ءماجنۇن تال
ول كەزدە باعدان اتى شىعا قويماعان جاس سۋرەتشىلەردىڭ ءبىرى عانا بولاتىن. كوركەم ۋچيليششەنى بىتىرگەن سوڭ بىرەر جىل وسى الماتى قالاسىندا قىزمەت ىستەدى. ءبىر ۇلكەن سۋرەتشىنىڭ كولەڭكەسىندە ءجۇرىپ سالىنىپ جاتقان سارايلاردى، جاڭادان اشىلىپ جاتقان رەستورانداردى ورنەكتەدى. ءبىر عاجابى - كوپ يدەيالار مۇنىكى بولسا دا، سول يدەيالاردى بۇل ءوزى ءوز قولىمەن جۇزەگە اسىرىپ جۇرسە دە، اتاق-ابىروي جاڭاعى ۇلكەن سۋرەتشىنىكى بولىپ شىعاتىن. «ورنەكتەرىڭدە تاپقىرلىق بار ەكەن. جاقسى. ۇناتتىق»، — دەگەن جىلى سوزدەر دە، گازەتتەگى رەسمي پىكىرلەر دە جاڭاعى ۇلكەن سۋرەتشىگە ارنالاتىن. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، و دا: «جوق، بۇل جۇمىس مەنىكى ەمەس، باعداندىكى ەدى»، — دەپ جاتپايدى. ءبارىن دە وزىنە قابىلدايدى. ءتىپتى وڭاشا ءبىر ساتتەردە دە بۇعان كەلىپ كەشىرىم سۇراپ كورگەن ەمەس. سودان با، باعدان دا باسىندا: «بۇل قالاي؟» — دەگەنىمەن، كەيىن كەلە كوندىگە باستاعان-دى. ويتكەنى انا سۋرەتشىنىڭ بەدەل - اتاعى بولماسا، ونداي ماقتاۋلاردىڭ بولمايتىنىن بۇل دا بىلەتىن.
ءوستىپ ءجۇرىپ جاتقان ەدى. ءبىر رەتتە جامبىل قالاسىنا جول ءتۇستى. سول ساپاردان اسەرلەنىپ قايتقانى سوندايلىق، كەلە سالىپ ءۇش-تورت ايدىڭ ىشىندە «ايشا ءبيبى» دەگەن ۇلكەن پولوتنو جازدى. ءوزى دە ويلاعان جوق. جۇرت دۇرىلدەتىپ اكەتتى. ءبىز باعداننىڭ تالانتىن بىلەتىن ەدىك. ونىڭ ساراي، رەستوراندارداعى قولتاڭباسىنان قابىلەت - قۋاتىن تانىپ، باعالاۋشى ەدىك. مىنە، سول ۇعىمنىڭ ايعاعىنداي بولىپ جاس دارىن جاڭا ءبىر قىرىنان تانىلىپ، جارق ەتتى.
«ايشا ءبيبى» — باعداننىڭ تۇساۋ كەسەرى بولدى. وسىدان كەيىن ونىڭ اتى ءجيى اتالدى. داڭقى جايىلا باستادى.
باعدان ءبىر ادەمى قىزعا ۇيلەندى. بالا ءسۇيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا وعان كادۋىلگى قالا تۇرعىنىنا لايىقتى تىرلىك قۇرۋعا جول اشىلدى.
باعدان كولدەنەڭ ءجۇرىستى بىلمەيدى. ەرمەگى دە، قىزمەتى دە ءوزى قۋعان وسى ونەر. سول سەبەپتى كوپ جازادى. جازعاندارى ايقاي-شۋسىز وتەدى. ارتىق ماقتاپ جاتقان ەشكىم جوق. سونىمەن قاتار شۇقشيا جامانداپ، سىنايتىندار دا كەزدەسە بەرمەيدى. كۇندەلىكتى كۇيكى تىرلىك سەكىلدى دۇرىس ەكەن، قابىلدايىق. ۇسىنىس وسى. جازعان دۇنيەلەرى بالەندەي كەدەرگى -كىلتەڭگە سوقپاي ءوتىپ جاتقان سوڭ، باعداننىڭ تۇرمىس كۇيى دە جوندەلىپ قالدى. از جىلدىڭ ىشىندە قاتارداعى ءۇي - دۇنيە قۇراپ، ەندى داۋلەتتى سەميالار توبىنا كىردى. باسىندا ۇلكەن سۋرەتشىلەرمەن كەزدەسكەندە يمەنىڭكىرەپ جۇرەتىن جۇبايى ءساليما دا ەندى قاراكولدەن تون، نوركادان باس كيىم كيىپ، «مەن كانە، قايسىسىنان كەممىن» دەگەندەي تورگە قاراي ۇمتىلىڭقىرايتىن بولدى، اڭگىمە جاستا ەمەس، سىڭىرگەن ەڭبەكتە، تالانتتا. تالانتى زور ادامدار قاشاندا جۇرت كوڭىلىندە ەكەنىن ول جاقسى بىلەدى.
ءبىر رەتتە باعدانعا تاعى ءبىر جول ءتۇستى. ول تۇڭعىش رەت سۋرەتشىلەردىڭ بۇكىل وداقتىق سەزىنە دەلەگات بولىپ سايلاندى. قايتار جولدا جۇرت سامولەتپەن اتتانىپ جاتسا، باعدان اسىعا قويمادى: سەزد اسەرلەرىن سارالاپ جۇيەگە كەلتىرەيىن دەدى مە، ايتەۋىر بيلەتتى پوەزعا الدى. شىنىندا دا وسىنىسى اقىل بولعان ەكەن، جول ۇستىندە بولاشاق شىعارمالارىنىڭ جايىن ويلاپ، ءار ءتۇرلى ەسكيزدەر جاساپ، ءبىرشاما ءىس تىندىرىپ تاستادى.
پوەزد جامبىلعا كەلدى. باعدان بوي جازايىن دەپ سىرتقا شىعىپ ەدى، وسى ۆاگون الدىندا ءبىر توپ جاستار تۇر ەكەن. كىمدەر ەكەنىن بۇل تانىماسا دا بىرەۋلەرى باس يزەپ امانداسقانداي بولدى. ءارى ءوتىپ بارا جاتقاندا: «مىناۋ باعدان عوي. قازىرگى سۋرەتشىلەردىڭ ىشىندە اۋىزعا ءجيى ءىلىنىپ جۇرگەنى»، — دەگەن سىبىردى قۇلاعى شالىپ تا قالدى. باعدان ارتىنا بۇرىلىپ قاراعان جوق. جاي ەزۋ تارتتى دا ءارى ءوتىپ كەتتى تالاي جەردە تالاي-تالاي ەستىگەن، قۇلاعىنىڭ ەتى ۇيرەنە باستاعان سوزدەر. سويتسە دە قۇداي تاعالا بۇعان تالانت بەرىپ، بىلايعى جۇرتتى وزىنە ازداپ بولسا دا تابىندىرىپ قويعانىن شۇكىرشىلىك ەتكەندەي، كوڭىل شىركىن مارقايىپ، مەرەيى ۇستەم بولىپ، جۇرە بەردى. وزىنە دەگەن وسى ءبىر ءوز ىرزالىعىمەن ءبىرشاما پەرروندا ءجۇرىپ كۋپەگە كەلسە، قارسى ورىندا جايعاسىپ جاتقان ءبىر قىزعا كوزى ءتۇستى. شاماسى الگى توپ وسى قىزدى شىعارىپ سالعان بولۋ كەرەك، باعدان كىرگەندە بۇل دا سىپايىلىقپەن بەرى بۇرىلىپ ءسال جىميىپ سالەم ەتتى.
— قىسىلماڭىز، جايعاسا بەرىڭىز، — بولدى باعداننىڭ العاشقى ءسوزى.
— راحمەت، — دەدى قىز ەستىرتەر — ەستىرتپەس ەتىپ. سودان كەيىن جونىن بەرمەي، ءبىر قىرىنداۋ تۇرىپ، توسەك-ورنىن رەتتەدى. باعدان: «يبالى قىز ەكەن، ادەپتىسىن قاراشى. تانىمايتىن ادامى بولسا دا جونىن بەرۋدىڭ ءجون ەمەس ەكەنىن جاقسى بىلەدى»، — دەپ ويلادى.
قىز سىپايىلىعى ەشتەڭە كورمەگەن اۋىل قىزىنىڭ ۇياڭدىعى ەمەس ەكەن. وعان كوپ كەشىكپەي-اق باعداننىڭ كوزى جەتتى. ساپارلاس كورشى جايلاسىپ بولعان سوڭ، باعدانعا تۋرا قاراپ:
— جولىم بولادى ەكەن. ءسىز مەنىڭ تۇسىمدە دە كورمەيتىن ادامىمسىز عوي. مىنە، كورمەيسىز بە، ءبىر كۋپەدە باراتىن بولدىق، — دەدى وقىستان.
قىز ءسوزى ەكىۇشتى داڭقتى اداممەن كەزدەسىپ تانىسقانىنا عانا قۋانا ما؟ الدە سول داڭقتى اداممەن تانىسقاندىعىنىڭ ۇستىنە ءبىر كۋپەدە ءبىر كۇن الماتىعا دەيىن وڭاشا باراتىنىنا قۋانا ما؟ ءتۇسىنىپ كور. ءبىراق باعدان بولام دەپ ءالى بولا الماي كەلە جاتقاندىقتان با، العاشقى ۇشقا كوبىرەك دەن قويدى. اينا الدىندا ءوزىن-وزى تاماشالايتىن سۇلۋلارعا ۇقساڭقىراپ:
— ءسىز مەنى قايدان بىلەسىز؟ — دەپ سۇرادى.
قىز جىميىپ كۇلدى.
— و، ءسىزدى بىلمەيتىن جان بار ما! ءسىزدى نە نادان، نە بولماسا، كوزى شىن كورمەيتىن سوقىر عانا بىلمەۋى مۇمكىن. ال مەنىڭ كوزىمنىڭ بارلىعىنا ءسىزدىڭ كوزىڭىز جەتىپ وتىرعان شىعار دەپ ويلايمىن.
جۇبايى ءساليما سەكىلدى داڭق دەگەن دەرتكە ازداپ بولسا دا، ءوزى دە شالدىعا باستاعان باعدانعا «مەنىڭ كوزىم»، «ءسىزدىڭ كوزىڭىز» — ءازىل بولسا دا ۇناي قويعان جوق. «قالاي دەسەڭ دە ءاۋىل-ۇي اراسىنان شىققان قىز بالالار قانشا ادەپتى بولعانىمەن ءوستىپ ازىلدەرىن «تۇزدىقتاڭقىراپ» جىبەرەتىن ادەتى ەمەس پە؟» — دەگەن جۇباتۋ تاۋىپ، ونىڭ ءوز قارۋىن وزىنە قولدانباق بولدى.
— ال مەنىڭ كوزىمنىڭ بارلىعىنا ءسىزدىڭ كوزىڭىز انىق جەتە مە؟
قىز تايىنبادى:
— انىق جەتەدى.
— دالەل؟
— كوزىڭىز بولماسا سۋرەتتى قالاي سالا الاسىز. كەرەڭ كومپوزيتور مۋزىكا شىعارادى دەگەندى ەستىگەم. سەبەبى «ۆنۋترەننيي گولوس» دەگەن بار. قازاقشا قالاي دەسەم ەكەن؟ «جادى» دەگەن دۇرىس. ويتكەنى كەيبىرەۋلەردىڭ «ىشكى داۋىس» دەپ اۋدارۋىندا تۇك ماعىنا جوق. ال سوقىردان دا سۋرەتشى شىعادى، كوزى جوق ادام دا سۋرەت سالادى ەكەن دەگەندى ەستىسەم قۇلاعىم كەرەڭ بولسىن.
ساپارلاس كورشى ءسوزى ءازىل بولسا دا تۇيەدەن تۇسكەندەي تىم ءىرى سەكىلدى ايتالىق، تانىسپاي جاتىپ «قۇلاعىم كەرەڭ بولسىن» دەپ قارعانۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ سودان با، باعدان ىركىلىپ قالدى.
— ەندى تالاسپايسىز عوي؟ — دەپ قىز تىكتەپ قارادى. جانارىندا ۇشقىنداپ تۇرعان وت بار سەكىلدى. سىيلاۋى بولعانىمەن «جاسى ۇلكەن، داڭقى زور» ەكەن دەپ قايمىعۋى جوق.
جوق، باعداننىڭ تالاسقىسى كەلدى ەڭ الدىمەن «جادى»، «جادىندا» ءسوزى دۇرىس ەمەس. «كوكىرەگى»، «كوڭىلى» — دەگەن ءجون. «كوڭىلى وياۋ»، «كوكىرەگى اشىق» دەگەن بار ەمەس پە. - اتام زاماندا ەستىگەن دىبىستىڭ كەيدە كوڭىلىڭە ورالىپ، قۇلاعىڭا ىزىڭداپ تۇراتىنى بولادى عوي. سول سەكىلدى ەرتەدە ءبىر كورگەنىڭدى دە كوزىڭدى جۇمىپ، كوز الدىڭا كەلتىرە الاسىڭ. ولاي بولسا، سوقىردىڭ دا سۋرەت سالۋىنا بولادى. سوقىرلار قوعامىنداعى باسىرلاردىڭ ىستەمەيتىنى جوق. سونىڭ ءبارى كوكىرەكتىڭ وياۋلىعى. باعدان قىزبەن وسىلاي تالاسقىسى كەلدى. ءبىراق تالاسپادى. ويتكەنى ءبىر ۋلى كومپوزيتوردىڭ ەن ۋلى شىعارماسىن كەرەڭ كەزىندە جازعانىن بىلگەنىمەن، سوقىر سۋرەتشى بولعان دەگەندى ەستىگەن ەمەس-تى. ونىڭ ۇستىنە داڭققا بولەنە باستاعان جولىندا تۋعان شامشىلدىعى، كىدىلىگى بولماسا، قانشا دورەكى ايتىلدى دەسەڭ دە قىز ءازىلى مۇنىڭ ءوز پايداسىنا شەشىلىپ جاتىر عوي. ىركىلىپ قالعان باعدان جاڭاعى وت شاشىپ تۇرعان وجەت كوزگە قايتا قاراپ ەدى، دوستىق، تاتۋلىققا شاقىرىپ تۇرعانداي كورىندى. قايمىقپاي تىك قادالعان كوزدە جىلىلىق، ادەمىلىك، وزىنە تارتار سيقىرلى كۇش بار ەكەن. قۇدىرەتتى كۇش. وسىنى سەزىنۋى-اق مۇڭ ەكەن، جىگىتتىڭ ارقاسى مۇزدادى الگى ءبىر كەسىرلى ويدىڭ جەتەگىندە كەتىپ بىردەمە دەپ تاستاسا سۋرەتشى دەپ ماقتان تۇتىپ، ءبىر كۋپەدە كەلە جاتقانىن دارەجە ساناعان قىز الدىندا اقىماق بولىپ قالاتىن ەدى عوي.
— ارينە تالاسپايمىن. ويتكەنى ءسىز مەنى قانداي بىلسەڭىز مەن دە ءسىزدى سونداي بىلەمىن، — دەدى باعدان. ءبىراق مۇنىسى بالالاردىڭ ويىنى سەكىلدى ەكەنىن ءوزى دە انىق تۇسىنەدى. تۇسىنە تۋرا ايتتى. سويتسە دە اسەرسىز دە شىقپاعان سەكىلدى. قىز «قايدان بىلەسىز؟» — دەگەندەي تاڭىرقاي قارادى.
— ءسىز اسپەتسىز.
قىز كەيپىندە الگى سۇراق: ءيا، ال سوسىن؟
باعدان ءمۇدىرىپ قالدى. ويتكەنى جاڭاعى ءبىر توپ جاستار اراسىندا: «اسپەت، رەنجىمە، ومىردە نە بولمايدى. اسپەت، بارعان سوڭ حات جاز»، — دەگەن سەكىلدى سوزدەردى ەستىگەن سوڭ. «سول اسپەت دەگەنى وسى شىعار»، — دەپ توتەلەپ جىبەرگەنى بولماسا باسقا نە بىلەدى؟
قىز كەيپىندەگى تاڭىرقاۋمەن سۇراق وتە بەردى:
— اتىمدى الگى شىعارىپ سالعانداردان ەستىدىڭىز عوي. ايتپەسە مەنى قايدان بىلەيىن دەپ ەدىڭىز، — قىز وڭىنە جاناعى ءبىر جىلىلىق قايتا ورالدى. — ال مەن بولسام ءسىزدى كوبىرەك بىلەم. ءسىز سالعان «ايشا ءبيبى» كوپكە دەيىن ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تورىندە ءىلۋلى دە تۇرعان.
باعدان بويىنداعى داڭق قۇمارلىق ءارى قۋانتىپ، ءارى شوشىتىپ تاستادى.
— نەگە كوپكە دەيىن؟ ءقازىر شە؟
اسپەتتىڭ جۇزىندە رەنىش كولەڭكەسى جۇگىرىپ وتكەندەي بولدى.
— ول ءبىر ۇزاق حيكايا.
نەگە سۇرادىم دەپ وكىندى مە، الدە قىز رەنىشى اسەر ەتتى مە، باعدان كۇرسىنىپ قويدى. اسپەت ءبىراق تەز جادىرادى.
— نەگە كۇرسىندىڭىز؟
— ءوزىم دە بىلمەيمىن، — دەپ باعدان كۇلدى.
قىز ىركىلىپ قالدى. سول ءساتتى پايدالاندى ما، باعدان وعان قاباق استىنان ۇرلانا قارادى. ءبىر عاجابى - باسىندا جۇرە كوز سالعاندا ون جەتى - ون سەگىز جاسار قىز سەكىلدى بولىپ كورىنگەن اسپەت، بايقاسا، ەندى جيىرمالاردان اسقان ايەل ەكەن. سۋرەتشىگە ءتان قىراعى كوز بىردەن تانىدى وڭىندە ءاجىم بولماسا دا، بالالىق پاكتىك، ناۋشالىق ەمەس، قۇرساق كوتەرگەن، ءومىر كورگەن ايەلگە ءتان ىزدەر جاتىر. سويتسە دە تارتىمدى كەسكىن. وسى توڭىرەكتىڭ قازاقتارىنا ءتان دوڭگەلەك بەت، قىسىق كوز تورى ەمەس، ات جاقتى، قىر مۇرىن، اق سۇر. تاعى ءبىر بايقاعانى - وڭىندە ءبىر ءمىن، داق جوق. تۇپ-تۇگەل الدەبىر اسىل زاتتان قۇيا سالعانداي. تىك جارلاۋىت تا ەمەس، ءجا بولماسا كەمەرسىز وزەن جاعاسىنداي جايپاق تا ەمەس، ادەمى بىتكەن قاباق استىنداعى كوزدەردە ىستىق قۇمارلىق تا، تەنتەك اشۋ دا بار. وت پەن مۇز ەبىن تاۋىپ قاتار قونعانداي.
ال انا پاراساتقا بىتكەن ءارى كەڭ، ءارى بيىك ماڭدايدان يەگىنە قاراي جىڭىشكەرە تۇسكەن ەكى جاق مىسقالداپ ولشەپ تەڭ سوققان زەرگەر قولىنان شىققان سەكىلدى. سونداي ءمىنسىز. وسى ادەمى كەلبەتكە وراي دەنە ءبىتىمى دە جاراستى. شىعىڭقى كەۋدە، بيىك مىقىن، اش قارىن. كۇنالى ءبىر وي تىر جالاڭاشتاپ كارتينا جازار ما ەدى! قانشا ماقتاسا دا قايتا داۋىرلەۋ كەزىندەگى جالاڭاش مادوننالار باعدانعا ۇناي بەرمەيدى. ول ايەلدەردىڭ بار سىزىق - لينيالارى، قيمىل-قوزعالىستارى قانشا جۇمساق بولعانىمەن قارىن بىتىمدەرى سارىقارىن ايەلدەردىكىندەي شىعىڭقى كەلەدى. ءبىر دوسىنىڭ ءبىر ادەمى تالدىرماش كەلىنشەك كورسە: «اش بەلىنەن قىسار ما ەدى!» — دەپ تامساناتىنى باعداننىڭ ەسىنە ءتۇستى. اش بەل! قىپشا بەل! قۇمىرسقا بەل! شىركىن، قازاعىڭ دا سۇلۋلىقتى تاني بىلگەن-اۋ!
كەنەت قىز داۋسى شىقتى:
— ال قالاي، باعدان اعا، زەرتتەپ بولدىڭىز با مەنى!؟
قانشا بىلدىرمەيمىن دەسە دە باعدان سەزىمىن سۇڭعىلا قىز سەزىپ قالىپتى.
تابيعاتىندا سىپايى باعدان:
— كەشىرىم سۇرايمىن، — دەپ قىسىلىڭقىراپ قالدى.
— كىسى ءمۇسىنىن زەرتتەۋ سىزدەردىڭ ماشىقتارىڭىز ەمەس، كاسىپتەرىڭىز عوي. ەرسىلىگى جوق. ماشىعى بار دا، كاسىبى جوق بىرەۋ بولسا، سازايىن بەرگەن بولار ەدىم.
قىز جاۋابى تاعى وقىس. تاپقىرلىق پەن بىلگىرلىك تە، تەنتەكتىك تە بار. قاراعان ءۇشىن دە سازايىن بەرمەك! ءبىراق قاراۋدىڭ دا قاراۋى بار عوي جاي ات ءۇستى قاراۋ... كوز الا الماي قىزىعا قاراۋ... ىشىپ-جەپ تەسىلە قاراۋ... ءولىپ-وشىپ قۇمارتا قاراۋ... تاعى، تاعى قاراۋلار. اسپەت جاۋابىنا قاراعاندا باعدان قاراۋى دا جاي انشەيىن قاراۋ ەمەس، سونداي ءبىر ەرسى سىناي قاراۋ بولسا كەرەك. جىگىت سوعان قىسىلدى. قىزىق - جاڭا عانا جاسىنىڭ ءبىرشاما ۇلكەندىگىمەن، اتىنىڭ زورلىعىمەن مىسى باسىپ تۇرعان باعدان ەندى قىز ىرقىنا ءتۇسىپ، پۇشايمان بولىپ قالعانىن ءوزى دە بايقاعان جوق. سول قولايسىزدىقتان شىققىسى كەلدى مە.
— مەن الىس ساپاردان كەلە جاتقان اداممىن عوي. رەستورانعا بارىپ تاماق ىشسەك قايتەدى؟ -دەدى.
— اعا شاقىرسا نەگە بارمايىن، بارام.
«نەدەن بولسىن تايىنبايتىن پالە عوي مىناۋ»، — دەگەن ويمەن باعدان ورنىنان كوتەرىلدى.
ءبىر جاقسىسى، ۆاگون-رەستوراندا كىسى از ەكەن. قولايلى دەگەن ءبىر ستولعا كەلىپ، اۋەلى اسپەتتى وتىرعىزدى دا، باعدان ءوزى قارسى بەتكە جايعاستى. ول ەندى ساقتانىڭقىراپ كوز سالىپ ەدى، تاڭ-تاماشا الگىندە الا كولەڭكەلەۋ كۋپە ىشىندە ەسكى وڭدىلەۋ سياقتانىپ كورىنگەن اسپەت مىنا جارىق رەستورانعا كەلگەسىن بە، ايتەۋىر قۇلپىرىپ كەتكەن. ماناعى قىراعى كوز بايقاعان سۇلۋلىق نىشاندارى مىنا جەردە سۋرەتشى تۇگىل جاي ادامنىڭ ءوزى دە بايقاي الاتىنداي كوزگە ۇرىپ تۇر. كوزى قوڭىر ەمەس، قاپ-قارا، ءموپ-مولدىر. قانى تەرەڭدە جاتقان اپپاق بالعىن ءوڭ. اپپاق. قاپ-قارا. وسى اق پەن قارا كەرەمەت ۇيلەستىك تاۋىپ، ءبىرىن-بىرى اشا تۇسكەن، ايقىنداپ قۇلپىرتا تۇسكەن. «اپىراۋ، قۇرساق كوتەرگەن ايەل» دەگەن ۇعىم قايدان كەلدى وسى ماعان»، — دەپ ويلادى باعدان.
— ال نە ىشەسىز؟
— ءسىز نە قالاساڭىز، سونى... — دەدى اسپەت.
— مەن اراقتى قالاعان بولار ەدىم...
— جوق مەن اراق ىشپەيمىن. جيىركەنەم.
— جيىركەنەم؟
— ءيا، جيىركەنەم. ىشكەن ادامداردىڭ اقىماقتىعىن كورىپ تويعانمىن.
— ەندى نە؟ شامپان؟..
اسپەت ويلانىڭقىراپ بارىپ:
— جارايدى. كوڭىلىڭىز ءۇشىن... ءبىر فۋجەر. — بوكال دا، نەمەسە ورىس ءتىلىن شالا بىلەتىن، ءبىراق «بىلەم» دەگەن كوكىرەكپەن سيرەك قيىن سوزدەردى قيسايتىپ ايتاتىن كەيبىرەۋلەردىڭ فۋجورى دا ەمەس، فۋجەر. ءارى ەكپىندى «ە» ارپىنە» سالىپ ادەمى ايتتى. باعداننىڭ بۇدان تۇيگەنى — اسپەت ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەدى. ونىڭ ۇستىنە قالانىڭ ءبىلىمدار قاۋىمىنىڭ جاقسى داستۇرىنەن دە حابارى بار. سىپايىلاپ شامپان اشقان جىگىت جاڭاعى ءبىلىمدار قالا قاۋىمىنىڭ عۇرپى بويىنشا اۋەلى ءوز بوكالىنا بىرەر تامىزىپ، سودان كەيىن شامپاندى قىز بوكالىنا اسا مويمىلدەتپەي، تولتىرا قۇيدى. اسپەت بۇل كىلتيپاندى دا بىلەدى ەكەن. ىرزالىقپەن باسىن ءيىپ جىميا كۇلدى.
— راحمەت، اعا...
— ال، تانىستىق ءۇشىن، اسپەت. ءسىزدىڭ كەلەشەگىڭىز، باقىتىڭىز ءۇشىن...
قىز ءوڭى وزگەرىپ كەتتى.
— نە كەلەشەك، نە باقىت بار دەيسىڭ ەندى...
