InfoHub Logo

مەن 1912 جىلى، وسى كۇنگى كوكشەتاۋ وبلىسى، ارىقبالىق اۋدانى، قازىرگى «يسكرا» كولحوزىنا قاراستى «بايان» دەگەن كولدىڭ جاعاسىندا تۋىپپىن. اكەم سايا تىلەۋبەردى ۇلى دەگەن كىسى كەدەي ادام بولعان.

مەن اكە-شەشەدەن بەس جاسار كۇنىمدە جەتىم قالدىم. مىنە، وسى بالالىق شاعىمنان ماعان تۇرمىستىڭ نەشە الۋان بەلەستەرى كەزدەستى. ءجابىر-جاپا دەگەندى ءبىز كوپ تارتتىق. اعايىندارىمىزدىڭ مال كەزەكتەرىنە بارىپ، بىرەۋدىڭ قوزى-لاعىن باعىپ كۇن كوردىم. اكەمنىڭ ءىنىسى — سىزدىق تىلەۋبەردى ۇلى ەكەۋمىز ورىس بايلارى — اعايىندى وۆدەيەۆ دەگەندەردىڭ قويىن باقتىق.

وسى جاعدايلارعا بايلانىستى قالىڭ قايعى، تۇڭعيىق ويدىڭ سوڭىندا جۇرەمىن دەپ، مالدان ايرىلىپ قالىپ، تالاي تاياق تا جەدىم. ءسويتىپ ءومىر تالقىسى مەنى قارشاداي كۇنىمنەن - اق ءوز قىسپاعىنا سالدى. مەن تۇرمىس قيىندىقتارىمەن ەرتە الىستىم، ءومىردىڭ سوڭىنا كوز جاسىمدى كول ەتىپ، ەڭىرەپ - بوزداپ ءجۇرىپ ءتۇستىم. ول كەزدە مەنىڭ كوز جاسىم قانداي كول بولسا، ءومىر مەن ءۇشىن تەڭىز ءتارىزدى ەلەستەۋشى ەدى. ول تەڭىزدى كەشىپ وتەرمىن، ادام بولىپ ەل قاتارىنا قوسىلارمىن دەگەن ءۇمىت مەندە جوق ەدى.

مەن وسىلايشا 11 جاسقا شىقتىم، قوزى باعۋدان باستاپ، مالشىلار قوعامىنىڭ «اريستوكراتتارى» جايلايتىن جىلقىشىلار دۇنيەسىنىڭ ەسىگىن قاقتىق. «بالا جىلقىشى بولۋعا تالاپتانىپ، جازداي جىلقى كۇزەتىنە ارالاسىپ جۇرگەنىمدە، 1923 جىلى ءبىزدىڭ اۋىلعا جەتىم بالالاردى «پريۋتكا» الاتىن «جارلىق» ساپ ەتە ءتۇستى.

ءبىزدىڭ ەندىگى بەت — كوكشەتاۋ بولدى. جالعىز قامقورىم — سىزدىقپەن قوشتاسىپ، ۇزاق جىلعا ساپار شەكتىم. «حوش، قاراعىم، قايدا بارساڭ دا قۋداي الدىڭنان جارىلقاسىن!»— دەپ اعاي قالا بەردى.
1923 جىلى كۇزدىگۇنى مەن كوكشەتاۋ قالاسىنداعى دەتكوممۋناعا ورنالاستىم. كوز اشىلارىنا كوز جەتتى. مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتادىم.

قاڭعىپ جالعىز ايدالادا،
ايدالادا قالعاندا،
انام ءولىپ قايعى - جارا
بار دەنەمدى العاندا
باسىم دال بوپ ەڭىرەگەندە،
كوزدەن اققان ىستىق قان،
پانا بولماي ەشبىر پەندە،
زار يلەگەم، جىلاعام.
سوندا ماعان انا بولعان.
قۇشاق جايعان «كەل» دەگەن —
ەي، كۇناسىز جەتىم ۇلان،
ءما، ءسۇتىمدى ەم، دەگەن —
ۇلى لەنين پارتياسى،
ساعان تارتتىم جىرىمدى،—
دەيتىن (تارتۋ) ولەڭ مىنە وسىدان تۋعان.
ءومىر — پوەزيا. پوەزيانىڭ كۇشتى بولۋى — وقىعان ادامنىڭ ويىن، جۇرەگىن تەربەتۋى شىندىقتى جىرلاۋىنان. سوندىقتان كوركەمونەردىڭ نەگىزگى ارقاۋى شىندىق بولۋ كەرەك.

