ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق جولى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق جولى
ساباقتىڭ ماقساتى: 1) اقىن ءومىرى تۋرالى قوسىمشا مالىمەتتەر بەرۋ،
2) ولەڭدەرىنىڭ يدەيالىق تاقىرىپتىق مازمۇنىن اشۋ،
3) تۋعان ەلىن، جەرىن سۇيۋگە، قورعاۋعا، باتىلدىققا تاربيەلەۋ.
ءتۇرى: ىزدەندىرۋ.
ءادىسى: بايانداۋ، تالداۋ، جيناقتاۋ.
كورنەكىلىگى: ماحامبەتتىڭ، يساتايدىڭ، جاڭگىر حاننىڭ سۋرەتتەرى، كىتاپتار كورمەسى، سلايد بەتشەلەرى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
XIX عاسىر ادەبيەتى وكىلدەرىنىڭ شىعارمالارىنا شولۋ.
ءىىى. جاڭا ساباق: ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى.
قازاق ەلى عاسىرلار بويى اڭساعان تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتتى. وسى تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جولىندا تالاي تاريحي ءور تۇلعالارىمىز ءومىرىن قيدى. رۋحتى قالىپتاستىراتىن ۇلگى ەتەرلىك تۇلعالار تاريحىمىزدا جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى - ماحامبەت وتەمىس ۇلى.
ماحامبەت وتەمىس ۇلى 1804 جىلى باتىس قازاقستان وبلىسى جانىبەك اۋدانىندا نارىننىڭ بەكەتاي قۇمىندا تۋعان. وتەمىستىڭ ون بالاسى بولعان. سونىڭ ءبىرى، ياعني ەكىنشىسى ماحامبەت بولعان. ول جاس كۇنىندە حان ورداسىندا تاربيەلەنگەن. سەبەبى، ونىڭ اتا - تەگى بي بولعان. كەيىن ماحامبەت حالىقتىڭ مۇڭىن، زارىن كورىپ، جۇرەگىمەن جوقتاعان. كوتەرىلىس باستاعانى ءۇشىن، 1829 جىلى اباقتىعا قامالادى. سول كەزدە كوپتەگەن كوتەرىلىستى باستاۋشى يساتاي تايمان ۇلى بولاتىن بولسا، قوستاۋشى ماحامبەت بولعان. ماحامبەت 1846 جىلى ءوز ۇيىندە قاستاندىقپەن قازا تابادى. بەيىتى اتىراۋ وبلىسى ماحامبەت اۋدانى قاراوي دەگەن جەردە ورنالاسقان.
ماحامبەت - حالىق اقىنى. ونىڭ ارمانى - حان ورداسىن شابۋ، بايماعامبەت سۇلتاننىڭ باسىن الۋ، ەڭ ۇلكەن ارمانى - رەسەيدىڭ قول استىندا قالعان ەدىلدى قايتارىپ الىپ، وعان ەل قوندىرۋ، ەلدى مالعا تولتىرۋ.
ەدىلدىڭ بويى - ەن توعاي،
ەل قوندىرسام دەپ ەدىم.
جاعالاي جاتقان سول ەلگە،
مال تولتىرسام دەپ ەدىم.- دەپ حالىققا تەڭدىك اپەرۋدى اڭسايدى.
ماحامبەت شىعارمالارىنىڭ تاعى ءبىر قىرى - وبراز سومداۋ شەبەرلىگى. شىعارماداعى يساتاي باتىردىڭ، جاڭگىر حاننىڭ بايماعامبەت سۇلتاننىڭ جانە ءوزىنىڭ - ماحامبەت اقىننىڭ - بەينەلەرى جاسالعان. ياعني ماحامبەت - كۇرەسكە شاقىرۋشى بولسا، يساتاي ماحامبەت يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋشى، ءبىرىنىڭ جولىندا ەكىنشىسى جان بەرگەن ناعىز دوستىقتىڭ ۇلگىسى ەكەنىن دە ايتقان ءجون. ال ماحامبەتتىڭ جاڭگىر حانعا وتكىر ولەڭ ارناۋىنىڭ سەبەبى، پاتشالى رەسەيگە ادال قىزمەت ەتىپ، حالىقتى وتارلىق ساياساتتان قورعاي الماۋىنا بايلانىستى. نە ايتسا دا حالىق كوكەيىندەگى ءسوزدى ايتتى.
