«مەتالدار» تاقىرىبىن وقىتۋ
«مەتالدار» تاقىرىبىن وقىتۋ
ءاربىر ساباقتى حالىقتىق پەداگوگيكامەن بايلانىستىرۋ ءوتۋ – قازىرگى كەزدە مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ العا قويعان وزەكتى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى. وسى ماقساتتا «مەتالداردىڭ» پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى، ولاردىڭ تابيعاتتا كەزدەسۋى جانە الىنۋ ادىستەرى تاقىرىبىن وتكەندە حالىقتىق پەداگوگيكانىڭ ەلەمەنتتەرىن قولداۋدى ءجون كوردىم.
ساباقتا وقۋشىلاردى مەتالداردىڭ پەريودتىق جۇيەدەگى ورنىمەن، اتوم قۇرىلىسىنداعى ەرەكشەلىگىمەن الىنۋ ادىستەرىمەن تانىستىرا وتىرىپ، «اتامەكەن» باعدارلاماسىنىڭ «زەرگەرلىك باعىتىنا» باستاۋ بولعان قازاق حالقىنىڭ مەتالداردى پايدالانۋ ءداستۇرى، ساناعا سىڭگەن قاسيەتتەرى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرۋگە بولادى. سىنىپ «د.ي. مەندەلەيەۆ جاساعان حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسى»، «مەتالداردىڭ تابيعاتتا كەزدەسۋى»، «مەتالداردىڭ كريستالل تورلارى» كەستەلەرى، «قازاق حالقىنىڭ زەرگەرلىك بۇيىمدارى، تۇرمىستىق زاتتارى» بۇكتەمەلى بۋكلەتتەرىمەن جانە قولدانبالى زەرگەرلىك بۇيىمدارمەن بەزەندىرىلەدى.
جاڭا ماتەريالداردا پەريودتىق جۇيەدەگى مەتالداردىڭ ورنىن جانە اتوم قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگىن تۇسىندىرۋدەن باستادىم. مەتالدار، نەگىزىنەن پەريودتىق جۇيەسىنىڭ سول جاعىنا جانە تومەنگى بولىگىنە، ياعني I، II، III توپتاردا ورنالاسقان. قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن ءپىر تۇتىپ كەلە جاتقان، ال حيميكتەر مويىنداعان سىرى جۇمباق سيقىرلى ساننىڭ ءبىرى - جەتى سانى. «جەتى قازىنا»، «جۇت جەتى اعايىندى»، «جەتى قازىنا»، «جەتى اتا»، «جەتى جۇت»، «جەتى جوق» ءسوز تىركەستەرى دە تەگىن ايتىلماسا كەرەك. ال حيميكتەر جەردە جەتى مەتالل جەتى عالامشارعا سايكەس كەلەدى دەپ ەسەپتەيدى. اي – كۇمىس، كۇن –التىن، يۋپيتەر – قالايى، مارس - تەمىر، ساتۋرن – قورعاسىن، شولپان –مىس. اتا - بابالارىمىز بۇل مەتالداردى زەرگەرلىك بۇيىمدار، تۇرمىس زاتتارىن جاسۋعا پايدالانعان. مەتال اتومداردا سىرتقى ەنەرگەتيكالىق دەڭگەيدە بىردەن ۇشكە دەيىن ەلەكتروندار ورنالاسادى. ادەتتە ولاردىڭ ءراديۋسى ۇلكەن بولادى.
بەيمەتاللدارعا قاراعاندا مەتالل اتومدارى سىرتقى ەلەكتروندارىن وڭاي بەرەدى، ياعني كۇشتى توتىقسىزداندىرعىش . سوندىقتان مەتالل اتومدارى وڭ زاريادتى اتومدارعا اينالادى. ەلەكتروندار ۇزدىكسىز قوزعالىستا بولعاندىقتان، وڭ زاريادى يوندارمەن سوقتىعىسادى. سول كەزدە وڭ زاريادتى يوندارمەن بەيتاراپ اتومدارعا سوڭىنان اتومعا اينالادى.
