سەلدىڭ ەكپىنى
تۇرشاباي توسەكتەن كوزىنىڭ الدى كۇلتەلەنىپ، بەتى ىسىڭكىرەپ تۇردى. بايقاسا، جان سۇيەرى ءشاربان دا سولاي ەكەن. جاق ەتى سۋالىپ، ءوڭى قۋقىل تارتقان.
— بۇگىن دە ۇيىقتاي الماعان ەكەنسىڭ عوي، جازعان، — دەپ تۇرشەكەڭ جىڭىشكە داۋسىمەن ىڭىرسي ايتتى.
ءشاربان كۇرسىنىپ قويدى.
— ۇيقى-كۇلكىدەن ايىرىلدىق قوي.
تۇرشاباي الدەقاشان سۋىپ قالعان شايىنا تەسىلە قاراپ ۇزاق وتىردى.
— نە سۇمدىعى بولسا دا، تەزىرەك بولسا ەكەن...
ءبىرىن-بىرى قاباق قاعىستان تۇسىنە قالاتىن وسى ءبىر ەرلى-زايىپتى تاتۋ ادامداردىڭ مازاسىزدىعىنا، شىنىندا دا، كوپ ۋاقىت وتكەن ەدى.
اينالا تاۋ قورشاعان مىنا ءساندى قالاعا جاز بولسا-اق ءبىتتى، قاتەر تونەدى. بيىگىرەكتە، سوناۋ قارلى شىڭداردىڭ اراسىندا اۋزى مۇرنىنان كەلىپ، مويمىلدەپ تۇرعان ءبىر قول بار دەسەدى. سول قول جازدىڭ سارشا تامىز ىستىعىندا تاسىپ شىعىپ... قۇداي ساقتاسىن، تاسىپ شىقسا، جولىندا جاتقان مىنا ءساندى قالانى بار عوي... ءتىپتى اۋزىڭ بارمايدى، ايتەۋىر پالەكەتتىڭ بەتىن اۋلاق ەتە كورسىن دەڭىز.
ءار ۇيدە ءقازىر وسى ۇرەي بار. سول ۇرەيدى راديو دا، كۇندە قالا ۇستىندە دىرىلداپ ۇشىپ جۇرەتىن ۆەرتولەت تە ۋشىقتىرا تۇسەتىندەي. جولىڭ بولىپ تاۋعا قاراي جۇرە قالساڭ، تاياق تاستام جەردەن جاڭاعى بولاشاق قاتەردى ەسىڭە سالىپ، جارناما تاقتايلار تۇرادى. قايتسە دە، قالا حالقىندا ءبىراز جىلدان بەرى تىنىشتىق جوق.
بۇل تىنىشسىزدىقتان ءار ءۇي وزىنشە جول تاباتىن-دى. ماسەلەن، تۇرشاباي بولسا، جازدىڭ وسى ءبىر قاتەرلى ايىندا ءشاربان مەن بالالاردى الىپ، الىس ءبىر جاققا كەتىپ قالۋشى ەدى. ورتالىق كۋرورتتارعا، ءتىپتى بولماسا، ءوزىنىڭ، قالا بەردى ءشارباننىڭ اۋىلىنا بارىپ جاتىپ الاتىن. ءسويتىپ، كەمدى - كۇن دەمالىس شاعى بولسا دا، قالاعا تونگەن قاتەردى ەستەن شىعارىپ، كوڭىلى جاي تاباتىن-دى. جوق، كوڭىلى جاي تابادى دەگەن جاي ءسوز. ويتكەنى وندا ءۇي-جايى قالدى. تىرنەكتەپ جيناعان دۇنيە شىركىن قالدى. بۇل رەتتە ايەل زاتى بولعان سوڭ ءشاربان كوبىرەك مازاسىزداناتىن ەدى. ونىڭ ەسىنە سەرۆانت تولى قىمبات سەرۆيزدەر مەن حرۋستال، فارفور ۆازالار ءتۇسىپ، كەي تۇندەردى ۇيقىسىز وتكىزەتىن. ارينە ءبارىن دە ارالارىنا ماقتا سالىپ، ءتاس-تۇيىن ەتىپ قىمتاپ، ورنىقتى دەگەن جەرگە قويىپ كەتۋشى ەدى. سويتسە دە، كىم بىلەدى، جاساعاننىڭ جازىمى بوپ، جەر سىلكىنسە، ەڭ الدىمەن كەتەتىن وسى دۇنيەلەر عوي.