دەتكوممۋنادا ءوزىم سياقتى جەتىم بالالار كوپ ەكەن. سول كوپ بالا ءبىر انانىڭ بالاسىنداي بولىپ، وقۋعا كىرىستىك.
وسى دەتكوممۋنادا پيونەر قاتارىنا كىردىم، ودان كەيىن كومسومول تاتارشا ءوتتىم. وسى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە، 12 جاسىمدا، 1924 جىلى. وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ 7 جىلدىق تويىنا ارناپ، قابىرعا گازەتىنە ولەڭ جازدىم (اتى ەسىمدە جوق). ول ولەڭىم باسىلىپ شىقتى. وسىدان كەيىن بالالار اراسىندا اقىن» اتانىپ كەتتىم.

بۇدان كەيىن ءومىر — بىركەلكى، قىزىق، ىلگەرى باسۋ، وقۋ، ونەر ىزدەنۋ جولىنداعى ءومىر بولدى.

ءبىز — ءبىر ۇيدە جاتاتىن 60 بالا ەدىك. وسى الپىس بالانىڭ ءبارى دە مەن سياقتى جەتىم، تۇرمىس تەپكىسىنە تۇسكەن، جۇرەگىن زار مەن مۇڭ باسقان جاندار ەدى. «ۋھ» دەگەندە جالىن اتقان الپىس جارالى جۇرەكتىڭ ۇيتقىسى جارىق كۇنى بىرەۋ — سوۆەت ۇكىمەتى.
وتاندى ءسۇيۋ، ادامگەرشىلىك دەگەن سوزدەردىڭ ماعىناسىن مەن وسى دەتكوممۋنا ومىرىنەن سەزدىم.

مەن كوركەم ادەبيەتتى قۇمارتىپ وقىدىم، سول وقىعان كىتاپتارىمنان مەنىڭ كوبىنەسە ىزدەيتىنىم — ەل ءۇشىن قان مايدانعا بەل بايلايتىن، كىسىلىگى ارتىق ادامداردىڭ ءومىرى مەن قيمىلى بولۋشى ەدى. «چاپايەۆ»، «گارريبالدي»، «سپارتاك»، ورىس كلاسسيكتەرى مەن باتىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارى، ءسوز جوق، مەنىڭ ءوي-ورىسىمنىڭ كەڭۋىنە، دۇنيە تانۋىما ۇلكەن اسەر ەتتى.

1928 جىلى جەتى جىلدىق مەكتەپتى ءبىتىرىپ، دەتكوممۋنانىڭ التىن بوساعاسىن اتتاپ، قىزىلجار قالاسىنا تارتتىم. ارتىمدا قيماس دوستارىم مەن «قارا شاڭىراعىم» قالدى. ءبىراق سول دەتكوممۋنا ءومىرى مەنىڭ جۇرەگىمنەن ماڭگى ورىن الدى. مەن ول كۇندەردى ماڭگى ەستەن شىعارماۋعا انت ەتتىم.

1927 جىلدان باستاپ، مەن جاز ايلارىندا اۋىلدا ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ىسىنە ارالاستىم. كوكشەتاۋ اۋدانىنىڭ ءۇشىنشى اۋىلى مەن ون ءۇشىنشى اۋىلدارىندا جاس ءمۇعالىم بولدىم، ءبىر جاعىنان كومسومول ۇيالارىن اشۋعا قاتىناسىپ، جاستاردى كومسومول قاتارىنا تارتتىم. «كەڭەس اۋىلى» گازەتىنە ءتىلشى بولىپ، قالىڭ مالعا قارسى، مالشى جالداعان بايلارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزدىم. بۇل مەرزىمدەر ىشىندە ولەڭ جازۋدى توقتاتقانىم جوق. ايتسە دە 1929 جىلعا دەيىن جازعان ولەڭدەرىمدى باسپاعا بەرۋگە ۇياتسىنىپ ءجۇردىم.

