مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعى بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ
مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعى بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ
ءتىلدىڭ قوعامدىق، تاربيەلىك قىزمەتى ەرەكشە ەكەنى ءمالىم. ويتكەنى، ءتىل – ادامداردىڭ ءبىر - بىرىمەن پىكىر الىسىپ، قارىم - قاتىناس جاسايتىن قۇرالى. ءتىل ادام قوعامىنا ءتان. ول قوعامداعى، ەڭبەك پروسەسىندەگى قاجەتتىلىكتەن، مۇقتاجدىقتان كەلىپ تۋعان.
ءتىل – ۇلت ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى، ۇلت مادەنيەتىنىڭ ءبىر فورماسى، تىلدە ءاربىر حالىقتىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىنىڭ، سانا سەزىمىن، ويلاۋ ءتاسىلىنىڭ، مىنەز - قۇلقىنىڭ بەلگىلەرى بەينەلەدى.
ءتىل مادەنيەتىن مەڭگەرۋ – ادامنىڭ ءسابي شاعىنان ىسكە اساتىن، كەلە - كەلە بىرتىندەپ جەتىلىپ وتىراتىن نارسە. ولاي بولسا، ءتىلدى ۇستارتۋ وتباسىندا، قوعامدىق مەكەمەلەردە، مەكتەپكە جۇيەلى جۇرگىزىلەتىن تاربيە پروسەسىندە ىسكە اسادى.
«بالالار باقشاسىنداعى تاربيە باعدارلاماسىندا»: «بالانى سويلەۋگە ۇيرەتۋ، ءتىلىن دامىتۋ ماسەلەسى بارلىق ساباقتا جۇزەگە اسىرىلادى، باعدارلامانىڭ ەڭ كولەمدى ءبولىمى انا ءتىلى جانە اينالاداعى دۇنيەمەن تانىستىرۋ»، - دەلىنەدى.
باعدارلامانىڭ وسى بولىمىندە ءتىلدىڭ قوعامدىق ءرولى، لەكسيكالىق قورى، ونى دامىتۋ، ءتىل تازالىعى، ءسوزدىڭ دىبىستىق قۇرامىن مەڭگەرتۋ، مانەرلى سويلەۋگە ۇيرەتۋ، ءتىل مادەنيەتىنە، كوركەم ءسوز ونەرىنە باۋلۋ ماسەلەلەرى قاراستىرىلعان.
از سوزبەن كوپ ماعىنا بەرەتىن ماقال، ماتەل، اڭىز ەرتەگىلەر، ەپوستىق شىعارمالار عاسىرلار بويى اۋىزدان اۋىزعا جاتتالىپ، جيناقتالا كەلە بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ رۋحاني ازىعىنا اينالىپ وتىر. بالا ءتىلىن ۇستارتۋدا بۇل حالىق قازىناسى – اۋىز ادەبيەتىنىڭ ورنى ەرەكشە.
قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ اتاسى ىبىراي التىنسارين دە بالالاردى وقىتۋ - تاربيەلەۋ ىسىندە اۋىز ادەبيەتى شىعارماشىلىعىنىڭ ماڭىزدى ورىن الاتىنىن ايتا كەلىپ: «ومىرگە قاجەتتى اۋىزەكى سويلەۋ داعدىلارىنا جاتتىقپايىنشا، قاي - قاي تىلدە بولسا دا ەركىن، جۇيەلى سويلەۋ مۇمكىن ەمەس»، - دەگەن بولاتىن.
مەكتەپكە دەيىنگى پەداگوگيكانىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ماقساتى – جاس ۇرپاقتىڭ وي - ءورىسىن، سانا سەزىمىن كەڭەيتە وتىرىپ، ومىرگە قاجەتتى ءبىلىم - داعدىلارعا ۇيرەتۋ. سول سەبەپتى پەداگوگيكا مەن «بالالار باقشاسىنداعى تاربيە باعدارلاماسىندا» ءسابيدىڭ ءتىلىن دامىتۋ، اۋىزەكى سويلەۋگە ۇيرەتۋ، ۇيرەنگەنىن كۇندەلىكتى ومىردە پايدالانا بىلۋگە جاتتىقتىرىپ وتىرۋ ىسىنە نازار اۋدارادى. ويتكەنى، بالانىڭ اينالاداعى ءومىردى تانىپ، بىلۋدەگى باستى جاردەمشىسى – ءتىل بولىپ تابىلادى. ال ءتىلدىڭ دامۋى ونىڭ سانا - سەزىمىن، وي - ءورىسىن جەتىلە تۇسۋىنە نەگىز بولادى.
