تاۋ الىستاساڭ بيىكتەيدى
قايدا بولسىن ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنان حاباردار قاۋىمنىڭ ورتاسىنا تۇسە قالسام، اماندا اينىماي قويىلار ءبىر سۇراق بولادى:
— مۇحتار اۋەزوۆ دۇنيە سالارىنىڭ الدىندا موسكۆادان اركىمدەرگە حات جازىپ، ءوزىڭنىڭ دە ەسىمىڭدى اتاعان ەدى. ادەبيەتىمىزدىڭ ۇمىتكەرى، كەلەشەگى دەپ تانىپ اتاعان. سوعان قاراعاندا، جەك كورمەگەن سەكىلدى عوي. وسى كۇنگە دەيىن ۇستازىڭ تۋرالى قالام تارتپاعانىڭ قالاي؟
مەن بۇل سۇراققا:
— جوق، جازدىم عوي. «ءبىزدىڭ مۇحتار» دەيتىن ەستەلىك كىتاپتا «مۇحاڭنىڭ ءۇيى»، «مۇحتارعا» دەگەن ەكى اڭگىمەم بار، - دەپ جالتارامىن. ارينە، مۇنىم ەبىن تاپپاعان تۇز جالايدىنىڭ كەرى عانا. بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىندە بىردەمەنى تىندىردىق دەپ ەسەپتەيتىن بولساق، سول جولدا سوعىستان كەيىن كەلىپ ادەبيەت ساپىنا قوسىلعان بۋىنعا تيگىزگەن اۋەزوۆ اسەرى جىلدار بويى ۇزىلە، ۇزدىگە زەرتتەيتىن قۇبىلىس ەكەنىن ايتپاسقا، مويىنداماسقا بولمايدى.
مۇحتار جونىندە ەستەلىك جازباعانىما، تۋراسىن ايتقاندا، جازا الماعانىما بىر-ەكى سەبەپ بار. وسى رەتتە مارقۇم عابدول سلانوۆ ايتاتىن ءبىر اڭگىمە ەسىمە تۇسەدى: سوعىس الدىندا، سوعىستان كەيىن بە، سول عابدول، قاسىم امانجولوۆ، تاعى بىرەۋلەر جازدىڭ ءبىر ادەمى كۇنى قالا سىرتىنا، تالعار بەتكە سەرۋەنگە شىققان. ءبىر كەزدە عابدول قاسىمعا قاراپ:
— شىن اقىن ەكەنىڭدى بىلەيىن، مىنا تالعار شىڭى تۋرالى تابان اۋزىندا ءبىر شۋماق ولەڭ شىعارشى، — دەپتى.
سوندا تابان اۋزىندا قاسىم سۋىرىپ سالعان ولەڭ مىناۋ ەكەن:
تاۋلار نە ەتكەن تاماشا!
الىستان تۇرىپ قاراساڭ.
اتتەڭ، تاۋلار باۋىرىندا
ادامدار بار الاسا
جوپەلدەمەدە شىقسا دا باس-اياعى جۇپ-جۇمىر ويلى شۋماقتىڭ مەن بۇل جەردە ەكىنشى جولىنا ايرىقشا ءمان بەرگىم كەلەدى. نەلىكتەن الىستان تۇرىپ قاراسا؟ بايقاعىش قاسىمنىڭ تاپقىرلىعى دا، تاۋ بىتكەننىڭ ۇلىلىعى دا، مىنە، ءدال وسى جەردە. مەن قىردا تۋىپ، دالالىق جەردە وسكەن قازاقپىن. ەڭ العاش الاتاۋدى كورگەنىمدە قايران قالعانىم: تاۋ بىتكەن جاقىنداعان سايىن الاسارىپ، الىستاعان سايىن شوقتىعى بيىكتەپ سالا بەرەدى ەكەن عوي. سول سەبەپتى تاۋ سۇلۋلىعىن تاماشالاعىڭ كەلسە، ەتەگىندە تۇرما، ءبىرشاما ۇزاڭقىراپ شىق. مەنىڭ ويىمشا، ۇلى ادامدار دا تاۋعا ۇقسايدى. اراعا جىلدار ءتۇسىپ، بىزدەن ۇزاي سالىپ، الىستاعان سايىن مۇحتار اۋەزوۆ بەينەسى دە جاڭاعى تاۋلارعا ۇقساپ جارقىراپ، كوتەرىلە بيىكتەپ بارا جاتقان سەكىلدى. شىنىن ايتۋ دۇرىس، مۇحتار ارامىزدا جۇرگەندە، تالانتىنا جۇرتتىڭ كوبى باس يگەنىمەن، ۇلى دەپ ەشكىم تانىعان جوق-تى. ول كىسىڭىز دە بىلايعى جاي ادامدارعا ۇقساپ، جوق نارسەگە بالاشا ءماز بولىپ، بولماشىعا رەنجىپ قالىپ جاتاتىن. ايتىسقان - تالاسقان كەزدەرى دە ەسىمىزدە. سول ايتىس-تالاس سويىلى، كەي شاقتا، قاراپتان قاراپ جۇرگەن بىزدەرگە دە ءتيىپ كەتكەن. اۋەزوۆ بەينەسى باسقا دا ۇلى ادامداردىڭ بەينەلەرى سياقتى وتە كۇردەلى، قيىن بەينە. وسى ورايدا مىناداي قىزىق ءبىر وقيعا ەسىمە تۇسەدى: بۇدان بۇرىن «ءبىزدىڭ ءمۇسىنشى دوسىمىز» دەگەن ەستەلىگىمدە ايتقانىمداي، 1957 جىلى موسكۆا قالاسىنداعى ەۆگەنيي ۆۋچەتيچتىڭ ۇيىندە بولعان ەدىم. سۋرەتشى شەبەرحاناسى قۇددى قازاق مۋزەيى سەكىلدى. جاسانىپ تۇرعان مۇسىندەر: قانىش ساتپايەۆ، باۋىرجان مومىش ۇلى، احمەت جۇبانوۆ، قالىبەك قۋانىشبايەۆ، ءابدىلدا تاجىبايەۆ، تاعى ءبىر مىس بايىتۋشى بالقاش قازاعى... وسى تۋىندىلارىن ۆۋچەتيچ ىقىلاستانا ءجۇرىپ كورسەتتى دە، اق كەنەپپەن جابۋلى تۇرعان ءبىر تاستىڭ قاسىنا كەلگەندە ءمۇدىرىپ قالدى.
— بۇل — مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءمۇسىنى، شىعارا الماي جاتىرمىن، — دەدى ول. جابۋدى العىسى كەلمەدى. ءبىز قۇمارتا تۇستىك. قاتتى قيىلىپ وتىنە بەردىك قوي دەيمىن، سۋرەتشى ءمۇسىننىڭ جابۋىن سىپىردى دا: - ىزدەنۋدەي - اق ىزدەنىپ ءجۇرمىن، سويتسە دە كىلتىن تابا الماي دالمىن. ويتكەنى اۋەزوۆ وتە قيىن، كۇردەلى تۇلعا. بۇكىل قازاققا ءتان قاسيەتتىڭ ءبارىن دە مەن ءبىر اۋەزوۆتىڭ باسىنان كورگەندەي بولامىن دا تۋرامىن. قينالىپ جۇرگەنىم سودان. ءبىراق قايتكەن كۇندە دە مەن بۇل ءمۇسىندى ويلاعان جەرىمنەن شىعارماي تىنباقشى ەمەسپىن، - دەدى.
ۆۋچەتيچتىڭ بۇل ءسوزىن ەسكە الىپ وتىرعان سەبەبىم — مۇحتار تۇلعاسىنىڭ ءبىز ءۇشىن دە سونشالىق كۇردەلى دە كيىن ەكەندىگى. الىستاعان سايىن تاۋ بيىكتەپ قانا قويمايدى، بەتكەيىنىڭ كەدىر-بۇدىرى جازىلىپ، وي-شۇڭقىرى تەگىستەلە دە بەرمەك. مۇحتار دا سونداي. اراعا جيىرما ءۇش جىل ءتۇسىپ، بىزدەن الدەقايدا الىستاپ، بيىكتەپ كەتكەن ۇلى جازۋشىنىڭ پەندەشىلىگى بولسا، الدەقاشان ۇمىت بولدى. جاۋاپكەرشىلىكتىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەتىن ادام اۋەزوۆ تۋرالى ءادىل پىكىرىن، مەنىڭ ۇعىمىمشا، ەندى عانا ايتا الادى.
مەن مۇحتاردى العاش رەت 1945 جىلى قازان ايىندا كوردىم. اۋەزوۆ قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ جوعارى كۋرسىنداعىلارعا «ابايتانۋ» دەپ اتالاتىن، نەگىزىن ءوزى قالاعان جاڭا پاننەن، ال ءبىرىنشى كۋرستاعىلارعا اۋىز ادەبيەتىنەن ساباق بەرەدى. ايىرىقشا توقتالىپ ايتار ءبىر جاي: مۇحتار لەكسياسى وسى قالاداعى ادەبيەت سۇيەر قاۋىمنىڭ بارىنە ايگىلى ەكەن، ءجۇز قارالى ادام سياتىن اۋديتورياعا كەلىپ كىرگەن ادامدا قيساپ جوق. كوپشىلىگى باسقا وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى. ءبىر ورىنعا ەكى-ۇش ادامنان سىعىلىسا وتىرىپ ءمۇعالىمدى كۇتتىك. قوڭىراۋ دا سوعىلدى، مۇحتار دا اۋديتوريانىڭ ەسىگىن اشتى. دەنەلى كەلگەن، ءتورت ب ا ق، سەلدىر شاشتى قارا كىسى سويلەي كىردى. ءسوزى ءبىراق مۇدىرىڭكى، ىڭىرانىڭقىراپ، كىدىرىڭكىرەپ شىعادى. اۋەلگى تۇيتكىل — مۇحتاردى جۇرت اعىپ تۇرعان شەشەن دەۋشى ەدى، مۇنىسى قالاي بولدى.