— جاپ-جاس باسىڭىزبەن مۇنىڭىز قالاي؟ — دەپ تاڭداندى باعدان.
اسپەت «ءوزىم دە بىلمەيمىن» دەگەندەي يىعىن قاقتى. باعداننىڭ ويىنا ماناعى «ايشا ءبيبى» تۋرالى اڭگىمە تاعى ورالدى. كوپكە دەيىن ءىلۋلى تۇرعان كارتينا نەلىكتەن الىنىپ قالعان؟ نەلىكتەن ول ءبىر ۇزاق حيكايا؟ قىزدى مىنا ءبىر اۋىر حالدەن شىعارعىسى كەلدى مە، جىگىت ەندى اڭگىمە تاقىرىبىن سوعان اۋداردى.
— «ايشا ءبيبى» نە، ۇنامادى ما؟ نەگە الىپ تاستادىڭىزدار؟
قىز تاعى دا سۇراققا وقىس سۇراقپەن جاۋاپ بەردى:
— شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، «ايشا ءبيبى» وزىڭىزگە ۇناي ما؟
جىگىت قىز قارۋىن تاعى دا وزىنە جۇمسادى.
— سىزگە شە؟
— شىنىمدى ايتايىن با؟
— شىنىڭىزدى ايتىڭىز.
— شىنىمدى ايتسام، بۇل كارتينا ماعان مۇلدە ۇنامايدى.
باعداننىڭ توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي ءدۇيىم جۇرتتىڭ اۋزىندا جۇرگەن، «تالانتتى سۋرەتشى» دەگەن اتاق اپەرىپ، مۇنى داڭققا بولەپ كەلە جاتقان كارتينا مىنا ءبىر ءشوپ جەلكەگە ۇنامايدى. كىم ءوزى بۇل سونشاما؟! باعدان قىستىعىپ اشۋلانىڭقىراپ قالدى. ءبىراق قۇداي بەرگەن توزىمدىلىك ارتىق سوزگە جىبەرگەن جوق. بىردەمە دەسە اسپەت تۇرادى دا جۇرە بەرەدى. سوندا نە ۇتادى؟ كەيىنگى ساتتە اقىلعا سالىپ ساباسىنا تۇسكەن جىگىت:
— ە، سول ۇناماعاندىقتان ەكەن عوي الىپ تاستاعاندارىڭىز. ءبىراق ۇنامايتىن كارتينانى كوپكە دەيىن ءىلىپ قويعاندارىڭىزعا قايرانمىن.
— الىپ تاستاۋدىڭ سەبەبى مۇلدە باسقا.
— سونى ايتپايسىز با ەندەشە؟
— بۇل جەردە ايتا المايمىن.
باعدان قايتسە دە اسپەت جۇرەگىنە كىلت تاپقىسى كەلدى.
— ولاي بولسا نەگە ۇنامايتىنىن ايتىڭىز.
— ايتۋ ءۇشىن قويار شارتىم بار.
— قويىڭىز.
— نەگە ۇنامايتىنىن دالەلدەۋىم ءۇشىن جۇرت بولىپ ماقتاپ جۇرگەن، سىزگە داڭق اكەلگەن كارتينانى مەن سىنايمىن عوي. ال سىن اتاۋلىنىڭ سىزدەرگە جاعا بەرمەيتىنىم مەن جاقسى بىلەم. شارتىم — بۇل جەردە سۋرەتشى باعداننان ازامات باعدان بيىگىرەك تۇرسا ەكەن دەيمىن.
باعدان اسپەتكە قاراپ ەدى، سۋرەتشىنىڭ قىراعى كوزى تاعى دا ءدوپ باستى قىز كەيپىندە جىرىندى قۇلىق بار، شىداساڭ، شىدا، شىداماساڭ، ءوزىڭ ءبىل. باعدانعا ماناعى كۇدىك تاعى ورالدى: «جوق، مىناۋ قۇرساق كوتەرگەن ايەلدىڭ ءوڭى». كەنەت جىگىت كۇلدى. بار شارۋا سوعان عانا تىرەلىپ تۇرعانداي، ءوز ويىنىڭ بولىمسىزدىعىنا كۇلەدى. بۇل كۇلكىنى وزىنشە قابىلداعان اسپەت تە ەزۋ تارتتى.
— جاقسى، كوندىم... — دەدى باعدان.
— كونسەڭىز، ءبىرىنشى سۇراق. جۇرتقا ءمالىم ايشا ءبيبى كۇمبەزىنىڭ ءقازىر ءبىر-اق قابىرعاسى عانا قالعان عوي. ال ءسىز ءبۇتىن كۇمبەز ەتىپ شىعارىپسىز. نەگە؟
مانادان بەرى مىنا قىز بۇلدىرمەسە جارار ەدى دەپ كوڭىلى توپ بولىپ وتىرعان باعدان قۋانىپ كەتتى. تالايلار قويعان، جاۋابى دايىن سۇراق بۇل.
ايشا ءبيبى سەگىز عاسىردان استام ۋاقىت بويى حالىق جۇرەگىندە. وعان دەگەن ەل ماحابباتىن توت باسپاقشى ەمەس. مەنىڭ كۇمبەزىم ءبۇتىن بولىپ شىقسا، ونى حالىق ماحابباتىنىڭ ويىپ العان ۇلگىسى دەپ ءبىلىڭىز. قاي سۋرەتكەردىڭ بولسا دا قيالداۋعا ەركى بار. بۇل — سيمۆول.
اسپەت، تەگى، اۆتوردىڭ بۇل تۇسىندىرمەسىن ەستىگەن بولسا كەرەك، سىقىلىقتاي كۇلدى.
— ال سوندا ءسىز نەگە سۇيەندىڭىز؟ جوق ءۇش قابىرعا مەن توبەنى قايدان تاپتىڭىز؟
باعدان ءسال قاباق شىتتى:
— وۋ، ءسىز مەنەن ەمتيحان الماقسىز با؟ ودان دا ايتام دەگەن سىنىڭىزدى ايتىڭىز.
اسپەت جاۋابى بۇل جەردە دە ورنىقتى:
— بۇل ەمتيحان ەمەس، اۆتوردىڭ تۇپكى ويىن ءتۇسىنۋ. ال اۆتور ويىن تۇسىنبەي ايتىلعان سىننىڭ ءبارى جاڭساق. سىنشى مەن شىعارما ءتىل تابىسا المايدى وندايدا.
باعدان وتىرىپ قالدى، مىنا قىزبەن ويناۋعا بولمايدى. ويتكەنى اسپەت ءسوزى قاي ونەر يەسىنىڭ بولسا دا سىنشىعا قويار ءبىرىنشى تالابى.
— ءا، وندا ايتايىن. اڭىزعا سۇيەندىم.
— قانداي اڭىز؟
— تەكتۇرماس دەگەن باتىر... ايشا ءبيبى سۇلۋ قالىندىق. تەكتۇرماسقا جەتۋگە ءبىر كۇنشىلىك جەر قالعاندا سول كۇمبەز كوتەرىلگەن جەردە، قازا بولعان...
— ەكەۋى دە ارماندا كەتتى دەسەڭىزشى؟...
— ءيا، ارماندا كەتكەن، — دەپ باعدان كۇرسىندى. — سوندا ەل سۇيگەن باتىر حالقىن جيناپ عاسىرلارعا اڭىز بولارلىق كۇمبەز سوققان. سوعان وراي رازى بولعان حالقى دا تەكتۇرماس قونىستاعان تاۋدى تەكتۇرماس تاۋى دەپ اتاپتى.
اسپەت الدىنداعى شامپان قۇيىلعان بوكالدى ەرنىنە اپارىپ بولار-بولماس تاڭدايىن ءجىبىتتى دە:
— مىنە، ويىڭىزدىڭ مەشەۋلىگى وسىندا، — دەپ قويىپ قالدى.
باعدان قىزارىپ جۇرە بەردى. جۇرەگى لۇپىلدەدى. تۇرا بەرىپ شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرسە قايتەر ەدى؟! جوق جولداس سۋرەتشىم، سابىر، سابىر ەت. سەن ەل ادامىسىڭ. كىم بىلەدى، وسى رەستوراندا وتىرعانداردىڭ ىشىنەن دە ءوزىڭدى تانيتىندار تابىلىپ قالار. جول-جونەكەي كەزدەسكەن ايەلمەن شاتاسىپ، اقىماق بولما. مۇمكىن ەسى اۋىسقان بىرەۋ شىعار. جۇرت كۇلكى ەتەدى. اشۋىن وسىلاي اقىلعا جەڭدىرگەن باعدان ءسال كىدىرىڭكىرەپ بارىپ:
— قۇلاعىم سىزدە. ايتا بەرىڭىز — دەدى سابىرلى قالىپتا.
— ويىڭىزدىڭ مەشەۋلىگى، — دەپ، اسپەت باسا قايتالادى. — مۇنىڭ نەسى ايشا ءبيبى؟ بۇل قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ ەمەس پە؟!
باعدان شالقايا وتىردى. تاعى دا قان تەپتى مە، شەكەسى شىڭىلداپ، كوز الدى بۋالدىرلانىپ كەتتى. قارسى بەتتە ەڭكەيىڭكىرەپ وتىرعان اسپەت مۇلدە بۇلدىراپ الىستاپ بارا جاتقانداي. ۇيىقتاسا تۇسىنە ەنبەگەن وي. قىز داۋسى تاعى ەستىلدى.
— بار ايىرماشىلىعى. اندا قوزى، بايان بولسا، مۇندا تەكتۇرماس، ايشا، اندا كۇمبەز تاعىلىق ستيلدە شوشاق بولىپ كەلسە، مۇندا ورتا ازيا ستيلىندە جۇمىرلاۋ. بارى وسى. نە جاڭالىق ايتقىڭىز كەلدى وسىمەن؟ كارتيناڭىزدى كورگەن ادام قانداي وي تۇيمەك؟
باعدان ەسىن جيدى. بىرەۋ-مىرەۋ ءوز شىعارمالارى جونىندە بىردەمە دەي باستاسا، ىشىندە جاتقان، جاي جاتقان ەمەس، بارعان سايىن داۋسى نىعىزدالىپ كەلە جاتقان الا كۇشىك - دىبىس بەرىپ اقىرىن بولسا دا شاۋىلدەي باستايتىن الا كۇشىك بۇل جولى ۇندەمەي قالدى. نە دە بولسا شىدا، باعدان. ايتسىن.
— كارتيناڭىزدا وي جوق قوي. ماحاببات جوق. كۇمبەزدىڭ ءوزىن كورمەي، كارتيناڭىزدى كورگەن ادام جاقىنىراق ۇڭىلەدى دە: «ە، الگى، ايشا ءبيبىسى وسى ەكەن عوي» دەيدى دە جونىنە كەتەدى. قوزى مەن باياننىڭ ۇلىلىعى - ول ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى اسىل ماحابباتقا تىكەن بولىپ كولدەنەڭ تۇسكەن زۇلىم كۇش - قاراباي، قودارلار بار. ال ايشا بولسا، عاشىعىنا كەلە جاتىپ كۇنشىلىك جەر قالعاندا دەرتكە شالدىققان. ءسويتىپ قوسىلا الماعان، ارماندا كەتكەن! وسى دا ءسوز بولىپ پا؟ ولىمنەن قاشقان قورقىت قايدا ولاي بولسا؟ و دا ولگەن ەدى عوي. ءولىمدى ازالاي بەرەتىن بولساق، كۇنىمىز نە بولماق؟ ءبىر نارسەگە مەن قۇدايداي سەنەم ەگەر وسى كۇمبەزدىڭ ەندى قايتىپ اشىلماس جۇمباق سىرىندا الەۋمەتتىك ءبىر ءمان، نە حالىقتىق ءبىر تراگەديا جاتپاسا، قۇر ءولىم ءۇشىن قالدىعىنىڭ ءوزىن جۇرت تاماشالايتىن سۇلۋ كۇمبەز سوعىلماعان دا بولار ەدى. كەرەك دەسەڭىز مەن الگى قوزى مەن بايان كۇمبەزىن دە جاي عاشىقتارعا ارنالعان كۇمبەز دەي المايمىن. حالىق ارمان قۋالاعان ءاماندا. سول ارمان جولىندا ۇلى-ۇلى حيكايا-داستاندار دۇنيەگە كەلگەن. سول داستانداردى ەڭىرەپ تىڭداعان اتا ءوز قىزىن لاقشا باقىرتىپ، ۇناتپاعانىنىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ جىبەرگەندە قولى قالتىراماعان. ونى ءسىز دە بىلەسىز. ويتكەنى ارمان ارمان دا، كۇندەلىكتى تىرلىك كۇرەسى ءبىر باسقا. فولكلور حالىقتىڭ ءسابي كەزىندە تۋعان. ال بۇگىنگى كۇننىڭ ادامدارى سول فولكلورعا تابىنىپ، ايشادان باياندى جاساماق بولسا، ونىمىز سابيلىك ەمەس، ناداندىق.
ءبىر عاجابى — باسىندا باس اساۋشا تۋلاعان باعدان كوڭىلى مىناداي ۇتىمدى وي-پىكىرلەردەن كەيىن ءبىر تىنىش حالگە ءتۇستى ايتا بەرسە ەكەن. تىڭداي بەرسەم ەكەن. راس، باعدانعا اۋىر-اۋىر سوزدەر دە ايتىلدى. مۇمكىن ونداي سوزدەر باسقا بىرەۋدىڭ ايتالىق، ءوزى تۇستاس ەر ادامداردىڭ بىرىنەن شىقسا، كونەر مە ەدى، كونبەس پە ەدى. ال مىنا سوزدەر قىز اۋزىنان شىققاندىقتان با، اششى بولسا دا پاك، تازا ويلار سەكىلدەندى.
اسپەت ءمۇدىرىپ قالدى. الگى ءبىر اشۋلانعان كەزىندە شالقايا وتىرعان باعدان سول قالپىنان قوزعالماعان ەكەن. «ءيا، جالعاي بەرمەيسىز بە»، — دەگەندەي جوعارى قاراپ ەدى، كوزى قىز كوزىمەن تۇيىسە كەتتى. كەرەمەت، ماناعى قاپ-قارا كوزدەرى ۇلكەيىپ العان. ازداپ ىشكەن شامپاننىڭ اسەرى مە، تەرەڭدە جاتقان قان تامىرلارى بەرى تەۋىپ اپپاق ءوڭى سونداي نۇرلى، جارقىن. جاڭاعى «ايتا بەرسە ەكەن، تىڭداي بەرسەم ەكەن» دەگەن جىگىت ۇعىمىن راستاعانداي تاتۋلىققا، دوستىققا شاقىرعان كەلبەت. ويلاماعان جەردەن وقىس كەزدەسكەن قىز تۋرالى سەزىم - پىكىرلەرىنىڭ توقتاسپاعانىنان با، ءدال وسى ساتتە ورنىعا باستاعان جىگىت كوڭىلى سۋرەتشىنىڭ قىراعى كوزىنەن: «نەڭدى كورىپ وتىرسىڭ، بۇل ءالى تۇرمىس كورمەگەن پاك ادام عوي، ال سەن قۇرساق كوتەرگەن ايەل»،دەيسىڭ دەپ رەنىش بىلدىرگەندەي بولدى. بار قيىن ساتتەردەن امان ءوتىپ، نە ايتىلسا دا پايىممەن تىڭداۋعا بەل بايلاعان باعدان جۇزىنە تاعى دا كۇلكى جۇگىردى.
— ءيا، ايتا بەرىڭىز.
ءبىر كەرەمەتى - مانادان بەرى باعدان باقىلاعان ءبىر جاي: قانشاما تالاپ قويىپ، ءمىنىپ اشىپ، سىن ايتسا دا، قىز قاباعىنا كىربەڭ ىلىنبەگەنى. قىز سوزىنەن پاكتىك بارىن اڭعارعانى دا سودان بولسا كەرەك. قىز دا جىميدى.
— ءسىز نەگە كۇلەسىز؟ الدە ءتىلى جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان ءسابي ءسوزىن قىزىقتايتىن ۇلكەن كىسى سەكىلدى مازاقتاپ وتىرسىز با مەنى؟ — دەپ ەركەلەي سۇرادى.
— قۇداي ساقتاسىن. سوزىڭىزدە اششى شىندىق بار، — باعدان ستولعا قايتا ءۇڭىلدى. — ال الىپ قويايىق.
قىز ەندى حرۋستال بولماسا دا، شىنى بوكالدىڭ سيراعىنان ۇستاپ باعدان بوكالىنا نۇقىڭقىراپ، نازبەن سوعىستىردى.
— مۇنى ءحرۋستالدىڭ سىڭعىرى دەپ ۇعىڭىز، اعا.
باعدان كۇلدى. تۇسىنەر مە ەكەن، تۇسىنبەس پە ەكەن دەي مە، ءازىلى ايتەۋىر استارلى.
— ءسىز كۋپەگە كەلىپ جايلاسقاننان باستاپ مەن شىنىدان حرۋستال سىڭعىرىن ىزدەگەنمىن. ال تازا ءحرۋستالدىڭ وزىنەن شىنى دىبىسىن دا ەستي الماي وتىرعان مىنا ءسىز عوي.
اسپەت العاشقى رەت سىلقىلداي كۇلدى دە:
— اعا، بايقايمىن، قۋ ەكەنسىز، — دەپ سۇق ساۋساعىمەن ەركەلەي نۇسقادى، — شىنى دەپ وتىرعانىڭىز سوندا مەن عوي.
— كىم بىلەدى، حرۋستال دا شىعارسىز. قايتسە دە ءسىز سەكىلدى بالاقانداردى الداۋعا جەتەتىن قۋلىعىمنىڭ بارى راس.
— ال قاقپانىڭىزعا تۇسپەسەم شە؟ تۇسپەۋگە جەتەتىن قۋلىق مەندە دە بار بولسا شە؟
— قايدا بارام دەيسىڭ، تۇسەسىڭ عوي، — دەپ «سەنگە» قالاي كوشكەنىن باعداننىڭ ءوزى دە بايقاماي قالدى. قىز قاباعىنا كىربەڭ ءىلىندى.
— كىمدى بولسىن قۇرتاتىن نارسە، ءوستىپ ءوزىن-وزى الدارقاتۋ عوي. ال ونەر ادامى ءۇشىن ءوزىن-وزى الدارقاتۋ ولىمنەن دە جامان.
باعدان اسپەتتى سوزدەن جەڭگىسى كەلدى.
— ولىمنەن دە جامان؟ ولىمنەن جامان دا بىردەمە بار ما ەكەن؟
— ويباي، اعاسى، ءسىز ءتىپتى مەنى شىنىمەن بالا سانايسىز عوي دەيمىن. ءسوزىڭىزدىڭ سىڭايى سولاي. باسقانى بىلاي قويعاندا كەيدە جەر باسىپ ءتىرى ءجۇرۋدىڭ ءوزىنىڭ دە ولىمنەن جامان بولاتىنى بار. تالانتتى دەگەن، قولىنان ءىس كەلەتىن ونەر ادامى بولماي جاتىپ بولدىم دەسە، تولماي جاتىپ تولدىم دەسە، سونىڭ سالدارىنان ارتىنا تۇك قالدىرماسا، جاي اس ءىشىپ اياق بوساتاردىڭ ءوزى بولسا ول تىرلىكتىڭ ولىمنەن نەسى ارتىق؟!
باعدان جەڭىلگەنىن ىشتەي مويىندادى دا «ءازىل عوي» دەگەندى تانىتىپ:
— ال، اسپەت، الىپ قويايىق، — دەدى.
اسپەت قولى بوكالعا بارمادى.
— راحمەت.
باعدان شىلبىردىڭ ۇشىن بەرسە تۇبىنە جارماسار كەيبىر مەزىلەرگە ۇقساپ، ءسوزدى قور ءوتىپ، ءوتىنىشىن قايتالامادى. ءوزى شامپانعا ەرنىن تيگىزىپ، بوكالىن ستولعا قويدى. قايتسە دە وسى قىزدى سويلەتۋ قىزىق. «وي، جوق...»، «ماحاببات جوق...» باعداننىڭ اسپەتپەن تالاسقىسى كەلدى. ماحاببات جوق؟.. ماحاببات بولماسا، وندا، انا قيراماي ءبۇتىن قالعان ماڭدايشادا ۇزاق ولەڭ ۇشىعى: اسپان... بۇلت... ارۋانا دۇنيە... - دەگەن سوزدەر قالاي جازىلعان. ارۋانا دۇنيە؟ قانداي قۇدىرەتتى ءسوز تىركەسى! بۇگىنگى زاماندا وسىنداي قۇدىرەتتى ءسوزدى قاي قۇدايىڭ ايتا الىپ ەدى؟! - ءبىراق ءسوزۋار قىزدان يمەنگەنى سونداي، تاعى بىردەمەنى ءبۇلدىرىپ الارمىن دەپ جال تارا ءتىل قاتتى.
— جاقسى. پىكىرىڭىز دۇرىس دەيىك. سىزدىڭشە، ايشا كىم سوندا؟
— ايشا ما؟ ايشا قايتسە دە اقىلدى، سۇلۋ ايەل. ايشا — اتاقتى حاننىڭ حانشاسى. ايشا -اتاقتى حاننىڭ اناسى. ايشا — كۇيەۋى ولگەننەن كەيىن حاندىقتى ءوز قولىنا العان تاق، ءتاج يەسى. مىنا كۇمبەزدى كىم سالدىرسا دا ءبىر-اق ماقساتى بولعان. قايتسە دە ەل ىشىندە ايشا بەدەلى ارقىلى ءوز ءامىرىن جۇرگىزۋ، ءوز ۇستەمدىگىن نىعايتۋ. ساعىم قۋالاماڭىز ءسىز ودان.
«شىنىندا دا سوزىندە جان بار-اۋ»، — دەپ ويلادى باعدان.
اسپەت ءسوزىن جالعاي بەردى:
— سودان كەيىن كارتيناڭىزدىڭ فونى ۇنامايدى ماعان. الدەبىر ادامدار، ماشينالار. بۇل نە؟ بۇگىنگى زامان مەن وتكەن زاماننىڭ ءتىل تابىسقانى دەمەكسىز عوي. قانداي ارزان، — دەپ توقتادى دا، سودان ءارى داۋىس ىرعاعىن وزگەرتىپ كەكەي، شەنەي سويلەدى. — انا تۇمسىعى كورىنگەن جەڭىل ماشيناڭىزدى دا تۇسىنەم. ايشا بيبىگە تاۋاپ ەتۋشىلەردىڭ ىشىندە اكىمدەر دە بار. ال الىس قىرقادان كورىنگەن ەلەكتر لينياسى مىنە، ءبىزدىڭ ءومىر وسىنداي! سونى پاش ەتىپ تۇر. ەگەر ايشا سورلى: «مىڭ جىلدان كەيىنگى ۇرپاقتارىم قانداي بولار ەكەن؟» — دەپ كەتسە، مىنە، كورسىن قانداي ەكەنىن!
مىنا سىقاق باعداننىڭ شىمبايىنا قاتتى باتتى. تۇرىپ جۇرە بەرسەم بە ەكەن دەپ ءبىر ويلاپ ەدى، انا زاكازىن ءوزى بەرگەن شامپان ەسىنە ءتۇستى. تولەۋ كەرەك قوي، سول ۇستاپ قالدى. اشۋ ۇستىندە:
— بايقا، شىراق، مەن بەدەلدى سۋرەتشىمىن. ءتىل تيگىزە باستادىڭ، — دەپ سالعانىن ءوزى دە بىلمەدى.
اسپەت ءسال ءمۇدىردى دە:
— ءتىل تيگىزدى دەسەڭىز، عافۋ وتىنەمىن. ءبىراق مىنا پىكىرىمە ايتار داۋىڭىز بار ما؟ — دەپ سۇرادى.
باعدان داۋلاسا المادى. قانشا شامدانسا دا قىز سوزىندە جان بار.
— بەدەل! بەدەلدى سۋرەتشى ەكەنىڭىزدى جاقسى بىلەم، — دەپ قىز ءسوزىن ءارى جالعادى. — ءبىراق بەدەل اپەرگەن، داڭقىڭىزدى شىعارعان شىعارماڭىزدىڭ سيقى مىنانداي بولىپ تۇر عوي. بۇل نە سوندا؟ بۇل سوندا بەدەلىڭىزدىڭ جالعاندىعى بولىپ شىعادى عوي. شىن تالانتتىلار كوبىنە دالادا قالىپ، كەيدە بەدەلگە جاي پىسىقتار يە بولىپ كەتەتىنى دە بولادى. ويتكەنى بەدەلدىڭ جارىم-جارتىسى لاقاپتان تۇرادى، پالەن ەكەن، تۇگەن ەكەن. ءويتىپتى ءبۇيتىپتى... مىنە، بەدەل وسى، باعدان اعا. پىكىر تالاسىندا بەدەل سىزگە قارۋ بولا المايدى.
مىناۋ ءبىر پالە. قايدا سالسا دا ءتىلىپ شىعادى. بەدەل تۋرالى ايتقانىنا قالاي قول قويماسسىڭ. ءاۋ باستا بۇل ءوزى قول استىندا ىستەگەن اعا سۋرەتشى شە؟ وي مەن قىل قالام مۇنىكى، اتاق ونىكى. وسى رەتتە ءبىر قىزىق وقيعا ەسىنە ءتۇستى. بىرەر كىسىمەن بىرگە قالا ورتاسىنداعى جاڭا عانا جوندەۋدەن شىققان ءبىر رەستورانعا بارعان. جاسىراتىنى جوق، قابىرعالارىنداعى بۇرىنعى بۇل سالعان ورنەكتەر تاماشا ەدى. ال مىنا ورنەكتەردە جان جوق، ءسابي بالانىڭ قولىنان شىققان سۋرەتتەر سەكىلدى. مۇنىڭ وسى ويىن راستاعانداي جاڭاعى وزىمەن بىرگە ەرىپ كەلگەن ۇلكەن كىسى مۇرنىن تىرجيتتى:
— انا پالەنشەكەڭ سالعان بۇرىنعى ورنەكتەر جاقسى ەدى عوي. مىناسى نەمەنە؟...