1930 جىلى موسكۆا قالاسىنداعى. «سۆەتمەتزولوتو» ينستيتۋتىندا، 1931 — 32 جىلى. كازپي - دە وقىدىم. بۇدان كەيىن دەنساۋلىعىمنىڭ ناشار بولۋى سەبەپتى وقۋدان شىقتىم.

پاتريوتيزم دەگەنىمىزدىڭ كۇرە تامىرى وتاندى ءسۇيۋ سەزىمىندە جاتقان ءتارىزدى. ءوز ەلىن، ءوز وتانىن شىن سۇيمەگەن ادام ءوز ەلىنىڭ ازاماتى بولا المايدى. ءوز ەلىنىڭ ازاماتى بولماعان كىسىدەن باتىرلىق، تاباندىلىق تا شىقپايدى.

وتاندى ءسۇيۋ — ءوز جانىڭدى سول وتان ماقساتىنا تۇگەل ارناۋ، كەرەكتى كەزەڭدە ءومىرىڭدى قيۋ — مىنە، مەنىڭشە پاتريوتيزم دەگەنىمىزدىڭ تولىق ماعىناسى وسى.

مەن بۇل ويعا سوعىستان بۇرىنعى كەزدە-اق تالاي توقتاعانمىن. بۇل ويدى. مەنىڭ الدىما ءبىرىنشى رەت تارتقان ادام، شىنىندا ۆيسساريون بەلينسكيي. ول كىسىنىڭ «...چتو ۆوشلو گلۋبوكو زاپالو ۆ دۋشۋ، تو سامو سوبويۋ پروياۆيتسيا ۆوۆنە...» دەگەن قاعيداسى بولاتىن.
مىنە ەندى جۇرەككە ورنىققان ادامشىلىق قازىناسى مەن ءوز باسىڭداعى كىسىلىك ادامدىق قاسيەتىڭدى سىنايتىن ءبىر كەزەڭ كەلدى، ءبىز مايدانعا ارالاستىق.

«جاۋىز بەتتىڭ جالعان كەبىن
مايدان جىرتار — وق تەسەر،
جان بەرىسكەن جاعالاس تا
الدامىشتىڭ ءۇنى وشەر».

جاڭبىردايىن وق جاۋىپ تۇرعاندا، سەنىڭ كوزىڭە ءولىم مەن ءومىر قاتار ەلەستەپ تۇرعاندا، سەن نە كەيىن قاراي جالت بەرەسىڭ دە، نە ارىستانداي اششى ايعاي مەن ايقاسقا ۇمتىلاسىڭ. «الدامىشتىڭ ءۇنى وشەر» دەگەنىمىزدىڭ ءمانى وسى. مايدان ءومىرى قاندى ايقاس ءۇستى قانداي ادامنىڭ بولسا دا شىن تۇلعاسىن جارىق دۇنيەگە ءبىر شىعارماي قويمايدى، قانداي جۇرەكتىڭ بولسا دا شىن سىرىن اشپاي قويمايدى. كوزگە جىلتىراعان تالاي ءدىلمار باس ساۋعالاپ، بۇعىپ قاشىپ-پىسامىن دەپ ءوز ساۋداسىن بىتىرەدى.

قاندى ايقاس كەزىندە، «مىڭ ءسىز - بىزدەن ءبىر شىج-بىجىم ارتىق» دەگەندەيىن، ول جەردە ءىس كەرەك. مايدان دوستىعى سەنىڭ ىسىڭە، ادامگەرشىلىگىڭە قاراپ تابىلادى.

ادالىن ايتقاندا، مەن سوعىسقا كەتىپ بارا جاتىپ ولىمنەن قورىققانىم جوق، وسى ادامگەرشىلىك بورىشىمنىڭ اۋىر قاعيداسىنان قورىقتىم. «ەگەر قاتارلى سولداتتىڭ ءبىرى بولسام، ءوز بورىشىمدى ورىنداۋ سونشا قيىن دا بولماس ەدى، ال ءبىر روتانىڭ سوعىستاعى تاعدىرىن ماعان شەشۋگە تۋرا كەلسە، قايتەمىن؟»— دەگەن وي مەنى قاتتى قينادى.
ءولىم دەگەن وپ-وڭاي. ءبىراق «ازامات» بولىپ، كىسىلىك دارەجەسىندە ءولۋ وتە قيىن ءىس...