سويتسەك، العاشقى ساتتە باۋىرىن جازا المايتىن، جۇرە بارا، تەر شىعا كەلە كوسىلىپ كەتەتىن قاس جۇيرىك سەكىلدى ەكەن، بەس مينۋتتان كەيىن توگىلىپ سالا بەردى. ءبىز اۋزىمىزدى اشتىق تا قالدىق. اۋديتوريادا شىبىننىڭ ۇشقانى ەستىلەتىندەي. سول كەزدە ماعان مۇحاڭ شايقالعان تەڭىز سەكىلدى بولىپ كەتتى. توقتاۋ جوق، ءمۇدىرىس جوق. جەر شارىنىڭ بارلىق تۇپكىر-تۇپكىرلەرىنە سۇڭگىپ، وتكەن-كەتكەن تاريحتىڭ ءبارىن قوپارادى. سويتسە دە ءوزىنىڭ وي جىبىنەن استە جاڭىلمايدى. اۆستراليانىڭ نەگىزگى تۇرعىندارى ويلاپ تاپقان بۋمەرانگ سەكىلدى، اباي تۋرالى الدىڭعى پىكىرىنە قايتىپ ورالادى دا، ءارى قاراي دامىتا جالعاپ كەتە بەرەدى. اۋىلدا تۋىپ، اۋىلدا ءوسىپ، ارميا قاتارىندا بولىپ، ءبىلىمدى شىن اڭساپ كەلگەن بىزدەردىڭ كوڭىلىمىزدە تالاي-تالاي سۇراقتار بار، ءبىراق رەتىن تاۋىپ قويارلىق مۇمكىندىك جوق. ويتكەنى، اۋەزوۆ اۋديتورياعا قالاي سويلەي كىرسە، قوڭىراۋ سوعىلعاندا سول سويلەگەن قالپىندا اۋديتوريادان شىعىپ بارا جاتتى. وسى كۇننەن باستىعى مەن ۇلى ۇستازدىڭ ەرەكشە قاسيەتىن اڭعاردىم: ءبىرىنشى قاسيەتى — لەكسيا ۇستىندە ءبىر مينۋت بوس ۋاقىتىنىڭ بولمايتىندىعى. ءسوزىن ءبولىپ، ءبىر اۋىز سۇراق قويا المايتىندىعىڭ. اۋەزوۆ لەكسياسى توگىلىپ جاتقان ءبىر دۇنيە. ەكىنشى قاسيەتى — كەشىكپەيتىندىگى. سول 1945 جىلدان دۇنيە سالعان 1961 جىلعا دەيىن ول قاتىسقان تالاي جيىننىڭ كۋاگەرى بولدىم. ءبىراق سونىڭ بىرىندە اۋەزوۆتىڭ كەشىگىپ كەلگەنىن كورگەنىم جوق.
اۋەزوۆ اسقان ءبىلىمدى ادام ەدى. مۇحتاردىڭ سونشاما كوپ بىلەتىندىگى جونىندە تولىپ جاتقان انەكدوت - اڭگىمەلەردىڭ بارلىعى سونىڭ ايعاعى. سويتسە دە وسى انىقتامانىڭ ءوزى دە وعان ولقى سوعاتىن سەكىلدى. ءار نارسەنىڭ شەگى بار عوي. ال مەنىڭ ۇعىمىمشا، اۋەزوۆ بىلىمىندە شەك جوق. شالا ءبىلىمدى ادامدار ءوزىن كوپ بىلەتىندەردىڭ قاتارىنا قوسا بەرۋى مۇمكىن. بىلمەي قالعان جەرىندە ول السىزدىگىن بىلدىرمەي، يا دەپ سولاي، دەگەن سەكىلدى باس شۇلعۋمەن شىعىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. ال شىن ءبىلىمدى ادام ءوزى تۋرالى كوپ بىلەمىن دەپ ويلامايدى عوي. بىردەمەنى بىلمەي قالسا، بىلۋگە تىرىسارى قاق.
«يا زنايۋ، چتو يا نيچەگو نە زنايۋ» دەپ، سوكرات بەكەر ايتپاسا كەرەك. مىناداي مىسال كەلتىرەيىن: ءوز باسىم مۇحتارمەن لەكسيا ۇستىندە سويلەسۋدىڭ، سۇراق قويۋدىڭ مۇمكىندىگى بولمايتىنىنا كوزىم جەتكەن سوڭ، ونىڭ جولىن اڭديتىندى شىعاردىم. شىنىمدى ايتسام، وسى ارەكەتىم جەمىسسىز قالعان جوق. ءبىز ەكى-ۇش ستۋدەنت جينالىپ، مۇحتاردىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعار كەزىن كۇتەتىنبىز دە، ۇيىنە دەيىن شىعارىپ سالاتىنبىز. سۇراق ءار قيلى. اۋەزوۆ بولسا، بالسىنبەيدى. ىقىلاسىمەن جاۋاپ بەرەدى. ءبىز بولساق، ەمەشەمىز ۇزىلە تىڭداپ، كالينين كوشەسى مەن فۋرمانوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىساتىن جەرىنە قالاي كەلگەنىمىزدى اڭعارماي قالاتىنبىز. جاسىرۋدىڭ كەرەگى قانشا، مۇحاڭ اڭگىمەسىن تىڭداي جۇرە ءوزىڭنىڭ دە «ءبىلىمدى» ەكەنىڭدى قىبىن تاۋىپ تانىتىپ تاستاۋعا ىلىك ىزدەپ، قۇلشىنىپ تۇراتىنبىز. سونىڭ ءساتى اۋىز ادەبيەتى پانىنەن ەمتيحان تاپسىرعاندا ءتۇستى. ەلۋ شاقتى كۋرستاس بالالاردىڭ كوبى بۇل ساباقتى بەسكە تاپسىردى. ءوستىپ-وستىپ ءبىز ونىڭ كوڭىلىن اۋدارا باستادىق. ءبىر رەتتە تاعى دا مەن كوشەدە كەزدەستىم. كىتاپ ماگازينىنەن ءوزىنىڭ جاڭا عانا جارىق كورگەن «اباي جولى» رومانىن ساتىپ الىپ كەلە جاتىر ەكەن. سول كەزدە «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ەكىنشى كىتابى وسىلاي اتالاتىن. كوڭىلدى مۇحاڭ جول بويى جازىلىپ جاتقان ءۇشىنشى كىتاپ تۋرالى ايتتى.
— مەن ءقازىر جاڭا ءبىر ادىسكە كوشتىم. ونىم – ۇزاق-ۇزاق ديالوگتار. مۇنداي ادىسپەن كوپ نارسەنى ۇتاسىڭ. سەبەبى، ۇزاق ديالوگتار — كوپ رەتتە قاھارماننىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن اشاتىن ۇتىمدى قۇرال - ىشكى مونولوگتارعا وپ-وڭاي اينالىپ كەتىپ وتىرادى، - دەدى مۇحتار.
مەن قوستاي كەتتىم. ءوزىمدى تانىتا تۇسكىم كەلدى مە، بىلمەيمىن، وسىنىڭ الدىندا عانا وقىپ شىققان توماس حاردي شىعارمالارىندا ىشكى مونولوگ سەكىلدى ۇزاق ديالوگتاردىڭ ءجيى كەزدەسەتىنىن ايتتىم. مۇحتار ەلەڭ ەتە قالدى.
— كىم؟ كىم دەدىڭ؟
— توماس حاردي. «دجۋت نەزامەتنىي»، «ۆدالي وت شۋمنوي تولپى» دەگەن روماندارى بار.
— قاي ەلدىڭ جازۋشىسى؟ — دەپ تاڭدانا سۇرادى ول.
— جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باس كەزىندە ءومىر سۇرگەن اعىلشىن جازۋشىسى.
وسى اڭگىمەدەن ءبىرشاما ۋاقىت وتكەن سوڭ، ورىس ءتىلىنىڭ مامانى. ءارى دەكانىمىز حالابي سايقييەۆ اۋديتورياعا كىرە بەرىپ، ماعان بۇرىلدى دا: «سەنى دەكاناتتا اۋەزوۆ كۇتىپ وتىر. بارىپ كەلە عوي»، — دەدى. «نەگە كەرەك بولىپ قالدىم ەكەن» دەگەن تاڭىرقاۋمەن ەكى وكپەمدى قولىما الىپ دەكاناتقا ۇشىپ بارىپ ەم، ديۆاندا وتىرعان مۇحاڭ مول دەنەسىن جەڭىل قوزعاپ ورنىنان كوتەرىلە بەردى.
