ەرتەكشى قىز
«ەرتە، ەرتە، ەرتەدە...»
«باعزى ءبىر زاماندا...»
ونىڭ ءار ايتقان اڭگىمەسى وسىلاي باستالاتىن. ءوزى دە ءبىر قىزىق جان، ءون بويىنان ادامدارعا ءتان قاندايدا ءبىر ءىس-قيمىلدى، مىنەز— قۇلىقتى بايقاعان ەمەسپىن. ەشقاشان كۇلمەيتىن، ادامدارعا ءتان بولمىسپەن قايعىرمايتىن، ءجۇرىس-تۇرىسى دا مۇلدە بولەك. ۇستىندەگى اپپاق كويلەگىنىڭ كەڭ ەتەگى جەلمەن باياۋ تەربەلىپ، ءبىر قاراعاندا اياقسىز قوزعالىپ كەلە جاتقانداي نەمەسە ۇشىپ جۇرگەندەي اسەر قالدىراتىن.
ونىڭ ايتقان ءاربىر اڭگىمەسى جەر بەتىندە ورىن الىپ جاتقان وقيعالارمەن قابىسا بەرمەيتىن. ءبىراق ونىڭ ايتارى تاۋسىلمايتىن. تاڭنان تاڭعا جالعاساتىن. قۇلاق تۇرسەڭ «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» ەلەسىنە شىرمالاتىنسىڭ. «ەرتە، ەرتە، ەرتەدە...» نەمەسە «باعزى ءبىر زاماندا...» دەپ باياۋ ۇنمەن باستالاتىن اڭگىمە، كەلە-كەلە نەبىر شىتىرمان وقيعالاردان قۇرالاتىن قيال-عاجايىپ دۇنيەلەرگە ۇلاساتىن. ماعان ەرتەكشى قىزدىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعان قاتتى ۇنايتىن. بىرتە-بىرتە ونىڭ سيقىرلى الەمىنە بويلاپ، ەرتەكشى قىزدىڭ جانىنا تىم جاقىنداي تۇسكەنىمدى اڭعارعاندايمىن. سەبەبى، مۇنى ونىڭ بار ايتقاندارىن ۇيىپ تىڭداپ كەلگەن ادامدار ۋاقىت وتە كەلە ەرتەكشى قىزدان قاشىقتاي تۇسكەنى كورسەتىپ بەردى. ونىڭ قايدان كەلگەنىن، اكە-شەشەسى كىم ەكەندىگىن، مەكەنى قاي جەر ەكەندىگىن بىلمەيتىن كوپشىلىك كەيىن ەرتەكشى قىزعا كۇدىكپەن قاراپ، تىپتەن «پەرىنىڭ قىزىنا» بالاپ، ونىڭ جانىنا جولامايتىن بولدى. ماعان بۇل ونشا اسەر ەتە قويمادى.
ول ەرتەگى ايتۋىن دوعارعان جوق. كۇندە كەشكىسىن اۋىل شەتىندەگى جالعىز كارى ەمەننىڭ تۇبىندە وتىرىپ الىپ، ەرتەگىسىن باستايتىن. تەزەك تەرىپ وت جاعاتىن. كەيىننەن بۇل جۇمىس مەنىڭ قۇزىرەتىمە ەندى. كەش باتىسىمەن جالعىز ەمەننىڭ باسىنا بارىپ، وت جاعامىن. كۇن باتىس جاقتان ەرتەكشى قىز كەلەدى. اپپاق كويلەگى كەشكى قىزىل جالىنعا ورانعان مەزەتتە، ءوزى وت بولىپ جانىپ كەلە جاتقانداي ەلەستەيدى. ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، ەرەكشە قىزىل-جالقىن ساۋلە جانىڭدى شارپيتىن. ول ەمەننىڭ تۇبىنە ارنايى ورناتقان سەكىلدى كورىنەتىن، قارا كەشكە دەيىن كۇننىڭ قىزۋى دارىعان قويتاستىڭ ۇستىنە وتىرىپ الىپ، ەرتەگىگە كەزەك بەرەتىن.
