مۇشەل جاس - مەرەيلى جاس
تاربيە ساعاتىنىڭ تاقىرىبى: مۇشەل جاس - مەرەيلى جاس.
ماقساتى:
مۇشەل تۋرالى قىزىقتى پىكىرلەرمەن بالالاردى تانىستىرۋ.
مۇشەلدە قانداي سىر بار، ول قانداي سوزدەن شىققانىنا تۇسىنىك بەرۋ.
بالالاردىڭ العاشقى مۇشەل جاسىنا سيپاتتاما بەرۋ. ولاردى اتا-انالارىن سىيلاۋعا، مەيرىمدىلىككە، قايىرىمدىلىققا، ادەپتىلىككە، سىيلاستىققا، دوستارىن سىيلاۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: اۋداندىق بالالار كىتاپحاناسىنىڭ مۇشەل جاسقا ارناپ جاساقتاعان كورمە.
اۋداندىق بالالار كىتاپحاناسىمەن جانە مۇشەل جاس يەلەرىمەن بىرگە وتكىزىلەدى..
تاربيە ساعاتىنىڭ ءجۇرىسى:
العى ءسوز «13 جاس-العاشقى مۇشەل»
«مۇشەل جاس-مەرەيلى جاس» ادەبي-سازدى باعدارلاما.
مۇشەل جاسقا شىققان قوناقتارعا ءسوز بەرۋ.
كورمەگە شولۋ.
5. مەرەكەلىك ءان-شاشۋ.
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى «13 جاس – العاشقى مۇشەل»
1- جۇرگىزۋشى: سالەمەتسىزدەر مە، قۇرمەتتى قوناقتار،مۇشەلى جاس يەلەرى، قىمباتتى بالالار! ءبىزدىڭ بۇگىنگى كورسەتكەلى وتىرعان باستامامىز اتا-بابامىزدان قالعان، بىزگە جەتكەن قىزىقتى دەرەك مۇشەل جاس تۋرالى بولماق. مۇشەلدىڭ تارالۋ شەڭبەرى وتە ۇلكەن. مۇشەل ەسەبىندەگى جىلدار رەت سانى بويىنشا اتالمايدى. 12 ءتۇرلى حايۋاننىڭ اتىمەن اتالادى. ءار جىلعا ءبىر حايۋاننىڭ اتى بەرىلگەن.
مۇشەل جاستى انىقتاعاندا ءبىر ەرەكشەلىكتى ەستە ۇستاعان ءجون. بالا 13 جاسقا تولعانا ءبىر مۇشەل دەپ قايىرادى دا، كەيىنگىلەرگە 12 جىلدى قوسىپ وتىرادى. سوندا ءبىر مۇشەل – 13 جاس، ەكى مۇشەل – 25، ءۇش مۇشەل – 37، ءتورت مۇشەل – 49، بەس مۇشەل – 61، التى مۇشەل – 73، جەتى مۇشەل – 85، سەگىز مۇشەل – 97 دەپ قايىرىپ، ادام جاسىن وڭاي شىعارادى.
2- جۇرگىزۋشى: 13 جاس-جاقسى مەن جاماندىقتى، ار مەن نامىستى، دوس پەن جولداستى ايىرا بىلەتىن كەزەڭ. قازاق حالقى جاس جەتكىنشەكتەردىڭ تاربيەسىنە كوپ كوڭىل بولگەن، ولاردىڭ بويىنا مەيىرىمدىك، قايىرىمدىلىق، ادەپتىلىك، سىپايىلىق سياقتى جاقسى قاسيەتتەردى سىڭىرە بىلگەن. مىنە وسىنداي قاسيەت سەندەردىڭ بويلارىڭنان دا تابىلسا دەيمىن.
1 -جۇرگىزۋشى: اسلان، جىل قايىرۋ تۋرالى اڭىزدى بىلەسىڭ بە؟
2 -جۇرگىزۋشى: بىلمەيمىن، قانە مىنا مۇشەل جاس يەلەرىنەن سۇراپ كورەيىك!