— سەنىڭ ايتقانىڭ دۇرىس ەكەن. توماس گاردي (كەي كىتاپتارىندا ونىڭ فاميلياسى وسىلاي دا جازىلادى)، ءبالى، اعىلشىننىڭ ۇلكەن جازۋشىسى ەكەن عوي... — دەپ باستادى دا، جارتى ساعات اعىلشىن جازۋشىسى تۋرالى ايتىپ بەردى. بايقايمىن، اۋەزوۆ توماس حارديدىڭ باقايشاعىنا دەيىن شاعىپ وقىعان. وسى اڭگىمەدەن تۇيگەنىم: وقۋدا دا، ەڭبەكتە دە قاي جۇمىستى قولعا الما، جەرىنە جەتكىزە تۇبەگەيلى اتقارماۋ، — جەڭىل-جەلپى، ءجۇردىم-باردىم ىستەلگەن شارۋا ۇستىرتتىككە، ديلەتانتتىققا جەتەلەمەك. ال ونىڭ ارعى جاعى ابىرويسىزدىق ەكەنىن ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
كەيبىرەۋلەر اقىل ايتقىش كەلەدى. مەنىڭ ۇعىمىمشا، مۇنىڭ ءوزى اقىلدىڭ كەپتىگىن ەمەس، قايتا ازدىعىن بىلدىرەدى. ويتكەنى، اقىلدى ادامنىڭ ءجونسىز جەردە اقىلسىمسىنىپ، شاشىلىپ جاتاتىن كەزى بولمايدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى ون التى جىلىندا مۇحاڭمەن تالاي جەردە - جاقسى دا، جامان دا كۇيدە كەزدەسىپ ءجۇردىم، ءبىراق اقىلگوي اۋەزوۆتى كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىن. مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ بار بولمىس-بولىمىمەن ونەگە ەدى. ماقتانىپ كەتتى دەمەسسىزدەر، مەن قازاق ۋنيۆەرسيتەتىن وزىق ديپلوممەن ءبىتىردىم. ال وسى تابىسىما اۋەزوۆ ونەگەسىنىڭ تىكەلەي قاتىسى بولعانىن ايتا كەتۋدى ءجون كورەمىن. مەن باستاپقى سەمەسترلەردە نەمىس تىلىنە مۇلدە بوي سالمادىم. باعالارىم ناشار بولدى. سونداعى ۇستىرتتىك: نەمىس ءتىلىنىڭ تىرشىلىكتە نە قاجەتى بار، دەگەن تەرىس ۇعىمدا جاتقان بولسا كەرەك-تى. وسىنداي پيعىلدا جۇرگەن كەزىمدە مەن مۇحاڭمەن كەزدەسىپ قالدىم. قولىنداعى كىتابىنا ءۇڭىلىپ ەدىم، «گرامماتيكا ارابسكوگو يازىكا». تاڭدانعانىم، مەكتەپ قابىرعاسىندا وقيتىن كىتاپتى مۇحتار اۋەزوۆ قولىنان كورگەنىمدى ەرسى ساناعانىم سونشالىق؛ «مۇحا، مۇنداي كىتاپتىڭ كەرەگى قانشا»، — دەپ سۇراپ قالىپپىن.
مۇحتار مۇرنىن ءبىر سيپاپ الدى دا:
— ءبالى، نەگە كەرەگى بولماسىن! قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنىڭ كوپ ماتەريالدارى ارحيۆتا ارابشا جازىلعان قولجازبالاردا جاتقان جوق پا. سولاردى كەزدەستىرە قالسام، قينالماۋىم كەرەك ەمەس پە! — دەپ جاۋاپ بەردى.
مەن ۇيالىپ قالدىم. جانە دە كوپكە دەيىن قينالىپ ءجۇردىم. ەلۋگە كەلگەن اۋەزوۆ الىپپەنى قايتا باستاۋدى كەش ساناماعاندا جيىرما بەس جاستاعى سەنىڭ نەمىس ءتىلىن مەنسىنبەي ءجۇرۋىڭدى نە دەپ تۇسىنۋگە كەرەك؟ وسى وقيعادان كەيىن نەمىس تىلىنە مەن شىنداپ كىرىستىم. سونىڭ قورىتىندىسى — قىزىل ديپلومداعى وسى ءپان جونىندەگى تورتتىك باعا. مىنە، ۇلىلىقتىڭ ونەگەسى قايدا جاتىر.
بولماشىعا بالاشا قۋانىپ، بولماشى جەردەن رەنجىپ قالىپ جۇرەتىن مىنەزى بولسا دا، اۋەزوۆ مەنمەن ەمەس ەدى. مەنمەندىگى نە، قايتا كىشىپەيىل ەدى عوي. ونىڭ بار بولمىسى سول. جۇرتقا جاقسى اتتى كورىنەيىن دەۋ تابيعاتىنا جات قىلىق بولاتىن. ۇلىلىقتىڭ ءبىر بەلگىسى - ءوزىنىڭ ۇلى ەكەنىن بىلمەۋىندە بولسا كەرەك. مەن بىلەتىن مۇحاڭ دا ءوز تۆورچەستۆوسىنا پايىممەن قارايتىن وسىنداي جان ەدى. مىناداي ءبىر وقيعا ەسىمە تۇسەدى: 1957 جىلى ۇزىن-ىرعاسى جيىرما بەس جىلعا سوزىلعان «اباي جولى» ەپوپەياسى اياقتالدى. مادەني-رۋحاني ومىرىمىزدەگى وسى ءبىر ەلەۋلى وقيعانى قانداي جولمەن اتاعان جون؟ مەن وندا قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا پروزا سەكسياسىن باسقاراتىنمىن. جازۋشىلار وداعىنىڭ باستىعى عابيت مۇسرەپوۆكە كىرىپ ءوز ويىمدى ورتاعا سالدىم.
— ءبىر جەردەن زاۆود بوي كوگەرسە، اتالادى. جىل سايىنعى تول اماندىعىن دا بۇكىل اۋدان بولىپ تويلاپ جاتادى. ال رۋحاني ومىرىمىزدەگى تاريحي تابىسىمىزدى ءبىز دە اتاۋعا، تويلاۋعا ءتيىس ەمەسپىز بە؟
— ۇسىنىسىڭ وتە ورىندى. ءبىراق بار جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىڭا الاسىڭ، — دەدى مۇسرەپوۆ.
سونىمەن، «اباي جولى» ەپوپەياسىنا ارنالعان عىلىمي كونفەرەنسيانى جازۋشىلار وداعىنىڭ پروزا سەكسياسى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ كونفەرەنسيا زالىندا وتكىزبەك بولدى. ءتورت بايانداماشى تاعايىندالدى. اشاتىن، العى ءسوز سويلەيتىن عابيت مۇسرەپوۆ. ءبىر قۋانارلىعى تەمىرعالي نۇرتازين، زاكي احمەتوۆ، زەينوللا قابدولوۆ جانە مۇحامەتجان قاراتايەۆ ءوتىنىشىمىزدى قۇپتاپ باياندامالارىنا قۇلشىنا كىرىستى. ءبىراق كونفەرەنسيا ەرتەڭ اشىلادى دەگەن كۇنى عابيت مەنى شاقىرىپ الدى دا: «جيىندى سەن اشاسىڭ، العى ءسوزدى دە ءوزىڭ سويلەيتىن بولاسىڭ»، — دەدى. شىنىمدى ايتسام، ابىرجىڭقىراپ قالدىم. بۇكىل استانا جۇرتشىلىعى ءمان بەرىپ، وقىرمان قاۋىم كوڭىل اۋدارىپ وتىرعان كونفەرەنسيانى قالايشا مەن اشپاقپىن؟ جۇرت نە دەپ تۇسىنەدى؟ — دالەلدەرىم سونداي مىقتى ەدى، سويتسە دە باستىق كونەر ەمەس.
— وتىزدان الدەقاشان شىعىپ كەتسەڭدەر دە وزدەرىڭدى ءالى كۇنگە بالا سانايسىڭدار. ال ەل بولسا، سەندەرگە ولاي قارامايدى. ادەبيەتىمىزدىڭ قازىرگى بەلدى وكىلدەرى، كەلەشەگى دەپ قارايدى. جاۋاپكەرشىلىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن سەزىنەتىن مەزگىل جەتتى، — دەدى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ كوش باسشىسىنىڭ تۇجىرىمى «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» پەساسىنداعى كادىمگى قارابايدىڭ: «ايتتىم ءبىتتى، كەستىم ءۇزىلدى»، - دەگەنى سەكىلدى. امال جوق، مەن قازاق ادەبيەتىنىڭ كەلەشەگىنىڭ تىرەگى ەكەنىمدى «ءتۇسىنىپ»، جۇرت الدىندا جاۋاپكەرشىلىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن «سەزىنىپ»، كونۋىمە تۋرا كەلدى. كونفەرەنسيانى قالاي اشامىن؟ زال تولى جۇرتقا نە ايتپاقپىن؟ شىنىندا دا جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنگەنىم سونداي، تۇنىمەن ۇيىقتاي المادىم. ايتەۋىر، تاڭ اتا ويىمدى جيناقتاعان بولدىم دا، ەرتەمەن مۇحتارعا تەلەفون سوقتىم. اقىلداساتىن شارۋا بارىن ايتتىم. ول كىسى سونداي كوڭىلدى، جىلى شىرايمەن قارسى الدى. كونفەرەنسيانى مەنىڭ اشاتىنىمدى ەستىگەندە شوشىپ قالا ما دەگەن كۇدىگىم دە بەكەر بولىپ شىقتى. ە، ءجونى وسى دەپ ەلپ ەتە تۇسپەسە دە تەرىس ەكەن، ءعابيتتىڭ ءوزى نەگە اشپايدى دەگەن سەكىلدى رەنىش تانىتپادى. ونىڭ بۇل پيعىلىن نە كونفەرەنسيانى مەن اشاتىنىمدى الدىن الا بىلگەن، نە بولماسا، مەنى ولقىسىنباعانى دەپ ءتۇيدىم دە، اقىلداسۋ رەتىندە سويلەر ءسوزىمنىڭ وسى قالاي - اۋ دەيتىن ساتتەرىن ايتتىم. تۇنىمەن ۇيىقتاتپاعان سۇراقتاردىڭ ءبىرى — ۇلى اباي تۋرالى ۇلى ەپوپەيانى دۇنيەگە كەلتىرگەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى كىم وسى؟ ال مەن بولسام، ءقازىر ەكى ساعاتتان كەيىن ءوزىم اشار كونفەرەنسيادا: «مۇحتار اۋەزوۆ قازىرگى زامانداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلى جازۋشىسى»، -دەگىم كەلدى. مەن وسى پىكىرىمدى ايتتىم. ءبىراق مۇحتار داعدىلى جيىن-تويلاردا بوكال كوتەرگەندە ءوزىن ۇلىلاردىڭ قاتارىنا قوسساڭ، ماسايراپ جۇرە بەرەتىن پارىقسىز بوسپەلەردىڭ ساناتىنا قوسىلماعان جان عوي. نەگىزى بار ءارى شىن كوڭىلدەن ايتىلار وسى پىكىرىمدى سابىرمەن تىڭدادى دا:
— ۇلى دەپ مەنى اتاما، سافۋان. ونداي پىكىرگە وقىرمان قاۋىمنىڭ دايىندىعى جوق، ولارعا مىنا - ۇلى — ءسوزىڭ ەرسى بولىپ ەستىلەدى. قۇر بوسقا ۇياتقا قالامىز، — دەدى. جۇرت پيعىلىن تامىرشىداي ءدوپ باسقان اۋەزوۆتى وسىدان كەيىن رەاليست ەمەس ەدى دەپ كورشى!