— ول ورنەكتەر پالەنشەكەڭدىكى ەمەس، مىنا مەنىكى بولاتىن. مەن سالعانمىن، — دەپ انىقتادى باعدان. سوندا انا كىسى:
— ءاي، شىراعىم، نە بىلجىراپ تۇرسىڭ؟ مەنى بىلمەيدى دەيمىسىڭ! بۇل ەرتەگىڭدى باسقا جەردە ايت! — دەپ كەسىپ تاستاعان.
انە بەدەل. ءجا، بولماسا، جاسى دا، تالانتى دا سەنەن الدەقايدا تومەن ءبىر پىسىقتاردى ال. باعدان ويلاپ وتىرىپ سوندايلاردىڭ ون شاقتىسىن سانادى. بەدەل الۋدىڭ ءادىسىن تاپقاندار. جازعاندارى ورتا قولدى جاي پلاكاتتان اسپاسا دا، كوبىنە سولار بۇرىن اتالىپ جۇرەدى.
باعدان اشۋى تاعى تارقاپ كەتتى. سونى بايقاعان اسپەت تە جىميىپ كۇلدى. داۋىسىندا مۇڭدى ەركەلىك بار.
— باعدان اعا، ءسىز ماعان ۇرىسپاساڭىزشى. كەلىسپەسەڭىز، پىكىر تالاستىرىڭىز. ايتپەسە ماعان ۇرساتىن ادامدار ءسىزسىز دە تابىلادى.
سوڭعى ءسوزدى اسپەت نەگە ەكەنى بەلگىسىز كۇرسىنىپ ايتتى. سودان با، باعدان جۇرەگىندە وعان دەگەن الدەبىر اياۋشىلىق پايدا بولدى. «وسىنىم نە، جۇدىرىقتاي بالاعا رەنىش ءبىلدىرىپ... قايتا ايتا بەرسىن. ءبىرى بولماسا ءبىرى ساباق بولار. مۇمكىن، مۇنىڭ ايتىپ وتىرعاندارىندا جۇرتتان ەستىگەنى دە بار شىعار». ءوز ويىن وسىلاي تۇيگەن باعدان قىزعا تاعى دا شامپان ۇسىندى.
— الىڭىز. باس-اياعى ءبىر-اق بوكال. ءالى ورتالاعان دا جوقسىز.
— سونىڭ ءوزىن دە سىزبەن بىرگە وتىرعان سوڭ عانا ءىشتىم، — دەدى اسپەت. سۋرەتشىنى رەنجىتىپ الدىم با دەگەن قۋلىعى، الدە شىنى سول ما، ايتەۋىر قايتا يىلگەنى حاق.
باعدان وقىس ءبىر شىندىقتى اشتى. بايقاپ قاراسا كەزدەسكەننەن بەرى ءۇش-تورت ساعات ۋاقىت ءوتىپتى. سودان بەرى سويلەپ جاتقان مىنا قارشاداي قىز. ال باعدان بولسا اندا-ساندا اشۋ بىلدىرگەنى بولماسا، اۋزىن دا اشپاعان. جاسىنىڭ ۇلكەندىگى قايدا؟ كوپ كورگەنى، كوپ بىلەتىنى قايدا؟ باعداننىڭ ويىنا ءوزىنىڭ يۋگوسلاۆيا ساپارىنداعى ءبىر وقيعا ءتۇستى، سونى ايتقىسى كەلدى. ىشكى ەسەبى - كوپ جەرلەردى ارالاعانىن تانىتىپ، ۇستەمدىك الماق. ءارى جول-جونەكەي اسپەت پىكىرىنە داۋ ايتىپ ءمىن دە تاقپاقشى. باعدان ەڭكەيە وتىردى.
— بىلەسىز بە، بەلگراد قالاسىندا قازىرگى زامانعى ونەر مۋزەيى بار ەكەن...
قىز ەلەڭ ەتە قالدى.
— قازىرگى زامانعى ونەر مۋزەيى دەيسىز بە؟ ال، ءيا؟
— ەڭ الدىمەن، مۋزەي ءۇيىنىڭ ءوزى قىزىق. قابىرعا، توبەلەردىڭ ءبارى كىلەڭ شارشىدان تۇرادى.
— ءا، كۋبيزم دەڭىز... پيكاسسو عوي. باعدان: «مىنا پىلە قايدا سالساڭ دا الدىڭدى ورايدى عوي»، — دەپ ويلادى.
— ءيا... سول كۋبيزم... پيكاسسو. مۋزەي - ۇزاقتى كۇن ايتساڭ دا تاۋسىلمايتىن حيكايا. اڭگىمە — باققا اينالىپ كەتكەن مۋزەي تەرريتورياسىنداعى ەكى-اق تۋىندى تۋرالى. ءبىرى — «حاوس»، ەكىنشىسى — «گارمونيا». كىسى بويىنداي گرانيت تۇعىردا تۇرعان نە دەيسىز عوي؟ ءبىر رەتپەن بىر-بىرىنە ءپىسىرىپ قوسقان نيكەل شەڭبەرلەر...
— شەڭبەرلەر؟.. — دەپ تاڭداندى اسپەت.
— ءيا، شەڭبەرلەر. نيكەلدى ءپىسىرۋ تىم قيىن عوي. قوسقان جەرلەرى بادىرايىپ تۇر. بۇل «شەديەۆردىڭ» اتى «گارمونيا». ال مۋزەيدىڭ ەكىنشى بەتىندە ءدال سونداي تۇعىر. ءدال سونداي شەڭبەرلەر. جالعىز-اق ايىرماسى قالاي بولسا، سولاي ءپىسىرىلىپ قوسىلعان. ونىڭ اتى «حاوس». باسقانى بىلاي قويعاندا، ونەر قاسيەتىن تاني بىلەتىن مەنىڭ ءوزىم كۇلدىم دە وتە بەردىم. كەنەت داۋىس شىقتى.
— ءبىراز ايالداپ قارامادىڭىز با؟
جالت بۇرىلسام كوك شوپتە جامباستاپ ساقالدى بىرەۋ جاتىر.
— قارايتىنداي نە بار مۇندا؟
— وي سالادى. مەن ەرتەمەن تۇرىپ وسى جەرگە كەلگەنىمدە باسىمدا تۇك وي جوق ەدى. مىنە، قاراپ جاتىرمىن. قيلى-قيلى ويلار شىرماۋدا.
مەن ءسال باس يزەپ ءارى ءوتىپ كەتتىم. ءبىراق جاڭاعى ءسوز ەسىمنەن كەتەر ەمەس. ءبىر اينالىپ قايتا كەلىپ ۇزاعىراق ءۇڭىلىپ ەدىم، ءومىردىڭ اششى-تۇششىسى جايلى ويلار مازالاي باستادى. وسى كۇنى سول ساپاردى ەسكە السام، كوڭىلىمە بۇرىن ورالاتىنى — ونەرگە تۇك قاتىسى جوق جاڭاعى قوسپا شەڭبەرلەر...
— ال سوسىن؟..
— نە، سوسىنى بار؟! كەيدە ءبىز ونەر تۋىندىلارىن كوزبەن وقىساق تا، كوڭىلمەن وقي المايمىز...
بار بولمىسىمەن ۇيىپ تىڭداعان اسپەت ويانىپ كەتكەندەي بولدى.
— سىزدەر ويلاۋعا مۇمكىندىك قالدىرمايسىزدار عوي.
— نەگە قالدىرمايمىز؟ تەك وقي بىلىڭىزدەر.
— ءسىز ەگەر ايشا ءبيبىنىڭ قۇلاماي قالعان قابىرعاسىن سالساڭىز، مەن «قالعان قابىرعالارى مەن توبەسى قانداي بولدى ەكەن؟» — دەپ ويلانار ەدىم. ال ءسىز عاسىرلار بويى شەشىلمەي كەلە جاتقان جۇمباقتىڭ ءبارىن شەشىپ، سىردىڭ ءبارىن اقتارىپ قويىپ تۇرسىز عوي... نەنى وقيمىن؟ نە جايىندا ويلانام؟
باعدان جاۋاپ تابا الماي قالدى. اسپەت ءوز ويىن جالعاي بەردى.
— شيشكيننىڭ كادۋىلگى «قارا بيدايىن» الىڭىزشى. وسى كارتينانىڭ قۇدىرەتتىلىگى انا تەڭسەلە توگىلىپ، ءپىسىپ تۇرعان قارا بيدايدا عانا دەپ ويلايسىز با؟ ءتىپتى ولاي ەمەس. ونداي كارتينانى سىزدەر دە جازا الاسىز دا. ونىڭ تاعى ءبىر سيقىرى ارعى فونىندا.
بولا باستاعان قاي سۋرەتكەردى الما، ءوز دۇنيەسىنەن باسقانىڭ بارىنە سالعىرت قارايتىندىعىنان با، باعدان ول فوندى ايقىن قالپىندا كوز الدىنا كەلتىرە المادى.
— بەرگى بەتكە قارا بيدايدىڭ سىبدىرىن ەستىگەندەي بولىپ تامسانا قاراساڭىز، ارعى فونعا قولىڭىزبەن كوزىڭىزدى قالقالاپ، وكشەڭىزدى كوتەرىپ، موينىڭىزدى سوزا قارايسىز. نەگە؟ سەبەبى ەلەۋسىز ءبىر ءدوڭ اسقالى تۇرسىز عوي. سول دون استىندا نە بار ەكەن دەپ قاراي-قاراي كوزىڭىزدىڭ تالاتىنى سودان. بەرگى ەرنەۋدەن ءتىپتى ايقىن باستالعان قارا جول دا بارا بەرىپ بۇرىلىپ كەتەدى. سوعان قاراپ بۇل جول قايدا اپارادى ەكەن، دەپ سۇراۋ قويىپ بىلمەككە قۇمارتپايمىن دەڭىزشى. ال سىزدەر بولساڭىزدار ەگىنى جايقالعان تەپ-تەگىس ەگىستىكتىڭ ءدال ورتاسىنا شاشتى، شاشسىز بىرەۋلەردى اكەپ سالىپ قوياسىزدار. ول جونىندە نە ويلاۋ كەرەك؟
بيدايىڭىز دا جاقسى. ادامدارىڭىز دا تاماشا. كىلەڭ قايراتكەرلەر. شابۋعا جاراي ما؟ قانشا سەنتنەردەن الامىز؟ اڭگىمە وسى. باس قاتىرار نە بار وندا؟
باعدان قاباعىن ءتۇيدى.
— نە قىل دەيسىز سوندا. اشىلار امەريكا باياعىدا اشىلعان.
— شىن ىزدەنگەنگە اشىلماعان امەريكالار ءالى دە بار.
— قالاي دا، بۇل پىكىرگە قوسىلا المايمىن، — دەپ باعدان داۋلاسا كەتتى.
اسپەت مۇدىرمەدى.
— بۇكىل جازۋشى قاۋىمى بولىپ كوركەم ادەبيەتتەگى امەريكا باياعىدا اشىلىپ بولعان دەپ شۋلاپ ءجۇر ەدى. ماركەس كەلدى دە رومان جازۋدىڭ جاڭا جولىن تاپتى عوي.
باعدان نىعارلاڭقىراپ ايتتى:
— ونىڭىزدى قويىڭىز، ماركس ەش ۋاقىتتا دا رومان جازىپ كورگەن ەمەس.
اسپەت ىشەگى قاتقانشا كۇلدى.
— ماركس ەمەس، ماركەس. گابريەل گارسيا ماركەس. كولۋمبيا جازۋشىسى. «ستو لەت ودينوچەستۆا». وقىعان جوقسىز با؟
باعدان اقىماق بولىپ قالعانىن سەزىندى، ونىڭ ءبىر كەمشىلىگى — قولىنا تۇسكەن شىعارمالار بولماسا، ىزدەپ، ىندەتىپ ءجۇرىپ ەشتەڭەنى وقىمايتىن ەدى. سوعان قىز الدىندا ۇيالدى دا:
— ا، مار...كەس؟! — دەپ بىلەتىن ادامشا ءمان بەرە ايتتى.
— بايقاپ وتىرمىن، باعدان اعا، ءبارىبىر، ماركەستى وقىعان جوقسىز، بىلمەيسىز.
باعدان تاعى دا قاباعىن ءتۇيدى:
— ءسىز ءوزى كىمسىز؟
— ءوزىڭىز ايتتىڭىز عوي، اسپەتپىن، — دەپ قىز سىلقىلداي كۇلدى.
بايقاسا، اسپەت كەيپىندە سەنگىشتىك پەن جىلىلىقتان باسقا، جاڭا عانا قاتتى ءسوز ايتىپ، جاسى، جولى ۇلكەن اعانى رەنجىتىپ الدىم-اۋ، دەگەن كۇدىكتەن نىشان دا جوق ەكەن. سوعان وراي:
— باعدان اعا، تاماق الساڭىزشى، — دەپ قىز قولىن ىلگەرىرەك ۇسىنىڭقىراپ ستولعا سالدى. ساۋساقتارى ءتۇپ ءتۇزۋ، تىم سالالى ەكەن... كوڭىلدىڭ تەرەڭىندە جاتقان الدەبىر تۇسىنىكسىز، ءازازىل سەزىم جىگىت قولىن كوتەرە بەردى. ىرىق بەرسە، قىز قولىنىڭ ۇستىنە سالماق. الدا-جالدا اسپەتتى رەنجىتىپ السا، جۇباتۋ دا وڭاي، سۋرەتشىگە ادامنىڭ قاي مۇشەسىن بولسا دا زەرتتەۋگە ەرىك بەرىلگەن عوي. ونى مىناداي ءبىلىمدى قىز سوكپەۋگە ءتيىستى. ءبىراق تابيعاتىندا سىپايى باعدان ءارى اسقان جوق.
— قولىڭىز نەتكەن نازىك، ساۋساقتارىڭىز قانداي سالالى ەدى! پيانيستكا ەمەسسىز بە؟
اسپەت جىميىپ كۇلدى دە، قولىن تارتىپ الدى.
— جوق. پيانيستكا بولۋ بىزگە قايدان كەلسىن. ءبىراق ونەردى جاقسى كورەم. اكتريسا بولعىم كەلەدى.
قىزدىڭ بۇل ءوزى جونىندەگى ءبىرىنشى ءسوزى.
— ال، ءيا؟
— كونسەرۆاتوريانىڭ اكتەرلىك فاكۋلتەتىنە بارا جاتىرمىن...
— ءا، وندا ءساتتى ساپار بولسىن.
— راحمەت.
كەزدەسكەننەن بەرگى ەكى كوڭىلدىڭ ۇندەستىك تاپقان ءبىر ءساتى وسى ما، ەكەۋى دە كىدىرىپ قالدى. سول ۇنسىزىدىكتى اۋەلى اسپەت بۇزدى.
— ءبىر ماشىعىم دا بار ەدى...
— قانداي ماشىق؟
— جاقسى كارتينالاردىڭ رەپرودۋكسيالارىن جينايتىنمىن، — دەپ اسپەت اشىلا سويلەدى.
«ە، جاقسى كارتينالاردى جيناسا «ايشا ءبيبى» دە جامان بولماعانى عوي، — دەپ، دالباسالادى قىز ءسوزى شىمبايىنا باتقان سۋرەتشى. — ءبىراق ءىلۋلى تۇرعان جەرىنەن نەگە الىپ تاستادى ەكەن؟».
— ە، سودان ەكەن عوي، ونەردىڭ بۇل سالاسىندا ەشكىمگە دەس بەرمەيتىنىڭىز...
اسپەت راحاتتانىپ، بالاشا ءماز بولا كۇلدى. پىلدەي سۋرەتشىنىڭ اپشىسىن قۋىرىپ تاستاعانىنا ءدان ريزا.
— ءبىراق بۇل ماشىعىڭىزدى وتكەن شاقتا ايتىپ وتىرسىز. ءقازىر نە، جينامايسىز با؟
قىز كەيپىنە كىربىڭ ءىلىندى.
— جيناماق تۇگىل، جيناعاندارىمنىڭ قايدا قالعانىن دا بىلمەيمىن...
— نەگە؟
اسپەت كۇرسىندى.
— باعدان اعا، ونى سۇراپ قايتەسىز. ەسىمە السام قۇر جانىمدى جەگەننەن باسقا پايدا جوق. ءارى مىنا جاقسى ساپاردان كەلە جاتقان سىزگە دە كوڭىلسىز اڭگىمە ايتىپ مازاڭىزدى الۋ لايىق ەمەس.
«قارا، مازانى المايتىن ادامنىڭ ءتۇرىن!» — دەپ ويلادى باعدان.
— تاماعىڭىزدى الىڭىز. كەتەيىك. مەنىڭ تۇسەتىن ۋاقىتىم بولدى.
— قالايشا؟ الماتىعا بارمايتىن با ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى قىزدى الماتىعا بارا جاتىر دەپ تۇسىنگەن باعدان.
— مىنا شۋدا ءبىر شارۋام بار. الماتىعا كەيىن بارامىن.
كوپ كەشىكپەي پوەزد شۋ ستانسياسىنا كەلىپ توقتادى. ءوز تۆورچەستۆوسى تۋرالى قانشاما ارتىق-كەمدى ءسوز ايتىلعانىمەن بۇل جىگىت «ال كەتتىمى» جوق، قاي قۇبىلىسقا بولسا دا ارىرەكتەن تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ قاراۋعا قابىلەت-پاراساتى جەتە باستاعان، سونىڭ جاقسى-جامانىن ايىرىپ الا الاتىن حالدەگى سۋرەتشى ەدى. سول سەبەپتى سۋرەتشى باعداننىڭ ات ءوتتى رەنىشىن ازامات باعدان سونشالىقتى ءبىلىمدار، ويعا جۇيرىك، پىكىرگە مىعىم وجەت قىز الدىندا جىعىپ بەردى دە، اسپەتتى شىعارىپ سالدى. قوشتاساردا تۇڭعىش رەت قولىن ۇستادى. جىپ-جىلى، جۇپ-جۇمساق. قانشا سالالى دەسەڭ دە جىگىت الاقانىنا سۇڭگىپ كەتكەن كىشكەنە قول ءدۇرس-دۇرس سوققان جۇرەكتىڭ وزىندەي، تامىرلارى ءلۇپ-لۇپ ەتىپ ءبىرشاما تۇرىپ قالدى. بوسانباق بولىپ بولماشى قارسىلىق جاساپ ەدى، وعان جىگىت الاقانى كونگەن جوق.
— ەڭ بولماسا، مەنى وسى قىزىقتان ايىرماڭىز.
— پوەزىڭىز ءجۇرىپ كەتەدى عوي، — اسپەت مۇنى سىبىرلاپ نازىك لەپپەن ايتتى.
— الماتىدا قايدا توقتايسىز؟ ىزدەپ بارايىن...
قىز قولىن بوساتىپ الدى دا، باسىن شايقادى.
— كەرەگى قانشا؟
— ءوزىم دە بىلمەيمىن. ايتەۋىر كەزدەسكىم كەلەدى.
— جوق، باعدان اعا، قاجەتى جوق. مەنى ءسىز ىزدەۋدەن گورى، ءسىزدى مەن ىزدەپ تابۋ وڭاي عوي. رەتى كەلسە ءوزىم حابارلاسارمىن...
پوەزد قوزعالا باستادى. جۇمباق قىز قول بۇلعاپ قالا بەردى.
عالامات! كەزدەسۋ دەگەن ءار قيلى ەكەن عوي. ءبىر كەزدەسۋ بار سونداي سىپايى. سونداي سۇلۋ. اڭگىمەلەستىڭ، ازىلدەستىڭ دە. قاباق شىتقان ءبىرىڭ جوق. قوشتاسۋىڭ دا سونداي ادەمى. ءتىپتى اتى-جوندەرىڭدى ايتىستىڭدار. ادرەس، تەلەفوندارىڭدى بەرىستىڭدەر. پوەزد جۇرە بەردى. كۋپەگە كىردىڭ. كىرە سالىسىمەن گازەتكە نەمەسە كىتاپقا ءۇڭىلدىڭ، نە دالاعا قارادىڭ. جاڭاعى ادامىڭنىڭ ءتىپتى كولەڭكەسى دە جوق كوڭىلىڭدە. كوزدەن تاسا — كوڭىلدەن عايىپ. بەينە ءبىر كەزدەسپەگەن، سويلەسپەگەن، بىرگە وتىرىپ ءدام دە تاتىسپاعان سەكىلدىسىڭ. زىم-زيا. ال، مىنا كەزدەسۋ مۇلدە بولەك تالاسا كەلدى دە، كەتەرىندە ءجونىن دە ايتپادى. كەرەمەتى - سابىرلى دەگەن باعداننىڭ ءوزى قول جۇمساپ تا قالا جازدادى. سويتكەن جىگىتىڭ ەندى قوڭىلتاقسىپ، جۇدەڭكىرەپ قالدى. الگىندە عانا قارسى وتىرىپ، قارسى وتىرىپ الىپ، مۇنىڭ بار بولمىس -قاسيەتىنىڭ بورشا - بورشاسىن شىعارعان سۇڭعاق بويلى تالدىرماش قىز كوڭىلدىڭ ويرانىن شىعارىپ كەتكەندەي. داۋسىن ساعىندى. توستاعانداي قارا كوزىنە، اپپاق ءمىنسىز كەلبەتىنە قاراعىسى كەلدى. بىردەمەنى ەستي الماي، بىردەڭەنى كورە الماي قالعان سەكىلدى. ەستىگىسى، كورگىسى كەلەدى. باۋىرىن ءالى جازا الماي كەلە جاتقان پوەزدان قارعىپ ءتۇسىپ، قۋىپ جەتسە... ءسويتىپ ەرتەڭ - بۇرسىگۇنى الماتىعا بىرگە كەلسە...
باعدان تەرەزەگە قارادى. پوەزد ءالى قالادان شىعىپ بولماعان ەكەن. كىلەڭ ءبىر جالاڭ قابات الاسا ۇيلەر اينالىپ ارتتا قالىپ جاتىر. انە، انا ءبىر اق ءۇيدىڭ قالتارىسىنان سۇڭعاق بويلى ءبىر قىز شىقتى. قولىندا قول چەمودان. اق ءوڭىن اشاتىن اقشىل كوك كويلەگىن قۋالاپ جەل سوعادى. قىزدىڭ قۇلىن مۇشەسى اپ-ايقىن. كەتىپ بارادى. قايدا بارا جاتىر؟ جىگىت وعان جاۋاپ تابا المادى.
وسى ءبىر الابۇرتقان كوڭىلمەن باعدان الماتىعا كەلدى.
ءساليما مەن كىشكەنتاي الدانى قۋانا قارسى الدى. الدان «پاپالاپ» موينىنان قىسىپ السا، جيىرما شاقتى كۇن كورىسپەگەن ءساليما ول جەر، بۇل جەرىمەن سۇيكەنىپ، ساعىنعاندىعىن ايقىن تانىتادى. ۇيگە كەلدى. تاپ-تازا. جىپ-جىلى. ءوز ءۇيى، ءوز وشاعى. ەگەر وسى ءۇي بولماسا، مىنا ءساليماسى، الدانى بولماسا، باعداننىڭ كۇنى نەشىك؟ جاۋاپ ورنىنا
باعداننىڭ ارقاسى مۇزدادى. قارسى العان قوشەمەتتى دوستارمەن تاماق ءىشىلدى. ءبىر قۋانىش — «وگونەك» جۋرنالىنىڭ سوڭعى سانىندا باعداننىڭ «ەسىل بويىندا» دەگەن كارتيناسىنىڭ رەپرودۋكسياسى جاريالانعان ەكەن. جۇرت قولدان-قولعا جۇگىرتىپ سونى تاماشالادى. تاعى ءبىر كارتيناسى ءبىر جينالىستا ءبىر ۇلكەن باسشىنىڭ اۋزىنا ىلىگىپتى. ول دا ۇلكەن قۋانىش، دارەجە. ويتكەنى ونداي ادامداردىڭ اۋزىنا ەكىنىڭ ءبىرى ىلىگە بەرمەيدى. شىركىن، وسى ءبىر جاقسى لەپەس، قوشەمەت سوزدەردى اسپەت ەستىسە... مىناداي كەرەمەت دوستارى، الدان سەكىلدى ءناسىلى بار ەكەنىن ءوز كوزىمەن كورسە... ءساليما سەكىلدى جارى بار ەكەنىن... — باعدان ءمۇدىرىپ قالدى. كەنەت كوز الدىنا ءۇيىرىلىپ قالىپ بارا جاتقان جالاڭ قابات ۇيلەر، سول ۇيلەردىڭ اراسىندا كەتىپ بارا جاتقان سۇڭعاق بويلى ءبىر قىز ەلەستەدى. قولىندا كىشكەنە چەمودان. كەتىپ بارادى. قايدا بارا جاتىر؟ سوعان جاۋاپ ىزدەگەندەي بۇرىلا قاراپ ەدى، موينىنان قىسىپ قۇشاقتاپ العان الدانىنىڭ قولى جازىلىپ، ۇيقىعا كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. ەندى ءتۇسىندى، ون جاعىندا وسى ءبىر ءساتتى تامىرشىداي اڭدىپ جاتقان ءساليما جاڭا تولىسىپ ءپىسىپ، بار ءلاززاتتىڭ قۇدىرەتىن تۇگەل يگەرىپ قۇنىققان جاستىق قىزۋىمەن بەرى اۋناپ ءتۇستى. تۇلا بويى تەرشىپ تۇرعانداي.
— سامولەتپەن كەلمەي... ساعىندىردىڭ عوي، جىگىتىم...
كوڭىلىندە ءبىر كولەڭكەسى بولعانىمەن ارى تازا كەلگەن جىگىت جار الدىندا ۇيالعان جوق. از ۋاقىت پا، كوپ ۋاقىت پا، ساعىنىش قۇمارلار تارقاعان كەزدە ءارى، ءوز توسەگىنە قاراي جايىلا تۇسكەن ءساليمانىڭ داۋسى شىقتى:
— سامولەتپەن نەگە كەلمەدىڭ دەيمىن؟
نە سۇمدىق؟ باعداننىڭ كوز الدىندا. جالاڭ قابات ۇيلەر. اقشىل كوك كويلەگىن جەل قۋالاپ كەتىپ بارا جاتقان قىز...
— قايدا بارا جاتىر؟..
— كىم قايدا بارا جاتىر؟ — دەپ سۇرادى ءساليما.
باعدان ۇندەمەدى.