ءشاربان وسى سەبەپتى ۇيىقتاي المايدى. تۇرشاباي ەكەۋى ەرتەمەن تۇرادى دا، قۇلاعىن راديوعا تۇرەدى. وعان دا سەنىم جوق سەكىلدى، ەرتەڭگى ءدامدى ىشە سالىسىمەن پوچتاعا قاراي جۇگىرەدى، جاڭا كەلگەن گازەتتەرگە ۇڭىلەدى. ايتەۋىر، كوڭىلگە مەدەت بولارى — وزدەرىنىڭ الىستا جۇرگەندىگى.
— دۇنيەسى ءتۇسسىن، ءوزىمىز امان بولايىقشى، — دەپ قويادى ءشاربان وسىندايدا. ونى تۇرشاباي ءۇنسىز قوستايدى.
كوپ جىلدان بەرى بۇل سەميا جازدى وسىلاي وتكىزۋشى ەدى. بيىل سونىڭ رەتى بولماي قالدى. وتكەن جىلداردىڭ بىرىندە ءشاربان ويدا جوقتا عىلىمعا يكەمى بارلىعىن تانىتقان-دى. ءبىر داستارقان باسىنداعى اڭگىمەدە الدەقالاي:
— وسى ءشاربان نەگە ديسسەرتاسيا قورعاپ المايدى، — دەگەن ءسوز تۋا قالعان.
وسىدان كەيىن تۇرشەكەڭ مەن شاربەكەڭ قاۋىرت اقىلداسىپ:
— راس-اۋ، قورعاپ الۋ كەرەك ەكەن-اۋ، — دەپ توقتاعان. سونىڭ اياعى ءشارباننىڭ اسپيرانتۋراعا تۇسۋىمەن تىندى. ال تۇرشەكەڭ بولسا: «ون تيىنعا ون تيىن قوسىلسا، ىشىمىزدەن ءوتىپ بارا ما، وسى ءبىر اقشانىڭ باسى ارتىق تۇر دەگەندى ەشكىمنەن دە ەستىمەدىم -اۋ وسى. كىم امەريكانى اشىپ، جارىلقاپ جاتىر دەيسىڭ، كۇن كورۋدىڭ قامى دا، ايتەۋىر، كىمدىكى بولسا دا» — دەپ توپشىلاعان. سول ديسسەرتاسياسى تۇسكىردىڭ تولعاعى بيىلعى كوكتەمگە دوپ كەلۋىن كورمەيمىسىڭ!
ديسسەرتاسيا تولعاعى دەگەندى، قۇداي ساقتاسىن، اتاي كورمەڭىز. كىم بىلگەن ونى، عىلىمي كەڭەس دەگەنىڭ جاتقان ءبىر ماشاقات ەكەن عوي. اناسى الاي تارتىپ، مىناسى بىلاي تارتىپ، دەگەندەي... قۇر كوزىڭە جىلتىراعانىمەن شار سالارعا كەلگەندە اينىپ جۇرە بەرەدى ەكەن. سول سەبەپتى،عىلىمي كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ قىبىن تابۋ كەرەك. ءسوزىنىڭ وتەتىنىنە اسىڭدى سالاسىڭ، قاسىڭدى سالاسىڭ. امال بار ما، ءتىپتى ءشارباننىڭ ءوزىن دە سالاسىڭ. ال ءسوزىڭ جۇرمەيتىنگە تانىسىڭدى سالاسىڭ، نەمەسە تانىسىڭنىڭ تانىسىن سالاسىڭ. تانىسىڭدى، تانىسىڭنىڭ تانىسىن سالۋ ءۇشىن ولارعا دا ءوز تاراپىڭنان بىردەمەلەر سالۋ كەرەك قوي. ايتەۋىر، بۇل ءىس ۇستىندە الۋ جوق، سالۋ عانا بار. ءبىر جاقسىسى، ساتىمەن قورعاي قالسا، كەيىن سالعانىڭنىڭ ءبارىن قايىرىپ الام دەگەن ءۇمىتىڭ بولادى. ايتپەسە، قۇداي اقىڭا، ديسسەرتاسيا قورعاۋ دەگەندى دۇشپانىڭنىڭ باسىنا دا بەرمەي-اق قويسىن.