سويتسە دە تۇنىمەن تولعانىپ، تۇجىرىمداعان پىكىرىڭنەن قايتا سالۋ وڭاي ما، عىلىمي كونفەرەنسيانى اشقاندا مەن ويىمدى جىمبا جولداپ جەتكىزدىم. «ءوزىم دە ءبىر قۋمىن» دەپ تايىر جاروكوۆ مارقۇم ايتپاقشى، قۋلىق جاساپ:
— ون توعىزىنشى عاسىر مەن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ قازاق حالقىنا بەرگەن ەكى ۇلكەن سىيى بار، — دەدىم ءسوزىمنىڭ باسىندا. — ون توعىزىنشى عاسىر ۇلى ابايدى دۇنيەگە اكەلسە، جيىرماسىنشى عاسىر ۇلى اباي تۋرالى جازىلعان ۇلى شىعارمانى دۇنيەگە اكەلدى. بۇل ۇلى پەرزەنتتىڭ اتى — «اباي جولى» ەپوپەياسى.
جۇرت دۇرلىگە قول سوقتى. ال مۇحتاردىڭ تۇرەگەلىپ جۇرتقا قوشەمەت كورسەتۋىنە تۋرا كەلدى.
ءسوزىمدى وسىلاي ساتىمەن باستاسام دا، اياق جاعىن بۇلدىرىڭكىرەپ تە الدىم عوي دەيمىن. سول تۇستا حالىقارالىق لەنيندىك سىيلىق العان اتاقتى يندونەزيا جازۋشىسى تاكين حودو حمەينگۋدىڭ گازەت تىلشىسىنە بەرگەن جاۋابىنىڭ ءوڭىن اينالدىرىڭقىراپ:
— شەبەرلىكتىڭ شىڭىنا شىققان مۇحاڭنىڭ ءقازىر باپتى شاعى. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىنان دا جاقسى شىعارماسى بار. ول شىعارماسى ءالى جازىلا قويعان جوق، - دەپ سالماسىم بار ەمەس پە!
اپىراي، كەسەر مە ەكەم مەن ءتىلىمدى، وسىنشا نەگە ءبىلدىم كوپ ءبىلىمدى، — دەپ ءماشھۇر ءجۇسىپ ايتقانداي، بىلگەنىمدى ورنىن تاپپاي پايدالانعاندىقتان، مۇحاڭدى وكپەلەتىپ العانداي دا بولدىم. كونفەرەنسيا ويداعىداي ءوتتى. سونى اۋەزوۆ بار جەردە كەيبىر اعا جولداستاردىڭ باسا ايتىپ، مۇنىڭ ءبارى سافۋاننىڭ ەڭبەگى عوي دەگەندەرى دە ەسىمدە. ءبىراق مۇحاڭنىڭ ولارعا ىرىق بەرمەي: «بايانداماشىلار بايانداماسىن جاسادى. گازەتتەگى حاباردى وقىعان جۇرت تۇگەل جينالدى. دايىندالىپ كەلگەن ازاماتتار سويلەدى. مۇندا تۇرعان ارتىقشا قانداي ەڭبەك»، - دەپ ءجۇرۋى سول وكپە بولسا كەرەك-تى.
شىنىمدى ايتسام، زور تالانتىنا تابىنىپ، كول قۋسىرىپ، سىيلاعاننان باسقا مۇحاڭا مەن زارەدەي قيانات جاساپ كورگەن جان ەمەسپىن. سويتسە دە جاسىرۋدىڭ كەرەگى جوق، ۇلى ۇستازدىڭ مەن جونىندەگى پىكىرى ءار قيلى ەدى. ءوزىمنىڭ جامان ويىمدى ايتايىن. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى مەنىڭ سولتۇستىك قازاقستاننىڭ اتاقتى پرەسنوۆ اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەنىم بولسا كەرەك. ارينە، وندا تۇرعان ەشتەڭە دە جوق. قايتا داڭقتى ءسابيت مۇقانوۆپەن، Fابيت مۇسرەپوۆپەن جەرلەستىگىمدى ماقتان ەتەمىن. مۇحتار مەن ءسابيتتىڭ ارا قاتىناسىن بىلەتىن كەيبىر اعايىندار مەنەن ءوش الۋ ءۇشىن نەمەسە مەنىڭ ساعىمدى سىندىرۋ ءۇشىن — الاي دەدى، بىلاي دەدى دەپ، ارامىزعا شىبىق جۇگىرتىپ جىبەرەتىنى بولاتىن. وسى رەتتە تاعى ءبىر مىسال كەلتىرۋدى ءجون كورەمىن.
1957 جىلى قاراشا ايىنىڭ اياق كەزىندە اۋەزوۆتىڭ الپىس جىلدىق تويى موسكۆا قالاسىندا دا اتالدى. كەش اتاقتى چايكوۆسكيي زالىندا ءوتتى. مۇحتار الپىس دەگەن جاستى سۋى. شۇيگىنى مول قۇنارلى كەڭ جازىققا تەڭەپ توگىلە سويلەدى. مىنبەگە كوتەرىلگەن باسقا دا شەشەندەر، بەلگىلى اقىن-جازۋشىلار ويلاعان جەردەن شىقتى. ءبىراق ۇيىمداستىرۋدىڭ شالاعايلىعىنان زالدىڭ ارتقى جاعى بوس قالدى. وعان تىكەلەي ايىپتى ادام سول كەزدە سسسر جازۋشىلار وداعىندا قازاق ادەبيەتى بويىنشا كونسۋلتانت بولىپ ىستەگەن تاكەن ءالىمقۇلوۆ ەدى. بيلەت تاراتۋ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن جاستارعا حابار بەرۋ سەكىلدى ىستەردى جايىنا قالدىرىپ، بەتىمەن جۇرگەن. ويتكەنى، ءوز باسىم سول جولى جيىننىڭ بولاتىنىن كەش ەستىپ سانىن سوققان نەمەسە بيلەت تابا الماي ساندالعان قازاق جاستارىنىڭ تالايىن كوردىم. وسى جايدى كەلەسى كۇنى الماتىمەن سويلەسكەندە ءبىر جولداسقا بايانداعان ەدىم، كوپ كەشىكپەي قۇرىققا سىرىق جالعانىپ، ءوڭى اينالىپ ءسوزىم اۋەزوۆتىڭ وزىنە جەتىپتى. الماتىعا قايتىپ ورالعاننان كەيىن ءبىرشاما ۋاقىت وتكەن سوڭ تەلەفون سوقسام، مۇحتار دۇرسە قويا بەردى. مەن اقتالعان جوقپىن. جالعىز-اق تەلەفونمەن تۇسىنىستىك تاپپايتىنىمدى سەزدىم دە، مۇمكىندىگى بولسا بارعىم كەلەتىنىن ايتتىم. ول كونە كەتتى. اۋىزبا-اۋىز سويلەسكەندە ۇستاز اشۋى ون مينۋتقا دا جەتكەن جوق.
— باسە، ءوزىم دە وسىلاي شىعار دەپ ويلاپ ەدىم. تاكەن دەگەن جىگىت قازاق ادەبيەتىنىڭ شارۋاسى تۇگىل، ءوز شىعارمالارىن باستىرۋعا كەلگەندە دە بۇراۋ باسىن سىندىرمايدى. جۋىردا «سوۆەتسكيي پيساتەل» باسپاسىندا بولىپ ەدىم، رەداكتورى رەنجىپ وتىر: ۇساق-تۇيەك ەسكەرتپەلەر بولعان سوڭ، كىتابىن ون شاقتى كۇنگە وزىنە قايتارىپ بەرگەن ەكەن، جىل وتسە دە ءالى كۇنگە اپارماعان، — دەپ جايىلدى دا قالدى. كەيىنگى جىلداردىڭ بىرىندە مەن وسى وقيعانى ەسىمە الىپ، اڭگىمە رەتىندە عابيت مۇسرەپوۆكە:
— مۇحاڭ بالا سەكىلدى قىزىق ادام ەدى عوي. بولماشىعا وكپەلەپ، ءجونىن ايتىپ تۇسىندىرسەڭ، تۇسە قالاتىن ەدى، — دەدىم.
— جوق، مۇحتار دوستارىنا عانا تۇسەتىن. جاۋىنا ءتۇسىپ كورگەن ەمەس، — بولدى سونداعى عابەڭ جاۋابى.
