InfoHub Logo

تۋعان جەرىمىزدىڭ توپونيميكالىق اتاۋلارى

ءححى عاسىر بىلىمدىلەر عاسىرى بولعاندىقتان، بۇگىنگى تاڭدا زامانىنا ساي زەردەلى، ءوي - ءورىسى دامىعان ازاماتتى قالىپتاستىرۋ مەملەكەتتىڭ ەڭ ماڭىزدى ستراتەگياسى. جاس ۇرپاققا ءبىلىم بەرىپ قانا قويماي، سول ارقىلى الەم كەڭىستىگىنە كەلۋ، الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىمەن تەڭ دارەجەدە بولۋدى رەسپۋبليكامىز ماقسات ەتتى. «ءبىلىم» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىمەن گەوگرافيا ءپانىن وقىتۋدىڭ مەملەكەتتىك ستاندارتى تالاپتارىنىڭ تۋىندايتىن نەگىزگى مىندەتتەردى ورىنداۋ - باستى ماقسات بولىپ وتىر.

جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەگى بارلىق وقۋشى بىردەن وزىندىك ىزدەنىس جۇمىسىمەن اينالىسا المايدى. شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىساتىن بالانىڭ ءوز بويىندا تۋا بىتكەن دارىنى بولۋى شارت نەمەسە پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى باسىم بولۋى كەرەك. وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن ىسكەر دە بىلىكتى ءمۇعالىم عانا ۇشتاي الادى. شىعارماشىلىق ارقىلى ويلاۋى، قيالداۋى، سانا - سەزىمى وسەدى، ناقتى بىلىممەن قارۋلانادى. وسى ساتىعا جەتۋ ءۇشىن تۋعان ءوڭىرىمىزدىڭ اۋماعىن جان - جاقتى زەرتتەۋدە دارىندى وقۋشىلارمەن جۇرگىزىلەتىن عىلىمي جۇمىستاردىڭ ماڭىزى بۇرىنعىدان دا ارتا ءتۇستى. ءوڭىرىمىزدىڭ فيزيكالىق گەوگرافيالىق كۇي جاعدايىن زەرتتەپ بىلۋدە گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ ءمانىن اشۋدىڭ ماڭىزى زور.

دۇنيە ءجۇزى تىلدەرىندە نە كوپ دەسەك، جالقى ەسىمدەر كوپ، ونىڭ ىشىندە جەر - سۋ اتتارى / توپونيمدەر / كوپ، ءبىزدىڭ تۋعان جەرىمىز دە ودان كەندە ەمەس. ۇلان - بايتاق القاپتى الىپ جاتقان، تابيعاتى سان قيلى بولىپ كەلەتىن ولكەمىزدىڭ جەر - سۋىنا ەرتە زامانداردان بەرى سان الۋان اتاۋلار قويىلىپ، ولار ءارتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ وتىرعان. ۇشى - قيىرى جوق كەڭ القاپتا قازاق حالقىنىڭ نەگىزىن قۇراعان رۋ، تايپالار مال باعۋمەن اينالىسىپ، جاز - جايلاۋ، قىس قىستاۋ قامىمەن ەرسىلى قارسىلى كوشىپ قونۋمەن ءجۇردى. سوندىقتان ولار كەڭ دالانىڭ تابيعات ەرەكشەلىكتەرىن، ءار توبەنىڭ، ءار جىرانىڭ وزىندىك سيپاتىن جەتە تاني ءبىلدى جانە كوشپەلى ومىرلەرىندە ونى جەر جاعدايىن انىقتايتىن بەلگى رەتىندە پايدالاندى. اتاۋدى دا سوعان ءدال تاۋىپ قويا ءبىلدى، وسىنداي جەر - سۋ اتتارىنىڭ وزىنەن - اق كوپ جاعدايدا ول ماڭنىڭ جەر بەدەرىن، جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر دۇنيەسىنەن، كليمات ەرەكشەلىگىنەن، تابيعات بايلىقتارىنان مول مالىمەت الۋعا بولادى