مىنە، ءسويتىپ، تۇرشەكەڭ اسى مەن قاسىن سالىپ، تانىسى مەن تانىسىنىڭ تانىسىن سالىپ جۇرگەندە ءبىرشاما ۋاقىت ءوتىپ كەتىپتى. كۇزدىڭ بولعانىن تەكەنىڭ باقىلداعىنان اڭعارعان اڭعىرت شالعا ۇقساپ، تۇرشەكەڭ سارشا تامىزدىڭ كەلىپ قالعانىن، سەل جايىندا قالا ىشىندە گۋلەپ جۇرگەن سوزدەن بارىپ ءبىلدى. امال قانشا، بىلگەنىمەن نە شارا، مىنا شارۋانى تاستاپ قايدا كەتە الادى. تاعدىردىڭ سالعانىن كورەدى دە.
بۇل بۇل ما، سوڭعى كەزدەرى تاعى ءبىر سۇمدىق قاڭقۋ ءسوز تاراپ ءجۇر. قاڭقۋ ەمەس، راسى سول قالاعا قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعان سەلدىڭ جولىن ءبىرجولا جابۋ ءۇشىن ەكى جاقتان قاۋسىرمالانىپ كەلگەن ەكى تاۋدى قىساڭ جەردە تاس-تالقان ەتىپ قوپارىپ، بوگەپ تاستاۋ كەرەك. ەكى تاۋدىڭ دا استى ۇڭعىپ قازىلعان شىڭىراۋ شاحتالار. سول شىڭىراۋ شاحتالاردا اۋزى-مۇرنىنان كەلىپ، ءۇيىلىپ جاتقان جارىلعىش دارىلەر. ءبارى ءازىر. ءبىراق تالاي جىلدان بەرى جىڭىشكە اۋرۋداي سوزىلىپ كەلە جاتقان تالاس بار ال تاۋدى جاردىق، ال سەلدىڭ جولىن بوگەدىك. ال سوندا سەل جولىن بوگەيمىز دەپ ءجۇرىپ، قالا استىنداعى تىنىش جاتقان بىردەمەلەردى قوزعاپ الىپ جۇرسەك شە؟! ال سوندا نە بولادى؟..
ال سوندا نە بولارىن دوپ باسىپ ەشكىم ايتا المايدى. سول سەبەپتى، جىل سايىن ءدۇر ەتىپ اڭگىمە كوتەرىلەدى دە، شىنتۋايتقا كەلگەندە كەيىنگە قالدىرىلا بەرەدى. ۇزاق جىلعى وسى تارتىستىڭ نۇكتەسى، نە قىلسا دا، بيىل قويىلماق. سەلگە بوگەۋ سالىنادى. بۇگىن-ەرتەڭ دەپ قالا حالقى وسىنى كۇتۋمەن ءجۇر. سول كۇتكەندەردىڭ ءبىرى وسى تۇرشابايدىڭ ءۇي ءىشى.
ۇزاق ويلانعان تۇرشەكەڭ سۋىعان شايىن ءبىر-اق ۇرتتادى، شاشكەسىن توڭكەرە سالدى.
— جازعان - اۋ، ەڭ بولماسا تاماعىڭدى دۇرىستاپ ىشسەيشى! — دەدى ءشاربان.
تۇرشاباي جاۋاپ قاتپادى. قۇلاعىن الدەنەگە وقىس ءتۇرىپ، تىنىپ قالدى، الىستان تالىپ ەستىلگەن گۇرىل اپ-ساتتە زورايىپ بارىپ، تاس توبەدەن دارىلداپ ءوتتى.
— ۆەرتولەت! — تۇرشەكەڭ داۋسى الدەنەگە مەڭزەلگەندەي ۇرەيلى شىقتى. وسى ءسوز قامشى بولدى ما، ءشاربان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، راديونى قوستى.
كادۋىلگى تانىس ديكتوردىڭ داۋسى، سارناپ قويا بەردى.