وسى پىكىردى راس دەيتىن بولساق، اۋەزوۆ مەنى جەك كورمەگەن، سىرتقا تەپپەگەن سەكىلدى. وعان ماقالالارى مەن حاتتارىندا مەنىڭ تۆورچەستۆوم جونىندە ايتقان جاقسى پىكىرلەرى عانا ەمەس، كۇندەلىكتى تىرشىلىك قاراكەتىڭدە جاساعان ءىلتيپات - قايىرىمى، قول ۇشىن بەرىپ، كورسەتكەن كومەگى دە دالەل بولا الادى.
مۇحتاردىڭ كەيبىر سىبەر زامانداستارى ونى ساراڭ ەدى دەگىسى كەلىپ تۇرادى. ءتىپتى بۇل پىكىرىن كەزدەسۋ - ەستەلىكتەردە ايتىپ تا قالىپ جۇرگەندەرى بار. ال مەن بىلەتىن مۇحتار اۋەزوۆ ساراڭ بولماعان. راس، مىرزالىقتىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ اقشاسىن دالاعا شاشىپ جاتپايتىن. ءبىراق وزىمەن ارالاس-قۇرالاس جۇرگەن، كوڭىلى جاقىن ادامداردان ەشتەڭەسىن اياپ كورگەن ەمەس. مۇحتار موسكۆاعا ءجيى بارۋشى ەدى. سوندا ءاردايىم «موسكۆا» قوناق ءۇيىنىڭ ەڭ قىمبات ليۋكس نومەرىنە تۇسەتىن. قاسىندا كەم دەگەندە تورت-بەس ادام بولادى. سولاردىڭ ءبارىنىڭ دە ىشىپ-جەمى ءوز موينىندا. وسىنداي ادام ساراڭ بولا ما! مۇحتاردىڭ «ساراڭدىعى»، بالا مىنەزدىلىگى جونىندە كوزىنىڭ ءتىرى كەزىندە اڭىزعا اينالىپ كەتكەن اڭگىمە — انەكدوتتار تولىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرىن مىسالعا كەلتىرۋدى ءجون كورەمىن: ءبىر جولى اۋەزوۆ عابيدەن مۇستافينمەن ساپارلاس بولىپ موسكۆاعا بارىپتى. ارينە، مۇحتار داعدىلى «موسكۆا» قوناق ءۇيىنىڭ ليۋكسىنە، ال عابيدەن بولسا جاي نومەرىنە تۇسكەن. ەكەۋى رەستورانعا بارىپ تاماق ىشەدى. ەسەپتەسۋگە كەلگەندە مۇحتار:
— دارداي باسىمىزبەن ەكەۋمىز دە قالتامىزدان اقشا سۋىرىپ جاتامىز با، ودان دا كەزەكتەسىپ تولەيىك. ءبىر كۇنى سەن، ءبىر كۇنى مەن... — دەپتى.
Fابيدەن مىرس ەتىپ كۇلىپتى دە، كونە كەتىپتى. كۇلەتىن سەبەبى ىشكى ەسەبى بار. سودان كەزەك عابيدەنگە كەلگەن كۇنى ەكەۋدەن ەكەۋى بارىپ تاماق ىشەدى. ال كەزەك مۇحتارعا كەلگەن كۇنى ويداعى-قىرداعىسى بار تامىر-تانىس، جولداس-جورالاردىڭ ءبارى جينالىپ قالا بەرەتىن بولادى. وسى رەتتە كوڭىلىنە كۇدىك كىرگەن مۇحتار: «مۇنىڭ ءمانىسى قالاي، سەن بىدىق، بىردەمەنى ءبۇلدىرىپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟» — دەپ سۇرايدى مۇحتار ءازىلى جاراسقان دوس ءىنىسىن وسىلاي اتايتىن.
— جوق، مۇحا، ەشتەڭەنى دە ءبۇلدىرىپ جۇرگەن جوقپىن. جاسىڭىز دا جولىڭىز دا ۇلكەن ءسىز تۇرعاندا جۇرت سىزگە كەلمەي، ماعان كەلە مە. ال ءسىز بولماساڭىز اڭگىمە باسقا، — دەيدى عابيدەن اقساقال. ءوستىپ مۇحتاردىڭ قىبىن تاۋىپ، كۇدىگىن سەيىلتىپ جىبەرگەن كەزدە موسكۆاعا شاكەن ايمانوۆ كەلەدى دە، عابيدەنگە تەلەفون سوعادى. سول كۇنى مۇنىڭ كەزەگى بولسا كەرەك.
— بۇگىن مۇحاڭنىڭ دا، مەنىڭ دە قولىمىز تيمەيدى. باراتىن جەرىمىز بار. سەن ەرتەڭ كەل. جانە كوزىڭە تۇسكەن قازاقتار بولسا، ەرتە كەل، — دەمەي مە!
ەرتەڭىنە مۇحاڭنىڭ كەزەگى كەلگەن كۇنى باس-اياعى جيىرما بەس - وتىز ادام بولىپ كەتىپتى. اۋىرلاعانمەن امال جوق، ءبارىن دە رەستورانعا اپارعان. كوڭىلدى جۇرت قاراپ وتىرا ما، قوناقتاردىڭ ءسوز سىڭايىنان مۇحتار مۇنىڭ ۇيىمداستىرىلعان شارۋا ەكەنىن اڭعارىپ قىستىرىڭقىراپ قالادى. ءبىر تۇستىككە ەسكى اقشامەن ەكى جارىم - ءۇش مىڭ سوم توڭىرەگىندە تولەپ سىرتقا شىققان سوڭ، عابيدەنگە بۇرىلىپ: - ءاي، بىدىق، مىنا كيىم كيگىزەتىن شۆەيسارمەن دە، انا «موسكۆا» قوناق ۇيىنە اپاراتىن تاكسيمەن دە ەسەپتى سەن ايىرىساسىڭ، -دەپتى.
— ايتقانىڭ بولادى، مۇحا.
سونىمەن «موسكۆا» قوناق ۇيىنە كەلگەنگە دەيىن عابيدەننىڭ نە بارى بەس سوم اقشاسى شىعىپتى. سوندا ءوشىمدى قايتاردىم دەپ ويلاعان مۇحتار عابيدەندى وڭاشالاپ، بىلاي شىعارىپ الىپتى دا:
— ءا، قالاي، ءبىلدىڭ بە!؟ بىرەۋدىڭ قالتاسىنداعىعا سونداي جومارتسىڭدار. ءوز قالتاڭنان اقشا شىعارۋ دەگەن وڭاي ما ەكەن!؟ — دەپ راقاتتانا كۇلىپتى.
وسىنداي بالا مىنەزدى ادامدى قالايشا ساراڭ دەي الاسىڭ؟!
مۇحتار شاراپاتى ماعان دا تالاي تيگەن.
مەن 1960 جىلى مامىر ايىندا ماشينا ساتىپ الاتىن بولدىم. ول كەزدەگى «كوركەم ادەبيەت» باسپاسىنىڭ كاسساسى تاقىل-تۇقىل ەدى عوي. تيەشەك قالام اقىڭدى ايلاپ ءجۇرىپ الا المايتىنسىڭ. سول سەبەپتى، ماشيناعا سەگىز مىڭ سومىم جەتپەي قالدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ قىسىلعاندىقتان مۇحتارعا تەلەفون سوقتىم. اڭگىمەنىڭ ۇزىن-ىرعاسى مىناداي:
— مۇحا، قارىزعا سىزدەن اقشا سۇراعىم كەلىپ تۇر...
تەلەفوندا مۇحتاردىڭ جۇمساق قوڭىر داۋسى:
— قانشا؟
— سەگىز مىڭ سوم...
شوشىماسا دا داۋسى وزگەرىڭكىرەپ شىقتى.
— سونشاما كوپ اقشا نەمەنەگە كەرەك بولىپ قالدى؟
— مۇحا، ماشينا الاتىن ەدىم...
— ءبالى... جاس جىگىتتەرگە وسى باستان ماشينانىڭ كەرەگى قانشا؟
— انادا ساۋدا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى عۇزىرعاليمەن كەزدەسكەنىمدە، ماشينا ساتىپ العىم كەلەتىنىن ايتا سالىپ ەدىم، ەندى اقشاڭدى تولە دەپ جاتقانى...
مۇحتار ءسال كىدىرىڭكىرەپ قالدى. بەرمەسە، بىردەن ايتار ەدى. كىدىرىسى — جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى ەكەنىن مەن جاقسى بىلەمىن. سالدەن سوڭ:
— قاشان قايتارىپ بەرە الاسىڭ؟ —- دەپ سۇرادى ول.
— رەتى كەلسە، تورت-بەس كۇندە دە قايتارا الامىن. رەتى كەلمەسە، باسپانىڭ ۋادەسى بار، اي، اي جارىمدا...
مۇحتار تاعى دا ءسال ءمۇدىردى دە:
— جاقسى، كەلە عوي. ەگەر ءوزىم بولماسام، ۆاليا جەڭگەڭە قالدىرىپ كەتەرمىن، — دەدى.