1 -وقۋشى:
ەرتەدە تۇركى قاعاندارىنىڭ ءبىرى وزىنەن بىرنەشە جىل بۇرىن وتكەن اتىشۋلى ءبىر سوعىستىڭ ءتاسىلىن ۇيرەنبەكشى بولادى. ءبىراق ول سوعىس قاي جىلى وتكەنىن بىلمەي ابدەن شاتاسادى. سوندا قاعان ءوزىنىڭ قاۋىمىنا بىلاي دەپتى: «ءبىز تاريحىمىزدى انىقتاۋدا كوپ جاڭىلىستىق، ال بۇدان كەيىنگىلەر بۇداندا جامان جاڭىلىسادى. ءبىز ەندى جىلدارعا ات قويايىق. بۇل ءبىزدىڭ كەيىنگىلەرگە قالدىرعان ەسكەرتكىشىمىز بولسىن».
ءسويتىپ ىلە وزەنىنىڭ ەكىنشى باسىنا اۋ قۇرعىزىپ، جابايى حايۋانداردى وزەنگە قاراي قۋۋعا بۇيرىق بەرەدى.
نوكەرلەر حايۋانداردى قاۋمالاپ ۇركىتە باستايدى. ءبارى بىردەي وتە الماي، ون ەكىسى عانا سۋدان امان شىققان ەكەن. ەڭ الدىمەن سۋدان وتكەن تىشقان بولىپتى. وسىدان جىل باسى تىشقان اتالىپتى. ودان كەيىن سۋدان سيىر، سوسىن بارىس، قويان، ۇلۋ، جىلان، جىلقى، قوي، مەشىن، تاۋىق، يت، دوڭىز ءوتىپتى. ءسويتىپ ءار قايسىسى ءبىر-بىر جىلدىڭ اتىن الىپتى. وسىلاي ون ەكى جىل ءبىر اينالىپ شىقسا ءبىر مۇشەل جاس ەكى اينالىپ شىقسا ەكى مۇشەل جاس بولىپتى.
2 -وقۋشى:
كەيبىر دەرەكتەردە «مۇشەل» ءسوزىنىڭ «مۇشە» سوزىنەن ەكەنى ايتىلادى، سوندا مۇشەگە يە بولعان حايۋان دەگەن ۇعىمدى بەرەدى، ياعني بارلىق حايۋان ەمەس، كيەلى، قاسيەتتى حايۋان عانا ۋاقىت ولشەمىنە يە بولعان.
كەيبىر دەرەكتەردە «مۇشەل» ءسوزى قاتار دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن، مۇشەل جىلى سول ادامدا قاتەرلى جىل بولادى دەپ ەسەپتەگەن. سوعان بايلانىستى جاراتىلىستان تىس تۇرعان كۇشتەرگە جالبارىنىپ، قۇدايى بەرىپ، قان شىعارىپ، مۇشەلدەن امان-ەسەن شىعۋ ءۇشىن دەپ سول ادامنىڭ قيماس كيىمىن جانە ماتادان جىرتىپ جارلى—جاقىبايلارعا تاراتىلادى ەكەن.
مۇشەل جاس كۇنى مال سويىپ، قۇران وقىتۋ دا مۇشەل جاستان امان-ەسەن شىعىپ، ۇزاق ءسۇرۋ ءۇشىن، باقىتتى بولۋ ءۇشىن ىستەلەتىن ىرىم ەكەن.
3- وقۋشى
جوعارىداعى مۇشەل جىلداردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ادام ومىرىنە تيگىزەر اسەرى، ىقپالى بولادى. العاشقى مۇشەل ون ءۇش جاستا بالانىڭ ەرەسەكتىك شاققا ءوتۋ كەزەڭى ايقىندالادى. بۇل كەزەڭدە ەر بالالاردىڭ داۋىسى وزگەرىپ، سۇيەگى ىرىلەنىپ، قىز بالالاردىڭ دەنە ءبىتىمى سۇيكىمدى بولا باستايدى. حالقىمىزدىڭ وسىنداي ەس توقتاتىپ، ەتەك جابا باستاعان جاستى «ون ۇشتە وتاۋ يەسى» دەپ دارىپتەگەن. بالالارىن وتباسىلىق ومىرگە باۋلۋدى. قولعا العان. وسىنداي جەتكىنشەك شاعىن اقتامبەردى جىراۋ: جاسىم جەتىپ ون بەسكە،
كىرەر مە ەكەم كەڭ ەسىككە،
بۇعانا قاتىپ، بەل بەكىپ!