بۇگىنگى كۇنىنە، باعدانعا، الدان سەكىلدى بالاسى بارلىعىنا ءدان ريزا، وسىدان ارتىق پالەندەي ەشتەڭەنى تىلەي بەرمەيتىن ءساليما بايعۇس تۇسىنگەن جوق... «جولدان شارشاپ كەلدى عوي، دەم السىن»، — دەپ كورپەسىن بۇركەندى. ال ءوز ايەلىنىڭ قاسىندا جاتقان باعدانعا الدەنە جەتپەيدى. نە جەتپەيدى؟ كىمدى ىزدەيدى ول؟ ءوز ايەلى، ءساليمانىڭ قاسىندا جاتقان باعدانعا نەگە ەكەنى بەلگىسىز اسپەت جەتپەيدى. الابۇرتقان كوڭىلى اسپەتتى ىزدەيتىن سەكىلدى.
باۋراپ العان وسى ويدى ارقالاپ ول ەرتەڭىنە ماشيناسىن تۇتاتىپ، گاراجىنان شىعاردى دا شەبەرحاناسىنا باردى. جيىرما شاقتى كۇن كورمەي ساعىنىپ كەلگەن ءوز شەبەرحاناسى. تانىس ءيىس. ءار قيلى بوياۋلار ءيىسى. باعداننىڭ ءوز ءيىسى. كەشە الدەبىر قيالدىڭ شالىعىنا بوي الدىرىپ جولدان كەلگەندە قوجاسىن ساعىنىپ كۇتىنگەن جىپ-جىلى، تاپ-تازا ءۇيىن كورىپ. «بۇل ءۇي بولماسا كۇنىم نە بولار ەدى؟» — دەگەندە، باعداننىڭ ارقاسى مۇزداپ ەدى. بۇگىن مىنا شەبەرحاناسىندا سول سەزىم قايتا باۋرادى. كىم ءبىلسىن، ول ءۇيى بولماسا، ولمەيتىن دە شىعار. قيىندىق كورەر.
ازاپ شەگەر، جۇدەر دە. ءبىراق ولمەس. ال مىنا شەبەرحاناسى بولماسا، ءولىپ قالاتىنى ايدان انىق. بۇل قاسيەتتى مەكەن. بۇل ونىڭ بار بولىق، مازمۇنى. بۇل — ونىڭ ناق ءوزى.
باعدان كىرگەن بەتتە ەڭ الدىمەن قىل قالامدى ۇستادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، مۇرنىنا اپارىپ يىسكەپ قويدى. كەبىڭكىرەپ، بوياۋ ءيىسى كەتىڭكىرەپ قالعان ەكەن. بىر-ەكى تيۋبيكتەن بوياۋدى سىعىپ شىعاردى دا، ارالاستىرىڭقىراپ جىبەرىپ، مولبەرتتە تۇرعان پولوتنونىڭ جابۋىن كوتەردى. ار جاعىندا الدەبىر سىزىقتار، ادام كەيىپتەرىنىڭ نوبايى. سولاردىڭ ءار جەرىنەن قىل قالام ۇستاعان قولى جورعالاپ كەتتى. ەندى ءبىر ساتتە توقتاپ قالدى. ساپ ەتكەن وي. بۇل سۋرەتكە اسپەت قالاي قارار ەدى؟ باعدان ويلانىپ قالدى.
اسپەت؟! بۇل كىم ءوزى؟ جىن با؟ پەرى مە الدە؟ ويلانباستان جاڭاعى نوبايدى مولبەرتتەن اعىتىپ الىپ ەدى، استىندا مۇنىڭ ەرتەرەك كەزدە جازعان «ەگىن دالاسى» دەگەن كارتيناسى شىعا كەلدى. باعدان اۋەلى شوشىپ قالدى. جاڭاعى جايقالعان ەگىن ىشىندە جالتىر باس بىرەۋ تۇر. ەندى ەسىنە ءتۇستى سالۋىن سالسا دا كارتينانىڭ بىردەمەلەرى ۇنامايتىن وزىنە. سونى جوندەسەم بە دەپ، قايتا جازسام با دەپ ءىلىپ كەتكەن. كەنەت اسپەتتىڭ «قارا بيداي» تۋرالى ايتقانى ەسىنە ءتۇستى دە كۇلدى. راس ەكەن-اۋ. ويلاۋعا پۇرسات بەرمەيدى ەكەنبىز. باعدان سەزگە كەتەر الدىنداعى ويىنان تەز اينىدى دا، كارتينانى مولبەرتتەن جۇلىپ الىپ ەسىككە قاراي لاقتىردى. اسپەتتى نەگە ىزدەيتىنىن ەندى تاپقانداي. ءساليما ءومىر سەرىك بولسا، اسپەت وي سەرىك. ءومىر سەرىككە باعدان ءزارۋ ەكەن. سودان بولسا كەرەك، ءساليمانى شەبەرحاناعا بۇل شاقىرمايتىن. ءساليما دا كەلەم دەي قويمايتىن. «انانى جازىپ جاتىرمىن»، «مىنانى جازىپ جاتىرمىن» دەسە، «ە، جاقسى» دەيتىن دە قوياتىن. نەنى جازىپ جاتىر، قالاي جازىپ جاتىر؟ ءساليمانىڭ وندا شارۋاسى جوق. ايتەۋىر جازسا جاقسى. ايتەۋىر جازعانى وتسە جاقسى.
وسىنداي ءبىر سىردى اشقان باعدان ۇيگە كەلسە دە، شەبەرحاناسىنا بارسا دا، تەلەفون شىلدىرلاسا، جۇگىرىپ بارىپ، ترۋبكانى ءوزى الاتىن بولدى. حابارلاسامىن دەپ ەدى. تەلەفون سوعىپ قالار دەپ كۇتەدى. اپتا ءوتتى. اي ءوتتى. كەلەر جىلدىڭ كوكتەمى كەلدى. الابۇرتقان كوڭىلى باسىلىپ، كوڭىلدەگى اسپەت سۋرەتى كومەسكىلەنە بەرگەن... سول كوكتەمنىڭ ءبىر ادەمى كۇنى ءتۇس الەتىندە تاعى ءبىر تەلەفون شىلدىرى شىقتى. داعدىلى شىلدىرلاردىڭ ءبىرى شىعار دەپ ويلاعان باعدان:
— ءاي، ءساليما، ترۋبكانى كوتەرسەيشى، — دەپ داۋىستادى.
ترۋبكا كوتەرگەن ءساليما اۋەلى: «بۇل كىم؟» — دەپ تىكسىنىپ سۇرادى دا: «بىلمەيمىن، ءبىر ايەل، سەنى سۇرايدى»، — دەپ تەلەفون ترۋبكاسىن باعدانعا ۇستاتتى.
— باعدان اعا، بۇل مەنمىن عوي، - دەگەن داۋىس شىقتى. سونداي جىلى، سونداي تانىس، ءبىراق سونداي الىس داۋىس. قاپەلىمدە «بۇل كىم ەدى» دەگەندەي باعدان توقتاپ قالدى.
— مەن اسپەتپىن عوي...
كۇتە - كۇتە سارعايعانى ما، الدە ويلاماعان جەردەن قۋانعاندىعى ما، باعدان داۋسى ەرسى:
— ويباي-اۋ، قايدا ءجۇرسىڭ، شىراعىم-اۋ؟
— باعدان اعا، كەزدەسە الاسىز با مەنىمەن؟
— نەگە كەزدەسپەيىن. كەزدەسە الام.
— ەندەشە دالاعا شىعىڭىزشى، — دەپ اسپەت كەزدەسەر كوشەلەردىڭ ءتۇيىلىسىن ايتتى. — كۇتەم.
باعدان تەز كيىندى. موينىنا اسىلعان الدانعا دا قاراعان جوق. «قايدا باراسىڭ؟» — دەگەن ءساليماعا، «راديودان داۋىسىڭدى جازام دەپ ەدى، كوپ كۇتتىردى عوي»، — دەپ قوسىڭقىراپ جىبەردى دە دالاعا جۇگىردى.
بىلتىرعى اسپەتتىڭ ءوزى. تۇك وزگەرمەگەن. كويلەگى دە باياعى اقشىل كوك. چەمودانى دا سول. باعداننىڭ ساعىنعاندىعى سونداي، جاقىنداپ قۇشاقتاعىسى كەلىپ ەدى. اسپەت سالقىن كەيىپپەن قولىن العا توستى.
— باعدان اعا، مەنى جامبىل قالاسىنا الىپ بارا الاسىز با؟
سۇراقتىڭ وقىستىعى سونداي، باعدان الدى-ارتىن باعدارلاي الماي قالدى.
— اپارا الماساڭىز قينالماڭىز. ءبىراق تۋراسىن ايتىڭىز.
— نەگە اپارا المايمىن. اپارا الام...
— مەنىڭ بۇگىن كەشكە سول قالادا بولۋىم كەرەك ەدى. ەرتەڭگى كۇنى كەش بولادى.
باعدان باسقا ءسوز قاتپادى. گاراجعا كەلىپ ماشيناسىن تۇتاتتى. ۇيگە كەلسە، ءساليما جۇمىسىنا كەتىپ قالعان ەكەن. «ايتپاي كەتكەنىم ءجون بولماس»، — دەپ تەلەفون سوقتى. «مەن تىعىز ءبىر شارۋامەن جامبىل قالاسىنا كەتىپ بارامىن. ەكى-ۇش كۇندە ورالام. الاڭ بولما».
ءساليما بايعۇس: «وندا نە بار ەدى؟ نەگە بارا جاتىرسىڭ؟» — دەپ جاتپادى. جالعىز-اق ايتقانى: «جولعا ساق بول. بايقاپ جۇرگەيسىڭ». بارى سول. ءساليمانىڭ ءبىر كەرەمەتتىگى ۇساق ەمەس. كۇيەۋىنىڭ ءىزىن باعىپ، جولىن اڭدىعان كۇنى جوق. ەرتە كەل، كەش كەل، امان كەلسەڭ بولدى. كەيدە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن جۇمىس ىستەگەن باعدان: «شارشاپ وتىرمىن، شەبەرحانادا قونا سالايىن»، — دەپ تەلەفون سوقسا: «شاينەگىڭ بار ەدى عوي، بولماسا شاي قايناتىپ ىشسەيشى»، — دەپ قامىن ويلاپ، قامقورلىق جاساعاننان باسقا تۇك ايتپايتىن. كەي جولداستارىنىڭ ايەلىنە ۇقساپ، قايتا تەكسەرىپ، نەمەسە كەزەكشىمەن حابارلاسىپ، شەبەرحاناسىندا ما، قاسىندا كىم بار — دەپ قازبالاپ جاتپايدى. وسى كەڭدىكتىڭ ارقاسىندا ولار تاتۋ، ۇرىس-قاعىسسىز تىرلىك ەتىپ كەلە جاتقان جاندار ەدى. باعدان ايەلىنىڭ وسى كەڭدىگىن تۇڭعىش رەت پايدالاندى دا، سۋىت ءجۇرىپ وتىرىپ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا جامبىل قالاسىنا كىردى. نەگە كەلە جاتقانىن الدەبىر ويعا باتىڭقىراپ، كوڭىلسىز وتىرعان اسپەت ايتقان جوق. ءوزى ايتپاعان سوڭ باعدان سۇرامادى، ايتەۋىر قىز ءوتىنىشىن ورىنداعان سوڭ، نەگە كەلە جاتقانىن بىلۋدەن كەلەر-كەتەر نە بار.
اسپەتتىڭ ايتۋىمەن كىشكەنە «جيگۋلي» ماشيناسى قالانىڭ شەت جاعىنداعى جۇپىنىلاۋ ءبىر تام ءۇيدىڭ الدىنا توقتادى.
— باعدان اعا، مەن ءبىر نارسەدەن قىسىلىپ كەلە جاتىرمىن، — دەدى اسپەت ماشينانىڭ ەسىگىن اشا بەرىپ.
— قىسىلما. ايت، — دەپ باعدان ەندى «سەنگە» كوشتى.
— بۇل قالادا ماشينا قويا الاتىن، تۇنەپ شىعا الاتىن مۇمكىندىگىڭىز بار ما؟
بۇل ماسەلەنى باعدان الداقاشان شەشىپ قويعان ەدى، وسىندا وزىمەن بىرگە وقىعان ماۋسىمبەك دەگەن دوسى بولاتىن. — تەاتر سۋرەتشىسى. الماتىدان سوعان تەلەفون سوققان-دى، كۇتىپ وتىر.
— بار بولعاندا قانداي!
اسپەت قۋانىپ كەتتى.
— ەرتەڭ وندا ءسىزدى مەن وسى ارادا كۇتەم... ساعات ەكىلەر شاماسى... — دەپ قالىپ قويدى.
— جاقسى، اسپەت. — كىشكەنە ماشينا زىمىراي جونەلدى.
ماۋسىمبەك راسىندا دا ءۇي ءىشى بولىپ كۇتىپ وتىر ەكەن. بىرگە وقىعانىمەن مادەنيەت پەن ونەر ورتالىعىنان الىستاۋ وبلىستىق قالادا تۇرىپ جاتقان ماۋسىمبەك بۇل كۇندە اتى شىعىپ، وزىنەن كوش ىلگەرى وزىپ كەتكەن دوسىن تاماق ۇستىندە اڭگىمەگە تارتىپ، انانى-مىنانى سۇراعان ەدى، جولدان شارشاڭقىراپ كەلگەندىكتەن بە، الدە جۇمباق اسپەتتىڭ مىنا جۇمباق جايىن ويلاپ مازالاندى ما، ايتەۋىر باعدان شەشىلە قويعان جوق. «نە شارۋامەن كەلدىڭ؟» — دەگەن سۇراققا دا: «تۆورچەستۆولىق جولىمنىڭ ءبىر ۇشى مىنا، ايشا بيبىگە بايلانىستى عوي. سونىڭ ءبىر دەتالدارىن كورىپ قايتسام با دەپ ەدىم»، — دەي سالدى. اڭگىمە وسىمەن ءبىتتى.
ەرتەڭىنە باسقا ەشكىممەن كەزدەسۋدى قالاي قويماعان، بوتەن ەرمەگى جوق باعدان ۋادەلى جەرگە ايتىلعان ۋاقىتتان ەرتەرەك جەتكەن ەدى. ماشينادان شىعا بەرىپ، ارعى بەتتەن ۇيىنە قاراي كەلە جاتقان اسپەتتى كوردى. ۇستىندە كيىم، قولىندا كۇرەك. باعدان قارسى ءجۇردى. ءبىر قادام قالعاندا اسپەت اينالا بەردى دە، باسىن تومەن سالىپ تۇرىپ قالدى. كۇرەگى قولىنان ءتۇسىپ كەتتى.
— نە بولدى، جانىم؟ — دەدى شوشىپ قالعان باعدان. اسپەت ءتىل قاتپادى. كوز جاسىنا بۋلىعىپ تۇرعانى دىرىلدەگەن تۇلا بويىنان انىق سەزىلەدى. تەبىرەنىپ كەتكەن باعدان تاعى ءتىل قاتتى:
— ايتساڭشى، اسپەتجان، نە بولدى؟ كىم جابىرلەدى؟ — وسى ساتتەگى رياسىز جىگىت سەزىمى جابىرلەگەن بىرەۋ بولسا، قولىندا ءولۋ.
اسپەت تەز تۇزەلدى.
— باعدان اعا، عافۋ ەتىڭىز، مەن ءقازىر... — دەپ كۇرەگىن الدى دا، ۇيگە قاراي جۇگىرە جونەلدى.
ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. ماشينا توڭىرەگىندە ارلى-بەرلى جۇرگەن باعدان اسپەت جايىن ويلادى كۇرەگى نەسى؟ كيگەن كيىمى نەگە اناداي؟ باقشا سالمايتىن شىعار؟ جەر قازبايتىن شىعار؟ ويلاپ-ويلاپ تابا المادى. ايدان-انىعى قايتسە دە جانىن جەگىدەي جەگەن ءبىر قايعىسى بار. ايتپەسە ءور مىنەز ءالى تانىسىپ بولماعان، جاقىنداسپاعان ادامىنىڭ الدىندا السىزدىك كورسەتپەسە كەرەك ەدى عوي.
جىگىت كوزى مىنا ءبىر ءجونسۋ ۇيدە. شىرپىمەن قورشالعان اۋلا. سول اۋلانىڭ كونە داربازاسى قيسايىپ، كىشكەنە قاقپاسىنىن شاباقتارى ءتۇسىپ قالعانىنا قاراعاندا كۇتىمى جوق ءۇي. جالعىز-اق كوڭىلگە توعى — اۋلا ىشىندە كوكتەمنىڭ مىنا دەر شاعىندا گۇلدەپ جاپىراق جايعان الما اعاشتارى. ارىرەكتە قويۋ كولەڭكەلى ءبىر بايتەرەك. تۇبىنەن سىلدىرلاپ ارىق اعىپ جاتىر. «اسپەتپەن بىرگە دەمالىپ وتىرار ما ەدى؟!» — دەپ ارماندادى باعدان. سول كەزدە اسپەت ۇيدەن شىقتى. السىزدىك كورسەتىپ العان الگى ءبىر ءساتتىڭ اسەرىن باسقىسى كەلدى مە، كۇلىپ كەلدى. «كۇلگەنىڭمەن قايعىڭنىڭ بارىن كورىپ تۇرمىن عوي، جاسىرماي ايتساڭشى ودان دا»، — دەگەندەي باعدان قىز كوزىنە تۋرا قارادى. قىز دا قايمىققان جوق:
— باعدان اعا، ايشا بيبىگە بارىپ قايتساق قايتەدى؟! — دەپ ءوتىندى جىميا كۇلىپ.
ايشا ءبيبى! بۇل كۇمبەز ءاۋ باستا تاراز، جۇرە كەلە اۋليەاتا كەيىن جامبىل اتالعان وسى ءبىر ەجەلگى قازاق قالاسىنىڭ ىرگەسىندە كونە زاماننىڭ بىزگە، بىزدەن كەيىنگى ۇرپاقتارىنا سىيلاپ كەتكەن گۇل شوعى سەكىلدى-اۋ، شىركىن! باعدان بۇل جەرگە قانشا رەت كەلمەدى! قانشا رەت سىنىپ ءتۇسىپ قيراعان كىرپىش-ورنەكتەرگە ۇڭىلمەدى. سونىڭ بارىندە دە كەرەمەت ءبىر سەزىم بيلەيدى ونى. اتاقتى سامارقاند ورنەكتەرىنەن ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن، جەر دۇنيەگە داڭقى كەتكەن تادج - ماقالدان بەس ءجۇز جىل بۇرىن تۇرعىزىلعان، سەلجۋك جۇرتىنىڭ اۋزىمەن قۇس تىستەگەن سۇلتانى - سانجار باتىر كۇمبەزىمەن تۇرعىلاس، بۇل كۇمبەز ساقتالىپ قالعان ءبىر قابىرعاسىنىڭ وزىمەن-اق قۇرىلىس پەن ساۋلەت ونەرىنىڭ نەبىر كەرەمەتتەرىن كوزىمەن كورىپ، قولىمەن جاساپ، تاڭ قالۋدان قالىپ بارا جاتقان بۇگىنگىلەردىڭ ءوزىن دە تابىندىرىپ، باس يگىزبەي قويمايدى عوي. كونەلىك جاعىنان بەرى، كولەم جاعىنان كىشى بولعانىمەن ساۋلەت ونەرىندەگى سۇلۋلىقتىڭ بۇل ۇلگىسىن پەريكلدىڭ كورەگەندىگى، ءفيدييدىڭ دانالىعىمەن تۇرعىزىلعان پارفەنون مەن ەرەحتەيوننان استە كەم دەي المايسىڭ. جالعىز-اق وكىنىشى -«قولدا باردا التىننىڭ ءقادىرى جوق» — التىندى التىن دەيىك، جاقسىنى جاقسى دەپ باعالاي بىلەيىك، - دەپ ءبىلىپ ايتقان ءتىلى جۇيرىك، قولى شابان حالىقتىڭ كەش قيمىلى وتە قىمباتقا ء-ۇش قابىرعاعا ءتۇستى. كيەلى كۇمبەزدىڭ قيراعان كىرپىشتەرى تابىنىپ، ءتاۋاپ ەتۋگە كەلگەندەردىڭ، اۋەسقويلىقپەن جاي تاماشالاۋعا كەلگەندەردىڭ قولدارىندا عانا كەتكەن جوق، ىزدەيتىن كوز بولسا، ول كىرپىشتەر كۇمبەز توڭىرەگىندەگى بۇگىن وتى مازداپ جانعان، ءبىراق ەرتەڭگى وتى قالاي جانارى بەلگىسىز توعىشارلار ۇيلەرىنىڭ پەش قابىرعالارىنان دا تابىلىپ قالار ەدى-اۋ. اتتەڭ نە كەرەك!.. امال بار ما، قايتسە دە قالعان كىرپىشى جينالىپ، قۇلاماي تۇرعان قابىرعانىڭ شىنى قالپاقپەن جابىلعانىنا دا شۇكىرشىلىك جاساپ، داتكە قۋات سانايسىڭ عوي.
اسپەت تە، باعدان دا ءتىل قاتقان جوق. كۇمبەزدى ءۇنسىز ءجۇرىپ ءۇش اينالىپ شىقتى دا، ماشيناعا وتىردى. مۇمكىن وسىندايدا ۇندەۋدىڭ كەرەگى دە جوق شىعار. ءۇن قاتىپ، سويلەپ تۇر عوي ايشا ءبيبى. سەگىز ءجۇز جىل بويىنا سويلەپ تۇر. ادام بالاسىن سۇلۋلىققا مەگزەپ، تاتۋلىققا، دوستىققا شاقىرىپ تۇر. قاسيەتتى وسى جەرگە كەلگەن كوڭىلى وياۋ ادامداردىڭ ۇندەمەي قالاتىن سەبەبى دە سول ايشا ءبيبى ءۇنىن تىڭداعاندىقتان بولسا كەرەك. ول ءۇندى اركىم وزىنشە ەستيدى. وزىنشە ۇعىپ، وزىنشە كوكىرەگىنە ۇيالاتادى. سوعان ۋاقىت كەرەك بولسا كەرەك-تى.
كىشكەنە ماشينا بۇرىلىپ اسفالت جولعا ءتۇستى. الدا: «مىنە، مەن قاندايمىن!» — دەپ، ايشا بيبىگە قىر كورسەتكەندەي كوك ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ جامبىل قالاسى كورىنەدى. ودان ءارى ەل اۋزىندا اڭىزعا اينالىپ كەتكەن تەكتۇرماس تاۋى. جولدا سۋى توبىقتان كەلمەسە دە دۇرلىگە اعاتىن اسا وزەنى. سول وزەنگە دەيىن ءۇنسىز كەلگەن باعدان ماشينانى ىركە ءجۇردى دە كوپىرگە جەتە بەرە كىلت بۇرىلىپ جوعارى سالدى. «قايدا باراسىز؟» — دەپ اسپەت سۇراماسا دا باعدان وزەنگە جاقىنداپ كەلىپ، شوپتەسىن كوگالدى ءبىر جەرگە توقتادى دا:
— ازداپ تىنىعىپ، دەمالايىق. تاماق ىشەيىك، — دەپ ماشينادان شىقتى.
الگىندەي بولماي برەزەنت جايىلدى. ماشينا ارتىنداعى تاعامدار، ىشىمدىكتەر الىندى. ازداپ شامپان ىشكەندىكتەن بە، اسپەت كوڭىلدەنەيىن دەدى. بال-بۇل جانعان ەكى بەتى سونداي نۇرلى. ەكەۋى سۋعا ءتۇستى. استى قۇمدى، تاستى كەلگەن وزەن اعىنىنا بوي بەرە الماي جىعىلا جازداعان ءبىر ساتتەردە اسپەتتىڭ باعدانعا سۇيەنىپ قالعان دا، باعداندى قۇشاقتاي العان دا كەزى بولدى. سونىڭ بارىندە دە جىگىت سابىرلىلىق تانىتىپ، قىزدى سۇيەپ قالدى، دەمەپ جىبەردى. باس جوق، كوز جوق جارماسا كەتكەن جوق. سوعان رازى بولدى ما، كىم ءبىلسىن اسپەت ءبىر ساتتە سۋدان شىعىپ كۇنگە قىزدىرىنىپ جاتقان باعداننىڭ قاسىنا كەلدى دە:
— باعدان اعا، جىلان جەگىم كەلىپ كەتتى، — دەدى. باعدان جانساق ەستىدىم بە دەگەن بولسا كەرەك، قاداعالاپ قايتا سۇرادى.
— نە جەگىم كەلدى دەيسىڭ؟
— جىلان... جىلان تاۋىپ بەرىڭىزشى.
— ءقايتىپ جەيسىڭ؟
— شيكىدەي دە، پىسىلەي دە...
جوق، اسپەت ويناپ تۇرماعان سەكىلدى.
— تابىلسا ىزدەيىك، — دەپ باعدان ورنىنان تۇردى. ەكەۋى ەندى سۋدان ءوتىپ ارعى جاعاعا شىقتى دا قاتارلاسا وتىرىپ وزەندى ورلەي سالدى. بەت الدى تاۋ. سوعان دەيىن بۇرقىراي كوكتەگەن كەڭ جازىق قايقاڭ كوكپەڭبەك. بىرەۋى ەكەۋ، ەكەۋى تورتەۋ بولىپ ءونىپ، ءوربىپ كوبەيىپ جاتقان تىرلىك. كوكتەمنىڭ جىلى لەبىمەن جەتكەن ءار قيلى ءشوپ ءيىسى مۇرىندى قىتىقتايدى. ولار قۇم ارالاس تاستى جاعامەن ەداۋىر ءجۇردى. الدا الاسا قاباقتا جالعىز تال تۇر. قارالى ايەلدىڭ جايۋلى شاشى بەينەلەس شاشاقتى مايىسقاق بۇتاقتارىن ءيىپ تومەن سالىپ جىبەرگەن...
— مىنا تالدىڭ اتىن بىلەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى اسپەت جاقىنداپ كەلگەندە.
— بىلەم. پلاكۋچايا يۆا... اسپەت كۇلدى.
— جوق، قازاقشا نە دەيدى؟
— ەستىگەن ەمەسپىن. جىلاۋىق تال دەيتىن شىعار؟ — دەپ باعدان اعىنان جارىلدى.