اراعا جارتى ساعات سالىپ، مەن اباي كوشەسىندەگى (قازىرگى مۇقان تولەبايەۆ كوشەسى) اۋەزوۆتىڭ ۇيىنە باردىم. ەسىكتى جەڭگەمىز ۆالەنتينا نيكولايەۆنا اشتى دا، الدەبىر كەشىرىم سۇراعانداي كەيىپپەن:
— مۇحتار ومارحان ۇلىنىڭ لەكسياسى بار عوي، ۋنيۆەرسيتەتكە كەتتى، — دەپ سىرتىندا «سافۋانعا» دەگەن جازۋى بار كوك كونۆەرتتى ۇستاتا بەردى. ارادا ءۇش-تورت كۇن وتپەي-اق موسكۆاداعى سسسر ادەبي فوندىسىنان مەنىڭ اتىما سەگىز مىڭ سومعا رۇقسات تەلەگرامما كەلدى. مەن سسسر ادەبي فوندىنىڭ قازاق بولىمشەسىنەن سول اقشانى الدىم دا، دەرەۋ اۋەزوۆكە تەلەفون سوقتىم. داۋسى تىم جۇمساق: — ءا، ۇيدەمىن، كەلە عوي.
وزىمشە، اۋەزوۆكە ۇقساعىم كەلگەن بولۋى كەرەك، ءدال سونداي كوك كونۆەرتكە سەگىز مىڭ سومدى سالدىم دا، سىرتىنا «مۇحاڭا» دەپ جازىپ، الىپ باردىم. ەسىكتى داعدىسىنشا مۇحتاردىڭ ءوزى اشتى. مەن كوك كونۆەرتتى سونداي ءبىر پاڭدىقپەن كىسىمسىنىپ ۇستاتا بەردىم.
— مۇحا، مىناۋ ەكى-ۇش كۇن مۇڭدارىندا وزىڭىزدەن العان قارىزىم ەدى... كوپ راقمەت سىزگە.
— ماشيناڭدى الدىڭ با؟
— الدىم، مۇحا...
اۋەزوۆ بالاشا قۋانىپ دالاعا شىقتى.
— ءبالى، ماشيناڭنىڭ ءتۇسى جاقسى ەكەن. قۇمدى - قۇلا تابيعاتتىڭ كۇزگى رەڭكىن تانىتادى. اسىرەسە اڭعا شىققانىڭدا تاپتىرمايتىن ءتۇس. اڭ اتاۋلىعا بايقاتپاي اقىرىن جىلجىپ وتىرىپ قاسىنا بارۋىڭا بولادى. بوزبالا بۇرىن جورعا، جۇيرىك باپتاپ مىنبەۋشى مە ەدى. سولار بىلگەن ءومىردىڭ قىزىعىن. ماشينانى دا سونداي قىزۋىڭ بار كەزدە مىنگەنىڭ ءجون. شاۋ تارتقان كارىگە دۇنيە شارۋادان باسقاعا ونىڭ قىزىعى جوق، — دەپ، كەشە عانا جاستارعا ماشينانىڭ كەرەگى جوقتىعىن ايتقان مۇحتار ەندى كوسىلىپ كەتتى. قايتادان ۇيىنە كىرگەن سوڭ، ءبىر بلوكنوتتى الىپ شىقتى دا:
— سافۋان، سەن انا تايىر سەكىلدى، قاپان (ساتىبالدين) سەكىلدى سوزىندە تۇراتىن مادەنيەتتى جىگىت ەكەنسىڭ. قارىزىڭدى ايتقان ۋاقىتىندا اكەپ بەردىڭ. ۋادە قالتادان شىعار ەسەپتەۋلى اقشا سەكىلدى بولسا، جۇرت ويلانىپ جۇمسار ەدى. ولاي ەتپەيدى، ءبىراق... پالەن مەرزىمدە اكەپ بەرەم دەپ سۇراپ الىپ جىلدار بويى سوزاتىندار تولىپ جاتىر. مىنە، مىنا بلوكنوتتا قانشاما ادامداردىڭ ءتىزىمى بار. سەن ساتىپ العان «ۆولگا» قۇنى جۇرت موينىندا. سولاردىڭ كوبىن قايتارا الامىن دەپ ويلامايمىن، — دەپ ون بەس-جيىرما ادامنىڭ اتىن اتادى.
وسى وقيعادان كەيىن مۇحتار ءبىر جىل ءبىر اي دەگەندە دۇنيە سالدى. جۇرتتا جۇرگەن قىرىق مىڭ سومنىڭ قانشاسىن قايتارىپ الا الدى، مەن ول اراسىن بىلمەيمىن. وسىدان كەيىن مۇحتار اۋەزوۆتى ساراڭ دەۋ بەرى سالعاندا ادىلەتسىزدىك.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تاعى ءبىر ۇلىلىعى وزىنەن بۇرىنعىلار جونىندەگى پىكىرىنەن ايقىن كورىنەتىن ەدى. اباي مەن شوقاندى، ىبىرايدى، سەيفۋللين مەن ءمايليندى، جانسۇگىروۆتى بىلاي قويعاندا، سانجار اسپاندياروۆ پەن قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ ەسىمدەرىن مەن العاش اۋەزوۆ اۋزىنان ەستىدىم. سولار جونىندە كورگەن-بىلگەنىن اڭىز سەكىلدى ەتىپ توگىلىپ وتىرىپ ايتاتىن. ال وزىنەن كەيىنگى تەمىرعالي نۇرتازين، بەلگىباي شالابايەۆ، تاحاۋي احتانوۆ پەن زەينوللا قابدولوۆ، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ تۋرالى پىكىرى قانداي ەدى دەسەڭىزشى! ءبىر قىزىعى، مۇحتار وزىنەن بۇرىن وتكەندەر تۋرالى سويلەگەندە ءوزىن سونداي كىشىرەيتىپ وتىراتىنىن بايقايتىن ەدىم. ارينە ولار سونداي مىقتى ەدى، ال مەن بولسام، تومەنمىن دەمەيتىن. ءوزىن كىشى ۇستايتىنى ونىڭ ءسوز سىڭايىنان تانىلاتىن. مىسالعا شوقان ۋاليحانوۆ تۋرالى ايتقاندارىن الساق تا بولادى.
— و، شوقاننىڭ ورىس ءتىلىن جەتىك بىلگەنى سونشالىق، پەتەربۋرگتا، ورىس زيالىلارىنىڭ قاۋىمىندا ول ايتقان انەكدوت-اڭگىمەلەردى مادەنيەتى، ءبىلىمى جوعارى ەر ازاماتتار مەن سۇلۋ بيكەشتەردىڭ ءوزى اۋزىن اشىپ تىڭداعان، - دەپ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ، تاڭدانا، تامسانا سويلەيتىن. مەن سوندا ءوز اۋىلىمداعى تاسق ۇلىنىڭ سەرعازىسى دەگەن ورىسشا ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن مومىن شارۋا ادامىن ەسىمە الۋشى ەدىم. سەرعازى كورشى ۋكراين دەريەۆنياسىنداعى ءبىر شارۋامەن تامىر بولىپتى. تامىر بولۋدىڭ باستى شارتى - الىس-بەرىس ەكەنى كوپكە ءمالىم. اقشا جۇرمەيدى بۇل جەردە. تىرشىلىك قارەكەتى بولەك-بولەك مال باققان قازاق پەن ەگىن سالعان ۋكراين، بىرىندە جوعىن ءبىرى الىپ، دوستاسادى. الدىندا ۋكراين مۇجىعى كەلىپ كەرەگىن الىپ كەتكەن سوڭ، ءوز كەزەگىمەن تامىرىنا ەندى سەرعازى بارىپ كەلگەن عوي. اۋىلداعىلار سەرعازىڭنان: «قالاي بارىپ كەلدىڭ، تامىرىڭ قالاي قارسى الدى؟» - دەپ سۇراماي ما. سوندا سەرعازى: «العان-بەرگەندى قويشى، ءبىر عالاماتى ءۇش-تورت جاستاعى بالالارىنا دەيىن ورىسشاعا اعىپ تۇر-اۋ، اعىپ تۇر. قايدان ۇيرەنىپ العان دەسەيشى»، - دەپ تاڭدانا بەرىپتى. ورىسشا بىلمەيتىن سەرعازى تاڭدانسا ءجونى بار. ال ورىس ءتىلىن ءوزىنىڭ انا تىلىندەي مەڭگەرگەن، ورىسشا سويلەگەندە ءوزى دە ورىس ءتىلىن مەن بىلەمىن دەيتىن نەبىر مايتالمانداردى تابىندىرىپ، باس شۇلعىتىپ كەتەتىن اۋەزوۆ تاڭدانىسىنا تاڭ قالماسقا شاراڭ جوق. تالانت - قابىلەت ءوز بويىندا تۇنىپ تۇرسا دا، باسقانىڭ بويىنداعى ەرەكشەلىك قاسيەتتەرىن كورە ءبىلۋ، باعالاي ءبىلۋ — ۇلىلىق نىشانى بولسا كەرەك، مەنىڭشە. مۇنداي مىنەز شىن ماعىناسىنداعى دانالاردىڭ عانا قولىنان كەلەدى. كوپكە ءمالىم گيۋگو — ءوز زامانىندا فرانسۋز حالقىنىڭ ءپىر تۇتقان، دانىشپانداردىڭ ىشىندەگى دانىشپانى بولىپ تانىلعان جازۋشىسى.