سويلەۋ ءتىلى مەن سوزدىك قورى مولايا باستاعان سايىن بالا اينالاداعى ادامدارمەن، قۇربىلاس بالالارمەن بەلسەندى تۇردە سوزدىك قارىم - قاتىناس جاسايدى. ومىردەگى ءتۇرلى ءىس - ارەكەت جايىن بىلۋگە قۇمارتا تۇسەدى. ءوزى تۇسىنگەن ءتۇرلى جايتتار تۋرالى اڭگىمەلەيتىن بولادى.
بالانىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىن دامىتۋ، اينالاداعى دۇنيەدەن العان اسەرىن ءارى قاراي كەڭەيتە وتىرىپ، ءبىر ارناعا ءتۇسىرۋ بالاباقشادا ارنايى دۇنيەدەن العان اسەرىن ءارى قاراي كەڭەيتە وتىرىپ، ءبىر ارناعا ءتۇسىرۋ بالاابقشادا ارنايى وتەتىن ساباق، ويىن، ەڭبەك پروسەستەرىندە تاربيەشىنىڭ باسشىلىعىمەن ىسكە اسادى. بالاعا باعدارلامالىق ماتەريال نەگىزىندە ءبىلىم بەرۋگە باسا نازار اۋدارۋ قاجەت.
وقۋ جىلىندا جوسپار جاساعاندا بالانىڭ جاقسى سويلەي ءبىلۋىن باعدارلاۋ، سوزدىك قورىن دامىتۋ، وي - ءورىسىن كەڭەيتۋ جۇمىسىندا وتە مۇقيات قاراۋ قاجەت. ول ءۇشىن ءار تاربيەشى، ءاربىر باقشا مەڭگەرۋشىسى باعدارلامادا بەرىلگەن ماتەريالداردى ىجداعاتىقپەن وقىپ، ۇيرەنۋى كەرەك. وسىدان سوڭ تاربيەشى قانداي تاقىرىپتى قاي كەزدە، قالاي، قانداي ماقساتتا، قاي ساباقپەن بايلانىستىرا وتكىزۋ كەرەكتىگىن انىقتاي وتىرىپ، ءار ساباققا قاجەتتى ماتەريالدى بالالارعا قويىلاتىن ناقتى سۇراقتاردى (كوركەم ادەبيەت، تاقىرىبى، ويىن) كورسەتىپ جوسپارلايدى.
تاربيەشى قاي كەزدە نەنى وتۋگە بولاتىنىن ىرىكتەپ الىپ (تاقىرىپتى) جوسپار جاسايدى. باقىلاتىن كورسەتۋ، اڭگىمەلەسۋ كەزىندە بالادان سۇراپ، وزىنە ايتقىزۋ، ولاردى جيىرەك سوزگە قاتىستىرۋ ىسىنە كوڭىل ءبولۋ.
ءتىل دامىتۋ ساباقتارىندا كوزدەلەتىن نەگىزگى ماقسات – بالانىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋ، سويلەم قۇراپ ايتۋعا، اڭگىمەلەي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
بالانى سويلەۋگە ۇيرەتۋ، ءتىلىن دامىتۋ، وي - ءورىسىن كەڭەيتۋ جۇمىسىندا ءبىر توپتاعى ءار بالانىڭ سويلەۋ دارەجەسىن بايقاپ، انىقتاۋ كەرەك. سوندا عانا وقىتۋ - ۇيرەتۋ ىسىندە نەگە كوڭىل بولۋگە بولاتىنى ايقىندالادى.
بالانىڭ سوزدىگى بالالاردى جەكەلەي باقىلاۋ نەگىزىندە، ناقتىلى، كورنەكى ماتەريالدارعا سۇيەنە جۇرگىزىلەدى.
1. اڭگىمەلەۋ، اڭگىمە قۇراستىرۋ (ءوزى كورىپ بىلگەن جايتتار تۋرالى، سۋرەت مازمۇنىن، وقىلعان شىعارمانىڭ مازمۇنىن اڭگىمەلەتۋ).
2. ءسوزدى ءتۇسىنىپ ايتۋ دارەجەسىن بايقاۋ. ول ءۇشىن بالاعا تانىس جانە تانىس ەمەس زاتتاردى كورسەتىپ سۇراۋ، اڭگىمەلەسۋ.
ا) بالاعا بىرنەشە تانىس زاتتار مەن ويىنشىقتاردى كورسەتىپ (سۋرەتتەن نەمەسە زاتتىڭ ءوزىن) سۇراپ، ءتۇر - ءتۇسىن، اتىن، ءپىشىنىن، قايدا، نە ءۇشىن جاسالاتىنىن ايتقىزۋ.