بۇدان كەيىن مەتالداردىڭ تابيعاتتا كەزدەسۋىنە توقتالامىز. «جەرى بايدىڭ – ەلى باي» دەيدى قازاق حالقى. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ جەر قويناۋىنان پەريودتىق جۇيەدەگى بارلىق ەلەمەنتتەر تابىلادى دەسە بولادى. وسىعان وراي بۇكىل ادام زات ءقازىر ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزعا نازار اۋدارۋدا. ءوز وبلىسىمىز داعى شالقيا پوليمەتالل كەنىشى، شيەلى ۋران كەنى، ارال اۋدانىندا بولجالىنىپ وتىرعان پوليمەتەلل كەنى – ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز. مەتالدار تابيعاتتى بوس جانە قوسىلىستار تۇرىندە كەزدەسەدى. ەڭ كوپ تاراعان: AL؛Fe؛ Ca؛ Wa؛ K؛ Mg؛ Ti مەتالدارىنىڭ تابيعاتتا كەزدەسۋ كەستەسى. اكتيۆتىگى جوعارى مەتالدار (Na؛K؛Ca؛Mg) ەلەكترو ادىستەرىمەن الىنادى. اكتيۆتىگى تومەن مەتالداردى ولاردىڭ وكسيدىمەن، كومىرىمەن، كومىرتەگى II وكسيدىمەن نەمەسە Al- مەن توتىقسىزداندىرادى.
ZnO+C CO+Zn
سۋلفيدتەردى ورتەۋ ارقىلى دا مەتالداردى الۋعا بولادى.
2ZnO+3O 2SO+2ZnO-
ZnO+C CO+Zn
سونداي-اق مەتالداردى وكسيدتەردى ەداۋىر اكتيۆ مەتالدارمەن توتىقسىزداندىرۋعا بولادى.
3Mn O+Al AlO+3Mn
مەتالداردى الۋعا ءالى دە ەلەكتروليز ءادىسى قولدانىلادى.
ساباقتى بەكىتۋ، قورىتىندىلاۋ ماقساتىندا وقۋشىلاردىڭ شاعىن ساحنالىق قويىلىمىن تاماشالايمىز.
«جەتى عالامشار»، «جەتى مەتالل» بىزگە قوناققا كەلىپ وتىر، سول كىسىلەرگە ءسوز بەرەلىك. كەۋدەلەرىنە ەلەمەنت تاڭبالارى، عالامشار سۋرەتتەرى سالىنعان وقۋشىلار شىعارىلادى.
1. مەن – التىنمىن. مەنى ەرتەدە كۇن عالامشارىنا تەڭەگەن. سارى ءتۇستى جىلتىر، سوزىلعىش مەتالمىن. قالىپتى جاعدايدا وتتەگى، فوسفور، كۇكىرت، ت.ب ەلەمەنتتەرمەن، سونداي-اق قىشقىلدارمەن، سىلتىلەرمەن ارەكەتتەسپەيمىن. نەگىزگى ۆاليۋتا ەسەبىندە قولدانىلامىن. مەنەن اشەكەي بۇيىمدارىن جاسايدى.ەشقانداي قىشقىلداردا ەرىپ كەتپەيمىن دەپ مىنا شۋماقتى وزىمە ارنادىم.بۇل شۋماقتىڭ شەشۋىن سىزدەرگە قالدىردىم.
حيميانىڭ دەرەگى،
پاتشا اراعى دەر ەدى.
پاتشادا ونى ىشپەيدى،
باسقادا ونى ىشپەيدى.
دۇكەندەرگە تۇسپەيدى،
ايتشى، نەدەن ىستەيدى؟
2. مەن – كۇمىسپىن. مەنى – اي عالامشارىنا تەڭەگەن. اق ءتۇستى جىلتىر، سوزىلعىش مەتالمىن. تەك ازوت قىشقىلىندا ەريمىن. مەنى قۇيمالار، اشەكەي زاتتار، تۇرمىس بۇيىمدارىن، وتكىزگىش زاتتار جاساۋعا پايدالانادى.
3. مەن – قالايىمىن. مەنى - يۋپيتەر عالامشارىنا تەڭەگەن. جىلتىر، اق كۇمىستەي سوزىلعىش، اۋادا باياۋ توتىعاتىن مەتالمىن. مەنى دانەكەرلەۋ، قۇيمالار جاساۋ ءۇشىن پايدالانادى.