ەرەگىسكەن دۇشپانمەن
شىعار كۇن تۋسا كۇرەسكە! – دەپ تالپىنسا،
الماجان ازامات قىزى: ون تورتىمە كەلگەندە،
ساليقالى قىز بولدىم
جىبەكتەي شاشىن تالداعان، - دەپ ،
بويىن كۇتىپ، بويجەتكەندىك شاققا جەتكەنىن اڭعارتادى.
4 - وقۋشى:
ال جيىرما بەس ناعىز جىگىتتىك جاس دەپ ەسەپتەلەدى. بۇل كەزدە بويداعى كۇش-قۋات كەمەلىنە كەلەدى. تاسىعان كۇش-قايراتتى قايدا جۇمسارىن بىلمەي جالىنداپ تۇراتىن كەز. بۇل داۋىردەگى ءجۇسىپ بالاساعۇن:
ەڭ ءتاتتى كەز جىگىتتىكتىڭ شاعى دا،
يگىلىكتىڭ و دا بەرگەن، - دەپ دارىپتەسە ،
اباي: جاستىقتىڭ اتى ارىنداپ
تاس قياعا ورلەدىڭ، - دەيدى.
شال اقىن:
جيىرما بەس – ەندى كەلمەس البىرت جاسسىڭ،
قايراتىڭ قيراتقانداي تاۋدىڭ تاسىن، - دەپ تامسانا جىرىنا قوسقان.
5 - وقۋشى:
وتىز جەتى جاس - ءومىردىڭ جاقسى-جامانىن، وڭ-سولىن تانىپ، اقىل توقتاتىپ، قىرىققا جاقىنداعان كەز. بۇل ۋاقىتتى ج. بالاساعۇن:
جاستا كەلىپ قىرىقپەنەن استاسار،
ەرتتەپ قويعان قۇر اتتاي، - دەپ بەدەرلەسە، شال اقىن:
قىرىق تا ءبىر جاس ەكەن، قىردان استىم،
كوڭىلدى تاسىپ جۇرگەن ارەڭ باستىم، - دەپ ساباسىنا كەلەدى.
6 - وقۋشى:
قىرىق توعىز جاس-بويداعى كۇش قايتا باستاعانىمەن كارىلىكتى مويىنداماعان، اقىل-ويى ناعىز كەمەلىنە كەلگەن ناعىز ەردىڭ جاسى.
بۇقار جىراۋ ەلۋ دەگەن جاسىڭىز،
ودا ءبىر كوشكەن ەل ەكەن، - دەپ تولعانسا، بۇل كەزەڭدى:
ەلۋ دە ءبىر جاس ەكەن ەسەپتەۋلى،
ەسەپتەپ ەلدىڭ ءجونىن بىلسەك دەيدى.
كەشەگى جيىرما بەس جاس قايتىپ كەلىپ،
كوڭىلىم بۇرىنعىداي جۇرسەك دەيدى، - دەپ كەيىپتەيدى.
7 - وقۋشى:
الپىس ءبىر جاس – دانالىعى ارتىپ، وتكەنىنە سىن كوزبەن قارايتىن، تاۋبەگە كەلەتىن كەز.
بۇل مەزگىلدى بۇحار جىراۋ: الپىس دەگەن جاسىڭىز
قايعىلى – مۇڭلى كۇن ەكەن، - دەپ مويىنداسا،
شال اقىن: الپىستاعى جاسىڭىز
قوڭىر سالقىن كۇن ەكەن...
الپىس جاس – بۇل ءبىر وتكەن ءومىر ءسانى،
الپىستا بويدا قۋات تۇرماس ءبارى، - دەپ توقتامعا كەلەدى.