— بىلمەسەڭىز، ءبىلىپ قويىڭىز. مۇنى قازاقتار ءماجنۇن تال دەيدى.
— ءماجنۇن تال؟.. عاجاپ!..
— تابىلعان ات ەمەس پە؟
— تابىلعان ات بولعاندا قانداي! - باعدان ەندى بايقادى، ءماجنۇن تال ءتۇبى قويۋ كولەڭكە، ءارى كوكتەمنىڭ ەرتە شاعىندا سۋ جۇرەتىن وزەكشە، جۇپ-جۇمساق تازا قۇم. ءبىرشاما جەر ءجۇرىپ، ءۇستى-باسى قۇرعاپ، ەندى قىزىنا باستاعان ەكەۋدىڭ دەمالۋىنا سونداي جايلى ورىن. ماناعى جۇپىنى ءۇي الدىنداعى تۇبىنەن ارىق اعىپ جاتقان بايتەرەك كولەڭكەسىندە اسپەتپەن وتىرىپ دەمالار ما ەدى، دەگەن ارماندى سەزىم ءدۇر ەتىپ قايتا وياندى.
— اسپەتجان، كولەڭكەدە وتىرىپ دەمالساق قايتەدى؟ — دەپ باعدان قىزدىڭ قولىنان ۇستادى.
— شارشاپ قالدىڭىز با؟ — دەدى اسپەت جىميىپ. باعداننىڭ ءوز بايلاۋى بويىنشا اسپەتتىڭ مۇنىڭ الدىندا نازدانىپ ايەلشە سويلەگەنى وسى.
— شارشاماساق تا... ەڭ بولماسا، كەيىن ايتا ءجۇرۋ ءۇشىن...
— مەيلى... ىرقىڭىز ءبىلسىن....
ەكەۋى تال تۇبىنە كەلىپ وتىردى. باعدان اينالاعا كوز سالدى. قول سوزىم جەردە دۇرلىگە اعىپ جاتقان وزەن. ماشينا ءبىرشاما الىستا قالعان. توڭىرەكتە قىبىرلاعان پەندە جوق. سويتسە دە سەكەمشىل جىگىت كوڭىلى ءدال باستى. تال ءتۇبى جات كوزدەن تاسا، ويدا ەكەن. وسى ءبىر جاعداي ءال بەردى مە، قاسىندا تىم جاقىن، العان دەمىنە دەيىن سەزىلىپ، كەۋدەسى مەن بوكسەسىنەن باسقا جەرىنىڭ ءبارى جالاڭاش وتىرعان اسپەتتىڭ ارقاسىنا باعدان قولىن سالدى دا، وزىنە قاراي تارتتى. قىز بەيعام وتىرسا كەرەك، اۋەلى تۇك قارسىلىقسىز قيسايا كەتتى دە، كەلەر ساتتە بارىپ تۇزەلدى.
— باعدان اعا، كەرەگى قانشا؟
— كەرەگى قانشاسى نەسى؟ مەن سەنى جاقسى كورىپ قالدىم عوي، اسپەت.
اسپەت قۇمدى شۇقىلادى.
— مەن ءسىزدى ەندەشە بۇرىننان جاقسى كورەتىنمىن...
— ولاي بولسا، بوگەت بولىپ تۇرعان نە؟! — دەپ جىگىت ەركىنىرەك قيمىلداپ قىزدىڭ اش بەلىنەن الدى. جۇرەگى دۇرسىلدەپ، اياق-قولى دىرىلدەپ كەتتى. اسپەت ءبىراق كونگەن جوق. قاتتىراق كۇش سالىپ، جىگىت قۇشاعىنان بوساپ شىقتى دا، جىلجىپ ارىرەك بارىپ وتىردى.
— ءبىر ءساتتىڭ السىزدىگىنە بوي الدىرىپ، ارزانعا بارماڭىز، باعدان اعا. بيىك بولىڭىز.
قىزىق. قازىرگى زامانعى ماشينالاردىڭ الدىڭعى اينەگىن تازالايتىن ششەتكالار كەرەمەت جۇمىس ىستەپ تۇرىپ، ماشيناڭ سازعا باتىپ قالعان كەزدە، موتوردىڭ بار قۋات-كۇشى دوڭعالاققا جۇمسالاتىندىقتان توقتاپ قالاتىنى بولادى. مىنا جەردە باعداننىڭ دا جاڭاعى ششەتكا سەكىلدى ءبىر نۇكتەلەرى ىستەمەي قالدى.
— ولاي بولسا نەگە الىپ كەلدىڭ بۇل قالاعا؟ — دەپ ءتوزىمى تاۋسىلعان جىگىت بۇرق ەتتى.
ءوز ويىنىڭ تىم بيىك تۇعىرىنداعى اقىلدى، سىپايى، سابىرلى دەگەن باعداننىڭ اشۋعا بوي الدىرعان مىنا ءبىر كەيپىنە اسپەت تاڭدانا قاراعانداي:
— سوندا نە، ءبىر ساتتىك ءناپسى ءۇشىن عانا شاقىرعان ەكەن دەپ ويلايسىز با؟
تۇزەلەر باعدان جوق.
— ەندى نە ءۇشىن!؟
— وندا تىم ارزان ويلاعانسىز، باعدان اعا. مەنى قويشى، ەرىك بەرسەم، بالتىرى قوتىر، باسى تاز بولسا دا ەركەكپىن دەپ كەۋدەسىن قاعار نادانداردىڭ كەز كەلگەنى جابىرلەپ كەتە الادى. ال سىزگە نە بولعان؟ مەن ءسىزدى ەركەك ەمەس ەر دەپ تانىپ ەدىم عوي. ءسىز وسى ارزان ويىڭىزبەن ءوز باعاڭىزدى تومەندەتىپ الىپ تۇرعانىڭىزدى بايقامايسىز با؟
ماشينا ءالى سازداپ جاتىر. ششەتكا جۇمىسقا قوسىلعان جوق. الدىڭعى اينەكتىڭ كىرى قالىڭداي تۇسكەن. باعدان تۇكتى كورەر ەمەس.
— سونداعى ويىن نە؟ مەنى وزىڭە ءبىرجولا قاراتىپ الۋ ما سونداعى ويىڭ؟ قاتىن-بالامدى تاستاۋىم كەرەك پە مەن سوندا؟
اسپەت كوتەرىلە بەرىپ جۇرەسىنەن وتىردى. ەندى ول باعداننىڭ ۇستىنەن قاراعان سەكىلدەندى.
— باعدان اعا، نە ايتىپ كەتتىڭىز؟ — دەپ قىز تاڭدانا سويلەدى. داۋىسىندا ءزىل دە، اشۋ دا جوق. وقىستان سۋعا باتىپ تۇنشىعىپ بارا جاتقان كىسىنىڭ دارمەنسىزدىگى عانا سەزىلەدى.
— ەگەر مەنىڭ بار ەسەبىم — ءسىزدى وزىمە ءبىرجولا قاراتىپ الۋ عانا بولسا، وندا مەنىڭ ويىم جاڭاعى ءسىزدىڭ ويدان دا ارزان بولىپ شىعار ەدى عوي.
ماشينا سازدان شىعىپ كەتكەن سەكىلدەندى. ششەتكالار تىرس-تىرس ۇرىپ، كىر باسقان اينەكتى تازالاي باستادى. وزىنە ەندى كەلگەن باعدان قيسايا كەتتى، مەن نە ىستەپ قويدىم وسى؟
— باعدان اعا، ءسىز مەنى مۇندا الىپ كەلگەنىڭىزدى بۇلدايسىز با؟
بويى سۋىنىپ ساباسىنا كەلگەن باعدان ەندى كوزىن جۇمىپ، جۇمساق قۇمدا سوزىلا ءتۇسىپ تىنىش جاتقان قالپى، سالماقتى قىزعا سالا سويلەدى:
— ءوزىڭىز قالاي دەپ ويلايسىز؟
ءبىراق اسپەت وعان تۋرا جاۋاپ بەرمەدى. ءوز ويىن ءارى جالعادى.
— مەندە ءبىر ارمان بار. تەگى، ورىندالمايتىن ارمان.
— ايتا بەرىڭىز. قۇلاعىم سىزدە... - دەپ جىگىت قايتا «سىزگە» كوشتى.
— دۇنيەدەگى ەڭ كىشكەنتاي ادام مەن بولسام... مەنەن باسقالاردىڭ ءبارى ۇلكەن بولسا... مەن كىشكەنتاي بولىپ ەركەلەسەم... ولار مەنىڭ قاي ەركەلىگىمدى بولسا دا كوتەرە بىلسە... ال شىنداپ كەلگەندە، مەن كەزدەستىرگەندەردىڭ ءبارى كىشكەنتاي، قۇمىرسقا سەكىلدى تاباندا جاتادى... ۇلكەنى دە، اقىلدىسى مەن ءبىلىمدىسى دە ءوزىم بولىپ شىعامىن...
كوزىن جۇمىپ شالقاسىنان جاتقان باعدان مىنا سوزگە قارسى داۋ ايتپاق بولىپ قوزعالا بەرەيىن دەپ ەدى، وزىنە ءتونىپ، جاقىنداپ قالعان اسپەتتى دەمىنەن سەزدى دە قيمىلسىز قالدى. راس ەكەن، قىز ەرنى جىگىتتىڭ بەتىنە جابىسىپ ءشوپ ەتتى دە، بۇل قارمانعانشا بولمادى، قايتا الىستاپ كەتتى.
— ساۋ بولىڭىز، باعدان اعا...
باعدان جاۋاپ قاتپادى. «قايدا بارار دەيسىڭ، قايتىپ كەلەدى عوي»، — دەگەن ويمەن ءبىراز جاتتى. اينالا تىپ-تىنىش... «قايدا ەكەن؟» — دەپ ءبىر كەزدە باسىن كوتەرىپ كوزىن سىعىرايتسا اسپەت ۇزاپ بارادى ەكەن.
— اسپەت، جىلان ىزدەمەيمىز بە؟
— ويناپ ايتقام. جىلان جەيتىن جەرىك ەمەسپىن، باعدان اعا.
ساعات ءتورت بولدى. ساعىنىسىپ كورىسكەن ەكى دوس ديۆاندى جازىپ توسەكتى كەڭ ەتىپ سالدى دا، قۇشاقتاسقان بويى ۇيقىعا كەتتى.
باعدان ەرتەڭىنە كەش وياندى. بۇرىنىراق تۇرعان ماۋسىمبەك شاي جاساپ كۇتىپ وتىر ەكەن.
— ۇيقىنى سىلتەدىڭ، دوستىم.
الا كوڭىل بولىپ كەلىپ، وسىنشاما الاڭسىز ۇزاق ۇيىقتاعانىنا ءارى قۋانىپ، ءارى قىسىلىڭقىراپ قالعان باعدان تاقىرىپتى باسقاعا اۋداردى.
— ءبىزدىڭ زامانداس قايدا؟
— تاڭ اتقالى قاشان. جۇمىسىنا كەتتى. قوشتاسپاق بولىپ قارايلاي بەرىپ ەدى، بولمەنى وتارباشا سىلكىنتىپ جاتىپ الدىڭ عوي. سونسوڭ سالەمىڭدى ءوزىم ايتام دەپ قويا بەردىم.
باعدان ساعاتىنا قارادى. كۇندىزگى ون ەكى.
— ال مەنىڭ دە ءجۇرۋىم كەرەك...
— كەيىنىرەك جۇرەرسىڭ. تاماق سالىپ قويدىم. ازداپ باس جازايىق. مۇمكىن زامانداسىڭ دا كەلىپ قالاتىن شىعار...
— جوق، ماۋسىمبەك، ءبىر مينۋت توقتاۋعا مۇمكىندىگىم جوق. سەن دە جۇمىسىڭا بار، — دەپ باعدان بەتى، قولىن جۋىپ، ءبىر كەسە شاي ءىشتى دە، جالىنعان دوسىنا قاراماستان قوش ايتىستى.
بۇل جولى: «قايدا بارسام ەكەن؟» — دەپ باعدان ءتىپتى ويلاعان جوق. سالىپ وتىرىپ كەشەگى تانىس ءۇيدىڭ الدىنا كەلدى. كەلۋىن كەلسە دە ۇيگە كىرۋگە باتا الماي ۇزاق تۇرىپ قالدى. جاڭا ماۋسىمبەكتى الا كەلىپ، سونى جىبەرىپ الماعان ەكەنمىن دەپ تە وكىندى. ءبىراق قايتىپ بارۋدىڭ ورنى جوق... — ىلگەرى ءجۇرىپ، قايتا كەيىن ورالدى دا، ماشيناسىن جولعا قاراي بۇرىپ دۇرىستاپ قويا بەرگەندە جۇگىرىپ ءبىر بالا ءوتىپ بارا جاتتى.
— ءاي، بالاقان، قايىرىلا كەتشى، — دەپ داۋىستادى باعدان ماشينادان شىعىپ جاتىپ.
قايىرىلعان بالا سونداي تاربيەلى ەكەن.
— سالەمەتسىز بە، اعاتاي!
— و، كوپ جاسا. اتىڭ كىم؟
— كوپجاسار.
— كوپجاسار؟ ءوزىم دە ءبىلىپ ايتىپ تۇر ەكەنمىن عوي. ال قاي ۇيدەنسىڭ؟
كوپجاسار كورشى ءۇيدى نۇسقادى.
— مىناۋ ۇيدەن...
— ال مىنا ءبىر ۇيدە كىم تۇرادى؟ — دەپ باعدان قيسىق داربازالى ءۇيدى كورسەتتى.
— اق داۋلەت تۇرعان...
— نەگە تۇرعان؟ ءقازىر قايدا؟
بالا جاۋابى كەلتە.
— سوتتالعان...
«نە ءۇشىن؟» — دەپ سۇراعىسى كەلىپ باعدان مۇدىرىڭكىرەپ قالىپ ەدى، كوپجاسار:
— اراق ىشەدى. توبەلەسەدى، — دەپ انىقتاپ قويدى.
— ال ايەلى قايدا؟
— ايەلى الماتىدا.
باعداننىڭ جۇرەگى ءبىر ءتۇرلى سازىپ جۇرە بەردى: اسپەت بولعانى عوي؟!
— اتىن بىلمەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى باعدان جۇرەگىن باسىپ.
— نەگە بىلمەيمىن. بىلەم. اتى - اسپەت...
باعدان اۋزىن اشا الماي قالدى. شارۋا ءبىتتى دەپ ويلاعان بالا جونەلە بەرىپ ەدى. باعدان داۋسى قايتا شىقتى.
— ال، ءقازىر كىم تۇرادى؟
— اق داۋلەتتىڭ اپكەسى — التىن...
— جالعىز تۇرا ما؟
كوپجاسار جاقىنداپ كەلدى دە، بىرەۋ-مىرەۋ ەستىپ قالماسىن دەگەندەي سىبىرلاي سويلەدى.
— اق داۋلەتتىڭ ءبىر جارىم جاستا بالاسى بولاتىن. سونى اسىراپ العان ەدى. ەندى جوق.
— جوعى قالاي؟ — دەپ سۇرادى باعدان تۇسىنبەگەندىكتەن.
— الدىڭعى كۇنى ءولىپ قالدى.
— ءولىپ قالدى؟..
— ءيا ءولىپ قالدى، — دەپ كوپجاسار جۇگىرە جونەلدى.
باعداننىڭ ون بويى مۇزداپ، جۇرەگى شىمىلداپ جۇرە بەردى. نەگە ءويتتى، ءوزى دە بىلگەن جوق، تۇرعان جەرىندە وتىرا كەتتى. جاي سوققانداي. بالا مەن بايدان ايىرىلعان جارالى ايەل ەكەن عوي اسپەت. قالاي تۇسىنبەدى؟ قالاي اڭدامادى؟ ءبىر داۋىس اقتالعانداي بولدى. ءوزى جايلى تۇك ايتپادى عوي. قالاي تۇسىنەسىڭ! قالاي اڭدايسىڭ! ءبىر داۋىس باعدانعا ۇكىم شىعارعانداي بولىپ ەستىلدى. نادانسىڭ، باعدان. نادان ەمەسسىڭ-اۋ، توپاسسىڭ. جول بويى ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاي، كۇرسىنۋمەن كەلدى. سونىسى ايتقانى ەمەس پە! كۇرەك ۇستاپ كەلە جاتىپ سولقىلداپ جىلادى. سونىسى تۇسىندىرگەنى ەمەس پە! ەگەر دە سەن توپاس بولماساڭ، وتكەن جىلى كۇزدە وسى جامبىل ۆوكزالىندا اسپەتتى شىعارىپ سالعانداردىڭ:
«اسپەت، رەنجىمە، ومىردە نە بولمايدى!» — دەگەن سوزدەرىنەن-اق اسپەت باسىندا ءبىر قايعىنىڭ بارىن سەزگەن بولار ەدىڭ عوي. ەڭ بولماسا، «ايشا ءبيبى» كارتيناسىنىڭ قابىرعادان الىنىپ قالۋى: «ۇزاق ءبىر حيكايا»، — دەمەپ پە ەدى. سەن ونى ءوزىڭنىڭ ءوزىمشىل دە كۇدىككە تولى سەكەمشىل كوڭىلىڭە باعىپ: «ۇناماعان سوڭ الىپ تاستاعان عوي»، — دەپ جورىعانسىڭ. انە، ناداندىق قايدا! «ۇزاق ءبىر حيكايا»، — دەپ كۇرسىنىپ ايتسا، ۇناماعاندىعى ەمەس، باسقا ءبىر سەبەبى بولعانى دا. سوعان دا ۇڭىلە المادىڭ عوي. توپاستىق بولماسا بۇل نە؟
جەر سىز ەكەن، سونى سەزگەن باعدان تۇرەگەلدى. ءوزىن-وزى «نادان»، «توپاس» دەپ قانشا جەرلەسە دە ونەر ادامىنىڭ بارىنە ءتان ءبىر السىزدىك وسى جەردە ايشا بيبىگە بايلانىستى تاعى بەل الىپ كەتتى. دەگەنمەن نەگە ۇزاق حيكايا؟ سونىڭ سىرىن اشسا، وسى ءۇي عانا اشا الادى. تاعى ءبىر داۋىس ونىڭ بوس دالباسا. قايتسەڭ دە قارالى قالعان، ءوزىڭ جابىرلەگەن اسپەتتى تاپ. اياعىنا جىعىل. كەشىرىم سۇرا. «اپكەسى جالعىز» دەگەن بالا ءسوزى قامشى بولدى ما، باعدان اقىرىن جۇرسەم اينىپ قالارمىن دەگەندەي، قاتتىراق باسىپ كەلىپ شاباقتارى ءتۇسىپ قاۋساپ تۇرعان قاقپانى اشتى...
الدان جۋانتىق كەلگەن الاسا بويلى، قىسىق كوز ورتا جاستاعى ايەل شىقتى. التىن دەگەنى وسى بولسا كەرەك.
— كىرىڭىز، — دەدى ول قىسىلىڭقىراعاندىقتان ەسىك كوزىندە تۇرىپ قالعان باعدانعا.
— جوق، مەن ءبىر ساتكە عانا...
— ءبىر ءسات پە، ەكى ءسات پە، كەلگەننەن سوڭ ەسىك كوزىندە تۇرماڭىز. بىلاي شىعىڭىز.
بايقايدى، التىن دەگەنى دۇرىس ادام. باعدان تورگى بولمەگە ءوتتى. جۇپىنى ءۇي. جۇپىنى تەمىر كەرەۋەت. قابىرعاعا كونەلەۋ كىلەم ۇستالعان. ءۇستىن كىر باسقان كونە ديۆان. ستول، ورىندىقتار دا ساننەن الدەقاشان شىعىپ قالعان ەسكى دۇنيەلەر... ءبىراق باعدان كوزى ولارعا ەمەس، اۋىز ءۇي، تور ۇيلەردىڭ قابىرعالارىنداعى ءجيى ءىلىنىپ، كەيىن الىنىپ قالعان كارتينا — سۋرەتتەردىڭ ايقىن ساقتالعان تاڭبالارىنا ءتۇستى. «وسىنىڭ ءبىر جەرىندە ايشا ءبيبى دە تۇردى-اۋ ءبىر كەزدە»، — دەپ ويلادى باعدان.
كەلە سالىپ، وتىرماي جاتىپ جالاڭاش قابىرعالارعا سۇزىلە قاراعان باعدان مىنەزىن ەرسى سانادى ما، ءۇي يەسى ءۇن قاتتى:
— ال، شىراعىم، جاي ءجۇرسىڭ بە؟
باعدان الدىمەن «جاي» دەپ قالدى دا تەز تۇزەلدى.
— ماعان اسپەت كەرەك ەدى...
— اسپەت كەتىپ قالدى عوي...
— كەتىپ قالدى؟ — دەپ تاڭداندى باعدان. — قايدا؟
ايەل: «دەنىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ»، — دەگەندەي سۇرانا قارادى.
— قايدا بولۋشى ەدى، الماتىعا. تاڭعى التىداعى اۆتوبۋسپەن كەتتى.
— اپىر... راي، ءا؟..
ءۇي يەسى: «ەندى نە دەر ەكەن؟» — دەدى مە، ءۇنسىز قالدى.
ەندى نە ايتۋدىڭ ءجونىن تابا الماعان باعدان كوپ قينالىپ بارىپ:
— ال جاقسى، اپاسى... — دەپ ورنىنان تۇرا بەردى.
— ءيا، شىراعىم، اسپەت تانىسىڭ با ەدى؟
— ءيا، تانىسىم... بىلتىر كونسەرۆاتورياعا كەلىپ تۇسەم دەگەندە... — دەپ ار جاعىندا تاعى نە ايتۋدىڭ ءجونىن بىلە الماي ءمۇدىرىپ قالدى.
ءۇي يەسى ءىلىپ اكەتتى:
— ە، ءبىر جىگىت تۇسىرەم دەپ ۋادە بەرىپ ەدى، قولىنان كەلمەي قالدى، — دەپ ەدى. سول سەن ەكەنسىڭ عوي، شىراعىم.
سۋعا كەتكەن تال قارمايدىنىڭ كەرى.
— ءيا، سول مەن...
ءۇي يەسى ءجىبيىن دەدى.
— ءيا، شىراعىم، سەنەن جازىق جوق. بارىڭدى سالىپسىڭ. كونبەگەن انا شۇبار بەت كورىنەدى عوي؟..
— ءيا، سول... جەڭگەسى. ۇمىتپاسام، ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز وسى التىن عوي؟..
— ءيا، التىن... — التىن جادىراي ءتۇستى.
باعدان وزىنە-وزى كەلە باستادى.
— اسپەت ءسىزدى اۋزىنان تاستاماپ ەدى سول كەزدە. التىن دەسە، التىن... تۋعان انام سەكىلدى. وسىندا كەلگەنىم سول كىسىنىڭ ارقاسى... شىنتۋايتقا بارعاندا ءىنىسىن ەمەس، مەنى جاقتايتىن... جاسسىڭ ءالى، وقى... كىسى بول... بالاڭدى مەن اسىرايمىن... — ءسوزى وسى.
— راس، راس... — دەپ التىن كوزىن ءسۇرتتى. - ءبىر وتىرىگى جوق. ونى ءىنىم دەپ قالاي جاقتايىن، ءىسى قيسىق بولسا... مۇنى كەلىنىم دەپ قالاي جاماندايىن، ءىسى مەن مىنەز-قۇلقىنان ءبىر ءمىن تاپپاسام... «ادام - سىيلاعاننىڭ ق ۇلى» ەمەس پە. «قارىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەگەن - بىلىمسىزدىكتەن تۋعان ءسوز، شىراعىم.
ءوزى قۋ بولماسا دا، وڭاي جەردەن قۋلىق جاساپ، ول قۋلىعى ويدا جوقتا جۇزەگە اسىپ كەتكەن سوڭ، باعدان ەركىنسي سويلەدى:
— سونشاما نە ءبۇلدىردى اق داۋلەت، الىپ قالۋعا بولمادى ما؟
— ويباي، شىراعىم-اي، الىپ قالمايىق دەدىك پە. اسپەتجان ەكەۋمىز جاقسىسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرىپ، كىرىسىپ-اق باقتىق قوي... بولمادى عوي.
باعدان بىلەتىن ادام سەكىلدى:
— سوندا دا ءىشۋىن قويمادى؟.. — دەپ قويدى.
التىن كوزىنە تاعى جاس الدى.
— قويمادى عوي، بايعۇس بالا... قويا المادى. جاي ءىشىپ كەلسە ءبىر ءسارى. دۇنيەنى قىرىپ-جويىپ كەلەدى عوي. اسپەتكە بولىساسىڭ دەپ ءتىپتى ماعان دا ءتىل تيگىزۋگە دەيىن باردى. ال ول بايعۇستا تۇك جازىق جوق. جۇمىسىنا ۋاقىتىندا بارادى. ۋاقىتىندا جۇمىسىنان كەلەدى. سودان كەيىن زارىعىپ اق داۋلەتتى كۇتەدى. الدانىنا قارايدى.
باعدان شوشىپ كەتتى.
— الدان؟!