4. مەن – قورعاسىنمىن. مەنى - ساتۋرن عالامشارىنا تەڭەگەن. جۇمساق، مايىسقاق، كۇڭگىرتتەۋ، سۇر ءتۇستى مەتالمىن. اككۋمۋلياتورلار، حيميالىق اسپاپتار اپپاراتتار جاساۋدا پايدالانادى.
5. مەن - سىناپپىن. مەنى – مەركۋريي عالامشارىنا تەڭەگەن. مەتالداردىڭ ىشىندەگى سۇيىعىمىن، ءارى اۋىرمىن، اق ءتۇستى، جىلتىر مەتالمىن. مەن حيميالىق ونەر كاسىپتە كاتود ەسەبىندە كاتاليزاتور رەتىندە، جارىق بەرەتىن ەلەكتر شامىنا، مەديسينادا ت.ب جەرلەردە پايدالانادى.
6.مەن – تەمىرمىن. مەنى – مارس عالامشارىنا تەڭەگەن. مەن وتە يىلگىش، كۇمىستەي اق مەتالمىن. ەرەكشەلىگىم ماگنيتتىك قاسيەتىم بار. مەنى تەمىر قۇيمالارىن، شويىنمەن بولات وندىرۋدە پايدالانادى.مەن ماشينا جاساۋ ونەر كاسىبىنىڭ نەگىزگى شيكىزاتىمىن.
7.مەن مىسپىن.مەنى شولپان عالامشارىنا تەڭەگەن. قىزىل ءتۇستى، جۇمساق پلاستيكالىق مەتالمىن. جىلۋ جانە ەلەكتر وتكىزگىشتىك قاسيەتىم وتە كۇشتى. مەنى ەلەكتروتەحنيكادا، كولىك، بايلانىس، ونەركاسىپ سالالارىندا، تۇرمىستا، زەرگەرلىك بۇيىمدار جاساۋدا، بوياۋ الۋدا، مەديسينادا كەڭىنەن قولدانادى.
ساباق سوڭىندا وقۋشىلارعا مەتالدار تۋرالى ماقال-ماتەلدەر مەن جۇمباقتار ايتىپ بەردىم.
ماقال-ماتەلدەر.
الماس قىلىش شىعا ما؟
نەگىزى جاسىق تەمىردەن.
قانشا جۋسا كەتە مە،
قاپ-قارا ءتۇس كومىردەن؟
تەگى جامان تەمىرتەك،
قانشا ەگەسەڭ دە وتپەيدى.
تاڭسىق نارسە – كۇمىس تە التىن دا،
ەڭ قىمبات-اۋ ۇستامدىلىق قالپىندا.
بولات قايناۋدا شىنىعادى،
باتىر – مايداندا شىنىعادى.
جۇمباقتار
جەز قورانىڭ ىشىندە،
تەمىر قۇلىن كىسىنەپ.
قايتا كەلىپ ىسىنە،
كىرىسەدى كىسى كوپ.
(قوڭىراۋ)
مىس قۇلاقتى، ءجۇز ءتىستى،
جۇزىنە ءبىر – اق ءىز ءتۇستى.
(ارا)
اق ءتۇيىر اينالادى، ورىن تاپپاي،
جۇگىرگەندەي سۋ بەتىنەن ورىن جاقپاي.
ازدان سوڭ سۋعا ءسىڭىپ جوق بولادى،
وقۋشىم، ويلانىپ كور، قويما تاپپاي.