1942 جىلدىڭ 1 ماي دەگەن كۇنى ءبىز مايداننىڭ الدىڭعى تىزبەگىنەن ورىن تەپتىك. جاۋمەن ەكى ورتامىز — دۇربىمەن كورەتىن جەر. ءاردايىم ءبىر-بىرىمىزدىڭ تىنىشىمىزدى الىسىپ تۇرامىز...

ەكى اي جەتى كۇن دەگەندە قىرعىن سوعىس باستالدى، تىنىمسىز ءتورت تاۋلىككە سوزىلعان قاتتى قىرعىندا مەنىڭ روتام نەمىس باسقىنشىلارىنىڭ 11 كونتراتاكاسىن تويتاردى. سوعىس ۇستىندە بولاتىن ءتۇرلى سەبەپتەردىڭ سالدارىنان بۇل كۇندەردە بولعان سوعىستى باسقارۋ ءىسى روتادا مەنىڭ قولىما كوشتى. 5-كۇنى روتانىڭ ءتىرى قالعان 50 ادامىن الىپ، ءوز باتالونىمنىڭ قالدىعىنا قوسىلدىم. باتالون كومانديرى كاپيتان ف. حايرۋتدينوۆ، پ. پ. لۋكوۆنيكوۆ، شتاب باستىعى لەيتەنانت م. ر. سوبوليەۆ تاعى باسقا جولداستارمەن ءماسليحاتتاسىپ الىپ، ءوزىمىزدىڭ شەگىنگەن اسكەرگە قوسىلۋ شاراسىنا كىرىستىك. اشتىق پەن قيىندىققا توزگەن بىرنەشە كۇندەردىڭ ناتيجەسى ءبىزدى مۇراتقا جەتكىزبەدى. ەندىگى تاعدىردى. ءوز بەتىمىزبەن شەگىنۋگە تۋرا كەلدى.

بۇل سىن— بۇرىنعى سىنداردان اناعۇرلىم اۋىر سىن بولعان ءاربىر كومانديردىڭ الدىندا ءوز ادامشىلىعىن — وتان الدىنداعى ءوز بورىشىن اتقارۋ مىندەتى ءجۇز ەسە ءوستى، ءجۇز ەسە اۋىرلادى.

قولداعى سولداتتاردان پارتيزان وتريادىن قۇردىق. ەندى سوعىستى جاۋدىڭ، قانىشەر گيتلەرشىلدەردىڭ ءوز تىلىندا جۇرگىزۋ كەرەك بولدى.
قانعا — قان.

15 اۆگۋست كۇنى (42 جىلى) ءبىز لۋگانسك وبلىسىنىڭ «بوروۆايا» وزەنى جاعاسىندا نەمىستىڭ «سس» اتتى جازالاۋشىلار وتريادىمەن سوعىس جۇرگىزدىك. بەس ساعاتقا تارتا سوزىلعان بۇل سوعىس تىم قىزۋ بولدى. بۇل شايقاستا بىزدەن 7 كىسى جەڭىل جارالانىپ، ششەرباكوۆ پەن گۋبدۋلوۆ دەگەن ەكى اياۋلى جىگىتىمىز قازا تاپتى. مەنىڭ «ايتىلماي كەتكەن امانات» دەگەن ولەڭىم وسى ەكى دوستىڭ ولىمىنە ارنالعان. پارتيزان وتريادىندا جارالى بولعان كۇنىمە دەيىن مەن 12 ۇرىسقا جانە بىرنەشە قيىن وپەراسيالارعا قاتىناستىم.

1942 جىلدىڭ وكتيابر ايىندا بىزگە قارسى نەمىستەر 1500-دەي اسكەرىن جۇمساپ، قاتتى سوعىس اشتى. وسى سوعىستا مەن اۋىر جارالاندىم.
مەنىڭ جولداستارىمنىڭ ءبارى ورىستار ەدى. ولار مەنى ەكى ايدان استام يىقتارىنا سالىپ الىپ ءجۇردى. نەلەر قيىن سوعىستاردى باستارىنان كەشىرىپ، مەنىڭ تاعدىرىما ءوز تاعدىرلارىن بىرىكتىردى. مەن ءۇشىن ءولىپ كەتۋگە بەلدەرىن بەكەم بۋدى. مەن ولاردى ومىردە ۇمىتا المان. ۇلى ورىس حالقىنىڭ بۇل ادامگەرشىلىگىن وتەۋگە مەنىڭ ءومىرىم جەتپەسە، ءوز بالالارىما، ۇرپاقتارىما بورىش ەتىپ ارتارمىن.
مەنىڭ «ساعىندىم سەنى، دوستارىم»، «ەسكە الۋ» دەگەن ولەڭدەرىم وسى ۇلى دوستىققا — قيىن دوستىققا ارنالعان.