كەيىنگى كەزدە ماعان ءبىر سۇراق قويمايىنشا ەرتەگىسىن باستامايتىندى شىعاردى.
— سەن نەگە كەلە بەرەسىڭ؟ وزگەلەر مەنەن الدەقاشان قاشىپ كەتكەن جوق پا؟
مەنەن ەش قىسىلماي، بۇيىرا سويلەي بەرەتىن.
— مەنىڭ ەرتەگى تىڭداعىم كەلەدى.
— ەرتەگىلەرىم تاۋسىلىپ قالسا شە؟
— قورقىتپاڭىز. مەن ەندى ەرتەگىسىز ءومىر سۇرە المايتىن سياقتىمىن.
— بەكەر بۇل ارەكەتىڭىز. ودان دا قالىپتى ادامدار سەكىلدى قىزمەت جاساپ، ءومىر زاڭدىلىقتارىنا باعىنىپ تىرىشىلىك جاسامايسىز با؟
— ءسىز نەمەنەسىنە سۇراق جاۋدىرا بەرەسىز؟ كەرىسىنشە بىرەۋ بولسا دا تىڭدايتىن ادام بار ەكەندىگىنە قۋانبايسىز با؟
— ماعان ءبارىبىر. مەنى بارلىعى تىڭداي بەرەدى. مىنا كارى ەمەن دە، ۋىلدەگەن جەل دە، تۇنگى اسپان دا، ونىڭ تورىندە جايناپ تۇرعان جۇلدىزدار دا — ءبارى-بارى مەنى تىڭداي بەرەدى. تىڭداۋشىم جوق دەپ الاڭداعان ءساتىم بولعان ەمەس.
— تۇسىنىكتى. ودان دا ەرتەگىڭىزدى باستاڭىزشى؟ جانە ماعان ەشقانداي سۇراق قويمايمىن دەپ ۋادە بەرىڭىزشى.
— جارايدى.
«ەرتە، ەرتە، ەرتەدە...»
كوز الدىمدا سيقىرلى الەمنىڭ كورىنىسى ورنادى. وڭ قولىمەن كوزىن كولەگەيلەگەن بىرەۋ الىسقا ءۇڭىلىپ، بوز كىلەممەن بۇلتتاردىڭ اراسىندا ۇشىپ كەلەدى. جانارىنان الدەبىر باقىت ىزدەگەن جاننىڭ ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعى، سوعان دەگەن سەنىمى انىق بايقالادى. ەرتەگىدەگى كەيىپكەردىڭ ۇزاق كۇندەر ۇشىپ ءبىر تاۋدىڭ باسىنا قونعانىن كوردىم. نەگە ەكەنىن بىلمەدىم، ول كەيىپكەر تاۋدىڭ باسىندا ۇزاق ايالداعان جوق، بوز كىلەمگە ءمىنىپ قايتادان ساپارعا شىقتى. اسپان استىندا ۇشىپ ءجۇرىپ كۇننىڭ كۇركىرىن ەستىدى، نايزاعايدىڭ جارقىلىن كوردى، توپەلەگەن جاڭبىرعا دا مالمانداي سۋ بولدى، ءبىراق بەلى قايىسقان بوز كىلەم ءالى دە ونى كوتەرىپ اكەلەدى. قانشا كۇندەر ءوتتى، قانشاما سۋىق تۇندەر جارىقتىڭ قۇربانى بولدى، ول ءالى ۇشىپ كەلەدى. تاعى دا ءبىر تاۋدىڭ باسىنا توقتادى. كوپ بوگەلمەي تاعى دا ۇشىپ كەتتى. وسى كورىنىس قايتالانا بەردى. ءوز مەكەنىن تاپپاي جۇرگەن مىسكىن سەكىلدى. ەرتەكشى قىز كەيپىكەردىڭ جول بويى كورگەن سان قيلى قيىنشىلىقتارىن جىپكە تىزگەندەي ەتىپ ايتا تۇسكەندە وعان دەگەن كەۋدەڭدە ايانىش سەزىمى ويانادى ەكەن. ەگەر ونىڭ ورنىندا ءوزىم بولسام قايتەر ەدىم دەگەن وي سانامنان جىلت ەتتى. ءبىراق، ەرتەگىدەگى كەيىپكەردىڭ باستان وتكەرگەندەرى ايتۋشىنىڭ ەركىندەگى ءىس قوي، بالكىم ماعان دا كوپ قيىنشىلىقتاردى جەڭگىزىپ، باقىتتى ومىرگە جەتەلەيتىن شىعار دەپ دامەلەندىم. وسى ويمەن ەرتەكشى قىزعا قاراپ ەدىم، كوزىن جۇمىپ العان ول، ويماقتاي ەرنى ءسال جىمقىرىلا ءتۇسىپ، تاعى دا ايتا تۇسكىسى كەلگەندەي قالىپ تانىتادى. مەن شىداي الماي سۇراق قويدىم.