(مەتالل ناتريي)
ۇستەل ۇستىندەگى ورنەكتەلگەن «سىر ساندىقتىڭ» ىشىندە ءار ءتۇرلى بىلەزىكتەر، سىرعالار، ساقينالار بوي تۇمار، كۇمىس بەلبەۋلەر بار. ءار بۇيىمدارعا سۇراق جازىلعان كارتوچكالار بايلانعان. ءبىر وقۋشى ساندىقتاعى بارلىق بۇيىمداردى الىپ كورسەتەدى. ونىڭ ءارقايسىسىنداعى سۇراقتارعا وقۋشىلاردان تەز جاۋاپ الادى. كارتوچكادا سۇراقتار نەگىزىنەن مىناداي مازمۇندا بەرىلەدى:
قولىڭداعى قانداي زات؟
ول قانداي مەتالدان جاسالعان؟
نە ءۇشىن پايدالانادى؟
قارسى ىلگەك قانداي مەتالداردىڭ قوسپاسى؟
التىن قانداي قىشقىلدا ەريدى؟
مەتالداردىڭ كەرنەۋ قاتارىندا قاي ەلەمەنتتىڭ اكتيۆتىلىگى جوعارى؟
23 گ مەتالل ناتريي تۇز قىشقىلىمەن قوسىلعاندا قالىپتى جاعدايدا قانداي كولەم سۋتەك تۇزىلەدى؟
ناتريي گيدروكسيدىنىڭ مولەكۋلالىق ماسساسى نەگە تەڭ؟
ۇيگە تاپسىرما:
ۆالەنتتىلىگى II -گە تەڭ مەتالعا ءسوز جۇمباق قۇراستىرۋ.
ۆالەنتتىلىگى IV -كە تەڭ دەس مەتالعا ماقال – ماتەل ويلاپ تابۋ.
مىنە، وسىلاي ءبىر ساباقتىڭ وزىندە وقۋشىلار مەتالدارعا بايلانىستى ءبىرشاما حالىقتىق پەداگوگيكا ۇعىمدارىمەن تانىستى. ءاربىر حيميا ساباعىن رەتى كەلگەنشە حالىقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىمەن، تۇرمىس-سالتىمەن بايلانىستىرا وقىتسا، ول وقۋشىلاردىڭ پانگە قىزىعۋىن ارتتىرۋعا ەداۋىر سەپتىگىن تيگىزەر دەپ ويلايمىن.
ءمۇعالىم ءبىر تاقىرىپتى عانا ەمەس، تاراۋدى، رەتى كەلسە بارلىق تاقىرىپتى دا حالىقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىن قولدانا وتىرىپ وتسە بۇدان ۇتىلماۋىمىز انىق.
ءاربىر ساباقتى حالىقتىق پەداگوگيكامەن بايلانىستىرۋ ءوتۋ – قازىرگى كەزدە مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ العا قويعان وزەكتى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى. وسى ماقساتتا «مەتالداردىڭ» پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى، ولاردىڭ تابيعاتتا كەزدەسۋى جانە الىنۋ ادىستەرى تاقىرىبىن وتكەندە حالىقتىق پەداگوگيكانىڭ ەلەمەنتتەرىن قولداۋدى ءجون كوردىم.
ساباقتا وقۋشىلاردى مەتالداردىڭ پەريودتىق جۇيەدەگى ورنىمەن، اتوم قۇرىلىسىنداعى ەرەكشەلىگىمەن الىنۋ ادىستەرىمەن تانىستىرا وتىرىپ، «اتامەكەن» باعدارلاماسىنىڭ «زەرگەرلىك باعىتىنا» باستاۋ بولعان قازاق حالقىنىڭ مەتالداردى پايدالانۋ ءداستۇرى، ساناعا سىڭگەن قاسيەتتەرى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرۋگە بولادى. سىنىپ «د.ي. مەندەلەيەۆ جاساعان حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسى»، «مەتالداردىڭ تابيعاتتا كەزدەسۋى»، «مەتالداردىڭ كريستالل تورلارى» كەستەلەرى، «قازاق حالقىنىڭ زەرگەرلىك بۇيىمدارى، تۇرمىستىق زاتتارى» بۇكتەمەلى بۋكلەتتەرىمەن جانە قولدانبالى زەرگەرلىك بۇيىمدارمەن بەزەندىرىلەدى.