ءا) بولمەدەگى 10 - 15 زاتتى ءبىر ورىنعا قويىپ، سونىڭ ىشىنەن ءبىر زاتتىڭ اتىن تاربيەشى سوزبەن ايتادى، بالا زاتتى تانىپ اكەلىپ، ءتۇر - ءتۇسىن، ءپىشىنىن ايتادى.
ب) بالاعا كۇن سايىن ءجيى پايدالاناتىن زاتتاردى (سابىن، تارەلكە، ورامال، ششەتكا ت. ب.) سۋرەتتەن كورسەتىپ، ونىڭ اتىن، قاجەتتىلىگىن، نەدەن جاسالعانىن ايتقىزۋ.
ۆ) بوتەلكە (شولمەك)، قايىق، ۇتىك، شار، دوپ سياقتى ءپىشىنى ۇقساس زاتتاردى كورسەتىپ، ولاردىڭ نە ەكەنىن، نە ءۇشىن قاجەتتىگىن، ساپاسىن، نەدەن جاسالعانىن، ۇقساس جاقتارىن ايتقىزۋ. بۇل جۇمىستار ساباقتا جانە ساباقتان تىس ۋاقىتتا جۇرگىزىلەدى.
بۇل ادىستەردى قولدانۋ كەزىندە بالانىڭ تۇرمىستا كەزدەسەتىن زاتتاردى، ولاردىڭ اتىنا بايلانىستى سوزدەردى ءتۇسىنىپ ايتا ءبىلۋىن، ءپىشىنى ۇقساس زاتتاردى ءبىر - بىرىنەن دارالاپ، اجىراتۋعا تالپىنۋ ارەكەتتەرىن بايقاۋ ماقساتى كوزدەلەدى.
(ءار ءتۇرلى جاستاعى بالالاردىڭ سوزدىك قورىن انىقتاۋ ءۇشىن جيناقتالعان ادىستەمەلىك قۇرالدار بار)
ءتىلدىڭ قوعامدىق، تاربيەلىك قىزمەتى ەرەكشە ەكەنى ءمالىم. ويتكەنى، ءتىل – ادامداردىڭ ءبىر - بىرىمەن پىكىر الىسىپ، قارىم - قاتىناس جاسايتىن قۇرالى. ءتىل ادام قوعامىنا ءتان. ول قوعامداعى، ەڭبەك پروسەسىندەگى قاجەتتىلىكتەن، مۇقتاجدىقتان كەلىپ تۋعان.
ءتىل – ۇلت ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى، ۇلت مادەنيەتىنىڭ ءبىر فورماسى، تىلدە ءاربىر حالىقتىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىنىڭ، سانا سەزىمىن، ويلاۋ ءتاسىلىنىڭ، مىنەز - قۇلقىنىڭ بەلگىلەرى بەينەلەدى.
ءتىل مادەنيەتىن مەڭگەرۋ – ادامنىڭ ءسابي شاعىنان ىسكە اساتىن، كەلە - كەلە بىرتىندەپ جەتىلىپ وتىراتىن نارسە. ولاي بولسا، ءتىلدى ۇستارتۋ وتباسىندا، قوعامدىق مەكەمەلەردە، مەكتەپكە جۇيەلى جۇرگىزىلەتىن تاربيە پروسەسىندە ىسكە اسادى.
«بالالار باقشاسىنداعى تاربيە باعدارلاماسىندا»: «بالانى سويلەۋگە ۇيرەتۋ، ءتىلىن دامىتۋ ماسەلەسى بارلىق ساباقتا جۇزەگە اسىرىلادى، باعدارلامانىڭ ەڭ كولەمدى ءبولىمى انا ءتىلى جانە اينالاداعى دۇنيەمەن تانىستىرۋ»، - دەلىنەدى.
باعدارلامانىڭ وسى بولىمىندە ءتىلدىڭ قوعامدىق ءرولى، لەكسيكالىق قورى، ونى دامىتۋ، ءتىل تازالىعى، ءسوزدىڭ دىبىستىق قۇرامىن مەڭگەرتۋ، مانەرلى سويلەۋگە ۇيرەتۋ، ءتىل مادەنيەتىنە، كوركەم ءسوز ونەرىنە باۋلۋ ماسەلەلەرى قاراستىرىلعان.
