بەينەلەۋ ونەرى ساباعىندا ءپانارالىق بايلانىستىڭ ماڭىزى ۇلكەن
قازاقستانداعى قوعام دامۋىنىڭ قاجەتتىلىگى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسى وزگەرىستەر وتاندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ، وقۋ ورىندارىنداعى وقۋ-تاربيە ءۇردىسىن ۇيىمداستىرۋ ءادىسناماسى مەن تەحنولوگياسىنىڭ تۇبەگەيلى قايتا قۇرىلۋىن تالاپ ەتەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ «باسەكەگە قابىلەتتى قازاقستان ءۇشىن، باسەكەگە قابىلەتتى ەكونوميكا ءۇشىن، باسەكەگە قابىلەتتى حالىق ءۇشىن» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا «.عالامدانۋ جاعدايىندا قازاقستاندىقتاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق قابىلەتتەرى ءبىزدىڭ جوسپارلارىمىزدىڭ نەگىزگى فاكتورلارى بولىپ تابىلادى»، ال كەز كەلگەن «ۇلتتىڭ باسەكەلەستىك قابىلەتى ءبىرىنشى كەزەكتە ونىڭ بىلىمدىك دەڭگەيىمەن انىقتالادى» دەپ اتاپ كورسەتەدى.
بۇل ستراتەگيالىق مىندەتتىڭ ويداعىداي جۇزەگە اسىرىلۋى وتاندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ جەتىلدىرۋىن تالاپ ەتەدى، ويتكەنى مەملەكەتىمىزدىڭ كەمەلدەنۋى جاس ۇرپاقتىڭ الاتىن ءبىلىمىنىڭ دەڭگەيىنە تىكەلەي بايلانىستى. وسى اسپەكتىدە جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ ءبىرتۇتاس پەداگوگيكالىق ۇردىسىندە قازىرگى وقۋشىلاردى، ونىڭ ىشىندە جاسوسپىرىمدىك شاق كەزەڭىندەگى وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق ىس-ارەكەتىن ءپانارالىق بايلانىستىڭ مۇمكىندىكتەرىن پايدالانۋ ارقىلى، اسىرەسە ونەر تۇرلەرىمەن ءوزارا بايلانىستا دامىتۋ ۇلكەن ماڭىزعا يە بولا تۇسەدى.
كەلەشەك ۇرپاققا ءبىلىم بەرۋدەگى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – ءبىرتۇتاس پەداگوگيكالىق ءۇردىس كەزىندەگى ساباقتاردا ءپانارالىق بايلانىستى جۇزەگە اسىرۋ. ءپانارالىق بايلانىستىڭ ەڭ نەگىزگى ديداكتيكالىق مىندەتى – وقىتۋ ۇردىسىندە ءبىلىم بەرۋ، تاربيە بەرۋ، دامىتۋشىلىق سيپاتىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستى قۇرۋ.
كلاسسيكالىق پەداگوگيكا جۇيەسىندە ورىن العان ءپانارالىق بايلانىس يدەياسى تاريحي دامۋدا دالەلدەنىپ، قازىرگى پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ءپاندى وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ باستى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر. سونىمەن قاتار ءپانارالىق بايلانىس – قازىرگى زامانداعى عىلىمىنىڭ، عىلىمداردىڭ بىرىگۋ تەندەنسياسى جاعدايىندا مەكتەپتەر جۇيەسىنىڭ ءبىلىم مازمۇنىن انىقتاۋدىڭ باستى شارتى بولىپ تابىلادى.
قازىرگى پەداگوگيكا عىلىمىندا ديداكتيكالىق ۇستانىمدار ءبىلىم مازمۇنىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى قۇرىلىم بولىگى بولىپ ەسەپتەلەدى. سول سەبەپتى وقىتۋ ۇردىسىندەگى ءپانارالىق جانە ءار ءپاننىڭ ءپان ىشىلىك بايلانىستىلىق ۇستانىمىنىڭ دا وزىندىك ماڭىزى بار.
جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ پەن مۇعالىمدەردىڭ ءپان بويىنشا ءپانارالىق بىلىمدەر مەن ىسكەرلىكتەردى يگەرۋى – وقۋ ءۇردىسىن ءپانارالىق بايلانىس نەگىزىندە ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن العى شارت.
ءپانارالىق بايلانىس نەگىزىندە وقۋشىلاردىڭ يكەمدىلىك پەن داعدىلارى اناعۇرلىم كۇشتى داميتىندىعىن پەداگوگ-عالىمدار دالەلدەگەن. وقۋ ءۇردىسى ناتيجەسىندەگى يگەرىلگەن يكەمدىلىك پەن داعدى وقۋشىنىڭ العان ءبىلىمىنىڭ قانشالىقتى بەرىك ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى. وقۋ پاندەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي وقۋشىلارعا ءتۇرلى يكەمدىلىك پەن داعدى پايدا بولادى. پروفەسسور ت. سابىروۆ ولاردى بىرنەشە توپقا بولەدى.