جاڭا ماتەريالداردا پەريودتىق جۇيەدەگى مەتالداردىڭ ورنىن جانە اتوم قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگىن تۇسىندىرۋدەن باستادىم. مەتالدار، نەگىزىنەن پەريودتىق جۇيەسىنىڭ سول جاعىنا جانە تومەنگى بولىگىنە، ياعني I، II، III توپتاردا ورنالاسقان. قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن ءپىر تۇتىپ كەلە جاتقان، ال حيميكتەر مويىنداعان سىرى جۇمباق سيقىرلى ساننىڭ ءبىرى - جەتى سانى. «جەتى قازىنا»، «جۇت جەتى اعايىندى»، «جەتى قازىنا»، «جەتى اتا»، «جەتى جۇت»، «جەتى جوق» ءسوز تىركەستەرى دە تەگىن ايتىلماسا كەرەك. ال حيميكتەر جەردە جەتى مەتالل جەتى عالامشارعا سايكەس كەلەدى دەپ ەسەپتەيدى. اي – كۇمىس، كۇن –التىن، يۋپيتەر – قالايى، مارس - تەمىر، ساتۋرن – قورعاسىن، شولپان –مىس. اتا - بابالارىمىز بۇل مەتالداردى زەرگەرلىك بۇيىمدار، تۇرمىس زاتتارىن جاسۋعا پايدالانعان. مەتال اتومداردا سىرتقى ەنەرگەتيكالىق دەڭگەيدە بىردەن ۇشكە دەيىن ەلەكتروندار ورنالاسادى. ادەتتە ولاردىڭ ءراديۋسى ۇلكەن بولادى.
بەيمەتاللدارعا قاراعاندا مەتالل اتومدارى سىرتقى ەلەكتروندارىن وڭاي بەرەدى، ياعني كۇشتى توتىقسىزداندىرعىش . سوندىقتان مەتالل اتومدارى وڭ زاريادتى اتومدارعا اينالادى. ەلەكتروندار ۇزدىكسىز قوزعالىستا بولعاندىقتان، وڭ زاريادى يوندارمەن سوقتىعىسادى. سول كەزدە وڭ زاريادتى يوندارمەن بەيتاراپ اتومدارعا سوڭىنان اتومعا اينالادى.
بۇدان كەيىن مەتالداردىڭ تابيعاتتا كەزدەسۋىنە توقتالامىز. «جەرى بايدىڭ – ەلى باي» دەيدى قازاق حالقى. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ جەر قويناۋىنان پەريودتىق جۇيەدەگى بارلىق ەلەمەنتتەر تابىلادى دەسە بولادى. وسىعان وراي بۇكىل ادام زات ءقازىر ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزعا نازار اۋدارۋدا. ءوز وبلىسىمىز داعى شالقيا پوليمەتالل كەنىشى، شيەلى ۋران كەنى، ارال اۋدانىندا بولجالىنىپ وتىرعان پوليمەتەلل كەنى – ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز. مەتالدار تابيعاتتى بوس جانە قوسىلىستار تۇرىندە كەزدەسەدى. ەڭ كوپ تاراعان: AL؛Fe؛ Ca؛ Wa؛ K؛ Mg؛ Ti مەتالدارىنىڭ تابيعاتتا كەزدەسۋ كەستەسى. اكتيۆتىگى جوعارى مەتالدار (Na؛K؛Ca؛Mg) ەلەكترو ادىستەرىمەن الىنادى. اكتيۆتىگى تومەن مەتالداردى ولاردىڭ وكسيدىمەن، كومىرىمەن، كومىرتەگى II وكسيدىمەن نەمەسە Al- مەن توتىقسىزداندىرادى.
ZnO+C CO+Zn
سۋلفيدتەردى ورتەۋ ارقىلى دا مەتالداردى الۋعا بولادى.
2ZnO+3O 2SO+2ZnO-
ZnO+C CO+Zn
سونداي-اق مەتالداردى وكسيدتەردى ەداۋىر اكتيۆ مەتالدارمەن توتىقسىزداندىرۋعا بولادى.
3Mn O+Al AlO+3Mn
مەتالداردى الۋعا ءالى دە ەلەكتروليز ءادىسى قولدانىلادى.
ساباقتى بەكىتۋ، قورىتىندىلاۋ ماقساتىندا وقۋشىلاردىڭ شاعىن ساحنالىق قويىلىمىن تاماشالايمىز.
«جەتى عالامشار»، «جەتى مەتالل» بىزگە قوناققا كەلىپ وتىر، سول كىسىلەرگە ءسوز بەرەلىك. كەۋدەلەرىنە ەلەمەنت تاڭبالارى، عالامشار سۋرەتتەرى سالىنعان وقۋشىلار شىعارىلادى.