كۇن سايىن گيۋگو پاتەرىنىڭ تەرەزە تۇسىنا مىڭداعان حالىق جينالىپ، قۇدايعا بالاعان جازۋشىسىنىڭ بالكوننان ءبىر رەت قانا كورىنىپ كەتۋىن جالبارىنا سۇراۋ سالتقا اينالىپ كەتكەن قۇبىلىس ەدى عوي. ال سول ءتىرى قۇدايىڭىزدىڭ ءوزى بالزاك ولگەندە نە دەگەنىن بىلەسىز بە؟ اندرە مورۋا بىلاي دەيدى: «بالزاكتى ارۋلاپ جاتقان كەزدە، ۇكىمەت تاراپىنان كەلگەن فرانسيانىڭ ىشكى ىستەر ءمينيسترى ءبىر كۇرسىنىپ: «يا، بالزاك تالانت ەدى عوي»، — دەگەندە قاسىندا وتىرعان گيۋگو اسىقپاي، باپپەن سويلەيتىن داعدىلى مىنەزىنەن اينىپ: «جوق، قاتەلەسەسىز. بالزاك تالانت ەمەس، گەنيي (دانىشپان)»، — دەپ ىلە جاۋاپ قاتقان. داڭقتى گيۋگو ويىنان شىعا الماي پۇشايمان بولىپ قالعان بيشارا مينيستر كەشىرىم سۇراي بەرگەن ەكەن دەسەدى. فرانسۋز گيۋگو. قازاق اۋەزوۆ. اسىلى، قاي جەردە دۇنيەگە كەلمەسىن، قاي توپىراقتان جارالماسىن ۇلى ادامداردىڭ ايتەۋىر ءبىر ۇقساستىعى بولا بەرەدى ەكەن-اۋ، تەگى!
مۇحتار اۋەزوۆ ادەبيەتكە سوعىستان كەيىن كەلگەن جاستارعا شىن ماعىناسىندا قامقورشى بولدى. جازعاندارىمىزدىڭ تۇگىن قالدىرماي وقىپ، جىلت ەتكەنىمىزدى كەز كەلگەن جەردە ايتىپ، پىكىر تۋعىزىپ جۇرەتىن. ال ءسۇرىنىپ كەتكەن جەرىمىزدە ءوز اكەڭدەي قايعىرىپ قالاتىن ەدى. جاسىراتىن نەسى بار، 1955 جىلى تاحاۋي احتانوۆ ەكەۋمىز ءبىر جەردە وتىرىپ كىرجيىڭكىرەپ قالدىق. وسى وقيعا، يماندى بولعىر، ءبىر اعامىزدىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ، اقىرى ناسىرعا شاۋىپ كەتتى. ءبىزدى جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ پرەزيديۋمدا تالقىعا سالدى. سويلەۋشىلەر، جازا قولدانۋ كەرەك دەۋشىلەر اتكوپىر. جازا قولدانسا، قولدانسىن. قىزمەتتەن شىعارىپ-اق تاستاسىن. قاتەمىزدى موينىمىزبەن كوتەرەمىز عوي. ءبىزدى قينالتقان جازانىڭ جەڭىل، اۋىر ءتۇرى ەمەس. تاحاۋيدى بىلمەيمىن، مەنى قاتتى قينالتقان ءبىر جاي - كەيبىرەۋلەردىڭ كوزىڭدى شۇقىپ اقىل ايتقانى. ءتارتىپ - مورال دەگەننىڭ بەس جاسار بالا بىلەتىن نورمالارىن الدىمىزعا كولدەنەڭدەتە بەرگەنى. ادەبيەتكە جاڭا عانا كەلىپ، كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءالى ءبىلىپ بولماعاندىقتان با، بۇرىن سىرتىنان عانا تانىس اتى دارداي كەيبىر اعايىنداردىڭ ۋاعىزىن تىڭداپ، جۇرەگىم ورەكپىپ وتىردى. جانە جاڭاعىلاردىڭ ورەسىزدىگىنە، كۇيكىلىگىنە قايرانمىن. ولاردىڭ ءسوز ساپتاسىنا قاراعاندا، ءبىز ءبىر سۇمدىقتى جاساپ تاستاعاندايمىز. دۇنيە قاراڭ. قيراپ، تالىق بولىپ بارا جاتقان سەكىلدى. وسى ورايدا، مەنىڭ ويىما تاعى دا ءبىر قىزىق وقيعا كەلىپ تۇسەدى. سورى قايناعان ءبىر كەمپىر بىرەۋدىڭ ەلۋ تيىندىق قاڭىلتىر شاينەگىن ۇرلاعان. ءىسى سوتقا تۇسەدى. بەيشارا كەمپىردىڭ ادۆوكاتى كىم بولدى دەيسىز عوي؟ ايتايىن. ويلاماعان جەردە كەمپىرگە ارا تۇسكەن ادۆوكات... دابىسى جالپاق رەسەيگە كەتكەن اتاقتى پليەۆاكونىڭ ءوزى. سونى بىلگەن پروكۋرور قۋلىق جاساپتى. ادۆوكاتتىڭ الدىن وراپ، ول ايتار ءسوزدى ءوزى ايتىپ، كەمپىردى قورعاي سويلەگەن: بەيشارا كەمپىر قايتسىن، جوقتىق قوي مۇنداي جولعا يتەرمەلەگەن. ۇرلىق جاسادى دەۋگە اۋزىڭ بارمايدى. ويتكەنى، ۇرلاعانى ەلۋ تيىننىڭ شاينەگى عانا. ايايسىڭ سورلىنى. الايدا جەكە مەنشىك - كيەلى، قاسيەتتى قۇبىلىس. جەكە مەنشىك دەگەنىڭ بار ازاماتتىق يگىلىگىمىزدىڭ تىرەگى. ولاي بولسا، جەكە مەنشىككە قول كوتەرۋشىلەرگە نەمكەتتى قارايتىن بولساق، ادىلدىگىمىزدىڭ قۇرىعانى. جۇرتىمىزدىڭ جۇرت بولماي قالعاندىعى.
سوندا قورعاۋشى پليەۆاكو تۇرەگەلگەن دە، بىلاي دەگەن: «ءوز تىرلىگىنىڭ مىڭ جىلدان استام تاريحىندا روسسيا نەنى كورمەدى، نە قيىندىقتى باسىنان وتكەرمەدى. پەچەنەگتەر ازاپتادى ونى. قىپشاقتار مەن تاتارلار، پولياكتار كەلىپ شاپتى. موسكۆانى الدى. سول قيىندىقتىڭ بارىنە ءتوزدى. ءبارىن جەڭدى روسسيا. ال ەندى، ال ەندى... مىنە، ءبىر كەمپىر ەلۋ تيىندىق شاينەك ۇرلاپ وتىر. ارينە، روسسيا بۇل سۇمدىقتى كوتەرە المايدى. ءبىرجولا قۇريدى...
پليەۆاكو سوزىنەن كەيىن كەمپىردى اقتاپ جىبەرگەن...
ال مىنا جەردە ءبىزدىڭ قورعاۋشىمىز اۋەزوۆ بولىپ شىقتى. ول تۇرەگەلدى دە، توگىلە سويلەدى.
— ەكى جىگىتتىڭ وسىنشاما سىلىكپەسىن شىعارىپ سەندەرگە نە بولدى؟! جانجالداسسا، جانجالداسىپ - اق قالعان شىعار. قان توگىس، كىسى ءولىمى جوق قوي، ءبىراق. ينتەلليگەنسيانىڭ باسقا وكىلدەرىنىڭ اراسىندا مۇنداي كيكىلجىڭدەردىڭ كوكەسى بولىپ تۇرادى. ءبىراق وندايلارعا ەشكىم دە ءمان بەرمەيدى. ال جازۋشى بىتكەن توعىشار قاۋىمنىڭ وسەك سىرىعىنىڭ ءاماندا ۇشىندا جۇرەدى. سول وسەكتى باسۋدىڭ ورنىنا، بولماشى وقيعانى ۇشىقتىرىپ، وتقا ماي قۇيعانداي ەتىپ، زورايتىپ جاتقانىمىزعا جول بولسىن! ەكەۋى دە قاتەلىكتەرىن مويىنداپ وتىر. سولارى تۇسىنگەندىگى. نەسىن قازبالاي بەرەمىز. وسى تالقىلاۋىمىز دا جەتەدى. اڭگىمەنى دوعارايىق، جولداستار.
بۇل جەردە مۇحتار ءسوزىن ءبىزدى جاقتاي سويلەگەنى ءۇشىن عانا كەلتىرىپ وتىرعانىم جوق. اڭگىمە تەرەڭىرەكتە. مەنىڭ ۇعىمىمشا، اۋەزوۆ جان دۇنيەسىنىڭ بايلىعىن، كەمەڭگەرلىگىن تانىتىپ، شولاق كەسەتىن شولتاڭباي بەلسەندىلەرگە قارسى شىعىپ وتىر. كوزىنىڭ الدىنداعىدان باسقانى كورمەيتىن، اق پەن قارادان باسقا بوياۋدى ايىرمايتىن جانى جۇتاڭ جازۋشىدان جاقسى دۇنيەنىڭ تۋمايتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
الدە ءمىنى، الدە جاقسى قاسيەتى، مۇحتار ءوزى ۇناتقان، وسىدان بىردەمە شىعادى - اۋ دەپ ءۇمىت كۇتكەن دامەلىلەردى ولەردەي قورعاشتايتىن ەدى. تاعى ءبىر مىسال، سوعىستىڭ زاردابىنان ءبىزدىڭ كوبىمىز ۋنيۆەرسيتەتكە بەس جىل كەشىگىپ، ەرەسەك بولىپ كەلىپ تۇستىك. سودان با، الدە، مۇحتار اۋەزوۆ سەكىلدى ورەلى ۇستازداردىڭ تەرەڭ ماعىنالى، اۋقىمدى لەكسيالارىنىڭ ءدامىن الىپ قالعاندىقتان با، ايتەۋىر ساباق جۇرگىزەتىن مۇعالىمدەرگە تالاپ قويعىش كەلەتىنبىز. ستۋدەنتتەر تەزىنە تۇسكەن سونداي مۇعالىمدەردىڭ ءبىرى — ءوزىن: «مەن — سەندەرگە ۇستازبىن» دەپ تانىستىراتىن ءبىر وقىتۋشى.