توپونيميكا - ۇزاق عاسىرلاردىڭ جەمىسى. ولار حالىق ءتىلىنىڭ نەگىزىندە جاسالىنىپ، حالىق تاريحىمەن تىكەلەي قات - قابات بايلانىستى كەلەدى دە، كۇندەلىكتى ومىردە كەڭىنەن قولدانىس تاۋىپ، ەرەكشە قوعامدىق مانگە يە بولادى. جەر - سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارىنىڭ قاي قايسىندا بولماسىن تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ، جەر بەدەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى، ەلدىڭ شارۋاشىلىق تىنىس تىرشىلىگىنىڭ بەينە كورىنىستەرى، قوعام ومىرىندەگى تاريحى، الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جانە ساياسي وزگەرىستەردىڭ جاي - جاپسارلارى تايعا تاڭبا باسقانداي، انىق تا ايقىن كورىنىس بەرەدى. ولار وتكەن ءومىرىمىز بەن تىرشىلىگىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعىنا ءتان مادەني ەسكەرتكىش رەتىندە عانا قۇندى ەمەس، بۇگىنگى تاڭدا دا زور ءمان - مازمۇنعا يە. ويتكەنى ەشبىر قوعام ومىرىندە، تاريح دەڭگەيىندە قانداي وقيعا بولماسىن جەر - سۋ اتاۋلارىنىڭ قاتىسىنسىز بولعان ەمەس. ولار زامان اعىمىنا ساي تولىسىپ، جاڭارىپ، جاڭاشا جاسارىپ، قازىرگى ومىرىمىزدە ەرەكشە قىزمەت اتقارۋدا. ويتكەنى جەر بەتىندەگى وزەن، سۋ، تاۋ، تاس، ەلدى مەكەندەر مەن الۋان ءتۇرلى ءىرىلى - ۇساقتى وبەكتىلەردىڭ ءبارى دە ناقتىلى ەسىم - اتاۋعا يە.
«توپونيميكا» گرەك سوزىنەن اۋدارعاندا «توپوس - جەر، ورىن، ونوموس - اتاۋ» دەگەن ماعىنا بەرەدى. توپونيميكا - گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ شىعۋىن، دامۋىن، فورماسى مەن ماعىناسىن، گرامماتيكالىق بەزەندىرىلۋىن زەرتتەيتىن عىلىم سالاسى.

جالپى گەوگرافيالىق اتاۋلار ادام بالاسى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى، ولاردىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني الەۋمەتتىك تالاپتارىن قاناعاتتاندىرىپ وتىرادى، گەوگرافيالىق ۇعىمداردى ناقتى تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى. گەوگرافيالىق اتاۋسىز حالىقتاردىڭ، ەلدەردىڭ اراسىنداعى بايلانىس ماعىناسىز بولار ەدى. توپونوميست عالىمداردىڭ الدىندا وتە قيىن مىندەت تۇر: ويتكەنى گەوگرافيالىق اتاۋلار بۇدان مىڭداعان جىلدار بۇرىن پايدا بولدى عوي. قازاق حالقىنىڭ اتام زاماننان ورنىعىپ، ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەرىنىڭ اۋماعى قانداي كولەمدى دە كەڭ ەكەنىن بىلەمىز. وسى اتا مەكەنىمىزدەگى وزەن، كول، تاۋ، قىرات سەكىلدى جەر بەدەرىنە مەنشىكتەلگەن اتاۋلاردىڭ دا مىڭداپ سالىناتىنى بەلگىلى. سان مىڭداعان اتاۋلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى، قاسيەتى، تاريحى بار.
جالپى توپونيمدەردى جاساۋشى جانە پايدالانۋشى - حالىق. ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمىز مەكەنجايلىق قىزمەت اتقارادى. ءبىر قالادان ەكىنشى قالانى، ءبىر اۋىلدان ەكىنشى اۋىلدى، تاۋدان تاستى، سۋدان سۋدى گەوگرافيالىق اتاۋلارسىز اجىراتۋ مۇمكىن بولماس.

جەر - سۋ، ەلدى مەكەندەر اتاۋلارى ايتارلىقتاي اقپاراتتىق ءرول اتقارادى. مىسالى تەرريتورياسىنداعى ميگراسياسى باسقا حالىقتارمەن قارىم - قاتىناس جايلى تاريحي دەرەكتەر الۋعا بولادى. ال، وزەن، كول اتاۋلارىنداعى جان - جانۋارلار مەن وسىمدىك الەمىنەن، جەر جاعدايىنان، سۋىنىڭ ءدامى مەن مولشەرىنەن، تۇسىنەن، ت. ب. كوپتەگەن بەلگىلەرىنەن قوسىمشا تاعى قانشا مالىمەت الۋعا بولادى دەسەڭىزشى. عاسىرلار بويى نەگىزىنەن كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ كەلگەن حالىق ءۇشىن جەر - سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارىنداعى مۇنداي اقپاراتتىق قاسيەت وتە جاقسى بولعان.
ءبىزدىڭ تۋعان جەرىمىزدە دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن كوپتەگەن جەر - سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارى بار. ول اتاۋلار تۋعان جەرىمىزدەگى ەلدى – مەكەن، وزەن – كول، تاۋ، ساي سەكىلدى جەر بەدەرىنە مەنشىكتەلگەن گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ شىعۋ توركىنىن جيناقتاۋ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جەر - سۋدى اتاۋ بىلگىرلىگىن، بابالارىمىزدىڭ كورەگەندىكپەن قويعان توپونيميكالىق اتاۋلارىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن ۇعىندىرۋ، تۋعان ولكەمىزگە، تابيعاتقا، جانە قورشاعان ورتاعا ىزگىلىك قاتىناستى قالىپتاستىرۋدا ماڭىزى زور. تۋعان جەرىمىزدەگى گەوگرافيالىق اتاۋلاردى توپونيميكانىڭ سالالارى بويىنشا بىلايشا توپتاستىرۋعا بولادى:

1. ويكونيميكا - بۇل توپونيميكانىڭ اۋىل، ەلدى - مەكەندەردىڭ اتالۋىن زەرتتەيتىن سالا /قاليار، قايىر، موڭكە بي، ءابدى، الكەلدى، تاسقورا، تالدىقۇدىق، قۇدىق، سەرالى، سارالجىندىسۋ، اقتان توبە./
2. زوونيم - (گرەكتىڭ zoon - جانۋار) حايۋاناتتار اتىمەن بايلانىستى جەر - سۋ اتتارى /جىلاندى، باقاتاي، شىبىندىكول، اقسەركە، تايكەتكەن /
3. گيدرونيم - (گرەك - hydor - سۋ) دەگەنىمىز - گەوگرافيالىق اتاۋدىڭ، ونىڭ ىشىندە وزەن، كول، كولشىك، تەڭىز، سۋ اتاۋلارىنىڭ قىزمەتىن، ماڭىزىن، شىعۋ تەگىن، قۇرىلىسىن مەن تاراۋ شەڭبەرىن، دامۋى مەن وزگەرۋىن زەرتتەيتىن توپونيميكانىڭ ءبىر سالاسى.
/سۇتتىكول، دومالاقكول، جومارتكول، اقمولالىكول، ۇيالىكول،، قاۋىلجىر، كوكسۋ، قارابۇلاق، تاسبۇلاق، تاقىر بۇلاق/
4. مەتافورالى اتاۋلار - باسقا وبەكتىلەرمەن ۇقساستىعىنا قاراي سالىستىرۋ تەڭەستىرۋ نەگىزىندە الۋان ءتۇرلى ات قويۋ.
/شۋىلداق، بەسكەمپىر، قىزىلەسپە، قۇمقۇدىق، مايلىساي، باقشالىساي، قۇمساي، جالشوقات، قۇمشوقات، جامانتاۋ، جۇمىر، بالتاتتى، تۇكتىوبا، ءۇيتاستىبۇلاق، بولەك تاۋ، قاراۋىل توبە،
5. ەۆفەميزمگە بايلانىستى اتاۋلار - گرەكتىڭ «جاقسى ايتامىن»دەگەن ءسوزى. سوزدەردى سىپايىلاپ، قۇرمەت كورسەتە ايتۋدى بىلدىرەدى. ادامنىڭ تابيعاتقا دەگەن ەستەتيكالىق ءقوزقاراسىنان، ونى قادىرلەپ، قاستەرلەۋىنەن جانە ءدىني سەنىم، نانىمنان، تابىنۋدان تۋعان. /قۇدايقۇل/
6. فيتونيم -(گرەكتىڭ phyton - وسىمدىك ) وسىمدىكتەرگە بايلانىستى قويىلعان اتاۋلاردى زەرتتەيتىن توپونيميكانىڭ ءبىر سالاسى./قاراعاندىسۋ، جيدە، جىڭعىلدىكول، ميالىكول، يتجۋالىكول، تالدىقۇدىق.
قاليار - 1931 - 1942 جىلدار ارالىعىندا ءبىزدىڭ اۋىلىمىزدىڭ ۇستىنەن وتەتىن قاۋىلجىر سايىنىڭ بويىنان بالاست، ياعني قايىر وندىرەتىن كارەر اشىلعان.

بۇل جەرگە جان - جاقتان جۇمىسقا ادامدار كوپ كوشىپ كەلىپ، قونىستانعان. وسى كارەردە فورميروۆششيك بولىپ ەڭبەك ەتكەن سۇلۋپاش اجەيدىڭ ايتۋى بويىنشا كۇنىگە 80 ۆوگون قايىردى قولمەن تيەپ، جان - جاققا جىبەرىپ وتىرعان. كارەرگە ءتىلى كەلىڭكىرەمەگەن ۇلكەندەر قاليار دەپ ايتقان. وسى اتاۋعا بايلانىستى اۋىل دا قاليار اۋىلى دەپ اتالعان.

قايىر - بالاست قورى تاۋسىلعاندىقتان كارەر جابىلادى. بەرتىن كەلە كوزگە كورىنىپ تۇرعان كارەردىڭ جوقتىعىنان بولۋ كەرەك، اۋىلدىڭ اتاۋى قايىر بولىپ وزگەرەدى. بۇل اتاۋدىڭ ەكىنشى ءبىر سەبەبى، اۋدان كولەمىندە قايىرى كوپ جەر دە وسى ءبىزدىڭ اۋىل بولعاندىقتان وسىلاي اتالعان.
موڭكە بي اۋىلى - 2004 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ 28 جۇلدىزىنان باستاپ ءبىزدىڭ اۋىلىمىز وبلىس اكىمدىگى مەن ءماسليحاتتىڭ №99 بىرلەسكەن شەشىمىنە سايكەس موڭكە بي اۋىلى بولىپ اتالادى. ارتىنا ءۇش ءجۇز جىلدىق بولجاۋ ايتىپ، قازاقتىڭ ناسترودامۋسى اتانعان شەكتىنىڭ شەكسىز ويلى پايعامبارى موڭكە ءبيدىڭ ۇرپاقتارى وسى اۋىلدا كوپ قونىستانعان، وسى جەر موڭكەنىڭ جەرى بولعاندىقتان موڭكە بي اۋىلى اتانعان.