8 - وقۋشى:
جەتپىس ءۇش جاس. بۇل مۇشەلدەگى كارىلىكتى مويىنداپ، بويى ەڭكىش تارتادى، اياعى تۇسالىپ، ءجۇرىپ-تۇرۋى قيىندايدى.
بۇل كەزەڭدى ج. بالاساعۇن:
بۇل دۇنيە كوزدىڭ جاۋىن، نۇرىن الار،
جاسارىپ اپ جاس كەلىندەي ىرعالار.
قۋانتار دا، جالعان سالار سۇرگىنگە،
تەرىس قارار ءماز قىپ قويىپ ءبىر كۇنگە، - دەپ سۋرەتتەسە،
شال اقىن:
جەتپىس تە جەر تايانباي تۋرا المايسىڭ،
مويىنىڭدى جان-جاعىڭا بۇرا المايسىڭ، - دەپ كۇرسىنەدى.
9 - وقۋشى:
كەلەسى مۇشەل جاس – 85 جاس. بۇل ءتىپتى قىزىق. بۇل جاستا ادام ءجۇرىپ-تۇرۋدان، ۇيقىدان قالادى. بالا سياقتى وكپەلەگىش بولىپ، كۇيبەڭ تىرلىككە تۇسەدى. بۇحار جىراۋ بۇل ۋاقىتتى:
سەكسەن دەگەن جاسىڭىز
قاراڭعى تۇمان ءتۇن ەكەن، - دەپ تۇقىرتسا، شال اقىن:
سەكسەندە تاياعىڭدى سەرىپپەيسىڭ،
سەلت ەتىپ ەش نارسەگە ەلىكپەيسىڭ، - دەپ سىناپ مىنەيدى.
10 - وقۋشى:
توقسان جەتى جاس. بۇل مۇشەلگە جەتكەن ادامداردىڭ كەيبىرى الجىپ، جاس بالاداي جاۋتاڭداپ، قاۋقارسىز بولىپ قالادى.
وسى مەزگىلدى شال اقىن:
توقسان، سەن تامان جاستىڭ زورى ەكەنسىڭ،
سۇيەگىڭ قارتايعان سوڭ بور ەكەنسىڭ .
توقتىنىڭ بالاسىنا ءالىڭ كەلمەي،
بالاڭنىڭ بالاسىنا قور ەكەنسىڭ، - دەپ تولعاسا ،
مەدەلى ءجۇسىپ قوجا ۇلى
توقسان بەس توقايلاسىپ ءجۇز كەلەدى،
كوكتەم، جاز، كەزەگىمەن كۇز كەلەدى.
كۇزدەن سوڭ قاھارلى قىس سياقتى،
دەنەڭە قىزۋ ەمەس، مۇز كەلەدى، - دەپ تۇيىندەيدى. ءيا، بۇل جاسقا جەتكەندە بار، جەتپەگەن دە بار. اللادان سول جاسقا جەتكىزسىن دەپ تىلەيىك.
11 - وقۋشى:
مەسەبىندەگى جىلدار رەت سانى بويىنشا اتالماي، 12 ءتۇرلى حايۋاناتتىڭ اتىمەن اتالاتىنىن بىلدىك. وسى سياقتى 12 ايدىڭ وزىندىك جورامال اتتارى بار ەكەنىن بىلەمىز. «جۇلدىز جورامال» تىڭدايىق.
1 وقۋشى: 21 ناۋرىز بەن 20 ءساۋىر. توقتى: قىزۋ قاندى، العىر، اقىلدى.
2 وقۋشى: 21 ءساۋىر مەن 21 مامىر، تورپاق: ءوزىمشىل، شىندىقتى سۇيەتىندەر.
3 وقۋشى: 22 مامىر مەن 21 ماۋسىم. ەگىزدەر: كەكشىل، جالقاۋ،
4 وقۋشى: 22 ماۋسىم مەن 22 شىلدە. ءبۇيى: كەكشىل، ءوزىمشىل، وركوكىرەك.
5 وقۋشى: 23 شىلدە مەن 22 تامىز. ارىستان: ەرجۇرەك، تىك مىنەزدى.