— ءيا، الدان ەدى اتى. مەن قويىپ ەدىم ول اتتى. ون سەگىزىمدە تۇرمىسقا شىقتىم. ەكى اي وتاسپاستان سوعىس باستالدى. كۇيەۋىم مايداندا قازا بولدى. سودان كەيىن بالا سۇيمەك تۇگىل جار قۇشاعى دەگەندى دە كورگەن جوقپىن، شىراعىم. اكەمىز دە مايداننان ورالعان جوق. سوعىس باستالعان جىلى ىشتە قالعان وسى ءىنىم اق داۋلەت ەدى. بۇل دۇنيەگە كەلىسىمەن انامىز دا دۇنيە سالدى. سوسىن مەن وسى بالاعا انا ورنىنا انا بولىپ وتىرىپ قالعان ەدىم... ايتەۋىر ون كلاستىق ءبىلىمىم بار عوي. اۋەلى كولحوزدا ەسەپشى بولدىم. سودان باستاۋىش كلاسقا ساباق تا بەردىم. جەتكىزدىم، ادام ەتتىم. وسى جامبىلداعى سۋ شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن ءبىتىردى. وبالى نەشىك، جاقسى ءبىتىردى. جاقسى وقىعانى سونداي، سوڭعى كۋرسىندا عىلىمي كومانديروۆكامەن موسكۆاعا دا باردى. سول جولى عوي اسپەتجانمەن كەزدەسكەنى. ول وندا مگۋ-دىڭ فيلوسوفيا فاكۋلتەتىنىڭ ەكىنشى كۋرسىندا وقيدى ەكەن. وقۋىن تاستاپ اق داۋلەتىمە ەرىپ كەلدى. «ءبىر جىلعا اكادەميالىق دەمالىس الدىم. كەلەر جىلى قايتا بارىپ تۇسەم عوي»، — دەپ كەلگەن. قايدان ءتۇسسىن، «ۇيدەگى كوڭىلدى بازارداعى نارىق بۇزادى» دەمەي مە، كەلەر جىلى نارەستەلى بولدى. جورگەك ءيىسىن سەزبەگەن باسىم الدانىشىم بولسىن دەپ اتىن الداپ قويىپ، باۋىرىما سالىپ ەدىم، مىنە، ودان دا ايرىلىپ قالدىم. — التىن سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. جالعىز قالعان ايەل تاعدىرى اسەرلەندىردى مە، الدە اسپەت تاعدىرى باتتى ما، باعداننىڭ دا كوزىنە مولتەڭدەپ جاس كەلىپ قالدى.
— سابىر ەتىڭىز...
— سابىر ەتپەگەندە نە شارام بار؟! — دەپ التىن ەندى بەتىن شالىسىمەن باسىپ ءۇنسىز جىلادى.
اراق ىشسە دە، اق داۋلەتتىڭ نە قىلمىس ءۇشىن جازالانعانىن بىلمەيتىن باعدان تاعى جىمبا جولدادى:
— اق داۋلەتتى اقتاپ الۋعا بولماي ما ءوزى؟
— اقتايتىنداي قىلمىسى دا جوق قوي ول سورلىنىڭ. وتكەن قىستا شىعارىپ تا العانمىن. جۇمىسقا دا ورنالاستى. «ەندى ىشپەيمىن»، — دەپ انت-سۋ دا ءىشتى. ءىشۋىن قويسا، قايتىپ كەلەم دەگەن اسپەتتەن دە حابار كەلدى. ءبىراق ءىنىمنىڭ ۋادەسى ون-اق كۇنگە جەتتى عوي...
بار جاعدايعا قانعان باعدان كەتۋگە بەت الدى.
— سوزگە الداندىرىپ قالىپپىن عوي. ەڭ بولماسا، شاي ءىشىپ كەت، شىراعىم.
— راقمەت، اپاسى. اسىعىس ەدىم...
— ءۇي وسى، شىراعىم، جولىڭ ءتۇسىپ الدا-جالدا كەلە قالساڭ، قايىرىلا كەت... — دەدى التىن. سودان كەيىن از كىدىرىپ، ار جاعىنان توگىلىپ كەلىپ قالعان كوز جاسىن كۇش سالىپ توقتاتتى دا: — اسپەتجان كەلىنىم ەمەس، بىرگە تۋعان سىڭلىمدەي، نەسىن ايتاسىڭ، بالامداي بولىپ كەتىپ ەدى. سورلى بولىپ قالماسىن، كوز قىرىڭدى سالا جۇرگەيسىڭ... — دەپ بوزداپ قويا بەردى.
نە عاجاپ؟! جاعاسى جايلاۋ توق كوڭىلدىڭ ءبىر كۇيتىن عانا قۋالاپ كەلگەن باعدان دا جوق جەردەن قاسىرەت ارقالاپ، كوز جاسىنا يە بولا الماي قالدى:
— التىن اپا، وزىڭىزدەي كورىڭىز. شامام كەلگەنشە كومەگىمدى اياماسپىن...
وسىنى ايتىپ باعدان ورنىنان كوتەرىلىپ، اۋىزعى بولمەگە ءوتتى دە، تۇرىپ قالدى تەمىر كەرەۋەت پەن بەتىنە جارىق تۇسكەن گاردەروب، سىرى تايعان ەتاجەركالاردىڭ ارتى تولعان سۋرەت كەنەرەلەرى. كاسىبي كوز سونى بىردەن شالدى.
— التىن اپاسى، وسىنشاما كوپ كەنەرەلەر قايدان كەلگەن؟
— وي، شىراعىم-اي ول ءبىر حيكايا عوي...
— قانداي حيكايا؟
— اسپەت كەلىنىم جيناعان كارتينالار ەدى... اق داۋلەت ماس بولىپ كەلىپ ءبىر كەشتە تالقانىن شىعاردى.
«وسىنىڭ ىشىندە ايشا ءبيبى دە بار-اۋ»، — دەگەن وي بيلەگەن باعدان:
— كورۋگە بولا ما؟ — دەپ سۇرادى.
— كورگىڭ كەلسە، كورە عوي. نە تامتىعى قالدى دەيسىڭ، ءبىراق.
باعدان ەندى قىسىلعان جوق، ەركىنىرەك باسىپ باردى دا، بىرتىندەپ كوتەرە باستادى. دجوردجونە. «يۋديف». — ايقىش-ۇيقىش سالعان پىشاق تاڭباسى. رۋبەنس. «تەلپەك كيگەن ايەل». - قيالاتىپ ءبىر تارتىلعان. رەمبرانت. «دانايا». — كولدەنەڭىنەن ءۇش تارتىلعان. رەپين. «قاھار يۆان جانە ونىڭ بالاسى». — پىشاق ءىزى قاھار يۆاننىڭ ماڭداي تۇسىنان ءتيىپتى.
— قۇداي-اۋ، مىناۋىڭ قۇددى بالاشوۆ قوي.
— بالاشوۆىڭ كىم، شىراعىم؟ اق داۋلەت دە، - دەدى تۇسىنبەگەن التىن.
باعدان ءتۇسىندىرىپ الەك:
— رەپيننىڭ ترەتياكوۆ گالەرەياسىندا ءىلۋلى تۇرعان وسى كارتيناسىنا قاراپ تۇرىپ بالاشوۆ دەگەن ءبىر ورىس وفيسەرى: «سۇمىراي»، - دەپ قانجار سىلتەگەن عوي...
— ءيا، سول بالاشوۆىڭ ەندەشە...
باعدان كەلەسى كەنەرەنى كوتەردى. باعدان شايمۇراتوۆ. «ايشا ءبيبى». — ايقىش-ۇيقىش جەتى-سەگىز سىزىق تۇسكەن. باعدان كەنەرەنى قولىنا ۇستاپ تۇرىپ قالدى:
— الا-بوتەن تىلگىلەيتىن بۇل سۋرەتتىڭ نە جازىعى بار ەدى؟
— وعان كىنالى مەن، شىراعىم... - دەپ ءمۇدىردى التىن.
— ءقايتىپ؟
— ەڭ بولماسا، مىنا ايشا اناڭا قول تيگىزبە، — دەپ ەدىم، سوعان ەرەگىسىپ جاساعانى...
باعدان ءارى قازبالامادى. قولىنا جۇققان شاڭدى كەتىرمەك بولىپ، الاقانىن شاپالاقتادى دا، سىرتقا شىقتى.
— ال ساۋ بولىڭىز، التىن اپا.
— ساۋ بول، شىراعىم...
ەكىنشى ۇيدەن اينالا بەرگەندە اڭدىپ تۇرعانداي الدىنان جۇگىرىپ كوپجاسار شىقتى.
— اعاتاي، توقتاڭىز...
باعدان تەجەمەنى باستى.
— انا بالا بار عوي ءبارىبىر ولەتىن ەدى...
تۇسىنبەگەن باعدان:
— نەگە؟ — دەپ سۇرادى.
كوپجاسار ماشينا ەسىگىنەن ىشىنە ءۇڭىلدى:
— جۇرت ايتادى...
— جۇرت نە دەپ ايتادى؟
— كوپجاسار بىرەۋ-مىرەۋ ەستىپ قالماسىن دەگەندەي ۇڭىلە ءتۇستى.
— الدان بىتەردە اسپەت جەڭگەم جىلان ەتىنە جەرىك بولعان...
باعدان تۇك ايتپادى. ەستىمەگەن بولدى دا جۇرە بەردى.
قارايلار ەشتەڭە قالعان جوق. ەندىگى بەت - الماتى. ءجۇرىپ كەلەدى. ويلاپ كەلەدى.
مۇنى جۇرتتان ارتىق ساناسا، ارتىق ساناپ، اسىرا باعالاعاندىقتان عانا قولقا سالعان بولسا، ءوز جايىن نەلىكتەن جاسىردى؟ «باعدان اعا، مەنىڭ ءحالىم وسىنداي، كەلە جاتقان سەبەبىم مىناداي»، - دەپ جول ۇستىندە شىنىن ايتسا، باعدان جىبەرگەن قاتەلىكتىڭ ءبىرى دە بولماس ەدى عوي. سۇپ-سۇلۋ، تاپ-تازا قالاي الىپ كەلسە، باعدان ونى ءدال سولاي تاپ-تازا، سۇپ-سۇلۋ كۇيىندە الىپ قايتار ەدى. نەگە جاسىردى؟ نەلىكتەن باعدان بۇل شىندىقتى كولدەنەڭ ادامداردان ەستىدى؟ الدە شىنىمدى ايتام دەپ، سىرىمدى اشىپ الام با دەپ قورىقتى ما؟ ءبىر عاجابى — باعدان اسپەتكە شاڭ جۋىتار ەمەس. تەرەڭىرەك ويلاپ قاراسا جاڭاعى سۇراقتارعا تاپقان جاۋابى مۇنىڭ ءوز پايداسىنا ەمەس، اسپەت پايداسىنا شەشىلىپ جاتقانىن انىقتادى. وسى اسپەت تاقىلەتتەس ادامدار بولادى - ءوز باسىنىڭ جايىن ايتىپ، شاشىلا بەرمەيتىن ادامدار. وندايلار ءولىپ بارا جاتسا دا شاعىنبايدى، بىرەۋگە سابىت تا سالمايدى. مال باققان قازاق اۋلىندا تۋىپ، مال جايىن جاقسى بىلگەندىكتەن بە باعداننىڭ ەسىنە جىلقى مالى ءتۇستى. وسى ءبىر سۇلۋ جانۋار تورت اياعىن بايلاپ-ماتاپ، باۋىزداپ جاتقاندا دىبىس شىعارماق تۇگىل تۇياعىن دا سەرىپپەيدى. كەرەمەت ەمەس پە؟ اسىلى، شاعىنباۋ، مەن وسىنداي بولىپ قالدىم دەپ بايبالام سالىپ، بىرەۋگە مىندەتسىمەۋ -اسىلدىقتىڭ بەلگىسى. كىم ءبىلسىن جوق جەردە جۇرەگى تىلگىلەنىپ، كوڭىلى قۇلازىپ، كەڭ مۇحيتتىڭ ءبىر قيىرىندا، اپاتقا ۇشىراعان كەمەدەن ۇشىپ تۇسكەن سەكىلدەنىپ باعداننىڭ ءمۇساپىر بولىپ قالۋى - اسپەتتىڭ وسى ءبىر مىنەزىنەن شىعار. ەگەر ول بىلتىر كەزدەسكەن بويدا ءوز ءحالىن پاش ەتىپ، بۇل مۇسىركەسە ەكەن، اياسا ەكەن دەپ ارزان ەسەپ قۇرسا، باعدان مۇمكىن وسىنشاما قينالماعان دا بولار ما ەدى، الدە قايتەر ەدى؟ دانىشپان لەوناردو دا ءۆينچيدىڭ «دجوكونداسى» كورەرمەندەرىن تابىندىرعانىنا بەس ءجۇز جىل. وسى ءبىر جارتى مىڭ جىل بويىندا ادامزات اۋلەتىنىڭ وعان دەگەن ماحابباتىنىڭ اينىماي، سۋىماي كەلە جاتقان سىرى نەدە؟! ونىڭ سىرى موننا ليزانىڭ جۇمباقتىعىندا ەمەس پە ەكەن؟ سول بەس ءجۇز جىل بويى شەشۋى تابىلماعان ءبىتىمسىز ءبىر داۋ بار. موننا ليزا كۇلىپ تۇر ما؟ الدە موننا ليزا كۇلمەي تۇر ما؟ مىنا كەرەمەتتى قاراڭىز. سول بەس ءجۇز جىل ىشىندە ورتا ەسەپپەن جيىرما بۋىن اۋىسقان ەكەن. سونىڭ ءبىر دە ءبىرى جاۋاپ بەرە الماعان سۇراق. بىلاي قاراساڭ ادامنىڭ كۇلگەن، كۇلمەگەندىگىن ايىرۋدا نەندەي قيىندىق بار! كۇلگەن، كۇلمەگەنىڭىزدى كەرەك دەسەڭ بەسىكتەگى بالا دا ايىرا الماي ما؟ نە عاجايىپ بۇل سوندا؟ بۇل عاجايىپتىڭ كىلتى - موننا ليزانىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ توماعا تۇيىق، جۇمباقتىعىندا دەپ ءبىلىڭىز. سول سەبەپتى موننو ليزانى ءتۇسىنۋ ءوز كوڭىل كۇيىڭە بايلانىستى. ءبىر كەلىپ قارادىڭىز. دجوكوندا سىزگە ميىعىنان كۇلىپ جىميىپ تۇر. اينالا بەرىپ قايتا ءۇڭىلىڭىزشى جوق، دجوكوندا جىميىپ تۇرماعان ەكەن، ۇستىڭنەن قاراپ، «نەتكەن سورلى ەدىڭدەر»، — دەپ مازاقتاپ تۇر ەكەن... ال ءتۇسىنىپ كور... سول سەكىلدى قۇلاي بەرىلگەن كوڭىلدىڭ دە سىرى مىنە اسپەتتىڭ وسى جۇمباقتىعىندا جاتىر. نە سۇمدىق؟ «جىلان جەگىم كەلەدى»، — دەدى-اۋ! تاعى دا جەرىك ەمەس پە ەكەن؟ ءبىراق بۇل كۇدىكتە نەگىز جوعىنا كەشەگى اسپەت ايتقان سوزدەردى سارالاي كەلىپ كوزى جەتتى: «ويناپ ايتقام. جىلان جەيتىن جەرىك ەمەسپىن»، — دەدى ەمەس پە. باعدان وزىنە-وزى رازى بولماي بەتىن تىرجيتتى. باعدان سەن ءوزىڭ نە بولىپ كەتكەنسىڭ، تازا جەردەن قوقىس ىزدەيسىڭ. پاسىقتىق قوي. مۇنىڭ قالاي، جىگىتىم؟! — جىگىت ويى ەندى كولەڭكەدەن شىعىپ نۇرلى، ساۋلەلى ءبىر جاعاعا قاراي بەت الدى. كەشە ماۋسىمبەك ۇيىندە نەگە وڭاشا قالعىڭ كەلمەدى وسى؟ جالعىزدىقتان ۇرەيىڭ ۇشقان سەبەبى نە؟ ماۋسىمبەكتى ساعىنىپ كەلگەن جوق ەدىڭ عوي. سويتسە دە قاسىڭدا قالدىردىڭ. سەبەپ؟ سەبەبى - وڭاشا قالساڭ، اسپەتتى ويلار ەدىڭ. ءوز بىلمەستىگىڭمەن ءوز جۇرەگىڭە ءوزىڭ سالعان جارا بار ەدى. سول سىزداتىپ اۋىرتاتىن ەدى. سەن سودان قورىقتىڭ. ەندەشە ءدال وسىنداي سەزىم اسپەت باسىندا دا بار ەدى عوي. ول جالعىزدىقتان قورىققان ەدى عوي. وتىرىك كۇلگەنى، ايشا بيبىگە شاقىرعانى، سۋعا تۇسكەنى، جىلان تاۋىپ بەر دەپ جەتەلەپ كەتكەنى... ءبارى-بارى ءوزىنىڭ انا قايعىلى، مۇشكىل ءحالىن ءبىر ءسات بولسا دا ۇمىتۋ ەدى عوي. قايعىمدى ۇمىتتىرار، الدانىشىم بولار دەپ، ساعان قول سوزىپ ەدى عوي. سەن بولساڭ سول ءۇمىتتىڭ بيىگىنەن تابىلۋدىڭ ورنىنا، كوپ ناداننىڭ ءبىرى بولدىڭ دا، سازداپ اياقتىڭ استىندا جاتتىڭ. باعدان جۇرەگى سازىپ تاعى اۋىرا باستادى. تۋ سىرتى شىمىرلاي مۇزداپ، ماڭدايىنان شىپ-شىپ سالقىن تەر شىقتى. جەر تابانىن سۋىرىپ، اسفالت جولدى دوڭعالاعىنا بۇكتەپ سالىپ، زىرلاپ كەلە جاتقان كىشكەنە ماشينا جولدان بۇرىلا بەرىپ كىلت توقتادى. سىرتقا كوتەرىلگەن باعدان كەۋدەسىن جەلگە بەرىپ، تەرەڭ دەم الدى. ءبىراز جەلپىنىپ، ولاي-بۇلاي جۇگىردى دە، سودان كەيىن:
— الماتىعا بارعان سوڭ قايتسەم دە ىزدەپ تابۋىم كەرەك اسپەتتى، — دەگەن بايلام جاساپ، ماشيناسىنا وتىردى.
«تابام»، — دەپ، باعدان قانشا قاداپ ايتسا دا اسپەت، ءبىراق تاپتىرمادى. كونسەرۆاتورياعا بارعىشتادى. كەزدەسىپ قالماس پا ەكەن دەپ كوشە كەزدى. اسپەت جۇمىس ىستەي الادى-اۋ دەگەن ءار قيلى مەكەمەلەردە بولدى. ۋنيۆەرسيتەت پەن ينستيتۋتتاردىڭ، عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۇيلەرىن شارلادى. بالالار باقشاسىنا، مەكتەپتەرگە تەلەفون سوقتى. بارىنەن ەستىلەر جاۋاپ بىرەۋ-اق: «قۇرمانتايەۆا اسپەت؟ جوق، ونداي ادام ىستەمەيدى مۇندا». «ءوزى حابارلاسىپ قالماس پا ەكەن؟» — دەپ ۇيدە دە، شەبەرحاناسىندا دا ۇزىن شنۋر جالعاپ، تەلەفوندى قاسىنا دا قويىپ ءجۇردى. ءبارى زايعى.
ءبىر رەتتە شەبەرحانادا وتىرعان. جۇمىسى تۇسكىرى جۇرمەي، ءبىر تۇسىرگەن بوياۋى وزىنە ۇناماعان سوڭ سىپىرىپ تاستاپ، قايتا-قايتا جازىپ كۇيزەلىڭكىرەپ وتىرعان-دى. كەنەت تەلەفون شىلدىرلادى. ايەل داۋسى. باعداننىڭ جۇرەگى تۋلاپ كەتتى.
— نە ىستەپ وتىرسىڭ؟
باعدان كەشەۋلەپ بارىپ ايىردى ءوز ايەلى، ءساليما.
— نەمەنە، اسىق ويناپ وتىر دەيسىڭ بە، جۇمىس ىستەپ... — دەپ اشۋلاندى باعدان.
— مەن ءقازىر بارام، — دەپ ءساليما تەلەفون ترۋبكاسىن سالدى.
باعدان «امانشىلىق پا؟» — دەمەكشى ەدى، ۇلگىرە المادى.
شەبەرحانا ماڭىنا ونشا كوپ ات ءىزىن سالا بەرمەيتىن ايەلىنىڭ مىنا مىنەزىنە تاڭدانعان باعدان جۇمىسىنا قايتا كىرىستى. ارادا قانشا ۋاقىت ءوتتى، كىم ءبىلسىن، ءبىر كەزدە ءساليمانىڭ داۋسى شىقتى:
— كانە، قانشىعى قايدا ءوزىنىڭ؟
— قانشىعى نەسى؟
ءساليما باس جوق، كوز جوق قۋىس - قۋىستى تىمىسكىلەي باستادى.
— اۋ، باتىرەكەسى، نە ىزدەپ ءجۇرسىڭ؟
— الگى قانشىقتى.
— قانشىعىڭ نە؟ يت پە؟
— قوي، جىگىتىم، ويىندى.
تاتۋ سەميانى بۇزىپ، ءساليما ەكەۋىنىڭ اراسىنا وت جاعۋشى بىرەۋ بارىن باعدان ەندى اڭعاردى. قاي سۋرەتشى بولماسىن، ءوز شەبەرحاناسىنا جازۋ نيەتىمەن كىمدى قالاسا سونى اكەلە الادى. ازداعان وزىمشىلدىگى، جونىپ تاستايتىنداي عانا قيسىقتىعى بولعانىمەن، «ال كەتتىمى» جوق، الدى كەڭ، نەگىزى مومىن، بار تىلەۋىن بالا باقسام، باعدانعا قىزمەت ىستەسەم دەگەن نيەتكە باعىندىرعان ءساليما ونى جاقسى بىلەتىن، جاقسى تۇسىنەتىن. سونى بىلە تۇرا، تۇسىنە تۇرا كەلىپ تۇر. ولاي بولسا، ازعىرىندى، وسەك اسەرى ويساڭ دا مىقتى. اۋەلى شامدانىڭقىراپ قالعان باعدان نەگىزى اڭقاۋ، سەنگىش ايەلىنىڭ ءمۇلت جىبەرىپ العانىنا كۇلدى.
— ونداي سەنبەستىگىن بولادى ەكەن، «ءقازىر بارام»، — دەپ تەلەفون نەگە سوقتىڭ؟ ۇندەمەي كەلىپ ۇستىمنەن تۇسپەيسىڭ بە! سەن كەلەم دەگەن سوڭ قويا بەردىم...
ءساليما نە دەرىن بىلمەي اڭىرىپ قالدى.
— قويشى، ويىنىڭ قالمايدى ەكەن وسى سەنىڭ...
— وسىنداي ويىن بولا ما؟ سەنبەسىڭ بار، تەلەفون سوقپا، بارام دەمە. اڭدىپ ءجۇر دە، ۇندەمەي باس. ءجونى وسى. تەرىس دەشى، كانە؟
ۇندەي الماعان ءساليما تەرەزە جاقتاعى كۋشەتكاعا بارىپ وتىردى. سول جايدى پايدالاندى ما، باعدان ەندى ازداپ اقىلگويسىڭكىرەي سويلەدى.
— بىزدە ءقازىر ءبارى بار، بالا بار، ءۇي-جاي بار. اقشامىز دا بار.
باعدانىڭنىڭ اتاق-داڭقى ءوز الدىنا. ول ءقازىر حالىققا تانىلىپ قالعان ەل ادامى. مۇمكىن بىرەۋلەرگە تاتۋلىقپەن كۇن كەشىپ كەلە جاتقان وسى ءومىرىمىز ۇنامايتىن شىعار. ارامىزعا وت جاعىپ، ارازداستىرىپ جىبەرسەك دەيتىن شىعار.
— جوق، قايتا جاقسى بولسىن دەگەنى.
— جاقسى بولسىن دەگەندەر وسىلاي جاسار ما؟ سەنى ماعان جانى اشىعانسىپ شاپتاسا — كور سوقىر، ناداندىعى. ال ءبىلىپ شاپتاسا — زالىمدىعى. قايسىسى بولسىن جاقسى ەمەس. ونەر ادامى قاي زاماندا بولماسىن وسەك سىرىعىنىڭ ۇشىندا جۇرگەن. توعىشارلار وسەگىنىڭ سىرىعى. سول وسەكتىڭ سويىل سوعارى ءوزىڭ بولساڭ، ول مەنىڭ عانا ەمەس، سەنىڭ دە باقىتسىزدىعىڭ عوي... «جامان ايتپاي جاقسى جوق»، سونداي باقىتسىزدىققا دۋشار بولا قالساڭ، جاڭاعى «جانى اشىمپازدارىڭ» قول ۇشىن بەرەر مە ساعان؟ بەرمەيدى ەمەس، بەرە المايدى، بەرۋ قولىنان كەلمەيدى. كوپ بولسا، «الدا بايعۇس-اي»، — دەپ مۇسىركەيدى. تىلەيتىنىڭ وسى ما سوندا؟
ءسوز پارقىن تۇسىنە بىلەتىن ءساليما كۇرسىنىپ الدى دا:
— انا، اسپەت دەگەنىڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى.
باعدان ءمۇدىرىپ قالدى. قايدان ەستىدى؟ كىم ايتتى؟ ءتىپتى ەكەۋىنىڭ كەزدەسكەنىن ءتىرى جان كورگەن جوق قوي. ماۋسىمبەك اسپەتتى بىلگەن ەمەس. التىننان شىقتى دەۋگە، اۋىز بارمايدى. باعداننىڭ كىم ەكەنى ونىڭ تۇسىنە دە ەنبەگەن. كوپجاسار — بالا. قايدان شىقتى بۇل اڭگىمە؟ قايران.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
«سەن جۇرتتى تانىماساڭ دا، سەنى تانيتىن كوز كوپ»، — دەپ جورىعان باعدان:
— بىلمەسەم، نە دەپ ۇندەۋىم كەرەك؟ — دەدى تاڭدانعان بولىپ.
— بىلمەسەڭ، ءما، ەندەشە؟ — دەپ، ءساليما ءبىر قوماقتى قاعازدى باعدان الدىنا لاقتىرا سالدى.
اشىپ قاراسا، ۆاگون-رەستوراندا قىزعا بايقاتپاي وتىرىپ باعدان جاساعان اسپەت سۋرەتىنىڭ ەسكيزدەرى. ءبىر ەسكيزدىڭ استىندا: «اسپەت!» دەگەن ءوز قولى.
— ءيا، بۇل اسپەت، — دەدى ارى تازا باعدان.
— ونىڭ كىم؟ — دەپ تۇرمىن عوي مەن ساعان.
سەزد ساپارىنداعى البومدا وسىنداي قىرىق-ەلۋ ەسكيز بولاتىن. سونىڭ ىشىندە تولىپ جاتقان ايەلدەر دە بار ەدى. سول ەسكيزدەردىڭ ءبارىن بىلاي تاستاپ - اسپەتتى الىپ كەلگەنىنە مۇلدە قايران.