— ول ءوزى ىزدەگەن باقىتىن تاباتىن شىعار.
— بىلمەيمىن. مەن ءالى ەرتەگىنىڭ سوڭىن كورىپ وتىرعان جوقپىن.
— قىزىق ەكەن ءارى ءسىزدىڭ بۇگىنگى ەرتەگىڭىزدەن مەنىڭ اسان قايعى دەپ اتالاتىن بابامنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا ۇقسايتىن ءبىر نارسەنى اڭعارىپ وتىرعاندايمىن.
— اسان قايعى دەيسىز بە،— ول ءسال ويلانىپ قالدى، از كىدىرىستەن كەيىن،— ول دۇنيەگە ەڭ العاش وسىلاي كەلگەن بولاتىن.
— قالايشا؟ ءسىزدىڭ باعانادان ايتىپ وتىرعاندارىڭىز ناعىز ەرتەگى ەمەس پە؟..
— ءبىراق سەن سوعان سەنىپ وتىرسىڭ عوي.
— ونى ءسىز ايتا المايسىز عوي.
— انىق بايقالادى، ونى سەنىڭ جانارىڭ ايتىپ تۇر. ساعان ءبىر قىزىق نارسە ايتايىن، ءومىر — ەرتەگىدەن جارالادى، ەرتەگىمەن اياقتالادى.
وتە كۇلكىلى ەدى. وسىنى بىردەن ۇققانداي:
— بەكەر ولاي ويلايسىڭ. تىپتەن ادامداردىڭ انا قۇرساعىندا جارالۋى دا ەرتەگى ەمەس پە؟..
— ءسىز سوندا ادام ەمەسسىز بە؟
— ءدال تاپتىڭ.
مەنى قورقادى دەگەن بولۋى كەرەك، وسى ءسوزدى ايتقانىنا وكىنىپ تۇرعانداي سەزىلدى.
— ماعان ءبارىبىر، تەك قانا ەرتەگى تىڭداعىم كەلەدى. سونىمەن جاڭاعى ءسىز باستاعان ەرتەگىنىڭ سوڭى نەمەن اياقتالادى. قارسى بولماساڭىز تىڭدايىن.
— ونىڭ سوڭى جوق. الگى كەيىپكەر بوز كىلەممەن ۇشىپ جۇرەدى دە قويادى.
— مىناۋىڭىز شىنىندا دا قىزىق ەكەن. بۇعان دەيىنگى ەرتەگىلەرىڭىزدىڭ بارلىعى باقىتتى ومىرمەن اياقتالۋىش ەدى. مىنانىڭ ەڭ بولماعاندا سوڭى دا جوق.
— سەبەبى بۇل — مەنىڭ ءومىرىم.
— ەرتەكشى قىزدىڭ ەرتەگى ءومىرى دەڭىز.
— بالكىم ولاي ەمەس.
ەرتەكشى قىز ورنىنان تۇردى. ماعان اقىرىنداپ جاقىندادى. قولىن سوزدى. سوسىن لەزدە تارتىپ الدى.
— سەنىڭ نە ايتقالى تۇرعانىڭدى سەزىپ تۇرمىن.
— ءيا، مەن دە سەزۋدەمىن، ءسىز كەتكەلى تۇرسىز. مەن بىرگە كەتەمىن.
— ول جاقتا سىزگە ورىن جوق.