— تىڭداڭىزدار، تىڭداڭىزدار! بۇگىن كۇن كوتەرىلە بەرە قالا سىرتىنداعى تاۋ جارىلادى. ءسويتىپ، تالاي زاماننان بەرى ءتونىپ كەلگەن سەل اپاتىنان ءبىرجولا قۇتىلاتىن بولامىز.
ەرلى-زايىپتىلاردىڭ جۇرەگى زىرك ەتە قالدى. بىر-بىرىنە تەسىلە قاراسىپ ءسال تۇرىپ ەدى، ويىنداعىلارىن ايتىسپاي ۇعىستى. تۇرشەكەڭ سىرتقا جۇگىردى، ءشاربان بولسا، ۇيىقتاپ جاتقان بالالاردى بارىپ جۇلمالاي باستادى.
— ءوي، تۇرىڭدار، كانە تەز تۇرىڭدار. كەشىكسەك قۇريمىز. اش كوزدەرىڭدى. كيىنىڭدەر!
بۇل ءسوزدىڭ ءمانىن تۇسىنە بەرمەگەن بالالار شوشىپ ويانىپ، باقىرا باستادى. ءشاربان وعان قاراعان جوق، بالالارعا قاتال ۇنمەن شولاق قايىرىپ، ايقىن-ايقىن جارلىق بەردى دە، جۇگىرىپ سەرۆانتقا كەلدى. ۇلكەن داكەنى ەدەنگە جايىپ سالىپ، ءۇي ءىشىنىڭ ءارىن اشىپ، ءسانىن كەلتىرىپ تۇرعان قىزىل الا، كوك الا، سارى الا سەرۆيزدەردىڭ ءبارىن جالما-جان وراپ تۇيە باستادى. وسى كەزدە كوشە بەتتەن ماشينا داۋسى شىقتى. ءشاربان ءبىر جەرىڭە ءبىز سۇعىپ العانداي شورشىدى. ءبىر قولىندا جاڭاعى تۇيىنشەك، ءبىر بالانى جەتەلەپ، ەكىنشىسىن العا ساپ، تاعى ءبىرى ارتىندا ۇباپ-شۇباپ ۇيدەن شىقتى.
كوشەدە قارا-قۇرا كىسى كوپ ەكەن. ءبارىنىڭ دە كوزى تاۋ جاقتا. بىرەۋ ۇرەيلەنىپ، بىرەۋ تاماشالاپ قارايدى. ءشارباننىڭ ولارمەن ءىسى بولعان جوق. ماشيناعا كەپ جارماستى. تۇرشاباي دا تىقىرشىپ وتىر ەكەن، كوگىلدىر «ۆولگا» اڭ كورگەن تازىداي جۇلقىنا كەپ جونەلدى. ءالى جايعاسىپ بولماعان ۇيقىلى-وياۋ بالالار ماشينا ىشىندە دوپشا دومالاپ، ءبىرى «باسىم»، ءبىرى «قولىم» دەپ بايبايلاسىپ قالدى. ەڭكەيە بەرىپ، تۇيىنشەكتى جايعاستىرىپ جاتقان شاربەكەننىڭ، ءوزىنىڭ دە اياعى كوكتەن كەلە جازدادى.
— ويباي، تۇرشاباي، توقتا!
تۇرشەكەڭ اياعى تەجەمەگە سارت ەتتى.
— نە بولدى؟
— الگى ۆازانى ۇمىتىپ كەتىپپىن.
ءشاربان «جۇگىر» دەپ ايتىپ ۇلگىرمەدى، تۇرشابايدىڭ وكشەسى قۇيرىعىنا سارت-سۇرت ءتيىپ، زىتىپ بارا جاتتى. قاباق قاعىستا پودەزگە دە سۇڭگىپ كەتتى.
وسى كەزدە كوشەدەگىلەر دۋ ەتە قالدى.
— جەر سىلكىندى، جەر سىلكىندى! — دەگەن بالالار شۋىلى قۇلاقتى تۇندىرارلىق. راس ايتا ما دەگەندەي، ءشاربان تاۋ جاققا كوز سالىپ ەدى، شاڭ-توپىراعى ارالاس قىزىل جالقىن ءبىر شوعىر بۇلت تۇيىلگەن جۇدىرىقتاي بولىپ بيىكتەپ بارادى ەكەن. ماشينادا وتىرعاندىقتان با، ءشاربان تۇك تە سەزگەن جوق. وقشاۋىراق اڭگىمەلەسىپ تۇرعان ەكى كىسى دە ەشتەڭەنى سەزبەپتى.