• ينتەللەكتىك پەن داعدى (وقۋ، جازۋ، ەسەپتەۋ، كىتاپپەن جۇمىس ىستەۋ، ت.ب.)؛
• ەڭبەككە يكەمدىلىك پەن داعدى (سىزبا، وقي ءبىلۋ، ەڭبەك قۇرالدارىمەن جۇمىس ىستەي ءبىلۋ، ت.ب.)؛
• سپورتتىق يكەمدىلىك پەن داعدى؛
• ونەرگە دەگەن يكەمدىلىك پەن داعدى، ت.ب.
وقۋ ءۇردىسىنىڭ بارىسىندا وقۋشىلار تانىمدىق، تاجىريبەلىك ماقساتتى - باعدارلى ىس-ارەكەتتەرمەن شۇعىلدانادى. وسى ىس-ارەكەتتىڭ ناتيجەسىندە وقۋشىدا ءپانارالىق بايلانىس ىسكەرلىگى قالىپتاسادى.
ا. بەيسەنبايەۆا «ءپانارالىق ىسكەرلىك» ۇعىمىنا بىلاي تۇجىرىمدايدى: «ءپانارالىق ىسكەرلىك وقۋشىلاردىڭ ءبىر پاننەن مەڭگەرگەن ءبىلىم، ىسكەرلىك، ەپتىلىك داعدىلارىن ەكىنشى پاندەردى مەڭگەرۋدە پايدالانا، قولدانا ءبىلۋ قابىلەتىن انىقتايدى». بۇل ءپانارالىق ىسكەرلىك باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىندا ورتا، ال جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىمەن سالىستىرعاندا وزىنشە قالىپتاسىپ داميدى. ياعني، ءپانارالىق ىسكەرلىك باستاۋىش سىنىپ وقۋشىسىنىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس جانە ولاردىڭ وزىندىك دامۋ سيپاتىنا وراي جاسالىنادى.
باستاۋىش مەكتەپتە بەينەلەۋ ءپانىن وقىتۋداعى ءپانارالىق بايلانىس، نەگىزىنەن، بەس ءپاننىڭ بايلانىسىن قاجەت ەتەدى. ول پاندەرگە مۋزىكا، ەڭبەككە باۋلۋ، انا ءتىلى، ماتەماتيكا جانە دۇنيەتانۋ جاتادى. ءبىراق، الدىمىزعا قويىلعان ماقسات-مىندەتتەرگە جانە وقۋشىلاردىڭ ىقىلاس، بەلسەندىلىگىنە قاراي گەوگرافيا، تاريح، ت.ب. پاندەردىڭ قاراپايىم ەلەمەنتتەرى دە قولدانىلىپ، بايلانىسقا تۇسە بەرەدى.
بەينەلەۋ ونەرى ءپانى، نەگىزىنەن، وقۋشىلارعا ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋگە باعىتتالادى. مەكتەپتەردە بەينەلەۋ ونەرى مەن مۋزىكا پاندەرىن، ونەر سالاسىنىڭ ەلەمەنتتەرىن ءپانارالىق بايلانىستا وقىتۋ وقۋ پاندەرىنىڭ ەستەتيكالىق باعىتتىلىعىن جۇزەگە اسىرۋعا نەگىزدەلەدى.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، باستاۋىش سىنىپتاردا بەينەلەۋ ونەرى ساباقتارىن مۋزىكا پانىمەن مەيلىنشە كوبىرەك ۇيلەستىرۋ قاجەت. ءار ساباق سايىن وتىلەتىن تاقىرىپقا بايلانىستى، ساباقتىڭ ماقساتىنا مۋزىكالىق شىعارمالاردى مولىنان قولدانعان ءجون. باستاۋىش سىنىپتاردىڭ بارلىعىندا وتىلەتىن بەينەلەۋ ونەرى ءپانىنىڭ حالىقتىق - ساندىك قولونەر تاقىرىبىنداعى ساباقتاردىڭ ءوتىلۋ جەلىسىن قازاقتىڭ كۇيلەرىمەن بايلانىستىرۋ كوپ پايداسىن تيگىزىپ، وقۋ ناتيجەسىنىڭ جوعارى بولۋىنا مول ىقپال جاسايدى. ۇلتتىق كۇيلەر اسىرەسە باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ قابىلداۋ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى سەزىمگە زور اسەر ەتىپ، قيالى مەن ويلاۋىنا ءپوزيتيۆتى تۇردە ىقپال ەتەدى. تەك ەسكەرەتىن جايت: كۇيدى ىرعاعىنا قاراي تاڭداپ الىپ، دىبىسىن قاتتى ەتپەي، ساباققا كەدەرگى جاسامايتىنداي ەتىپ پايدالانۋ.