ول اسىقپاي باسىپ، اۋديتورياعا كىرەدى. اسىقپاي قيمىلداپ، جۋان پورتفەلىن ۇستەلگە اكەپ جاتقىزادى دا، ىشىنەن سارى قاعازبەن قاپتالعان «XVIII-XIX عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» دەگەن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ سول كەزدە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنا تۇسە بەرمەيتىن، تىم سيرەك كەزدەسەتىن كىتابىن الىپ، ونى پورتفەلىمەن كولەگەيلەيدى. سودان كەيىن بيپازداپ باپپەن اسىقپاي وتىرىپ، وقي باستايدى. بىزگە جازىڭدار دەيدى. ءبىراق كوبىمىز جازبايمىز. ويتكەنى، ءسابيت كىتابى بىزدە دە بار. پارتانىڭ استىنا ۇستايمىز دا قاسىمىزداعىلارعا جولما-جول كورسەتىپ وتىرامىز. ولار بولسا كۇلەدى. سول كۇلكىمىزدەن سەزىكتەندى مە، كىم ءبىلسىن، ءبىر كۇنى «ۇستازىمىز» ماعان شۇيلىكتى:
— سافۋان، سەن نەگە لەكسيانى جازبايسىڭ؟
— جازىپ وتىرمىن.
— جوق، جازىپ وتىرعان جوقسىڭ.
— نانباساڭىز وقىپ بەرەيىن، — دەدىم دە وزىنە ەلىكتەپ، سارى قاعازبەن قاپتاپ العان ءسابيت كىتابىنىڭ الگىندە ءوزى وقىعان جولدارىن سۋسىلداتتىم دا بەردىم. جۇرت دۋ كۇلدى. «ۇستاز» قىزارىپ جۇرە بەردى.
— شايمەردەنوۆ، اۋديتوريادان شىق!
— جازىعىم نە؟
— جازىعىڭ ءتارتىپ بۇزىپ، باسقالارعا تەرىس ۇگىت جۇرگىزىپ وتىرسىڭ.
— اۋزىمدى دا اشقان جوقپىن عوي. سوندا قالاي، ۇگىتتى ۇندەمەي جۇرگىزگەنىم بە؟
ول اشۋعا باستى.
— مەنىمەن تاجىكەلەسەتىن سەن ءوزىڭ كىمسىڭ؟
— ستۋدەنتپىن.
— بوسات اۋديتوريانى!
— جوق، بوساتا المايمىن.
— شىق دەيمىن!
— شىقپايمىن.
وسى وقيعادان كەيىن ءبىز كافەدراعا بارىپ شاعىم جاسادىق. بۇل كىسىدەن وقىمايتىنىمىزدى ايتتىق. دەكانات كوميسسيا قۇردى. مۇعالىمدەردىڭ لەكسيالارى ستەنوگرافياعا ءتۇسىرىلدى. قوقىس وسىندا جاريا بولدى. اكادەميالىق ەكى ساعاتتا جاڭاعى «ۇستازدىڭ» بىرەۋدىڭ كىتابىنان وقىپ بەرگەنى بەس-اق بەت بولىپ شىقتى. ال اۋەزوۆ وقىعان لەكسيا قىرىق ەكى بەت. مۇنىڭ ءوزى دە ءدال ەمەس. ويتكەنى، مۇحاڭ لەكسياسىن ستەنوگرافياعا تۇسىرگەن داناش بايقاداموۆا بۇل لەكسيانىڭ ەلۋ بەس - الپىس بەت بولاتىنىن، جالعىز جازعاندىقتان كوپ رەتتە قولى تالىپ قالدىرىپ قويىپ وتىرعانىن، ۇلگىرە الماعانىن مويىنداعانى ءالى ەسىمدە.
قازاق ادەبيەتىنىڭ كافەدراسىندا بۇل ماسەلە تالقىعا ءتۇستى. ستۋدەنتتەر اتىنان ول ماجىلىسكە زەينوللا قابدولوۆ ەكەۋمىز قاتىستىق.
— ءبىز الماتىعا ءبىلىم ىزدەپ كەلدىك. ال مىنا وقىتۋشىنىڭ لەكسياسى ءبىزدى قاناعاتتاندىرا المايدى، — دەپ ءسوزدىڭ تۋراسىن ايتتىق. كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بەيسەنباي كەنجەبايەۆ ءبىزدى قوستادى. سول-اق ەكەن، كەيىنىرەك وتىرعان «ۇستاز» ۇشىپ تۇرەگەلدى دە:
— مەن بۇلاردى جونگە سالادى ەكەن دەپ كەلسەم، مەنى تالقىلاماقشى ەكەنسىڭدەر عوي، — دەپ شىعىپ جۇرە بەردى.
مانادان بەرى ءۇنسىز وتىرعان اۋەزوۆ تاماعىن ءبىر كەنەپ الدى دا:
— جىگىتتەر، بۇلارىڭ دۇرىس بولمادى. قالاي دەسەڭدەر دە مۇنداي كادرلار دالادا جاتقان جوق قوي، — دەپ جاڭاعىعا ءىش تارتا سويلەدى. «كەلگەندە جيەنقۇلعا شىقپايدى ءۇنىم»، — دەپ سارا ايتقانداي، ماعىناسى مۇلدە باسقا بولسا دا، مۇحاڭ سوزىنەن كەيىن جۇرتتىڭ ءبارى تىم-تىرىس وتىرىپ قالدى. ءبىزدىڭ دە ءۇنىمىز ءوشتى. داۋ وسىلاي تىندى. ارحيتەكتۋرا ساۋلەت ونەرىندە انتۋراج دەگەن تەرمين بار. ءزاۋلىم ءۇيدىڭ قاسىنان تاعى ءبىر ءزاۋلىم ءۇي تۇرعىزساڭ، ءبىر قىزىعى، ولار ءبىرىن-بىرى اشپايدى، قايتا باسا تۇسەدى ەكەن. ءزاۋلىم ءۇيدىڭ ءسانىن توڭىرەگىندەگى ەگىلگەن اعاش، وتىرعىزىلعان گۇل، فونتان تاعى سونداي بولماشى ءبىر بولشەكتەر اشادى ەكەن. انتۋراج دەگەنىڭ انە سول. قازاق ادەبيەتى كافەدراسىندا سوز العان كەزدە، مۇمكىن، مۇحتار ويىندا دا وسى ءبىر تەرمين وتىرعان شىعار؟ كىم ءبىلسىن ونى...
مۇحتار اعامەن مەن سوڭعى رەت 1960 جىلدىڭ شىلدە ايىندا ىستىق - كولدەگى ءوز ۇيىندە كەزدەستىم. قىزىعى ءالى باسىلماعان ماشيناما ءۇي ءىشىمدى سالىپ الىپ، دەمالۋعا بارعام عوي، ۇلى ۇستازعا سالەم بەرە كىردىم. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ول كىسى باسىندا كوڭىلسىزدەۋ وتىردى دا، اڭگىمەلەسە كەلە شەشىلىپ كەتتى. جازىپ جاتقان رومانى تۋرالى ۇزاق وتىرىپ ايتتى. مەنىڭ بايقاعانىم، تالاي قىستالاپ اسۋلاردان ءوتىپ، بۇرالاڭ، بۇلتارىسى كوپ جولداردى باسىنان كەشىرىپ، اقىرى ۇلى مۇراتىنا جەتكەن، ويعا العان كوپ ءىسىن تىندىرعان، اتاق-داڭق، ابىروي اتاۋلىنىڭ شىڭىنا شىققان وسى ءبىر مول دەنەلى، قالىڭ ەرىن، جالپاق توبە، سەلدىر شاش، كەڭ ماڭدايلى قوڭىر كىسىنى جاتسا-تۇرسا مازاسىن كەتىرىپ تولعاندىرا بەرەر كوكەيكەستى ەندىگى ماسەلە — ءوز حالقىنىڭ كەلەشەك تاعدىرى ەكەن. كوپ تومدى «وسكەن وركەن» رومانىنىڭ لەيتموتيۆى وسى. مەن ۇزاقتى كۇن مۇحاڭمەن بىرگە بولىپ، كەشقۇرىم ويى تەڭىزدەي تەربەلگەن وسى ءبىر ۇلى ادامعا ۇزاق عۇمىر تىلەپ، «وسكەن وركەننىڭ» العاشقى كىتابىن تەزىرەك كورسەك ەكەن دەگەن اق تىلەۋمەن اتتاندىم. سودان كەيىن كەزدەسە المادىم. ارادا ون ءبىر اي وتكەندە، 1961 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ جيىرما جەتىسى كۇنى ۇلى ۇستاز الپىس تورتكە قاراعان شاعىندا ءار وقۋشىسىنىڭ جۇرەگىنە ازالى جارا قالدىرىپ، مولتەڭدەگەن كوزىنە جاس تۇندىرىپ، دۇنيەدەن وپ-وڭاي اتتانىپ كەتە باردى...
You Might Also Like
-
ءبىز ءبىر ماجىلىستەن شىققان ەدىك. ءانۋار دەيتىن جولداس مەنى قولتىقتاپ بىلاي الىپ شىقتى دا، جۋىردا عانا ءوزى كۋا بولعان ءبىر قىزىق ءجايدى قىزۋ ايتا باستادى. سول شاقتا قاسىمىزعا قىرىنان قاراعاندا تاڭقى مۇر...
-
جەكسەنبەك كوشەنى كوپ كەزدى. ۇرىنارعا قارا تاپپادى. بويداعى كۇش شىركىنىڭ تاسىپ بارادى. قاسىندا بىرەر كۋرستاس جىگىتتەر بار، قالالىق ساياباققا كىردى. ول كەزدە مۇنداعى جاڭادان اشىلىپ جاتقان اتتراكسيوندا...