— راس پا-ەي؟ راس پا-ەي؟ — دەپ تاڭىرقاسىپ جاتىر. ءبىراق بالالار شۋىلى زورايا تۇسكەن.
— ءبۇيتىپ قوزعالماي تۇر ەدىم. بىرەۋ تابانىمدى قىتىقتاپ وتكەن سەكىلدى بولدى.
— جو... قاسىڭنان ساموسۆال وتەدى عوي، جەر سولاي دىرىلدەدى.
وسى كەزدە باسپالداقتاردان ەلىكشە سەكىرىپ ءتۇسىپ، ەنتىگىپ تۇرشاباي كەلدى. قۇشاعىندا ۇلكەندىگى ەكى جاسار سابيدەي سارى الا فارفور ۆازا. جۇرت كوڭىلى ەندى وسىلارعا اۋعان سەكىلدى. جاڭاعى وقيعانىڭ اسەرى ساپ باسىلىپ، اينالادا كۇبىر كوبەيىپ كەتتى. سودان قىسىلدى ما، كىم ءبىلسىن، ءشاربان ءسال شىتىناڭقىراپ:
— قوي، ەنتىكپەي-اق قوي ەندى. سەن نايقالىپ جۇرگەندە ءبارى دە ءبىتىپ قالدى، — دەدى.
تۇرشاباي تۇسىنبەدى.
— نە ءبىتىپ قالدى؟
— انە تاۋعا قارا.
تۇرشاباي تاۋعا قارادى. الگى ءبىر كەزدە شوقتالىپ تۇيىلگەن قىزىل جالقىن وت بۇلتى ىدىراپ، الا شاربىلانىپ بارادى ەكەن. كوپ كۇنگى ۇرەيدىڭ سالدارى بولسا كەرەك، تۇرشاباي «ۋھ» دەپ قالدى. اۋىر ۆازا اسفالتقا بارىپ گۇرس ەتتى دە، كۇل-تالقانى شىقتى.
قالاي ۇمتىلىپ، ماشينادان قالاي شىققانىن ءشارباننىڭ ءوزى دە بىلمەدى. اياعىنا بىردەمە ورالعان سەكىلدى ەدى، وعان دا قارامادى، تەۋىپ جىبەرگەن. الدەنەلەر تاعى دا اسفالتقا ءتۇسىپ، بىتىرلاپ، سىتىرلاپ جاتتى، ونىمەن دە ءىسى بولمادى. تۇلا بويى قالشىلداپ، تۇرشابايدىڭ قاسىنا جەتىپ كەلدى.
— بايعۇس-اي، سەرۆيزىڭدى دە قيراتىپ الدىڭ عوي، — دەدى تۇرشاباي اقىرىن عانا كۇڭك ەتىپ.
ءشاربان ەسىن تەز جيدى. ماشينانى قايتا اينالىپ جۇگىرىپ بارسا، اق داكە بىت-شىت، كوك الا، قىزىل الا، سارى الا سەرۆيزدىڭ كوك الا، قىزىل الا، سارى الا سىنىقتارى بۇكىل ورامدى جاۋىپ كەتىپتى.
وسى شۋدى ەستىپ، ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى تەرەزەدەن كوز سالعان بوگدە ادامعا مىنا كوگىلدىر «ۆولگانىڭ» توڭىرەگىندە الدەبىر ويىنشىق بومبا جارىلعان سەكىلدى بولىپ كورىندى. ايتەۋىر ەل دە، جۇرت تا، قالا دا ءدىن امان. سەلدىڭ ەكپىنى وسى ءبىر بولماشى وقيعامەن تىندى.
1968
You Might Also Like
-
ول كەزدە باعدان اتى شىعا قويماعان جاس سۋرەتشىلەردىڭ ءبىرى عانا بولاتىن. كوركەم ۋچيليششەنى بىتىرگەن سوڭ بىرەر جىل وسى الماتى قالاسىندا قىزمەت ىستەدى. ءبىر ۇلكەن سۋرەتشىنىڭ كولەڭكەسىندە ءجۇرىپ سالىنىپ جا...