كۇن مەن ءتۇنى بىردەي قاۋىپتە، جاتقان جەرى جەردىڭ استى، نە جاراعا ەم ىستەيتىن دارىگەر جوق، نە ىشەرلىك تاماعى جوق ادام قانشاعا شىدار. مەن قالجىرادىم. ەندى اق ءولىمدى كۇتكەن سياقتاندىم. مەن ءۇشىن ازاپقا ءتۇسىپ وكىرگەن جولداستارىمنىڭ حالدەرى دە مەنىڭ جانىما باتايىن دەدى. ەندى مەنى ءبىر جەرگە اپارىپ جاسىرىڭدار»،— دەپ، جولداستارىمنان ءوتىنىش ەتتىم. ولار ءوتىنىشىمدى قابىلدادى. لۋگانسك وبلىسى، رۋبەجنەنسكوي اۋدانىنداعى پشەنيچنىي حۋتورىندا تۇراتىن، بىزبەن استىرتىن بايلانىسى بار ماسلوۆ ميحايل دەگەن مۇگەدەك دونباستىڭ ەسكى شاحتەرىنىڭ ۇيىنە اپارىپ مەنى جاسىردى.

ءبىزدىڭ داۋىردەگى ۇلتتار دوستىعىنىڭ كۇندەي قۋاتىن، ىستىق جۇرەگىن مەن، مىنە، وسى ۋكراين شالىنىڭ ۇيىنەن كوردىم، زامان ۇلى، ءوز ەلىنىڭ ازاماتى بولۋ دەگەننىڭ قاسيەتىن دە مەن وسى ۇيدە جاتىپ ءتۇسىندىم.

كوكىرەگىمدى وق تەسكەندە،
ماڭدايىم ساعان تيگەن جەر.
تالىقسىپ ءۇنىم وشكەندە،
وزەگىم دەپ سۇيگەن جەر...
شالىڭ اكەم بولعان جەر،
بەينەتىمە كونگەن جەر،
كەمپىرىڭ انام بولعان جەر،
كوبىڭنەن قۇرمەت كورگەن جەر!—
دەيتىنىم وسى.

بۇل سوۆەتتىڭ شىن پاتريوتىنىڭ ۇي-ىشىنە تالاي ءقاۋىپ ءتوندى. ءبىراق ولار مەنى دۇشپانعا بەرگەن جوق. «مەن ءولىم اۋزىندا جاتقان اداممىن عوي. مەن ءۇشىن ءوز باستارىڭدى وققا بايلاماڭدار. مەن سىزدەرگە ريزامىن. مەنى ءبىر تۇندە قالا سىرتىنا شىعارىپ تاستاڭدار»،— دەپ مەن تالاي زار يەلەدىم. ءبىراق ۇلكەن جۇرەگى بار، وتانىن شىن سۇيگەن ۋكراين حالقىنىڭ ادال ۇلى مەنى قيمادى. «ولسەك بىرگە ولەمىز»،— دەدى قارت. مەن وسىلايشا ولىمنەن قالدىم. مەن وسىلايشا اكە تاۋىپ، ۋكراين ۇلى بولدىم.

تۋعان جەردەي سەن قىمبات،
كوكىرەگىمنەن قان تامعان.
ءون بويىمدى وق، شارلاپ،
ماڭدايىمدى كۇن شالعان...
مەنىڭ كەيىنگى جازعان شىعارمالارىمدا دوستىق، ۋكراين، ورىس حالقى تۋرالى جىرلاردىڭ كوپ كەزدەسەتىنى وسىدان. مەن ءوزىمنىڭ ەندىگى قالعان ءومىرىمدى وسى ۇلى دوستىق پەن تاماشا حالىقتىڭ اكەلىك - تۋىسقاندىق بورىشىن اقتاۋ جولىنا جۇمسايمىن. ءبىزدىڭ ءومىردىڭ قىسقاشا ۇزىن-ىرعاسى وسى.

---