سىنىپتاعى وقۋشىلاردى ەكى توپقا بولەمىن:
1 - توپ: «ادەبيەتشىلەر» توبى
2 - توپ: «تاريحشىلار» توبى
ءىV. «جىلدار سويلەيدى» ستراتەگياسى
1663 - 1756 جىلدار - تولە بي ءومىر سۇرگەن جىلدار؛
1667 - 1764 جىلدار – قاز داۋىستى قازىبەك بي ءومىر سۇرگەن جىلدار؛
1644 - 1700 جىلدار - ايتەكە بي ءومىر سۇرگەن جىلدار؛
1834 جىل - ءبىرجان سالدىڭ تۋعان جىلى؛
1166 جىل - احمەت ءياسساۋيدىڭ قايتقان جىلى؛
1465 - 1560 جىلدار - شالكيىز جىراۋ ءومىر سۇرگەن جىلدار؛
1668 - 1781 جىلدار بۇحار جىراۋ قالقامان ۇلى ءومىر سۇرگەن جىلدار؛
1723 جىل - جوڭعار قالماقتارىنىڭ قازاق جەرىن باسىپ الۋ ماقساتىمەن جاساعان ەڭ كۇشتى شابۋىلى بولعان جىل («اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما»)؛
1743 جىل - قالماق ەلىمەن ديپلوماتيالىق قارىم - قاتىناس ورناتقان جىل؛
1755 جىل - جوڭعار قالماقتارىنا جۇڭگو شابۋىل جاساعان جىل؛
1723 - 1741 جىل - قازاقتاردىڭ قالماقتارعا سوڭعى جورىعى؛
1511 - 1523 جىلدار - «جەتى جارعى» زاڭىنىڭ بيلىگى جۇرگەن كەز؛
1748 - 1819 جىلدار - شال اقىننىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى؛
1818 - 1881 جىلدار - شورتانباي قاناي ۇلى ءومىر سۇرگەن جىلدار؛
1802 - 1871 جىلدار - دۋلات باباتاي ۇلى ءومىر سۇرگەن جىلدار؛
1804 - 1846 جىلدار - ماحامبەت وتەمىس ۇلى ءومىر سۇرگەن جىلدار؛
قاي توپتىڭ وقۋشىلارى كوپ جاۋاپ بەرسە، سوعۇرلىم كوپ بالل الادى.
V. داپتەرمەن جۇمىس.
حرونولوگيالىق كەستەمەن جۇمىس:
جىلدار. نەگىزگى وقيعالار.
1804 جىلى ماحامبەت وتەمىس ۇلى باتىس قازاقستان وبلىسى نارىنداعى بەكەتاي قۇمىندا تۋعان
1824 - 1828 جىلدار ماحامبەت جاڭگىر حان ورداسىندا
1829 جىل كالمىكوۆ قامالىندا تۇتقىندا
1830 جىل تۇرمەدەن قاشىپ شىعادى
1833 - 1836 جىلدار كوتەرىلىسكە دايىندىق
1836 جىل 14 كوكەك قيالىمولا كوتەرىلىسى
1837 جىل 15 قاراشا گەككە باستاعان جازالاۋشى وتريادپەن شايقاس
1838 جىل12 شىلدە يساتايدىڭ قازاسى
1834 جىل ناۋرىز ماحامبەتتىڭ تۇتقىندالۋى
1846 جىلدىڭ قاراشا ايىندا 42 جاسىندا ماحامبەت دۇنيە سالادى.
Vءى. وقۋلىقتا بەرىلگەن ولەڭدەرىن تالداۋ.
Vءىى. ساباقتى بەكىتۋ: وقىتا ۇيرەتۋ ويىنى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. وقۋشىلار تاقىرىپ بويىنشا قيىن سۇراقتار قۇراستىرىپ، مۇعالىمگە تاپسىرادى. سۇراقتار قۇراستىرىلىپ بولعان سوڭ، وقۋشىلار كەز كەلگەن سۇراقتى الىپ، داۋىستاپ وقىپ، تلىق جاۋاپ بەرۋگە تىرىسادى.
Vءىىى. ساباقتى قورىتىندىلاۋ: ەكى توپقا تاپسىرما جازىلعان پاراقتار تاراتىلادى.
ءىح. وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ.