— مالشى مال باقپاسا، اڭشى اڭ اۋلاماسا، جازۋشى كىتاپ جازباسا، ولاردىڭ نەسى مالشى؟ نەسى اڭشى؟ نەسى جازۋشى؟ سونداي-اق كورگەن-بىلگەن كەزدەسكەن ادامدارىمدى البومىما تۇسىرمەسەم مەنىڭ قاي جەرىم سۋرەتشى؟ جول-جونەكەي كەزدەسكەندەردىڭ ءبىرى شىعار؟
— ويناما، شىنىڭدى ايت!
باعدان جالتارا سويلەدى.
— انا البوم ىشىندە تولىپ جاتقان بەينەلەر بار. سولاردىڭ بىرىنە سوقپاي، بۇل ەسكيزگە نەگە شۇيلىكتىڭ؟
— سەبەپ بار.
— قانداي؟
ەكەۋىڭ پوەزد رەستورانىندا بىرگە وتىرىپسىڭدار.
جامبىل ساپارىن ءبىلىپ قالدى ما دەپ سەكەم العان باعداننىڭ جۇرەگى ورنىنا تۇسەيىن دەدى.
— ونى كىم ايتتى؟
— كىم ايتقانىن قايتەسىڭ. اسپەت دەگەن كىم دەپ تۇرمىن عوي، سونى ءتۇسىندىر.
— اسپەت دەگەن بە؟.. سونىڭ كىم ەكەنىن ءوزىم دە جوندەپ بىلمەيمىن. تەگى، سول مەنىڭ ءوزىم بولسام كەرەك، — دەدى باعدان سالماقتى قالپىنا كەلىپ.
— وينايسىڭ، ءا؟.. — دەپ جىميدى اشۋى تارقاي باستاعان ءساليما.
— ويىن ەمەس، شىنىم. بايقايسىڭ با، الدىڭعى جىلى سەزگە بارىپ كەلگەننەن بەرى مەنىڭ تاقىرىبىم دا، ءستيلىم دە وزگەرە باستادى عوي. سول — اسپەتتىڭ ارقاسى. مەنىڭ كوزىم اشىلايىن دەدى، ءساليما. تەگى، كەمەلدىك كەلە جاتقان بولار...
ءساليما ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا، تاقىرىپ وزگەردى، ستيل وزگەردى دەگەن سوڭ با:
— وسى انا جىلعى ءبىر كارتيناڭ قايدا؟ — دەپ اشۋ ارازدىعى جوق سۇراق قويدى.
— قايسىسى؟
— الگى «ەگىن وراعى الدىندا...» دەگەن بە ەدى؟ بىردەمەلەرى ۇنامايدى، جوندەيمىن دەپ ءجۇرۋشى ەدىڭ عوي؟
— ءا، انا ءبىر كارتينا ما؟ جويىپ جىبەرگەنمىن.
ءساليما شوشىپ كەتتى.
— ءوزىڭدى تانىتاتىن دۇنيە ەمەس پە ەدى؟
— بۇگىن تانىتسا دا، ەرتەڭ قۇنى بولماي قالاتىن شىعارما ماعان ءقايبىر تۇپكىلىكتى بەدەل اپەرەر دەيسىڭ. بەدەل ەمەس، سابىننىڭ كوبىگى عوي ول. ءقازىر بۇرقىراپ تۇرعانىمەن ەرتەڭ جوق. سەن ەگەر اقىلدى بولساڭ، مەنىڭ بويىمداعى قۇداي بەرگەن تالانتتى سابىن كوپىرشىگىنە يتەرمەلەمە.
نەگىزگى ماماندىعى مۇعالىمدىك بولعانىمەن ءبىراز جىل ونەر ادامىنىڭ قاسىندا جۇرگەنىن تانىتىپ:
— بۇل جانردان نەگە شوشيسىڭ؟ تەك قانا پورترەتتەر جازىپ تا اتى شىققان سۋرەتشىلەر بار ەمەس پە؟ — دەپ داۋلاستى ءساليما.
— ول پورترەتتەردە ءومىر بار. ول كەلبەتتەردەن قايعى مەن قۋانىشتى دا، اقىل-وي، كەمەڭگەرلىكتى دە، اشۋ-ىزا مەن كۇلكىنى دە، جاقسىلىق پەن جامانشىلىقتى دا، قۋلىق پەن زىمياندىقتى دا، ءبارىن دە كورە الاسىڭ. ولار شىن كوركەم تۋىندىلار.
— ە، سەن دە ەندەشە سولاي ەتىپ جاز.
— جوق، ەگىنجاي ول پاليترانىڭ ورنى ەمەس، قالاي جازساڭ دا پلاكاتتىڭ اتى پلاكات.
ءساليما جىعىلا سويلەدى:
— كوزگە كوبىرەك ءتۇسسىن، اۋىزعا جيىرەك ىلىكسىن عوي مەنىكى...
— جوق، بۇل كوزگە ەرتەڭ تۇسپەيتىن، اۋىزعا ەرتەڭ ىلىكپەيتىندەردىڭ جولى. ارزان جول.
ءساليما ۇندەگەن جوق.
مىنە، جۇبايىمەن ەكەۋ ارا بولعان وسى اڭگىمەدەن كەيىن سەگىز جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. جىلدار قاراپ جاتپايدى. الدەنەلەردى الىپ، الدەنەلەردى سىيلاپ جاتىر. الارىن وپىرىپ، ويسىراتىپ بىردەن دە المايدى. ءسات سايىن، ساعات سايىن كۇن، اي سايىن جىمبا جولداپ الادى. سول الىستىڭ بەلگىسى — سامايعا كىرە باستادى. باسىندا نىسانا عوي دەپ جۇلىپ تاستاپ جۇرگەن باعدان جۇرە بارا الگى جىلى قۇرعىرلاردىڭ الىپ جاتقان بىردەمەلەرى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، مويىنسۇنا بەردى. اقىل-ويدىڭ توقتاسقانىن، تالانتتىڭ قالىپتاسقانىن تانىتىپ مۇرت قويدى. ءوزى اتجاقتى كەلگەن ءوڭىن اشىپ، سىندارلى ۇزىن بويىنا الدەبىر سۇيكىمدىلىك، ىرىلىك سىيلاعان كوپ قويۋ، قاپ-قارا ادەمى مۇرت. ءبىر كۇنى باعدان ايناعا قاراپ وتىرىپ، سول مۇرت اراسىندا دا جاسىرىنىپ جۇرگەن اق تالداردى كوردى. «ازىرگە جاسىرىنا تۇر. قايدا بارام دەيسىڭ، ەرتەڭ ءوزىڭ - اق شىعارسىڭ»، — دەپ كۇلگەن-دى. بۇل جىلداردىڭ ۇرلاعانى بولسا، سىيلاعانى الدەقايدا ەسەلى. الىپ-الىپ، ەسەسىنە تۇك بەرمەي قويسا قايتەر ەدىڭ؟ جاستىق داۋرەنى ءوتىپ،كەمەلدى كىسىلىك شاققا جەتكەن باعدان سونى شۇكىرشىلىك ەتەدى، ەڭ الدىمەن ول تاعى ءبىر ۇل بالا كوردى. «ايبارىمىز بولسىن دەپ اتىن ايبار قويايىق»، - دەدى باعدان. ءساليما قارسى بولعان جوق. بۇل - ونىڭ ومىردەگى تابىسى بولسا، ونەردەگى تابىس شە؟ اتاۋلى جىلدار باعداننىڭ قىل قالامىنان ءىرىلى-ۋاقتى ەلۋ-الپىس شىعارما تۋعىزدى. سونىڭ ىشىندە ون شاقتىسى ءىرى پولوتنو - اتاق پەن بەدەل اكەلىپ، باعدان داڭقىن قالىپتاستىرعان شىعارمالار. بۇرىنعى «جاس سۋرەتشى» دەگەن انىقتاما الدەقاشان ۇمىت بولعان-دى. ەندى باعدان فاميلياسىنا: «بەلگىلى سۋرەتشى»، «كورنەكتى سۋرەتشى»، «بەتكە ۇستار سۋرەتشى» - دەگەن انىقتامالار قوسارلانا جۇرەتىن بولدى. ايلا-قۋلىقسىز، ءوزىنىڭ ادال ەڭبەگى ارقاسىندا كوزى ءبىرشاما دۇرىس اشىلىپ، قيقىم ەسەپ، حالتۋرا دەگەنگە سوقپاي، ەكىنىڭ ءبىرى ءدال باسىپ تانىپ، تابا بەرە المايتىن شەبەرلىك اتتى جولعا اداسپاي تۇسكەن تالانتى ارقاسىندا جەتكەن انىقتامالار ول. شىن نادان، شىن توپاس ادام «مەن توپاسپىن» دەپ ءوزىنىڭ ونداي «قاسيەتىن» ەشقاشان دا مويىنداماق ەمەس قوي. ءبىر كەزدە اسا وزەنىنىڭ بويىندا اسپەتتەن ايىرىلىپ، كۇيزەلىپ قالعان باعدان ءوزىن-وزى «نادانسىڭ، باعدان، توپاسسىڭ»، — دەپ جەرلەسە، ول ونىڭ توپاستىعى ەمەس قايتا توپاس ەمەستىگى. قىز جانىنا تەرەڭ بويلاپ ۇڭىلە الماي، ءمۇلت جىبەرىپ العاندىعىنا بىلدىرگەن وكىنىشى عانا بولاتىن. زادىندا سەنگىش باعدان جاقسىلىق پەن جامانشىلىق جولى قاي جەردە ايىرىلىپ، دارىن مەن دارىنسىزدىقتىڭ، اۋىردىڭ ءۇستى، جەڭىلدىڭ استى دەگەندەردىڭ قاي جەردە جىكتەلەتىنىن «بىلەم» دەپ سەنىپ ايتار بولسا، ول اسپەتتىڭ ارقاسى. ەگەر ول بۇل كۇندە داڭقتى سۋرەتشى اتانسا سول داڭققا جەتۋ جولىندا ەكى-اق رەت كەزدەسسە دە، ونەرىنە ۇكىم شىعارىپ، جۇرەگىندە لەپتى تاڭبا، ءىز قالدىرىپ كەتكەن اسپەت اسەرىنىڭ ايرىقشا ەكەنىن ايقىن تۇسىنەدى. سودان با، جىلدار ءوتىپ جاتسا دا، اسپەتكە دەگەن ىستىق سەزىم ءورشىپ سالا بەرگەندەي: كەلىپ قالار، تەلەفون شىلدىراتىپ قالار، ءبىر جەردە بولماسا، ءبىر جەردە كورىنىپ قالار دەگەن ۇمىتپەن كۇن كەشكەن باعداننىڭ جولى تاعى دا جامبىل قالاسىنا ءتۇستى. ءبىراق اناداعىداي جان بالاسىنا ايتپاي ۇرلانىپ بارمادى. ۇزاق جىلعى جەمىستى ەڭبەكتىڭ ءتۇيىنى سەكىلدەندىرىپ، سوندا اشىلعان ءوز كورمەسىنە شاقىرىلىپ باردى.
ماۋسىمبەك باستاعان ءبىر توپ جاس جىگىتتەر قارسى الدى. ونەر ۇزەڭگىسىنە اياق سالساق پا دەگەن دامەلى جاستار. كورمە ورتالىقتاعى قازاق دراما تەاترىنىڭ فويەسىندە ۇيىمداستىرىلعان ەكەن. كەلگەن ادامداردا قيساپ جوق. باعدان شاراپاتى تەاتردىڭ وزىنە دە تيسە كەرەك. بۇرىن وينالىپ، ىعىر بولعان سپەكتاكلدەردىڭ وزىنە دە كەلۋشىلەر كوبەيگەن. مۇنىڭ ءبارى اۆتوردىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ ءۇشىن ءوسىرىپ ايتقان ءسوز ەمەس ەكەنىنە كوپ كەشىكپەي باعداننىڭ كوزى دە جەتتى. تەاتر توڭىرەگى قارا-قۇرا كىسىگە تولى. كۇيكى تىرلىكتە كەزدەسەتىن ءار قيلى ءومىر تاۋقىمەتىنەن ءبىرشاما بيىكتەپ، كوڭىل جۇدەتەر ۇساق-تۇيەكتىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، قوشەمەت پىراعىنا وتىرىپ قاناتتانىپ العان باعدان ءوزىن قارسى العان توپپەن فويەگە كىردى. ار جاقتان ازداپ قيىق پەن شەربيدىڭ ماتكەسىنە ۇقسايتىن سوپاق بەت ادەمى كەلىنشەك شىعىپ قارسى الدى:
— باعدان شايمۇراتوۆيچ، حوش كەلدىڭىز. كۇتۋلىمىز ءبىز ءسىزدى، — كورمە ديرەكتورى اننا ۆاسيليەۆنا دەگەن كىسى وسى ەكەن.
باعدان راحمەت، ىرزالىعىن تانىتىپ ىلگەرى ءوتتى. ءار كەزدە مۇنىڭ قيالىنان تۋىپ، مىنا ەكى قول ارقىلى دۇنيەگە كەلگەن سۋرەت - كارتينالارعا ۇڭىلە قاراعان جۇرت. ءبىر عاجابى، وسى ءبىر «گ» ارپىنە ۇقساس فويەنىڭ ەكى جاق قابىرعالارىنا ىلىنگەن سۋرەت - كارتينالاردىڭ بارىپ توعىسار جەرى - جاڭاعى «گ-نىڭ» شولاق جاعىنداعى كەڭ ماڭدايدى تۇگەل الىپ تۇرعان« ايشا ءبيبى» كارتيناسى ەكەن. كارتينا الدىندا ۇيمەلەگەندەردىڭ قارامى ءتىپتى ۇلكەن. قولىنا ميكروفون ۇستاعان ءتۇسىندىرۋشى ءسوزى ساڭق ەتتى:
— بۇل — قازاق سوۆەت بەينەلەۋ ونەرىندەگى ءىرى پولوتنولاردىڭ ءبىرى...
باعدان شەگىنىپ كەتەيىن دەپ ەدى، ماۋسىمبەك ونىڭ قولىنان ۇستاپ ىلگەرى سۇيرەدى:
— تىڭدا ءقازىر نە دەرىن...
— بۇل كارتينانىڭ قۇندىلىعى — وتكەن زاماننىڭ بۇگىنگى كۇنمەن ۇندەسىپ، تىلدەسىپ جاتقاندىعىندا. كارتينانىڭ فونىنا قاراڭىزدار مىنالار، مىنە، ايشا ءبيبىنى كورۋگە بارعان بۇگىنگى ەڭبەك ادامدارى. انا ارعى قىرقاداعى ەلەكتر لينياسى، جارتىلاي تۇمسىعى عانا كورىنگەن جەڭىل ماشينا.... بۇدان سەگىز ءجۇز وتىز جىل بۇرىن وتكەن ايشا ءبيبى انامىزدىڭ تۇسىنە دە ەنبەگەن جاڭالىق.
ءارى تىڭداۋعا باعداننىڭ ءداتى شىدامادى. ماۋسىمبەك قۇشاعىنان جۇلقىنا بوساندى دا، شەگىنىپ كەتتى. فويەنىڭ ەكىنشى زالىنا بۇرىلىپ، جاڭاعى تۇسىندىرۋشىدەن ءبىراز الىستاعان سوڭ، «بۇل نە بولدى؟» دەگەندەي سوڭىنان ەرە كەلگەن «شەربيدىڭ ماتكەسىنە»:
— وسى كارتينانى الىپ تاستاڭىزدارشى، — دەپ ءوتىندى.
ەشتەڭەگە تۇسىنبەگەن اننا ۆاسيليەۆنا تاڭىرقاي بەردى:
— ول نە دەگەنىڭىز، باعدان شايمۇراتوۆيچ، بۇكىل كورمەنىڭ كوركى عوي بۇل كارتينا، قالايشا الىپ تاستايمىز؟!
باسقا ەشتەڭە دەپ ءسوز قاتپاعان باعدان دالاعا شىقتى. سوڭىنان ەرگەن ماۋسىمبەك پەن تاعى ءبىر جاس جىگىتتەن:
— ماشينالارىڭ بار ما، قىدىرايىقشى؟ — دەپ سۇرادى.
— بار بولعاندا قانداي!
الگىندەي بولماي لىپ ەتىپ پۇشىق مۇرىن ءبىر ماشينا كەلدى. شوفەردەن رۇقسات الىپ رۋلگە وتىرعان باعدان ەسكى جولدى ۇمىتپاعان ەكەن، ءبىر كوشەدەن ەكىنشىگە، ودان ۇشىنشىگە، ءتورتىنشى كوشەگە ءوتىپ اقىرى اياعى ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. ءبىراق داربازا، قاقپا دا، ءۇيدىڭ ءوزى مەن قورشاۋى دا وزگەرىپ، جاڭارىپ كەتكەن. «دۇرىس كەلدىم بە ءوزى؟ — دەپ كۇدىكتەنىپ ەدى، باياعىدا ءوزى اسپەتپەن بىرگە كولەڭكەسىندە وتىرىپ دەمالعىسى كەلگەن تەرەككە، سونىڭ ار جاعىنداعى كوپجاسار بالانىڭ ۇيىنە قاراپ كوڭىلى ورنىنا ءتۇستى. سويتسە دە، جاڭارىپ، وزگەرىپ كەتكەن ۇيگە كىرگىسى كەلمەدى دە، قاسىندا وتىرعان شوفەر جىگىتتەن:
— مىناۋ ۇيدە كوپجاسار دەگەن بالا تۇرادى. سونى شاقىرىپ شىعا قويشى، - دەپ ءوتىندى.
جۇگىرىپ كەتكەن جىگىت وزىنەن دە زور ءبىر جىگىتتى ەرتىپ قايتا شىقتى.
— وسى ۇيدە كوپجاسار دەگەن ءبىر بالا تۇرۋشى ەدى...
— كوپجاسار مەنمىن. ءسىز كىمسىز؟
باعدان نە دەرىن بىلمەي قىسىلىپ قالدى.
— بۇل اعاڭ سۋرەتشى، باعدان شايمۇراتوۆ، — دەدى ارتتا وتىرعان ماۋسىمبەك.
كوپجاسار ەلپىلدەپ قالدى.
— و، ءسىزدى بىلەم عوي مەن. كەشە كورمەڭىزدە بولدىم. «ايشا ءبيبى» — ءتىپتى، كەرەمەت سونداي!
وسىنداي ءجونى جوق جەردە ءوزىن پاش ەتۋدى ءجونسىز دەپ بىلەتىن باعدان اڭگىمە تاقىرىبىن تەز وزگەرتتى.
— ءوسىپ كەتكەنسىڭ، كوپجاسار.
— اعاسى، مەنى قايدان بىلەسىز؟ — دەپ سۇرادى تاڭدانعان كوپجاسار.
— وسىدان سەگىز جىل بۇرىن وسى كوشەدە ءبىر كورگەنىم بار ەدى...
كوپجاسار قانشا ويلاسا دا ەسىنە تۇسىرە المادى.
— وقاسى جوق، ال ءوزىڭ قايدا وقيسىڭ؟
— وسىنداعى سۋ شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ءۇشىنشى كۋرسىندا... سودان كەيىن كىلت وزگەرىپ: — اعاسى، نەگە وتىرسىزدار ماشينادا؟ تۇسىڭىزدەر، ۇيگە جۇرىڭىزدەر... — دەپ ءوتىندى كوپجاسار.
— راحمەت، شىراق...
«ال سوندا نە تىلەيسىزدەر؟» — دەگەندەي كوپجاسار باعدان مەن ماۋسىمبەككە كەزەك قاراپ تۇرىپ قالدى. باعدان: «ايتسام با ەكەن، ايتپاسام با ەكەن»، — دەگەن تولقۋمەن اسىقپاي سويلەدى:
— مىنا كورشى ۇيدە... باياعىدا التىن دەگەن ايەل تۇرۋشى ەدى...
كوپجاسار ءىلىپ اكەتتى.
— ءيا، تۇرعان. وتكەن جىلى قايتىس بولدى.
— قايتىس بولدى؟ — دەپ باعدان ءارى تاڭدانىپ، ءارى شوشىپ قالدى. — نەلىكتەن؟
ەر جەتىپ، كەمەلدەنە باستاعان كوپجاسار مىنا ۇلكەن كىسى قويعان سۇراقتىڭ ەرسىلىگىن بايقادى ما، جىميا جاۋاپ بەردى.
— نەلىكتەن دەرىڭىز بار ما؟ اۋىردى دا دۇنيە سالدى.
— ال ونىڭ ءىنىسى بار ەدى عوي؟..
— ءيا، اق داۋلەت دەگەن ءىنىسى بولعان. ءقازىر بىلمەيمىن.
— اپاسىنىڭ جانازاسىنا كەلە المادى ما؟ — جوق.
«سۇراسام با، سۇراماسام با؟» — دەگەن الگى تولقۋ باعداندى تاعى باۋرادى:
— باسقا جاقتان، ايتالىق، الماتى جاعىنان ەشكىم كەلمەدى مە؟
— كەلدى. — دەپ كوپجاسار تاق ەتكىزدى. — اسپەت دەيتىن كەلىنى بولاتىن... سول كەلدى.
— الماتىدان با؟
— ول اراسىن بىلمەدىم، اعاسى، الماتىدان ەمەس قوي دەيمىن...
ەندىگى تۇرىستى ارتىق دەپ ساناعان باعدان:
— ال، ساۋ بول، كوپجاسار، — دەپ ءجۇرىپ كەتتى.
باعدان ۇندەمەگەن سوڭ قاسىنداعى شوفەر بالا دا، ماۋسىمبەك پەن ونىڭ قاسىنداعى جىگىت تە كوپكە دەيىن اۋىز اشپادى. قىزىق! اسپەت، ايتەۋىر وسى باعدان جۇرگەن جەرلەردە ءجۇر. مۇمكىن ول باعدان جۇمىس ىستەپ وتىرعان كەزدە شەبەرحانا الدىنان تالاي رەت وتكەن دە شىعار-اۋ. مۇمكىن جاڭا عانا اسپەت ءجۇرىپ كەتكەن كوشەنى بويلاپ باعدان دا جۇرگەن بولار...
كەنەت باعدان ويىن بۇزىپ ءبىر داۋىس شىقتى:
— اعا، ءسىز قالعىپ كەتتىڭىز عوي دەيمىن... رۋلگە ءوزىم وتىرعانىم دۇرىس بولار... قايدا بارامىز، ايتساڭىز بولدى عوي. بۇل قالادا مەن بىلمەيتىن قۋىس جوق.
باعدان توقتاپ، ورىندى شوفەر بالانىڭ وزىنە بەردى.
— اۋەلى ءبىر ازىق-تۇلىك ماگازينىنىڭ الدىنا توقتا. سودان كەيىنگى بەتىڭ - اسا وزەنى. ءماجنۇن تال... بىلەسىڭ عوي؟
شوفەر بالا كۇلدى.
— بۇكىل اسا وزەنىنىڭ بويىندا ءبىر-اق تالىمىز بار. قالايشا بىلمەسكە...
«اۋەلى ازىق-تۇلىك ماگازينىنە»، — دەگەن سوڭ با، ماۋسىمبەك كوڭىلدەنەيىن دەدى.
— ە، باسە... ۇلكەن قالادان كەلگەندەردە سارقىت-ساۋقات دەگەن بولۋشى ەدى... قايداعى ءبىر ءولىپ قالعان كەمپىردى ىزدەپ...
— التىعا دەگەن ءبىر جاقسى كىسى ەدى، — دەپ اقتالدى باعدان.
— ول كىسىنى مەن دە بىلەتىن ەدىم، — دەدى ماۋسىمبەكتىڭ قاسىندا وتىرعان جىگىت.
— ال، ءيا؟ - دەپ باعدان ارتىنا جالت بۇرىلدى. — ءسىزدىڭ اتىڭىز كىم؟
— وسىندا قالا ورنەكتەيتىندەردىڭ ءبىرى. سۋرەتشى. اتى — ميراس، — دەپ تانىستىردى ونى ماۋسىمبەك.
— ال، ميراسجان؟..
اعا سۋرەتشى ءمان بەرىپ، قادالا قاراعاندىقتان با، ميراس مۇدىرىڭكىرەي سويلەدى.
— شىنىندا دا مەن ول كىسىنى ەمەس، انا كەلىنىن بىلەتىنمىن...
شاڭ جۋىتپاي جۇرگەن اسپەت تۋرالى الدەبىر ەرسى، قولايسىز ءسوز ەستىپ قالام با دەپ قورىققان باعدان جۇرەگى لۇپىلدەپ قويا بەردى. ءىنىسىن بىلەم دەمەيدى، كەلىنىن بىلەدى.
— ءيا، كەلىنى دەگەن كىم ەدى؟ — دەپ باعدان سالقىن قاندىلىقپەن جاي سۇرادى.
— كەلىنى - اسپەت. وي، كەرەمەت ادام ەدى!
باعدان كۇرسىنىپ قويدى.
— ونىڭ كەرەمەت ەكەنىن قايدان بىلەسىڭ؟ اي، ءبىر بالەڭ بولعان-اۋ، تەگى؟! — دەپ ازىلدەدى اساعا جەتكەنشە اسىعىپ وتىرعان ماۋسىمبەك.
باعدان مازاسىزدانىڭقىراپ قالدى.
— اي، ماۋسىمبەك - اي، بالالارمەن وينايسىڭ - اۋ.
ميراس قىسىلعان جوق:
— نەگە بىلمەيمىن؟ ول كىسى بىزگە ساباق بەردى عوي.
— بىزگە دە بەرگەن، — دەپ قوسارلاندى شوفەر جىگىت. - ورىسشا، قازاقشاعا بىردەي، اعىپ تۇراتىن.
— مۇرات دۇرىس ايتادى، - دەپ قوستادى ميراس. - مەن ورىس كلاسىندا سەگىزىنشىدە وقىدىم. ال مۇرات قازاق كلاسىنىڭ سەگىزىنشىسىندە وقىعان. اسپەت اپاي سويلەگەندە ءبىز اۋزىمىزدى اشىپ قالاتىنبىز.
مىنا سوزدەردەن كەيىن باعدان جۇرەگى ورنىنا تۇسەيىن دەدى: «اپاسى سوندا جيىرما - اق جاستا!»
ميراس توقتار ەمەس:
— كەيدە اسپەت اپاي ادەبيەت پەن ونەر، ەستەتيكا تاقىرىبىنا لەكسيا وقيتىن-دى.