6 وقۋشى: 23 تامىز بەن 23 قىركۇيەك. بيكەش: الدامشى، الاياق، ءبىراق العىر.
7 وقۋشى: 24 قىركۇيەك پەن 23 قازان. تارازى: ادامگەرشىلىگى مول، ءبىراق قۋ.
8 وقۋشى: 24 قازان مەن 22 قاراشا. شايان: كەكشىل، ەشكىمگە جاقسىلىعى جوق.
9 وقۋشى: 23 قاراشا مەن 23 جەلتوقسان. مەرگەن: باتىر، ەرجۇرەك، مەيىرىمدى.
10 وقۋشى: 22 جەلتوقسان مەن 20 قاڭتار. تاۋەشكى: ءبىلىمدى، قايىرىمدى، ءبىراق الاڭعاسار.
11 وقۋشى. 21 قاڭتار مەن 20 اقپان سۋقۇيعىش: ۇمىتشاق، ادال، الاڭعاسار.
12 وقۋشى: 21 اقپان مەن 20 ناۋرىز. بالىق: وتە قۋ، دارىنى از، ءبىراق جولى وتە جەڭىل بولادى.
مۇشەلى جاس يەلەرىنە ءسوز بەرىلەدى.
2 - جۇرگىزۋشى: دەنىڭ ساۋدا جەتەرسىڭ ارمانىڭا
جوسپارلاپ العا قويعان ماقساتىڭا،
دەنىڭ ساۋدا كورەرسىڭ بۇل دۇنيەنىڭ.
بار قىزىق، راحاتىن، جارىعىندا.
جۇرگىزۋشى:
دەنساۋلىق-شەكسىز باقىت،
دوسىم مەنىڭ،
سوندىقتان كوڭىل اۋدار دەنساۋلىققا.
قولدا باردا ءبىل ونىڭ قاسيەتىن،
كۇتىپ، باپتاپ، ايالا ءار ۋاقىتتا.
2 - جۇرگىزۋشى:
وزگە حالىقتا سياقتى قازاق ەلىنىڭ دە بالا تاربيەسى جونىندە اتا زاماننان بەرى جيىپ تەرگەن مول تاجىريبەسى بار. اعا بۋىن ءوز بويىنداعى ىزگىلىك، قايىرىمدىلىق، كىشىپەيىلدىك، ادەپتىلىك، ەلىن، جەرىن، وتان سۇيۋشىلىك سەكىلدى ەڭ اسىل قاسيەتتەرىن جاس ۇرپاققا كۇندەلىكتى تۇرمىستا ۇنەمى ۇيرەتىپ، قانى مەن جانىنا ءسىڭىرىپ كەلەدى. بۇگىنگى كەشىمىزدەن وسى قاسيەتتەردى بويلارىڭا سىڭىرە بىلىڭدەر.
اۋداندىق بالالار كىتاپحاناشىسى «مۇشەلدە جۇمباق سىر بار...» تاقىرىبىنداعى كورمەمەن تانىستىرىپ وتەدى.
ءان: «تۋعان كۇن كەشىندە»
ورىندايتىندار: ەنەسەيەۆا باعدات، لەسقالييەۆا نۇرشات
كۇي: «سىلقىم قىز».
ورىندايتىن: ەنگلسوۆا ايمان
بي: «كوركەم»
ورىندايتىندار: امانبايەۆا اقمارجان، بۇركىتبايەۆا مادينا
ءان: «ارمانداستار»
ورىندايتىندار: سۇيىربايەۆ اسىلان، بالتابايەۆا ايزادا.
1 - جۇرگىزۋشى: مۇشەل جاسىڭ قۇتتى بولسىن،
ورىندالسىن ويدا جۇرگەن بار ارمان
تاۋسىلمايتىن باقىت بەرىپ باسىڭا
وتباسىڭمەن امان بولشى ءارقاشان.
2 - جۇرگىزۋشى: قۇرمەتتى قوناقتار مەن وقۋشىلار «مۇشەل جاس-مەرەيلى جاس» اتتى تاربيەلىك شارامىزدى جابىق دەپ جاريالايمىز.