— نەگە؟ ءسىز ايتقان ەرتەگىدەگى كەيىپكەر توقتاعان سانداعان تاۋلاردىڭ ءبىر قۋىسىنا بارىپ پانالارمىن.
— ازاپتان قورىقپايسىز با؟
— قانداي ازاپتى ايتىپ تۇرسىز؟
— بوز كىلەم مىنگەن جاننىڭ كۇيىن كەشەسىڭ عوي.
مەن ءبىر شەڭبەردىڭ ىشىندە اينالىپ جۇرە بەرەتىن، توقتامايتىن، سودان شىعا المايتىن دوڭگەلەك دۇنيەدەن شىن قورىقتىم. نە دەپ جاۋاپ بەرەرىمدى بەلمەدىم.
— سەن ەرتەگىدەن قورقاسىڭ، ال مۇنى جاسىرعىڭ كەلەدى. ءبارىبىر ءبىلىپ قويدىم.
— راس، — لاجسىز مويىندادىم، — سەبەبى، ءسىزدى تىڭداعانعا دەيىنگى ەرتەگىلەردىڭ ءبارى مەنى الداپ كەلگەن.
— جوق، سەن وعان دەيىن ءوزىڭدى، سوسىن مەنى الداپ كەلگەنىڭدى ۇعاتىن شىعارسىڭ.
— ...
— جەر بەتى ەرتەگىدەن جالىعا باستاعان سىڭايلى.
— سوندا ءسىز قايدا كەتپەكسىز؟
— ەشقايدا، وسى جەر بەتىندە قالامىن. ءبىراق ەندى ەرتەگى ايتۋدى دوعارامىن.
— بۇل ءسىزدىڭ بار ءومىرىڭىزدىڭ اجىراماس بولىگى ەدى عوي. ۇيرەنە الار ما ەكەنسىز.
— ءۇش كۇننەن كەيىن كورگە دە ۇيرەنەدى.
ەرتەكشى قىز تۇنجىراعان قالپى ءجۇرىپ كەتتى. مەن دە ۇيگە قايتتىم. تاڭ بوزارىپ كەلەدى. ۇيگە اسىعىس كىردىم دە، كىشكەنە عانا دورباعا قولىما ىلىككەن كيىم-كەشەكتەرىم مەن دۇنيەلەرىمدى جيناپ سالدىم دا، ەشكىمگە كورىنبەستەن ۇيدەن شىعىپ كەتتىم. جۇرە بەردىم. تەمىر تاياقتان تەبەندەي، تەمىر ۇلتاننان تەڭگەدەي قالعاندا ءبىر تاۋعا جەتتىم. بيىك تاۋ ەكەن. جەتى كۇن، جەتى ءتۇن دەگەندە باسىنا ارەڭ شىقتىم. اق بۇلتتار مەنەن الدەقايدا تومەندە قويلار سەكىلدى جايىلىپ ءجۇر. شارشاعاندىقتان با، الدە بيىكتىكتەن بە، باسىم اينالىپ قۇلاپ ءتۇستىم. ەسىمدى جيسام قويۋ قارا ءتۇن تۇمشالاپتى. تىزەرلەگەن قالپى، ەرتەگى ايتىپ وتىر ەكەنمىن.
«ەرتە، ەرتە، ەرتەدە...»
You Might Also Like
-
ماي ايى بولاتىن. اۋا رايى ءالى دە ءبىرشاما سالقىن. الايدا، تابيعات شىركىن بۇتالار دا، اعاشتار دا، دالا دا، كوگالدار دا كوكتەمنىڭ كەلگەنىن سەزدىرىپ-اق تۇر. كوگالدار گۇلدەرگە تولى. گۇلدەر قولدان جاسالع...
-
مەن 1912 جىلى، وسى كۇنگى كوكشەتاۋ وبلىسى، ارىقبالىق اۋدانى، قازىرگى «يسكرا» كولحوزىنا قاراستى «بايان» دەگەن كولدىڭ جاعاسىندا تۋىپپىن. اكەم سايا تىلەۋبەردى ۇلى دەگەن كىسى كەدەي ...