ءپانارالىق بايلانىستىڭ قۇرىلىمىن ىسكە اسىرۋ بارىسىندا پەداگوگيكا عىلىمىنداعى كوپتەگەن قورعاۋشى فاكتورلاردى ەسكەرۋ كەرەك. وقىتۋ ۇردىسىندە ءپانارالىق بايلانىستى ىسكە اسىرۋدىڭ قۇرىلىمدىق بەلگىلەرى مىنانداي:
• ءپانارالىق بايلانىستى انىقتاۋ ماقساتى؛
• ءوزارا بايلانىسقا تۇسەتىن وقۋ پاندەرىن سارالاپ، ىرىكتەپ الۋ؛
• بايلانىس بولىگى نەمەسە بولىگى بولعان وقۋ پاندەرىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى؛
• ءپانارالىق بايلانىستاردى جۇزەگە اسىرۋ جولدارى.
ساباق بەرۋدە ءپانارالىق بايلانىسقا ءمان بەرمەۋ وقۋ پاندەرى ماتەريالدارىنىڭ ءبىرىن-بىرى قايتالاۋعا، وقۋشىلاردىڭ كوپتەگەن ۇعىمدار مەن زاڭدىلىقتاردى تار شەڭبەردە تۇسىنۋلەرىنە اكەلىپ سوعادى. ءبىلىم مازمۇنىن مەڭگەرۋ ءپانارالىق بايلانىستى ەسكەرمەيىنشە مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ول – ءوزارا جاقىن پاندەردىڭ باعدارلاماسىنداعى وقۋ ماتەريالىن ۇيلەستىرۋدىڭ جانە ىرىكتەۋدىڭ ماڭىزدى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى.
باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنا بەينەلەۋ ونەرى ءپانىن وقىتۋدا انا ءتىلىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. سەبەبى، وقۋشىلاردا ونەر تۋرالى بىلىمدەردى، سۇلۋلىقتى ءتانىپ-بىلۋ ەپتىلىكتەرى مەن داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ ناقتى ءتىل، ءسوز ارقىلى اڭگىمەلەۋ، ءتۇسىندىرۋ ادىستەرى كومەگىمەن، ءارى كورنەكىلىك پەن تاجىريبەلىك ادىس-تاسىلدەردى قولدانۋ ناتيجەسىندە ىسكە اسىرىلادى. سوندىقتان بەينەلەۋ ونەرىنىڭ ءمۇعالىمى بەينەلەۋ ونەرى ساباقتارىندا مەيلىنشە ادەبي تىلدە ءارى اسەم سويلەۋى قاجەت.
قازاق پەداگوگى جۇمابايەۆ ماعجان ءوزىنىڭ «پەداگوگيكا» دەگەن ەڭبەگىندە بالالاردا سۇلۋلىق سەزىمدەردى قالىپتاستىرۋ جونىندە بىلاي جازادى: «بالانىڭ ماڭايىندا سويلەنەتىن سوزدەر ادەپتى، سۇلۋ بولۋعا ءتيىستى. بالانى سۇلۋ ونەرمەن تەرەڭ تانىستىرۋ كەرەك. بالا نەشە ءتۇرلى سۇلۋ ۇندەردى ەستىسىن، نەشە ءتۇرلى سۇلۋ تۇرلەردى، تۇستەردى كورسىن، سۇلۋ سوزدەر، سۇلۋ ولەڭدەر جاتتاسىن. ءتۇرلى مۋزىكا قۇرالدارىنىڭ ۇندەرىن تىڭداسىن، سۋرەت سالىپ ۇيرەنسىن. ءان سالىپ، مۋزىكا قۇرالدارىندا ويناپ ۇيرەنسىن. مىنە، وسىلاردى ىستەسە، بالانىڭ سۇلۋلىق سەزىمدەرى وركەندەيدى».
ماتەماتيكالىق، ونىڭ ىشىندە گەومەتريالىق ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەر، زاڭدىلىقتار مەن سىزبا ەسەپتەردىڭ بەينەلەۋ ونەرى ساباعىندا وتە كوپ كەزدەسۋى – ءپانارالىق بايلانىستار ءۇشىن قاجەت وقۋ ماتەريالدارى. «ماتەماتيكا عىلىمى – بارلىق عىلىمداردىڭ پاتشاسى» دەگەن تاريحي - عىلىمي تۇجىرىمدى ەسكەرە جانە ول عىلىمنىڭ وقۋشىنىڭ ويلاۋ، ەس، قايتا جاڭعىرتۋ ۇردىستەرىن دامىتۋدا ەرەكشە ماڭىزى بارىن انىقتاي وتىرىپ، ونىڭ بەينەلەۋ ونەرىمەن بايلانىسىنا تەرەڭىرەك ءمان بەرگەن ابزال. قاراپايىم گەومەتريالىق فيگۋرالاردى سالۋ مەن كۇردەلى پروپورسيا، سيممەتريا سياقتى زاڭدىلىقتاردى ءبىلىپ، ولاردى يگەرۋ ماتەماتيكا مەن گەومەتريانىڭ كومەگىنسىز مۇمكىن ەمەس.