ماقساتى:
مۇشەل تۋرالى قىزىقتى پىكىرلەرمەن بالالاردى تانىستىرۋ.
مۇشەلدە قانداي سىر بار، ول قانداي سوزدەن شىققانىنا تۇسىنىك بەرۋ.
بالالاردىڭ العاشقى مۇشەل جاسىنا سيپاتتاما بەرۋ. ولاردى اتا-انالارىن سىيلاۋعا، مەيرىمدىلىككە، قايىرىمدىلىققا، ادەپتىلىككە، سىيلاستىققا، دوستارىن سىيلاۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: اۋداندىق بالالار كىتاپحاناسىنىڭ مۇشەل جاسقا ارناپ جاساقتاعان كورمە.
اۋداندىق بالالار كىتاپحاناسىمەن جانە مۇشەل جاس يەلەرىمەن بىرگە وتكىزىلەدى..
تاربيە ساعاتىنىڭ ءجۇرىسى:
العى ءسوز «13 جاس-العاشقى مۇشەل»
«مۇشەل جاس-مەرەيلى جاس» ادەبي-سازدى باعدارلاما.
مۇشەل جاسقا شىققان قوناقتارعا ءسوز بەرۋ.
كورمەگە شولۋ.
5. مەرەكەلىك ءان-شاشۋ.
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى «13 جاس – العاشقى مۇشەل»
1- جۇرگىزۋشى: سالەمەتسىزدەر مە، قۇرمەتتى قوناقتار،مۇشەلى جاس يەلەرى، قىمباتتى بالالار! ءبىزدىڭ بۇگىنگى كورسەتكەلى وتىرعان باستامامىز اتا-بابامىزدان قالعان، بىزگە جەتكەن قىزىقتى دەرەك مۇشەل جاس تۋرالى بولماق. مۇشەلدىڭ تارالۋ شەڭبەرى وتە ۇلكەن. مۇشەل ەسەبىندەگى جىلدار رەت سانى بويىنشا اتالمايدى. 12 ءتۇرلى حايۋاننىڭ اتىمەن اتالادى. ءار جىلعا ءبىر حايۋاننىڭ اتى بەرىلگەن.
مۇشەل جاستى انىقتاعاندا ءبىر ەرەكشەلىكتى ەستە ۇستاعان ءجون. بالا 13 جاسقا تولعانا ءبىر مۇشەل دەپ قايىرادى دا، كەيىنگىلەرگە 12 جىلدى قوسىپ وتىرادى. سوندا ءبىر مۇشەل – 13 جاس، ەكى مۇشەل – 25، ءۇش مۇشەل – 37، ءتورت مۇشەل – 49، بەس مۇشەل – 61، التى مۇشەل – 73، جەتى مۇشەل – 85، سەگىز مۇشەل – 97 دەپ قايىرىپ، ادام جاسىن وڭاي شىعارادى.
2- جۇرگىزۋشى: 13 جاس-جاقسى مەن جاماندىقتى، ار مەن نامىستى، دوس پەن جولداستى ايىرا بىلەتىن كەزەڭ. قازاق حالقى جاس جەتكىنشەكتەردىڭ تاربيەسىنە كوپ كوڭىل بولگەن، ولاردىڭ بويىنا مەيىرىمدىك، قايىرىمدىلىق، ادەپتىلىك، سىپايىلىق سياقتى جاقسى قاسيەتتەردى سىڭىرە بىلگەن. مىنە وسىنداي قاسيەت سەندەردىڭ بويلارىڭنان دا تابىلسا دەيمىن.
1 -جۇرگىزۋشى: اسلان، جىل قايىرۋ تۋرالى اڭىزدى بىلەسىڭ بە؟
2 -جۇرگىزۋشى: بىلمەيمىن، قانە مىنا مۇشەل جاس يەلەرىنەن سۇراپ كورەيىك!