— راس ايتاسىڭ، ميراس. مەنىڭ دە ەسىمدە. ول لەكسيالارعا سوندا قالا مەكتەپتەرىندەگى مۇعالىمدەر تۇگەل جينالاتىن... - دەدى مۇرات.
باعدان تاعى ءبىر كۇرسىنىپ الدى دا، شالقايا وتىردى. «الدەنە دەر ەكەن؟» - دەگەن تۇيتكىلدى كوڭىل جادىراعان سايىن اسپەتكە دەگەن ساعىنىش تۋى كوتەرىلىپ سالا بەردى. جانىم - اۋ، نەگە حابارلاسپايدى؟
— ول اپايلارىڭ قايدا ەندى؟ - دەپ سۇرادى ەندى باعدان جىمبا جولداپ.
جىگىتتەردىڭ جاۋابى بۇل رەتتە قابىسپاي قالدى.
— قايتا ءتۇسىپ، مگۋ-دى بىتىرگەن سوڭ ءوزىنىڭ تۋعان جەرى ماڭعىستاۋعا باردى دەپ ەستىگەم، -دەدى مۇرات.
— جوق، قاتە. اسپەتتىڭ تۋعان جەرى ماڭعىستاۋ ەمەس، سەمەي جاعى عوي. ول ءقازىر اقسۋات، تارباعاتاي، اياكوز اۋداندارىنىڭ بىرىندە بولسا كەرەك، - دەدى ميراس.
وسى اڭگىمەمەن ولار اسا وزەنىنىڭ جاعاسىنا كەلدى. شىنىندا دا كەمەرى الاسا مىنا ءبىر تاۋ وزەنى وسى تۇستا تىم جالاڭاش ەكەن. قاي جاقتان كەلىپ قاراساڭ دا كوزگە تۇسەرى باياعى جالعىز اعاش - ءماجنۇن تال. ماشينا تۋرا سوعان بەت الىپ كەلەدى. ارادا سەگىز جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، ءبارى دە باعداننىڭ كوز الدىندا. انە، ارعى بەتتەگى انا ويپاڭداۋ كوگالدى جەرگە ماشيناسىن قويعان. مىنە، مىنا ءبىر جەردەن قول ۇستاسىپ ەكەۋى بەرگى جاعاعا وتكەن... بۇرقىراپ جاتقان قويمالجىڭ لاي سۋ دا سول قالپى.
— ال، اعاسى، ءماجنۇن تاسىڭىزعا كەلدىك، - دەپ مۇرات ماشيناسىن كىلت توقتاتتى.
كوكتەمدە دۇرلىگە كوتەرىلگەن دالا رەڭكى قۋقىل تارتا باستاعان شاق. كۇن سونداي ىستىق. تاۋ جاقتان سوققان لەپ جاقىن جەردە لاپىلداپ جانعان وت قىزۋىنداي. ماشينادان قارعىپ تۇسكەن جىگىتتەر سۋعا بىردەن لاپ قويىستى. ال باعدان بولسا، شەشىنۋىن شەشىنسە دە بۇكىل جان دۇنيەسىن باۋراعان ساعىنىش سەزىمىنىڭ جەتەلەۋىمەن ءماجنۇن تال استىنا كەلدى. جىلدار قىلاۋى وعان دا بەلگى بەرگەن. جالبىر شاشتى ءبىر بۇتاقتار ەڭكەيە - ەڭكەيە قۋارىپ سىنىپ ءتۇسىپتى. ونىڭ ەسەسىنە جاس بۇتاقتار ۇشتالىپ، «كانە، بىلاي تۇر، ورنىڭدى مەن باسام» دەگەندەي جايىلا ەڭكەيىپ كەلەدى.
باعدان باياعى ءوز «ورنىنا» كەلدى دە شالقالاي جاتتى. اسپان نىلگە سالعانداي تۇپ-تۇنىق، ءموپ-مولدىر. بار بولعانى باتىس جاق قيادا الاقانعا سالىپ ۇرلەپ، ۇشىرىپ جىبەرگەن ماقتا سەكىلدەنىپ ەكى-ۇش شوكىم اقشا بۇلت قالىقتاپ بارادى.
قۇددى بۇدان سەگىز جىل بۇرىنعى اسپان. سەگىز جىل بۇرىنعى اقشا بۇلتتار. تاسقا جازىلعان ولەڭنىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن جولدارى تاعى دا كوڭىلگە ورالدى، اسپان... بۇلت... ارۋانا دۇنيە... وقىس ءبىر ءتۇيىن سەگىز جىل دەيسىڭ، سەگىز ءجۇز جىل بۇرىن دا ءموپ-مولدىر وسى ءبىر اسپاندا ۇلپىلدەگەن وسى ءبىر بۇلتتار قالىقتاعان عوي. كىم بىلەدى، جان ءتاسىلىمىن جاسار الدىندا ايشا انانىڭ ءبىر كەزدە جەر دۇنيەنى تابىندىرسا دا، مىنە، ەندى ءسونىپ بارا جاتقان قارا كوزدەرى قازاقى ءۇيدىڭ قارا شاڭىراعىنان ءدال ءقازىر مىنا باعدان كورىپ جاتقان ءمولدىر اسپانعا، انا قالىقتاپ بارا جاتقان اق ۇلپەك بۇلتتارعا تۇسكەن بولار؟.. سۋرەت سالىپ داعدىلانباعان، ءبىراق ءتىل ونەرىن دەرتكە بالاپ، كوككە كوتەرگەن ەل وسى ءبىر ءساتتى كەلەر ۇرپاققا جەتكىزىپ بەر دەپ داۋپەرى اقىنىنا تاپسىرعان شىعار... داۋپەرى؟.. - باعدان سەگىز ءجۇز جىل بۇرىن ءوتىپ كەتكەن اتسىز اقىنعا وسىنداي تەڭەۋ تاپقانىنا شوشىنىپ قالدى. جوق، شىن داۋپەرى ول اقىن. ويتكەنى «...ارۋانا دۇنيە...» جاي اقىننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. جاي ءتىلدىڭ ۇشىنا ورالا دا بەرمەكشى ەمەس. ارۋانا دۇنيە؟.. مال باققان قازاق دالاسىندا ارۋانا سۇلۋلىقتىڭ تورەسى. ولاي بولسا، مىنا قولدان تايىپ ءوتىپ بارا جاتقان ىستىق دۇنيەگە ىستىق ىڭكارلىك بولدى عوي؟.. ارماندى اسان قايعىنىڭ اڭىز بولعان جەلدەن جۇيرىك جەلماياسى دا وسى ارۋانا. ولاي بولسا، دۇنيەنىڭ ەشكىمگە ۇستاتپاي كەتەتىن شولاقتىعى ما ەكەن ارۋانا؟ ارۋانا - تۋعان جەرگە دەگەن اينىماس ماحاببات بەينەسى. كوزىن بايلاپ جەردىڭ قاي تۇكپىرىنە اپارىپ تاستاساڭ دا، بوتەن جەردى جەرسىنبەيتىن، تۋعان جەرىن تاپپاي قويمايتىن جانۋار عوي ول. ولاي بولسا جەر قيالىندا تىرلىك كەشكەن اتاقتى ءبيبى ولەر ساتىندە ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنە اپارىپ قويۋدى وسيەت ەتكەن ەكەن عوي؟ مىنا سيقىرلى ءسوز تىركەسىندە نە سىر، نەندەي ءمان بار؟ باعدان قالاي ويلانباعان وسىنى؟ وسى جۇمباقتى شەشىپ الماي ايشا ءبيبىنى قالاي جازعان؟ باعدان شالقايىپ جاتقان قالپى كوزىن جۇمدى. كەنەت ءون بويىن سوعىپ وتكەن داۋىلداي «قايتا جازسام» - دەگەن شابىتتىڭ جويقىن كۇشى باۋراپ اكەتتى. باعدان ايشا ءبيبىنى قايتا جازادى. جوق، قاتە، ايشا ءبيبىنى ەمەس اسپەتتى جازادى. ايشا ءبيبى اسپەتتىڭ فونىندا تۇرادى. سەگىز جىل بولسا دا قۇلاقتا تۇنعان تانىس داۋىس، باعداننىڭ ىڭكار داۋسى - اسپەت داۋسى. سونىمەن نە ايتپاقسىڭ؟ - دەپ سۇراعان سەكىلدەندى. جوق، قاتە، ەڭ اۋەلى ءماجنۇن تال... ودان ءارى ايشا ءبيبى، ال ودان ءارى قول جەتپەس الىستا اسپەت... كوزى جۇمۋلى باعدان جاڭاعى ءوزى ىڭكار داۋىستى ەستىر مە ەكەنمىن دەپ تاعى دا قۇلاق تىكتى، جالاڭ اياق قۇم باسقان اياق دىبىسى جاقىنداپ كەلەدى... جۇرەگى تارسىلداپ سوققان جىگىت كوزىن جۇما ءتۇستى، ءقازىر كەلەدى دە، ءشوپ ەتكىزىپ مۇنىڭ بەتىنەن سۇيەدى. سوندا قايتسە دە شاپشاڭ قيمىلداپ ۇلگەرەدى دە، قۇشاقتاي الادى. بوساتپايدى سوسىن. راس، وسى ءۇمىت اقتالىپ قالاتىنداي اياق دىبىسى قاسىنا كەلىپ تىندى. مۇنىڭ بەتىنە كوزىن قاداپ ەڭكەيگەنى سەزىلدى. دەم الىسى ەستىلدى. باعدان قۇشاعىن اشا بەردى: «ال ءشوپ ەتكىزسەيشى ەندى». ءبىراق ءشوپ ەتكىزگەن ەشكىم بولمادى. باعدان كوزىن اشتى، وزىنە ۇڭىلە ءتونىپ تۇرعان ماۋسىمبەك ەكەن.
— ۇيىقتاپ قالعاننىڭ قاي جاعىسىڭ؟ ءجۇر، سۋعا ءتۇس. جىگىتتەر داستارقاندى جايىپ، دايىن وتىر، - دەپ ماۋسىمبەك باعداننىڭ قولىنان تارتتى.
سول كۇننىڭ كەشىندە كەزدەسۋدە بولىپ قوناق ۇيگە كەش قايتقان باعدان تۇندە قىزىق ءبىر ءتۇس كوردى. ءدال وڭىندەگىدەي. اسا وزەنى بۇرقىراپ جاتىر. ارعى بەتتە جارعا ءتونىپ ايشا ءبيبى كۇمبەزى جارقىراپ تۇر. بۇل جەرگە قالاي كەلىپ قالعان؟ باعدان سوعان قايران. جوق، قاتە ەكەن. ايشا ءبيبى كەلمەگەن، قايتا اسا وزەنى سول ايشا ءبيبى كۇمبەزىنىڭ قاسىنان وتەدى. قالايشا؟ ءتىپتى تۇسىنىكسىز. باعدان وسى ءبىر جۇمباقتى شەشە الماي قينالادى. ءوزى بەرگى بەتتە. باياعى ءماجنۇن تال. شاشاقتى بۇتاقتارى باسىن بۇرىنعىدان دا تومەن ءيىپ كولەمدى اۋماقتى الىپ جايىلىپ كەتكەن. باعدان سونىڭ كولەڭكەسىندە وتىر. قاسىندا... اسپەت. ءيا، ءيا، اسپەتتىڭ تاپ ءوزى. اپ-ايقىن. اقشىل وڭىندە ءتىپتى ءبىر داق، ءمىن جوق. ۇستىنە كيگەن كەڭ ەتەك، اق كويلەگى توگىلىپ باشپايىنا دەيىن تۇگەل جاۋىپ تۇر. سونداي جاراستى. اسپەت ءوڭىن كوك كويلەك اشادى دەگەن ۇعىم قايدان شىقتى وسى؟ اسپەت ءوڭىن اق كويلەك قوي اشاتىن. سول اق كويلەكتەي اپپاق پەرىشتە وڭىندە كۇلكى بار. اسپەت باعدانعا قاراپ كۇلەدى. باعدان قول سوزدى:
— ساعىندىم عوي، اسپەت، كەلشى بەرى...
اسپەت باسىن شايقاپ، جىلجي بەرگەندەي بولدى...
— بوسقا اۋرەلەنبە، باعدان. انا ەكى بالاڭدى قايتەسىڭ؟ ءساليمانى قايدا قوياسىڭ؟
باعدان ۇمتىلىپ جۇگىرگەن سەكىلدەنەدى، ءبىراق ءجۇرىسى ونبەيدى. اسپەت جەتكىزبەيتىندەي.
— توقتاشى، اسپەت! ەكى بالا وزىمدىكى عوي. ال ءساليمانى...
اققۋدىڭ سۇڭقىلى سەكىلدى ءبىر داۋىس باعدان ءسوزىن ەستىرتپەي جىبەردى:
— جوق، باعدان، قاتەلەسەسىڭ. مەن ءوز قۋانىشىمدى باسقا بىرەۋدىڭ قايعىسى مەن كوز جاسىنان ىزدەمەيمىن. مەنىڭ باقىتىم باسقا بىرەۋدىڭ باقىتسىزدىعىندا بولماۋعا ءتيىستى.
— اسپەت! ايالداشى ءسال عانا!..
اسپەت ايالدامادى. و، عاجاپ! جالاڭ اياعىمەن اسانىڭ ىستىق قۇمىن باسىپ ءبىرشاما جۇگىرىپ باردى دا، جەردەن كوتەرىلىپ جۇرە بەردى. قۇداي-اۋ، اسپەت قۇس ەمەس ەدى عوي، قالايشا كوتەرىلىپ، قالىقتاپ كەتتى؟ جوق، اسپەت قۇس ەكەن. قۇس بولعاندا دا كۇس تورەسى - اققۋ ەكەن... جاڭا: «مەنىڭ باقىتىم باسقا بىرەۋدىڭ باقىتسىزدىعىندا بولماۋعا ءتيىستى»، - دەپ اققۋشا سۇڭقىلداپ ايتقانى دا سودان. باعداننىڭ «اق كويلەك» دەگەنى دە قاتە. اق كويلەك ەمەس، اققۋدىڭ اق قاناتتارى ەكەن عوي. اسپەت سول اق قاناتتارىن باياۋ قاعىپ باردى دا، ايشا ءبيبى كۇمبەزىن جاناپ وتە بەردى... جوق، جاناپ وتكەن جوق، تۋرا باردى. ايشا ءبيبى اۋەلى سىرىلىپ جول بەرگەن سەكىلدى ەدى، و دا قاتە بولىپ شىقتى. ايشا ءبيبى سىرىلمادى. كوتەرىلە بەردى. كوتەرىلە بەرگەن ايشا ءبيبى كۇمبەزىن اسپەت اق قاناتىنا وتىرعىزدى دا، ءمولدىر اسپاننىڭ سوناۋ قياسىنداعى اقشا بۇلتتارعا قاراي سامعاي بارىپ كوزدەن عايىپ بولىپ جۇرە بەردى...
باعدان شوشىپ وياندى. بايقاسا جۇرەگى قۇرعىر تۋلاپ، قارا تەرگە ءتۇسىپ قالعان. ساعاتقا قاراپ ەدى، ەرتەڭگى سەگىز. الدى دا، ماۋسىمبەككە تەلەفون سوقتى.
— ءاي، ماۋسىمبەك، تۇندە جەر سىلكىنگەن جوق پا وسى؟
— ونى قايدان شىعاردىڭ؟
— بىلمەيمىن... ماعان ايشا ءبيبى كۇمبەزى قۇلاپ قالعان سەكىلدى بولىپ تۇر.
— قوي ونىڭدى. ايشا ءبيبىنىڭ قالعان قابىرعاسى ءالى مىڭ جىل تۇرادى، - دەپ ماۋسىمبەك جۇباتا جاۋاپ قاتتى.
— قايدام؟.. بارىپ قايتساق قايتەدى؟
— ءتۇس كورۋدىڭ قاي جاعىسىڭ؟ - دەپ كۇلدى ماۋسىمبەك.
دەگەنمەن باعدان ءوتىنىپ قويماعان سوڭ، ەرتەڭگى شايدى ىشكەننەن كەيىن، ماۋسىمبەك پەن مۇرات، ميراس تورتەۋى كەشەگى پۇشىق ماشينامەن ايشا ءبيبىنىڭ باسىنا كەلدى. ماشينا ارىرەك ەتەكتە قالعان. بۇل ار جاياۋ كوتەرىلىپ ءۇنسىز اينالىپ، قۇلاماي تۇرعان جالعىز قابىرعانى زەرتتەپ ۇزاق قارادى. كۇمبەز ءدىن امان. ۇستىنە ورناتىلعان شىنىلى قالپاقتىڭ ەسىگى قۇلىپتاۋلى تۇر. كەيىن ورناتىلعان شويىن شارباقتار مەن تاس پليتالار توسەلگەن اللەيالار كەش كەلسە دە، ۇقىپتى قولدىڭ، قامقور يەنىڭ بارلىعىن تانىتادى. كۇمبەز ىرگەسىندەگى تاقتايدا «XII عاسىردا سوعىلعان بۇل ەسكەرتكىش - مۇرا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ وقۋ-اعارتۋ، عىلىم مەن مادەنيەت ماسەلەلەرى جونىندەگى ۇيىمى - يۋنەسكو-نىڭ قاراۋىنا بەرىلگەن» دەگەن جازۋ بار. كۇمبەز تاعدىرى ەندى بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ قولىندا. كوڭىلگە توعى دا سول.
وسى ءبىر كەزدە ەتەككە ۇلكەن اۆتوبۋس كەلىپ توقتادى. ىشىنەن شۋلاي تۇسكەن قىرىق-ەلۋ ساياحاتشىلار جاقىنداعان سايىن، سىبىرعا اۋىسىپ، اقىرى كۇمبەزدى ءۇنسىز اينالا باستادى.
ايشا ءبيبىنى ءوز كوزىمەن كورىپ كوڭىلى ورنىققان باعدان ماشيناعا ءمىنىپ جاتىپ قاسىنداعى جولداستارىنان:
— كەلگەن سايىن بايقايتىنىم - ويناپ-كۇلىپ دابىرلاسىپ تۇسكەن ادامدار ايشا ءبيبى باسىنا كەلگەندە ۇندەي الماي قالادى. سەبەبى نەدە؟ - دەپ سۇرادى.
ميراس پەن مۇرات بۇل جايىندا ويلانباعاندىقتارىن تانىتىپ جاۋىرىندارىن قيقاڭ ەتكىزدى. ال ماۋسىمبەك جاۋابى كوڭىلگە قونبايدى.
— قانشا كونە دەگەنمەن كۇمبەز استىندا ولىك جاتىر عوي...
باعدان ولاردى سىنايىن دەگەن جوق ەدى. انا ەكى جىگىتتى از بىلەدى.
ال ءوز جولداسى ماۋسىمبەكتىڭ سۋرەت سالۋ ءتاسىلى ءبىرشاما دۇرىس بولعانىمەن، ءار قۇبىلىستىڭ تەرەڭىنە ءۇڭىلىپ، فيلوسوفيالىق وي تۇيىندەي بەرمەيتىنىن بۇرىننان سەزەتىن. اينالىپ كەلگەندە بۇل ساۋالدى باعدان وزىنە قويعان ەدى. سوعان ەندى ءوز جورامال -توپشىلاۋىن ورتاعا سالدى.
— مەنىڭشە، ولىك جاتقاندىقتان عانا ەمەس، ماۋسىمبەك. كوزى بارعا كورىنىپ تۇرعانى سەكىلدى، قۇلاعى، كوڭىل قۇلاعى بارعا سويلەپ تۇر عوي بۇل كۇمبەز. سەگىز ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت سويلەپ تۇر. جەر بەتىندە ۋلىلىق بارىن، جەر بەتىندە سۇلۋلىق بارىن، جەر بەتىندە اسىل ماحاببات، تازالىق بارىن پاش ەتىپ تۇر عوي... بۇل ۇلى مۋرانىڭ باسىنا، كەلگەن ادام سونى تۇسىنەدى. سونى تۇسىنەدى دە تازارىپ، اعارىپ قايتادى. بيىكتەپ ايتادى.
انا ۇشەۋ كەلىسكەندىكتەرىن باس يزەپ ءتۇسىندىرىپ، ۇندەي الماي قالدى. جاڭاعى پىكىردىڭ جالعاسىن قۋالاعان باعدان دا ويدا. اسفالت جولمەن زىرلاپ كەلە جاتقان پۇشىق ماشينا اسا وزەنىندەگى كوپىردەن ءوتتى. باياعى اسپەت ەكەۋى كەلە جاتىپ بۇرىلعان جەر كەيىن قالدى... اسپەت... كەنەت وي كوزى كوپتەن بەرى ىزدەپ، ءبىراق تابا الماي جۇرگەن ءبىر عالامات شىندىقتى اشتى. بايقاسا، انا اسپەت پەن مىنا ايشا ءبيبى كۇمبەزىندە ءبىر عاجايىپ ۇندەستىك، عالامات ۇقساستىق بار ەكەن. ايشا ءبيبى سەكىلدى اسپەت تە ۇلىلىق پەن سۇلۋلىقتىڭ، تازالىقتىڭ يەسى. ەگەر باعدان اسپەت بەينەسىن جاسايمىن دەسە، ول بەينەنى، مىنە وسى قاسيەتتەردەن ىزدەۋگە ءتيىستى.
جەل ىزىڭىن، موتور ءۇنىن باسىپ، كەنەت اققۋ سۇڭقىلى ەستىلدى، مەن ءوز قۋانىشىمدى باسقانىڭ كوز جاسى مەن قايعىسىنان ىزدەمەيمىن...
مۇمكىن بۇل ءتىپتى اققۋدىڭ سۇڭقىلى دا ەمەس شىعار. كورگەن تۇستە اسپەت ايتقان وسى ءبىر ءمولدىر ءسوز ۇزاق جىل بويى باعداننىڭ ءوز كوكىرەگىندە پىسكەن، سويتسە دە تىلگە ورالىپ دىبىس بولىپ شىقپاعان، مۇنىڭ ءوز جان سىرى شىعار؟.. ءبىراق ودان اسپەت ۇتىلىپ تۇرعان جوق قوي. ويتكەنى، ول بۇل ءسوزدى ءوز اۋزىمەن ايتپاسا دا، سول شىندىقتى بار بولمىس، ىسىمەن تانىتىپ، باعدانعا قايتسە دە مويىنداتتىرىپ، كوزىن جەتكىزىپ كەتتى عوي. باعدان كۇرسىنىپ قويدى. كوڭىل كوزى تاعى ءبىر شىندىققا تىرەلدى. اسپەت بۇعان ەندى قايتىپ تەلەفون سوقپايدى. اسپەت بۇعان ەندى قايتىپ كەزدەسپەكشى ەمەس...
باعداننىڭ جۇرەگى سىزدادى. كوڭىلگە مەدەۋ بولسىن دەدى مە، جازسام با دەپ ارمان ەتكەن الگى ءبىر تۇك نوبايى جوق بۇلدىر ساعىم سەكىلدى اسپەت بەينەسىن قايتا ويلاي باستادى. قالاي جازباق؟ ۇلىلىق پەن سۇلۋلىقتى، تازالىقتى تانىتار بۇل اسىل بەينە قىلقالام ۇشىنان قاي كۇيدە، قاي تۇردە شىقپاقشى؟ كەنەت باعداننىڭ كوز الدىنا دجوكوندا كەلە قالدى، قىزىق. اسپەت جالاڭ اياعىمەن قۇم باسىپ، بۇدان الىستاپ بارا جاتقاندا قاي كۇيدە كەتتى وسى؟ كۇلىپ كەتتى مە؟ الدە جىلاپ كەتتى مە؟ باعدان ويلاپ-ويلاپ تابا المادى. ءبىراق تابا المادىم دەپ رەنجىگەن جوق. ويتكەنى شىن تالانتتى دۇنيەنىڭ ءومىر مەن ءولىم تالاسىنداي بولىپ اۋىر تولعاقپەن كەلەتىنىنە ونىڭ كوزى جەتە باستاعان ەدى. ءبىر جاپ-جاقسى ءاننىڭ ولەڭىندە «مەن سەنىڭ قۇدىرەتىڭە تۇسىنبەدىم» - دەگەن جول بار. سول تۋرالى اسپەت ءبىر ءسوز ورامىندا:» قانداي اڭعالدىق! تۇسىنسە ول قۇدىرەت بولا ما؟ قۇدىرەتتىڭ قۇدىرەتتىلىگى تۇسىنىكسىزدىگى مەن جۇمباقتىعىندا ەمەس پە؟.. نەلىكتەن وعان تاڭدانىپ قامىعادى؟» - دەپ ەدى. سول ءسوزدى ەسىنە الدى دا باعداننىڭ كوڭىلى ورنىنا تۇسەيىن دەدى. شالقايا وتىردى. كەرەك دەسەڭ اسپەتتىڭ جۇمباقتىعىنىڭ ءوزى جاقسى. سەبەبى: اسپەت ادام تۇسىنبەيتىن قۇدىرەتتىلىككە مەگزەيدى. ەگەر جۇرت ويلاپ، باعالاعانداي باعدان بويىندا شىن تالانتتىڭ ءبىر سىنىعىنىڭ بارى راس بولسا، ءبىر ادەمى كۇنى بۇل قۇدىرەتتى بەينە موننا ليزاداي جارقىراي شىعىپ، گالەرەيانىڭ ءبىر ۇلكەن زالىندا جۇرت كوزىن سۇقتاندىرارىنا سەنە بەرسە دە بولادى عوي...
1978 جىل.
الماتى — سازدىاعاش
You Might Also Like
-
جازۋشىلىقتىڭ ءبىر بەلگىسى — فانتازيانىڭ مولدىعىندا. قيالعا باي جازۋشى قۇلاعى قىلتيىپ تۇرعان بولماشى بىردەمەنىڭ ءوزىن دە بەرى سۋىرىپ الىپ وزىنشە تۇرلەندىرىپ، ادەمى دە نانىمدى كەيىپكە كەلتىرىپ ءمۇ...
-
تۇرشاباي توسەكتەن كوزىنىڭ الدى كۇلتەلەنىپ، بەتى ىسىڭكىرەپ تۇردى. بايقاسا، جان سۇيەرى ءشاربان دا سولاي ەكەن. جاق ەتى سۋالىپ، ءوڭى قۋقىل تارتقان.