كەز كەلگەن بەينەلەنەتىن زات پەن قۇبىلىس ەلەمەنتتەرىنىڭ جالپى كەسكىنى (سيلۋەت) سۋرەت سالۋشىنىڭ كوزىنە فرونتالدى جاعدايداعى كورىنىستەردە ءۇشبۇرىش، رومب، دوڭگەلەك، ەلليپس ت.ب. سياقتى گەومەتريالىق فيگۋرالارعا ۇقساس كەلەدى.
قورشاعان ورتاداعى سۇلۋلىق اتاۋلىنىڭ بارلىعى دۇنيە تانۋ پانىمەن تىكەلەي بايلانىستى. الۋان ءتۇرلى گۇلدەر، جەتى ءتۇستى اسەم كەمپىرقوساق، عاجايىپ تابيعات كورىنىستەرى، ءبارى-بارى وقۋشىلاردى سۇلۋلىق سەزىمگە بولەيدى. ول زاتتاردى، كورىنىستەردى كورۋ جانە سەزىنۋ – دۇنيەتانۋشىلىق جانە ەستەتيكالىق مىندەت.
ادەمىلىكتى سەزىنۋ ءۇشىن، ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، بەينەلەۋ ونەرى، مۋزىكا جانە ءان سالاسىنان ءاربىر ادامعا ءبىلىم بولۋ قاجەت. ءبىلىم ادامدى ادەمىلىكتىڭ وبەكتيۆتىك كريتەرييلەرىمەن قارۋلاندىرادى. ءبىلىمدى ادام سۇلۋلىقتى باعالاي بىلەدى، تۇسىنەدى. اينالاداعى دۇنيەگە سەزىمتالدىق، ەستەتيكالىق قابىلداۋ قاسيەتتەرى، ىقىلاستىلىق، قامقورلىق بالانىڭ ەستەتيكالىق دامۋىنىڭ نەگىزى بولادى.
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ قابىلداۋ بەلسەندىلىگى مەن دەڭگەيى وتە جوعارى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ولاردىڭ زەيىنى مەن ىقىلاسىن ءاردايىم دامىتا جۇرگىزۋ شارتى رەتىندەگى جاڭا ماتەريالداردىڭ ءبىرشاما كوپ بولۋى جانە ولاردىڭ مىندەتتى تۇردە قىزىقتى بولۋى – ءاربىر وتىلەتىن ساباقتىڭ نەگىزگى تىرەگى.
ەڭبەككە باۋلۋ ءپانىنىڭ ەلەمەنتتەرى بەينەلەۋ ونەرىندە، اسىرەسە ونداعى تاجىريبەلىك وقۋ ىس-ارەكەتىندە انىق كورىنەدى. ءساندى بۇيىمدار جاساۋ، قولونەر بۇيىمدارىمەن تانىسىپ، ولاردىڭ جاسالۋ جولدارىنان ماعلۇماتتار الۋ، اپپليكاسيا، مۇسىندەۋ سياقتى بەينەلەۋ ونەرى ساباقتارىنداعى ەپيزودتارىندا وقۋشىلاردىڭ ەڭبەكتىك ەپتىلىكتەرىنىڭ كوركەمونەر جانە كوركەمسۋرەتتىك يكەمدىلىكتەرىمەن ۇشتاسۋى جۇرگىزىلەدى.
بەينەلەۋ ىس-ارەكەتى ويلاۋ، بايقاۋ، تالداۋ، ەستە ساقتاۋعا نەگىزدەلگەن كورۋ بايقاعىشتىعىن، سەزىم مۇشەلەرىن دامىتادى، جان-جاقتى دامىعان تۇلعانى قالىپتاستىرۋعا، قورشاعان ورتانى تانۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى، ەرىكتىك ساپالاردى، شىعارماشىلىق قابىلەتتەردى، كوركەمونەرلىك تالعامدى تاربيەلەپ، ونەردى تۇسىنۋگە قاجەتتى ەستەتيكالىق سەزىمدى (پىشىندەردىڭ، قوزعالىستىڭ، پروپورسيانىڭ، ءتۇستىڭ، ءتۇس سايكەستىگىنىڭ سۇلۋلىعىن كورە ءبىلۋ) دامىتادى.
بەينەلەۋ ونەرى ساباقتارىندا تانىم جورىقتار، ونەر تۋرالى اڭگىمەلەر، جاڭىلتپاشتار، ماقال-ماتەلدەر، پوەزيالىق مينۋتتەر، كورمەلەر، كوپتەگەن يلليۋستراسيالىق ماتەريالدار مەن ۇلتتىق جانە كلاسسيكالىق مۋزىكا تۋىندىلارىن پايدالانۋ وسى ءپاندى تەرەڭىرەك ۇعىندىرۋعا، يگەرىپ، مەڭگەرتۋگە كومەكتەسەدى.