از سوزبەن كوپ ماعىنا بەرەتىن ماقال، ماتەل، اڭىز ەرتەگىلەر، ەپوستىق شىعارمالار عاسىرلار بويى اۋىزدان اۋىزعا جاتتالىپ، جيناقتالا كەلە بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ رۋحاني ازىعىنا اينالىپ وتىر. بالا ءتىلىن ۇستارتۋدا بۇل حالىق قازىناسى – اۋىز ادەبيەتىنىڭ ورنى ەرەكشە.
قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ اتاسى ىبىراي التىنسارين دە بالالاردى وقىتۋ - تاربيەلەۋ ىسىندە اۋىز ادەبيەتى شىعارماشىلىعىنىڭ ماڭىزدى ورىن الاتىنىن ايتا كەلىپ: «ومىرگە قاجەتتى اۋىزەكى سويلەۋ داعدىلارىنا جاتتىقپايىنشا، قاي - قاي تىلدە بولسا دا ەركىن، جۇيەلى سويلەۋ مۇمكىن ەمەس»، - دەگەن بولاتىن.
مەكتەپكە دەيىنگى پەداگوگيكانىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ماقساتى – جاس ۇرپاقتىڭ وي - ءورىسىن، سانا سەزىمىن كەڭەيتە وتىرىپ، ومىرگە قاجەتتى ءبىلىم - داعدىلارعا ۇيرەتۋ. سول سەبەپتى پەداگوگيكا مەن «بالالار باقشاسىنداعى تاربيە باعدارلاماسىندا» ءسابيدىڭ ءتىلىن دامىتۋ، اۋىزەكى سويلەۋگە ۇيرەتۋ، ۇيرەنگەنىن كۇندەلىكتى ومىردە پايدالانا بىلۋگە جاتتىقتىرىپ وتىرۋ ىسىنە نازار اۋدارادى. ويتكەنى، بالانىڭ اينالاداعى ءومىردى تانىپ، بىلۋدەگى باستى جاردەمشىسى – ءتىل بولىپ تابىلادى. ال ءتىلدىڭ دامۋى ونىڭ سانا - سەزىمىن، وي - ءورىسىن جەتىلە تۇسۋىنە نەگىز بولادى.
سويلەۋ ءتىلى مەن سوزدىك قورى مولايا باستاعان سايىن بالا اينالاداعى ادامدارمەن، قۇربىلاس بالالارمەن بەلسەندى تۇردە سوزدىك قارىم - قاتىناس جاسايدى. ومىردەگى ءتۇرلى ءىس - ارەكەت جايىن بىلۋگە قۇمارتا تۇسەدى. ءوزى تۇسىنگەن ءتۇرلى جايتتار تۋرالى اڭگىمەلەيتىن بولادى.
بالانىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىن دامىتۋ، اينالاداعى دۇنيەدەن العان اسەرىن ءارى قاراي كەڭەيتە وتىرىپ، ءبىر ارناعا ءتۇسىرۋ بالاباقشادا ارنايى دۇنيەدەن العان اسەرىن ءارى قاراي كەڭەيتە وتىرىپ، ءبىر ارناعا ءتۇسىرۋ بالاابقشادا ارنايى وتەتىن ساباق، ويىن، ەڭبەك پروسەستەرىندە تاربيەشىنىڭ باسشىلىعىمەن ىسكە اسادى. بالاعا باعدارلامالىق ماتەريال نەگىزىندە ءبىلىم بەرۋگە باسا نازار اۋدارۋ قاجەت.
وقۋ جىلىندا جوسپار جاساعاندا بالانىڭ جاقسى سويلەي ءبىلۋىن باعدارلاۋ، سوزدىك قورىن دامىتۋ، وي - ءورىسىن كەڭەيتۋ جۇمىسىندا وتە مۇقيات قاراۋ قاجەت. ول ءۇشىن ءار تاربيەشى، ءاربىر باقشا مەڭگەرۋشىسى باعدارلامادا بەرىلگەن ماتەريالداردى ىجداعاتىقپەن وقىپ، ۇيرەنۋى كەرەك. وسىدان سوڭ تاربيەشى قانداي تاقىرىپتى قاي كەزدە، قالاي، قانداي ماقساتتا، قاي ساباقپەن بايلانىستىرا وتكىزۋ كەرەكتىگىن انىقتاي وتىرىپ، ءار ساباققا قاجەتتى ماتەريالدى بالالارعا قويىلاتىن ناقتى سۇراقتاردى (كوركەم ادەبيەت، تاقىرىبى، ويىن) كورسەتىپ جوسپارلايدى.