ح. ءۇي تاپسىرماسى: ماحامبەتتىڭ ءبىر ولەڭىن جاتتاۋ، ەرلىك تۋرالى ماقال - ماتەلدەر دايىنداپ كەلۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى: 1) اقىن ءومىرى تۋرالى قوسىمشا مالىمەتتەر بەرۋ،
2) ولەڭدەرىنىڭ يدەيالىق تاقىرىپتىق مازمۇنىن اشۋ،
3) تۋعان ەلىن، جەرىن سۇيۋگە، قورعاۋعا، باتىلدىققا تاربيەلەۋ.
ءتۇرى: ىزدەندىرۋ.
ءادىسى: بايانداۋ، تالداۋ، جيناقتاۋ.
كورنەكىلىگى: ماحامبەتتىڭ، يساتايدىڭ، جاڭگىر حاننىڭ سۋرەتتەرى، كىتاپتار كورمەسى، سلايد بەتشەلەرى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
XIX عاسىر ادەبيەتى وكىلدەرىنىڭ شىعارمالارىنا شولۋ.
ءىىى. جاڭا ساباق: ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى.
قازاق ەلى عاسىرلار بويى اڭساعان تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتتى. وسى تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جولىندا تالاي تاريحي ءور تۇلعالارىمىز ءومىرىن قيدى. رۋحتى قالىپتاستىراتىن ۇلگى ەتەرلىك تۇلعالار تاريحىمىزدا جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى - ماحامبەت وتەمىس ۇلى.
ماحامبەت وتەمىس ۇلى 1804 جىلى باتىس قازاقستان وبلىسى جانىبەك اۋدانىندا نارىننىڭ بەكەتاي قۇمىندا تۋعان. وتەمىستىڭ ون بالاسى بولعان. سونىڭ ءبىرى، ياعني ەكىنشىسى ماحامبەت بولعان. ول جاس كۇنىندە حان ورداسىندا تاربيەلەنگەن. سەبەبى، ونىڭ اتا - تەگى بي بولعان. كەيىن ماحامبەت حالىقتىڭ مۇڭىن، زارىن كورىپ، جۇرەگىمەن جوقتاعان. كوتەرىلىس باستاعانى ءۇشىن، 1829 جىلى اباقتىعا قامالادى. سول كەزدە كوپتەگەن كوتەرىلىستى باستاۋشى يساتاي تايمان ۇلى بولاتىن بولسا، قوستاۋشى ماحامبەت بولعان. ماحامبەت 1846 جىلى ءوز ۇيىندە قاستاندىقپەن قازا تابادى. بەيىتى اتىراۋ وبلىسى ماحامبەت اۋدانى قاراوي دەگەن جەردە ورنالاسقان.
ماحامبەت - حالىق اقىنى. ونىڭ ارمانى - حان ورداسىن شابۋ، بايماعامبەت سۇلتاننىڭ باسىن الۋ، ەڭ ۇلكەن ارمانى - رەسەيدىڭ قول استىندا قالعان ەدىلدى قايتارىپ الىپ، وعان ەل قوندىرۋ، ەلدى مالعا تولتىرۋ.
ەدىلدىڭ بويى - ەن توعاي،
ەل قوندىرسام دەپ ەدىم.
جاعالاي جاتقان سول ەلگە،
مال تولتىرسام دەپ ەدىم.- دەپ حالىققا تەڭدىك اپەرۋدى اڭسايدى.
ماحامبەت شىعارمالارىنىڭ تاعى ءبىر قىرى - وبراز سومداۋ شەبەرلىگى. شىعارماداعى يساتاي باتىردىڭ، جاڭگىر حاننىڭ بايماعامبەت سۇلتاننىڭ جانە ءوزىنىڭ - ماحامبەت اقىننىڭ - بەينەلەرى جاسالعان. ياعني ماحامبەت - كۇرەسكە شاقىرۋشى بولسا، يساتاي ماحامبەت يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋشى، ءبىرىنىڭ جولىندا ەكىنشىسى جان بەرگەن ناعىز دوستىقتىڭ ۇلگىسى ەكەنىن دە ايتقان ءجون. ال ماحامبەتتىڭ جاڭگىر حانعا وتكىر ولەڭ ارناۋىنىڭ سەبەبى، پاتشالى رەسەيگە ادال قىزمەت ەتىپ، حالىقتى وتارلىق ساياساتتان قورعاي الماۋىنا بايلانىستى. نە ايتسا دا حالىق كوكەيىندەگى ءسوزدى ايتتى.