ەندەشە باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا بەينەلەۋ ونەرىن وقىتىپ يگەرتۋدە ءپانارالىق بايلانىس ماتەريالدارىن كەڭىنەن پايدالانۋدى جان-جاقتى دامىتۋ – ءبىرتۇتاس وقىتۋ ءۇردىسىن جاڭاشا تۇرعىدان ۇيىمداستىرۋدىڭ ۇتىمدى ءارى تابىستى پەداگوگيكالىق شارتتارىنىڭ ءبىرى.
بۇل ستراتەگيالىق مىندەتتىڭ ويداعىداي جۇزەگە اسىرىلۋى وتاندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ جەتىلدىرۋىن تالاپ ەتەدى، ويتكەنى مەملەكەتىمىزدىڭ كەمەلدەنۋى جاس ۇرپاقتىڭ الاتىن ءبىلىمىنىڭ دەڭگەيىنە تىكەلەي بايلانىستى. وسى اسپەكتىدە جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ ءبىرتۇتاس پەداگوگيكالىق ۇردىسىندە قازىرگى وقۋشىلاردى، ونىڭ ىشىندە جاسوسپىرىمدىك شاق كەزەڭىندەگى وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق ىس-ارەكەتىن ءپانارالىق بايلانىستىڭ مۇمكىندىكتەرىن پايدالانۋ ارقىلى، اسىرەسە ونەر تۇرلەرىمەن ءوزارا بايلانىستا دامىتۋ ۇلكەن ماڭىزعا يە بولا تۇسەدى.
كەلەشەك ۇرپاققا ءبىلىم بەرۋدەگى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – ءبىرتۇتاس پەداگوگيكالىق ءۇردىس كەزىندەگى ساباقتاردا ءپانارالىق بايلانىستى جۇزەگە اسىرۋ. ءپانارالىق بايلانىستىڭ ەڭ نەگىزگى ديداكتيكالىق مىندەتى – وقىتۋ ۇردىسىندە ءبىلىم بەرۋ، تاربيە بەرۋ، دامىتۋشىلىق سيپاتىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستى قۇرۋ.
كلاسسيكالىق پەداگوگيكا جۇيەسىندە ورىن العان ءپانارالىق بايلانىس يدەياسى تاريحي دامۋدا دالەلدەنىپ، قازىرگى پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ءپاندى وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ باستى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر. سونىمەن قاتار ءپانارالىق بايلانىس – قازىرگى زامانداعى عىلىمىنىڭ، عىلىمداردىڭ بىرىگۋ تەندەنسياسى جاعدايىندا مەكتەپتەر جۇيەسىنىڭ ءبىلىم مازمۇنىن انىقتاۋدىڭ باستى شارتى بولىپ تابىلادى.
قازىرگى پەداگوگيكا عىلىمىندا ديداكتيكالىق ۇستانىمدار ءبىلىم مازمۇنىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى قۇرىلىم بولىگى بولىپ ەسەپتەلەدى. سول سەبەپتى وقىتۋ ۇردىسىندەگى ءپانارالىق جانە ءار ءپاننىڭ ءپان ىشىلىك بايلانىستىلىق ۇستانىمىنىڭ دا وزىندىك ماڭىزى بار.
جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ پەن مۇعالىمدەردىڭ ءپان بويىنشا ءپانارالىق بىلىمدەر مەن ىسكەرلىكتەردى يگەرۋى – وقۋ ءۇردىسىن ءپانارالىق بايلانىس نەگىزىندە ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن العى شارت.
ءپانارالىق بايلانىس نەگىزىندە وقۋشىلاردىڭ يكەمدىلىك پەن داعدىلارى اناعۇرلىم كۇشتى داميتىندىعىن پەداگوگ-عالىمدار دالەلدەگەن. وقۋ ءۇردىسى ناتيجەسىندەگى يگەرىلگەن يكەمدىلىك پەن داعدى وقۋشىنىڭ العان ءبىلىمىنىڭ قانشالىقتى بەرىك ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى. وقۋ پاندەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي وقۋشىلارعا ءتۇرلى يكەمدىلىك پەن داعدى پايدا بولادى. پروفەسسور ت. سابىروۆ ولاردى بىرنەشە توپقا بولەدى.
• ينتەللەكتىك پەن داعدى (وقۋ، جازۋ، ەسەپتەۋ، كىتاپپەن جۇمىس ىستەۋ، ت.ب.)؛
• ەڭبەككە يكەمدىلىك پەن داعدى (سىزبا، وقي ءبىلۋ، ەڭبەك قۇرالدارىمەن جۇمىس ىستەي ءبىلۋ، ت.ب.)؛
• سپورتتىق يكەمدىلىك پەن داعدى؛
• ونەرگە دەگەن يكەمدىلىك پەن داعدى، ت.ب.