تاربيەشى قاي كەزدە نەنى وتۋگە بولاتىنىن ىرىكتەپ الىپ (تاقىرىپتى) جوسپار جاسايدى. باقىلاتىن كورسەتۋ، اڭگىمەلەسۋ كەزىندە بالادان سۇراپ، وزىنە ايتقىزۋ، ولاردى جيىرەك سوزگە قاتىستىرۋ ىسىنە كوڭىل ءبولۋ.
ءتىل دامىتۋ ساباقتارىندا كوزدەلەتىن نەگىزگى ماقسات – بالانىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋ، سويلەم قۇراپ ايتۋعا، اڭگىمەلەي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
بالانى سويلەۋگە ۇيرەتۋ، ءتىلىن دامىتۋ، وي - ءورىسىن كەڭەيتۋ جۇمىسىندا ءبىر توپتاعى ءار بالانىڭ سويلەۋ دارەجەسىن بايقاپ، انىقتاۋ كەرەك. سوندا عانا وقىتۋ - ۇيرەتۋ ىسىندە نەگە كوڭىل بولۋگە بولاتىنى ايقىندالادى.
بالانىڭ سوزدىگى بالالاردى جەكەلەي باقىلاۋ نەگىزىندە، ناقتىلى، كورنەكى ماتەريالدارعا سۇيەنە جۇرگىزىلەدى.
1. اڭگىمەلەۋ، اڭگىمە قۇراستىرۋ (ءوزى كورىپ بىلگەن جايتتار تۋرالى، سۋرەت مازمۇنىن، وقىلعان شىعارمانىڭ مازمۇنىن اڭگىمەلەتۋ).
2. ءسوزدى ءتۇسىنىپ ايتۋ دارەجەسىن بايقاۋ. ول ءۇشىن بالاعا تانىس جانە تانىس ەمەس زاتتاردى كورسەتىپ سۇراۋ، اڭگىمەلەسۋ.
ا) بالاعا بىرنەشە تانىس زاتتار مەن ويىنشىقتاردى كورسەتىپ (سۋرەتتەن نەمەسە زاتتىڭ ءوزىن) سۇراپ، ءتۇر - ءتۇسىن، اتىن، ءپىشىنىن، قايدا، نە ءۇشىن جاسالاتىنىن ايتقىزۋ.
ءا) بولمەدەگى 10 - 15 زاتتى ءبىر ورىنعا قويىپ، سونىڭ ىشىنەن ءبىر زاتتىڭ اتىن تاربيەشى سوزبەن ايتادى، بالا زاتتى تانىپ اكەلىپ، ءتۇر - ءتۇسىن، ءپىشىنىن ايتادى.
ب) بالاعا كۇن سايىن ءجيى پايدالاناتىن زاتتاردى (سابىن، تارەلكە، ورامال، ششەتكا ت. ب.) سۋرەتتەن كورسەتىپ، ونىڭ اتىن، قاجەتتىلىگىن، نەدەن جاسالعانىن ايتقىزۋ.
ۆ) بوتەلكە (شولمەك)، قايىق، ۇتىك، شار، دوپ سياقتى ءپىشىنى ۇقساس زاتتاردى كورسەتىپ، ولاردىڭ نە ەكەنىن، نە ءۇشىن قاجەتتىگىن، ساپاسىن، نەدەن جاسالعانىن، ۇقساس جاقتارىن ايتقىزۋ. بۇل جۇمىستار ساباقتا جانە ساباقتان تىس ۋاقىتتا جۇرگىزىلەدى.
بۇل ادىستەردى قولدانۋ كەزىندە بالانىڭ تۇرمىستا كەزدەسەتىن زاتتاردى، ولاردىڭ اتىنا بايلانىستى سوزدەردى ءتۇسىنىپ ايتا ءبىلۋىن، ءپىشىنى ۇقساس زاتتاردى ءبىر - بىرىنەن دارالاپ، اجىراتۋعا تالپىنۋ ارەكەتتەرىن بايقاۋ ماقساتى كوزدەلەدى.
(ءار ءتۇرلى جاستاعى بالالاردىڭ سوزدىك قورىن انىقتاۋ ءۇشىن جيناقتالعان ادىستەمەلىك قۇرالدار بار)
You Might Also Like
-
1) بەرىلگەن ورنەكتەردى تۇرلەندىرۋدە، تەڭدەۋلەردى شەشۋدە ەرەجەلەردى پايدالانىپ، ورتاق كوبەيتكىشتى جاقشا سىرتىنا شىعارا ءبىلۋ.
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «قىزىم - قىزعالداعىم، ۇلىم - ىزگى ارمانىم» (اتا انامەن جۇمىس)