1. مەن – التىنمىن. مەنى ەرتەدە كۇن عالامشارىنا تەڭەگەن. سارى ءتۇستى جىلتىر، سوزىلعىش مەتالمىن. قالىپتى جاعدايدا وتتەگى، فوسفور، كۇكىرت، ت.ب ەلەمەنتتەرمەن، سونداي-اق قىشقىلدارمەن، سىلتىلەرمەن ارەكەتتەسپەيمىن. نەگىزگى ۆاليۋتا ەسەبىندە قولدانىلامىن. مەنەن اشەكەي بۇيىمدارىن جاسايدى.ەشقانداي قىشقىلداردا ەرىپ كەتپەيمىن دەپ مىنا شۋماقتى وزىمە ارنادىم.بۇل شۋماقتىڭ شەشۋىن سىزدەرگە قالدىردىم.
حيميانىڭ دەرەگى،
پاتشا اراعى دەر ەدى.
پاتشادا ونى ىشپەيدى،
باسقادا ونى ىشپەيدى.
دۇكەندەرگە تۇسپەيدى،
ايتشى، نەدەن ىستەيدى؟
2. مەن – كۇمىسپىن. مەنى – اي عالامشارىنا تەڭەگەن. اق ءتۇستى جىلتىر، سوزىلعىش مەتالمىن. تەك ازوت قىشقىلىندا ەريمىن. مەنى قۇيمالار، اشەكەي زاتتار، تۇرمىس بۇيىمدارىن، وتكىزگىش زاتتار جاساۋعا پايدالانادى.
3. مەن – قالايىمىن. مەنى - يۋپيتەر عالامشارىنا تەڭەگەن. جىلتىر، اق كۇمىستەي سوزىلعىش، اۋادا باياۋ توتىعاتىن مەتالمىن. مەنى دانەكەرلەۋ، قۇيمالار جاساۋ ءۇشىن پايدالانادى.
4. مەن – قورعاسىنمىن. مەنى - ساتۋرن عالامشارىنا تەڭەگەن. جۇمساق، مايىسقاق، كۇڭگىرتتەۋ، سۇر ءتۇستى مەتالمىن. اككۋمۋلياتورلار، حيميالىق اسپاپتار اپپاراتتار جاساۋدا پايدالانادى.
5. مەن - سىناپپىن. مەنى – مەركۋريي عالامشارىنا تەڭەگەن. مەتالداردىڭ ىشىندەگى سۇيىعىمىن، ءارى اۋىرمىن، اق ءتۇستى، جىلتىر مەتالمىن. مەن حيميالىق ونەر كاسىپتە كاتود ەسەبىندە كاتاليزاتور رەتىندە، جارىق بەرەتىن ەلەكتر شامىنا، مەديسينادا ت.ب جەرلەردە پايدالانادى.
6.مەن – تەمىرمىن. مەنى – مارس عالامشارىنا تەڭەگەن. مەن وتە يىلگىش، كۇمىستەي اق مەتالمىن. ەرەكشەلىگىم ماگنيتتىك قاسيەتىم بار. مەنى تەمىر قۇيمالارىن، شويىنمەن بولات وندىرۋدە پايدالانادى.مەن ماشينا جاساۋ ونەر كاسىبىنىڭ نەگىزگى شيكىزاتىمىن.
7.مەن مىسپىن.مەنى شولپان عالامشارىنا تەڭەگەن. قىزىل ءتۇستى، جۇمساق پلاستيكالىق مەتالمىن. جىلۋ جانە ەلەكتر وتكىزگىشتىك قاسيەتىم وتە كۇشتى. مەنى ەلەكتروتەحنيكادا، كولىك، بايلانىس، ونەركاسىپ سالالارىندا، تۇرمىستا، زەرگەرلىك بۇيىمدار جاساۋدا، بوياۋ الۋدا، مەديسينادا كەڭىنەن قولدانادى.
ساباق سوڭىندا وقۋشىلارعا مەتالدار تۋرالى ماقال-ماتەلدەر مەن جۇمباقتار ايتىپ بەردىم.
ماقال-ماتەلدەر.
الماس قىلىش شىعا ما؟
نەگىزى جاسىق تەمىردەن.
قانشا جۋسا كەتە مە،
قاپ-قارا ءتۇس كومىردەن؟
تەگى جامان تەمىرتەك،
قانشا ەگەسەڭ دە وتپەيدى.