وقۋ ءۇردىسىنىڭ بارىسىندا وقۋشىلار تانىمدىق، تاجىريبەلىك ماقساتتى - باعدارلى ىس-ارەكەتتەرمەن شۇعىلدانادى. وسى ىس-ارەكەتتىڭ ناتيجەسىندە وقۋشىدا ءپانارالىق بايلانىس ىسكەرلىگى قالىپتاسادى.
ا. بەيسەنبايەۆا «ءپانارالىق ىسكەرلىك» ۇعىمىنا بىلاي تۇجىرىمدايدى: «ءپانارالىق ىسكەرلىك وقۋشىلاردىڭ ءبىر پاننەن مەڭگەرگەن ءبىلىم، ىسكەرلىك، ەپتىلىك داعدىلارىن ەكىنشى پاندەردى مەڭگەرۋدە پايدالانا، قولدانا ءبىلۋ قابىلەتىن انىقتايدى». بۇل ءپانارالىق ىسكەرلىك باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىندا ورتا، ال جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىمەن سالىستىرعاندا وزىنشە قالىپتاسىپ داميدى. ياعني، ءپانارالىق ىسكەرلىك باستاۋىش سىنىپ وقۋشىسىنىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس جانە ولاردىڭ وزىندىك دامۋ سيپاتىنا وراي جاسالىنادى.
باستاۋىش مەكتەپتە بەينەلەۋ ءپانىن وقىتۋداعى ءپانارالىق بايلانىس، نەگىزىنەن، بەس ءپاننىڭ بايلانىسىن قاجەت ەتەدى. ول پاندەرگە مۋزىكا، ەڭبەككە باۋلۋ، انا ءتىلى، ماتەماتيكا جانە دۇنيەتانۋ جاتادى. ءبىراق، الدىمىزعا قويىلعان ماقسات-مىندەتتەرگە جانە وقۋشىلاردىڭ ىقىلاس، بەلسەندىلىگىنە قاراي گەوگرافيا، تاريح، ت.ب. پاندەردىڭ قاراپايىم ەلەمەنتتەرى دە قولدانىلىپ، بايلانىسقا تۇسە بەرەدى.
بەينەلەۋ ونەرى ءپانى، نەگىزىنەن، وقۋشىلارعا ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋگە باعىتتالادى. مەكتەپتەردە بەينەلەۋ ونەرى مەن مۋزىكا پاندەرىن، ونەر سالاسىنىڭ ەلەمەنتتەرىن ءپانارالىق بايلانىستا وقىتۋ وقۋ پاندەرىنىڭ ەستەتيكالىق باعىتتىلىعىن جۇزەگە اسىرۋعا نەگىزدەلەدى.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، باستاۋىش سىنىپتاردا بەينەلەۋ ونەرى ساباقتارىن مۋزىكا پانىمەن مەيلىنشە كوبىرەك ۇيلەستىرۋ قاجەت. ءار ساباق سايىن وتىلەتىن تاقىرىپقا بايلانىستى، ساباقتىڭ ماقساتىنا مۋزىكالىق شىعارمالاردى مولىنان قولدانعان ءجون. باستاۋىش سىنىپتاردىڭ بارلىعىندا وتىلەتىن بەينەلەۋ ونەرى ءپانىنىڭ حالىقتىق - ساندىك قولونەر تاقىرىبىنداعى ساباقتاردىڭ ءوتىلۋ جەلىسىن قازاقتىڭ كۇيلەرىمەن بايلانىستىرۋ كوپ پايداسىن تيگىزىپ، وقۋ ناتيجەسىنىڭ جوعارى بولۋىنا مول ىقپال جاسايدى. ۇلتتىق كۇيلەر اسىرەسە باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ قابىلداۋ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى سەزىمگە زور اسەر ەتىپ، قيالى مەن ويلاۋىنا ءپوزيتيۆتى تۇردە ىقپال ەتەدى. تەك ەسكەرەتىن جايت: كۇيدى ىرعاعىنا قاراي تاڭداپ الىپ، دىبىسىن قاتتى ەتپەي، ساباققا كەدەرگى جاسامايتىنداي ەتىپ پايدالانۋ.
ءپانارالىق بايلانىستىڭ قۇرىلىمىن ىسكە اسىرۋ بارىسىندا پەداگوگيكا عىلىمىنداعى كوپتەگەن قورعاۋشى فاكتورلاردى ەسكەرۋ كەرەك. وقىتۋ ۇردىسىندە ءپانارالىق بايلانىستى ىسكە اسىرۋدىڭ قۇرىلىمدىق بەلگىلەرى مىنانداي:
• ءپانارالىق بايلانىستى انىقتاۋ ماقساتى؛
• ءوزارا بايلانىسقا تۇسەتىن وقۋ پاندەرىن سارالاپ، ىرىكتەپ الۋ؛
• بايلانىس بولىگى نەمەسە بولىگى بولعان وقۋ پاندەرىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى؛
• ءپانارالىق بايلانىستاردى جۇزەگە اسىرۋ جولدارى.
