۇن ەدى
تىلەگىم
تىلەگىم
ءتىرى بول
تىرشىلىكتىڭ كوركى – ەرىك
ۇلان
ۇلبوسىن
شالدىڭ ءۇمىتى
شويىنجول
شىن ايت
شىن سورلى
ەپيگراممالار