تاڭسىق نارسە – كۇمىس تە التىن دا،
ەڭ قىمبات-اۋ ۇستامدىلىق قالپىندا.
بولات قايناۋدا شىنىعادى،
باتىر – مايداندا شىنىعادى.
جۇمباقتار
جەز قورانىڭ ىشىندە،
تەمىر قۇلىن كىسىنەپ.
قايتا كەلىپ ىسىنە،
كىرىسەدى كىسى كوپ.
(قوڭىراۋ)
مىس قۇلاقتى، ءجۇز ءتىستى،
جۇزىنە ءبىر – اق ءىز ءتۇستى.
(ارا)
اق ءتۇيىر اينالادى، ورىن تاپپاي،
جۇگىرگەندەي سۋ بەتىنەن ورىن جاقپاي.
ازدان سوڭ سۋعا ءسىڭىپ جوق بولادى،
وقۋشىم، ويلانىپ كور، قويما تاپپاي.
(مەتالل ناتريي)
ۇستەل ۇستىندەگى ورنەكتەلگەن «سىر ساندىقتىڭ» ىشىندە ءار ءتۇرلى بىلەزىكتەر، سىرعالار، ساقينالار بوي تۇمار، كۇمىس بەلبەۋلەر بار. ءار بۇيىمدارعا سۇراق جازىلعان كارتوچكالار بايلانعان. ءبىر وقۋشى ساندىقتاعى بارلىق بۇيىمداردى الىپ كورسەتەدى. ونىڭ ءارقايسىسىنداعى سۇراقتارعا وقۋشىلاردان تەز جاۋاپ الادى. كارتوچكادا سۇراقتار نەگىزىنەن مىناداي مازمۇندا بەرىلەدى:
قولىڭداعى قانداي زات؟
ول قانداي مەتالدان جاسالعان؟
نە ءۇشىن پايدالانادى؟
قارسى ىلگەك قانداي مەتالداردىڭ قوسپاسى؟
التىن قانداي قىشقىلدا ەريدى؟
مەتالداردىڭ كەرنەۋ قاتارىندا قاي ەلەمەنتتىڭ اكتيۆتىلىگى جوعارى؟
23 گ مەتالل ناتريي تۇز قىشقىلىمەن قوسىلعاندا قالىپتى جاعدايدا قانداي كولەم سۋتەك تۇزىلەدى؟
ناتريي گيدروكسيدىنىڭ مولەكۋلالىق ماسساسى نەگە تەڭ؟
ۇيگە تاپسىرما:
ۆالەنتتىلىگى II -گە تەڭ مەتالعا ءسوز جۇمباق قۇراستىرۋ.
ۆالەنتتىلىگى IV -كە تەڭ دەس مەتالعا ماقال – ماتەل ويلاپ تابۋ.
مىنە، وسىلاي ءبىر ساباقتىڭ وزىندە وقۋشىلار مەتالدارعا بايلانىستى ءبىرشاما حالىقتىق پەداگوگيكا ۇعىمدارىمەن تانىستى. ءاربىر حيميا ساباعىن رەتى كەلگەنشە حالىقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىمەن، تۇرمىس-سالتىمەن بايلانىستىرا وقىتسا، ول وقۋشىلاردىڭ پانگە قىزىعۋىن ارتتىرۋعا ەداۋىر سەپتىگىن تيگىزەر دەپ ويلايمىن.
ءمۇعالىم ءبىر تاقىرىپتى عانا ەمەس، تاراۋدى، رەتى كەلسە بارلىق تاقىرىپتى دا حالىقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىن قولدانا وتىرىپ وتسە بۇدان ۇتىلماۋىمىز انىق.
You Might Also Like
-
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردى جەلىمدەۋ تەحنولوگياسىنىڭ ادىسىمەن تانىستىرىپ، بۇيىم جاساپ ۇيرەتۋ.
-
قازاقستانداعى قوعام دامۋىنىڭ قاجەتتىلىگى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسى وزگەرىستەر وتاندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ، وقۋ ورىندارىنداعى وقۋ-تاربيە ءۇردىسىن ۇيىمداستىرۋ ءادىسناماسى مەن تەحنولوگياسىنىڭ...