ساباق بەرۋدە ءپانارالىق بايلانىسقا ءمان بەرمەۋ وقۋ پاندەرى ماتەريالدارىنىڭ ءبىرىن-بىرى قايتالاۋعا، وقۋشىلاردىڭ كوپتەگەن ۇعىمدار مەن زاڭدىلىقتاردى تار شەڭبەردە تۇسىنۋلەرىنە اكەلىپ سوعادى. ءبىلىم مازمۇنىن مەڭگەرۋ ءپانارالىق بايلانىستى ەسكەرمەيىنشە مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ول – ءوزارا جاقىن پاندەردىڭ باعدارلاماسىنداعى وقۋ ماتەريالىن ۇيلەستىرۋدىڭ جانە ىرىكتەۋدىڭ ماڭىزدى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى.
باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنا بەينەلەۋ ونەرى ءپانىن وقىتۋدا انا ءتىلىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. سەبەبى، وقۋشىلاردا ونەر تۋرالى بىلىمدەردى، سۇلۋلىقتى ءتانىپ-بىلۋ ەپتىلىكتەرى مەن داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ ناقتى ءتىل، ءسوز ارقىلى اڭگىمەلەۋ، ءتۇسىندىرۋ ادىستەرى كومەگىمەن، ءارى كورنەكىلىك پەن تاجىريبەلىك ادىس-تاسىلدەردى قولدانۋ ناتيجەسىندە ىسكە اسىرىلادى. سوندىقتان بەينەلەۋ ونەرىنىڭ ءمۇعالىمى بەينەلەۋ ونەرى ساباقتارىندا مەيلىنشە ادەبي تىلدە ءارى اسەم سويلەۋى قاجەت.
قازاق پەداگوگى جۇمابايەۆ ماعجان ءوزىنىڭ «پەداگوگيكا» دەگەن ەڭبەگىندە بالالاردا سۇلۋلىق سەزىمدەردى قالىپتاستىرۋ جونىندە بىلاي جازادى: «بالانىڭ ماڭايىندا سويلەنەتىن سوزدەر ادەپتى، سۇلۋ بولۋعا ءتيىستى. بالانى سۇلۋ ونەرمەن تەرەڭ تانىستىرۋ كەرەك. بالا نەشە ءتۇرلى سۇلۋ ۇندەردى ەستىسىن، نەشە ءتۇرلى سۇلۋ تۇرلەردى، تۇستەردى كورسىن، سۇلۋ سوزدەر، سۇلۋ ولەڭدەر جاتتاسىن. ءتۇرلى مۋزىكا قۇرالدارىنىڭ ۇندەرىن تىڭداسىن، سۋرەت سالىپ ۇيرەنسىن. ءان سالىپ، مۋزىكا قۇرالدارىندا ويناپ ۇيرەنسىن. مىنە، وسىلاردى ىستەسە، بالانىڭ سۇلۋلىق سەزىمدەرى وركەندەيدى».
ماتەماتيكالىق، ونىڭ ىشىندە گەومەتريالىق ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەر، زاڭدىلىقتار مەن سىزبا ەسەپتەردىڭ بەينەلەۋ ونەرى ساباعىندا وتە كوپ كەزدەسۋى – ءپانارالىق بايلانىستار ءۇشىن قاجەت وقۋ ماتەريالدارى. «ماتەماتيكا عىلىمى – بارلىق عىلىمداردىڭ پاتشاسى» دەگەن تاريحي - عىلىمي تۇجىرىمدى ەسكەرە جانە ول عىلىمنىڭ وقۋشىنىڭ ويلاۋ، ەس، قايتا جاڭعىرتۋ ۇردىستەرىن دامىتۋدا ەرەكشە ماڭىزى بارىن انىقتاي وتىرىپ، ونىڭ بەينەلەۋ ونەرىمەن بايلانىسىنا تەرەڭىرەك ءمان بەرگەن ابزال. قاراپايىم گەومەتريالىق فيگۋرالاردى سالۋ مەن كۇردەلى پروپورسيا، سيممەتريا سياقتى زاڭدىلىقتاردى ءبىلىپ، ولاردى يگەرۋ ماتەماتيكا مەن گەومەتريانىڭ كومەگىنسىز مۇمكىن ەمەس.
كەز كەلگەن بەينەلەنەتىن زات پەن قۇبىلىس ەلەمەنتتەرىنىڭ جالپى كەسكىنى (سيلۋەت) سۋرەت سالۋشىنىڭ كوزىنە فرونتالدى جاعدايداعى كورىنىستەردە ءۇشبۇرىش، رومب، دوڭگەلەك، ەلليپس ت.ب. سياقتى گەومەتريالىق فيگۋرالارعا ۇقساس كەلەدى.