سىنىپتاعى وقۋشىلاردى ەكى توپقا بولەمىن:
1 - توپ: «ادەبيەتشىلەر» توبى
2 - توپ: «تاريحشىلار» توبى
ءىV. «جىلدار سويلەيدى» ستراتەگياسى
1663 - 1756 جىلدار - تولە بي ءومىر سۇرگەن جىلدار؛
1667 - 1764 جىلدار – قاز داۋىستى قازىبەك بي ءومىر سۇرگەن جىلدار؛
1644 - 1700 جىلدار - ايتەكە بي ءومىر سۇرگەن جىلدار؛
1834 جىل - ءبىرجان سالدىڭ تۋعان جىلى؛
1166 جىل - احمەت ءياسساۋيدىڭ قايتقان جىلى؛
1465 - 1560 جىلدار - شالكيىز جىراۋ ءومىر سۇرگەن جىلدار؛
1668 - 1781 جىلدار بۇحار جىراۋ قالقامان ۇلى ءومىر سۇرگەن جىلدار؛
1723 جىل - جوڭعار قالماقتارىنىڭ قازاق جەرىن باسىپ الۋ ماقساتىمەن جاساعان ەڭ كۇشتى شابۋىلى بولعان جىل («اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما»)؛
1743 جىل - قالماق ەلىمەن ديپلوماتيالىق قارىم - قاتىناس ورناتقان جىل؛
1755 جىل - جوڭعار قالماقتارىنا جۇڭگو شابۋىل جاساعان جىل؛
1723 - 1741 جىل - قازاقتاردىڭ قالماقتارعا سوڭعى جورىعى؛
1511 - 1523 جىلدار - «جەتى جارعى» زاڭىنىڭ بيلىگى جۇرگەن كەز؛
1748 - 1819 جىلدار - شال اقىننىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى؛
1818 - 1881 جىلدار - شورتانباي قاناي ۇلى ءومىر سۇرگەن جىلدار؛
1802 - 1871 جىلدار - دۋلات باباتاي ۇلى ءومىر سۇرگەن جىلدار؛
1804 - 1846 جىلدار - ماحامبەت وتەمىس ۇلى ءومىر سۇرگەن جىلدار؛
قاي توپتىڭ وقۋشىلارى كوپ جاۋاپ بەرسە، سوعۇرلىم كوپ بالل الادى.
V. داپتەرمەن جۇمىس.
حرونولوگيالىق كەستەمەن جۇمىس:
جىلدار. نەگىزگى وقيعالار.
1804 جىلى ماحامبەت وتەمىس ۇلى باتىس قازاقستان وبلىسى نارىنداعى بەكەتاي قۇمىندا تۋعان
1824 - 1828 جىلدار ماحامبەت جاڭگىر حان ورداسىندا
1829 جىل كالمىكوۆ قامالىندا تۇتقىندا
1830 جىل تۇرمەدەن قاشىپ شىعادى
1833 - 1836 جىلدار كوتەرىلىسكە دايىندىق
1836 جىل 14 كوكەك قيالىمولا كوتەرىلىسى
1837 جىل 15 قاراشا گەككە باستاعان جازالاۋشى وتريادپەن شايقاس
1838 جىل12 شىلدە يساتايدىڭ قازاسى
1834 جىل ناۋرىز ماحامبەتتىڭ تۇتقىندالۋى
1846 جىلدىڭ قاراشا ايىندا 42 جاسىندا ماحامبەت دۇنيە سالادى.
Vءى. وقۋلىقتا بەرىلگەن ولەڭدەرىن تالداۋ.
Vءىى. ساباقتى بەكىتۋ: وقىتا ۇيرەتۋ ويىنى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. وقۋشىلار تاقىرىپ بويىنشا قيىن سۇراقتار قۇراستىرىپ، مۇعالىمگە تاپسىرادى. سۇراقتار قۇراستىرىلىپ بولعان سوڭ، وقۋشىلار كەز كەلگەن سۇراقتى الىپ، داۋىستاپ وقىپ، تلىق جاۋاپ بەرۋگە تىرىسادى.
Vءىىى. ساباقتى قورىتىندىلاۋ: ەكى توپقا تاپسىرما جازىلعان پاراقتار تاراتىلادى.
ءىح. وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ.
ح. ءۇي تاپسىرماسى: ماحامبەتتىڭ ءبىر ولەڭىن جاتتاۋ، ەرلىك تۋرالى ماقال - ماتەلدەر دايىنداپ كەلۋ.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەكى اينىمالىسى بار سىزىقتىق ەمەس تەڭدەۋلەر جۇيەسى