قورشاعان ورتاداعى سۇلۋلىق اتاۋلىنىڭ بارلىعى دۇنيە تانۋ پانىمەن تىكەلەي بايلانىستى. الۋان ءتۇرلى گۇلدەر، جەتى ءتۇستى اسەم كەمپىرقوساق، عاجايىپ تابيعات كورىنىستەرى، ءبارى-بارى وقۋشىلاردى سۇلۋلىق سەزىمگە بولەيدى. ول زاتتاردى، كورىنىستەردى كورۋ جانە سەزىنۋ – دۇنيەتانۋشىلىق جانە ەستەتيكالىق مىندەت.
ادەمىلىكتى سەزىنۋ ءۇشىن، ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، بەينەلەۋ ونەرى، مۋزىكا جانە ءان سالاسىنان ءاربىر ادامعا ءبىلىم بولۋ قاجەت. ءبىلىم ادامدى ادەمىلىكتىڭ وبەكتيۆتىك كريتەرييلەرىمەن قارۋلاندىرادى. ءبىلىمدى ادام سۇلۋلىقتى باعالاي بىلەدى، تۇسىنەدى. اينالاداعى دۇنيەگە سەزىمتالدىق، ەستەتيكالىق قابىلداۋ قاسيەتتەرى، ىقىلاستىلىق، قامقورلىق بالانىڭ ەستەتيكالىق دامۋىنىڭ نەگىزى بولادى.
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ قابىلداۋ بەلسەندىلىگى مەن دەڭگەيى وتە جوعارى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ولاردىڭ زەيىنى مەن ىقىلاسىن ءاردايىم دامىتا جۇرگىزۋ شارتى رەتىندەگى جاڭا ماتەريالداردىڭ ءبىرشاما كوپ بولۋى جانە ولاردىڭ مىندەتتى تۇردە قىزىقتى بولۋى – ءاربىر وتىلەتىن ساباقتىڭ نەگىزگى تىرەگى.
ەڭبەككە باۋلۋ ءپانىنىڭ ەلەمەنتتەرى بەينەلەۋ ونەرىندە، اسىرەسە ونداعى تاجىريبەلىك وقۋ ىس-ارەكەتىندە انىق كورىنەدى. ءساندى بۇيىمدار جاساۋ، قولونەر بۇيىمدارىمەن تانىسىپ، ولاردىڭ جاسالۋ جولدارىنان ماعلۇماتتار الۋ، اپپليكاسيا، مۇسىندەۋ سياقتى بەينەلەۋ ونەرى ساباقتارىنداعى ەپيزودتارىندا وقۋشىلاردىڭ ەڭبەكتىك ەپتىلىكتەرىنىڭ كوركەمونەر جانە كوركەمسۋرەتتىك يكەمدىلىكتەرىمەن ۇشتاسۋى جۇرگىزىلەدى.
بەينەلەۋ ىس-ارەكەتى ويلاۋ، بايقاۋ، تالداۋ، ەستە ساقتاۋعا نەگىزدەلگەن كورۋ بايقاعىشتىعىن، سەزىم مۇشەلەرىن دامىتادى، جان-جاقتى دامىعان تۇلعانى قالىپتاستىرۋعا، قورشاعان ورتانى تانۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى، ەرىكتىك ساپالاردى، شىعارماشىلىق قابىلەتتەردى، كوركەمونەرلىك تالعامدى تاربيەلەپ، ونەردى تۇسىنۋگە قاجەتتى ەستەتيكالىق سەزىمدى (پىشىندەردىڭ، قوزعالىستىڭ، پروپورسيانىڭ، ءتۇستىڭ، ءتۇس سايكەستىگىنىڭ سۇلۋلىعىن كورە ءبىلۋ) دامىتادى.
بەينەلەۋ ونەرى ساباقتارىندا تانىم جورىقتار، ونەر تۋرالى اڭگىمەلەر، جاڭىلتپاشتار، ماقال-ماتەلدەر، پوەزيالىق مينۋتتەر، كورمەلەر، كوپتەگەن يلليۋستراسيالىق ماتەريالدار مەن ۇلتتىق جانە كلاسسيكالىق مۋزىكا تۋىندىلارىن پايدالانۋ وسى ءپاندى تەرەڭىرەك ۇعىندىرۋعا، يگەرىپ، مەڭگەرتۋگە كومەكتەسەدى.
ەندەشە باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا بەينەلەۋ ونەرىن وقىتىپ يگەرتۋدە ءپانارالىق بايلانىس ماتەريالدارىن كەڭىنەن پايدالانۋدى جان-جاقتى دامىتۋ – ءبىرتۇتاس وقىتۋ ءۇردىسىن جاڭاشا تۇرعىدان ۇيىمداستىرۋدىڭ ۇتىمدى ءارى تابىستى پەداگوگيكالىق شارتتارىنىڭ ءبىرى.
You Might Also Like