1 -وقۋشى:
ەرتەدە تۇركى قاعاندارىنىڭ ءبىرى وزىنەن بىرنەشە جىل بۇرىن وتكەن اتىشۋلى ءبىر سوعىستىڭ ءتاسىلىن ۇيرەنبەكشى بولادى. ءبىراق ول سوعىس قاي جىلى وتكەنىن بىلمەي ابدەن شاتاسادى. سوندا قاعان ءوزىنىڭ قاۋىمىنا بىلاي دەپتى: «ءبىز تاريحىمىزدى انىقتاۋدا كوپ جاڭىلىستىق، ال بۇدان كەيىنگىلەر بۇداندا جامان جاڭىلىسادى. ءبىز ەندى جىلدارعا ات قويايىق. بۇل ءبىزدىڭ كەيىنگىلەرگە قالدىرعان ەسكەرتكىشىمىز بولسىن».
ءسويتىپ ىلە وزەنىنىڭ ەكىنشى باسىنا اۋ قۇرعىزىپ، جابايى حايۋانداردى وزەنگە قاراي قۋۋعا بۇيرىق بەرەدى.
نوكەرلەر حايۋانداردى قاۋمالاپ ۇركىتە باستايدى. ءبارى بىردەي وتە الماي، ون ەكىسى عانا سۋدان امان شىققان ەكەن. ەڭ الدىمەن سۋدان وتكەن تىشقان بولىپتى. وسىدان جىل باسى تىشقان اتالىپتى. ودان كەيىن سۋدان سيىر، سوسىن بارىس، قويان، ۇلۋ، جىلان، جىلقى، قوي، مەشىن، تاۋىق، يت، دوڭىز ءوتىپتى. ءسويتىپ ءار قايسىسى ءبىر-بىر جىلدىڭ اتىن الىپتى. وسىلاي ون ەكى جىل ءبىر اينالىپ شىقسا ءبىر مۇشەل جاس ەكى اينالىپ شىقسا ەكى مۇشەل جاس بولىپتى.
2 -وقۋشى:
كەيبىر دەرەكتەردە «مۇشەل» ءسوزىنىڭ «مۇشە» سوزىنەن ەكەنى ايتىلادى، سوندا مۇشەگە يە بولعان حايۋان دەگەن ۇعىمدى بەرەدى، ياعني بارلىق حايۋان ەمەس، كيەلى، قاسيەتتى حايۋان عانا ۋاقىت ولشەمىنە يە بولعان.
كەيبىر دەرەكتەردە «مۇشەل» ءسوزى قاتار دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن، مۇشەل جىلى سول ادامدا قاتەرلى جىل بولادى دەپ ەسەپتەگەن. سوعان بايلانىستى جاراتىلىستان تىس تۇرعان كۇشتەرگە جالبارىنىپ، قۇدايى بەرىپ، قان شىعارىپ، مۇشەلدەن امان-ەسەن شىعۋ ءۇشىن دەپ سول ادامنىڭ قيماس كيىمىن جانە ماتادان جىرتىپ جارلى—جاقىبايلارعا تاراتىلادى ەكەن.
مۇشەل جاس كۇنى مال سويىپ، قۇران وقىتۋ دا مۇشەل جاستان امان-ەسەن شىعىپ، ۇزاق ءسۇرۋ ءۇشىن، باقىتتى بولۋ ءۇشىن ىستەلەتىن ىرىم ەكەن.
3- وقۋشى
جوعارىداعى مۇشەل جىلداردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ادام ومىرىنە تيگىزەر اسەرى، ىقپالى بولادى. العاشقى مۇشەل ون ءۇش جاستا بالانىڭ ەرەسەكتىك شاققا ءوتۋ كەزەڭى ايقىندالادى. بۇل كەزەڭدە ەر بالالاردىڭ داۋىسى وزگەرىپ، سۇيەگى ىرىلەنىپ، قىز بالالاردىڭ دەنە ءبىتىمى سۇيكىمدى بولا باستايدى. حالقىمىزدىڭ وسىنداي ەس توقتاتىپ، ەتەك جابا باستاعان جاستى «ون ۇشتە وتاۋ يەسى» دەپ دارىپتەگەن. بالالارىن وتباسىلىق ومىرگە باۋلۋدى. قولعا العان. وسىنداي جەتكىنشەك شاعىن اقتامبەردى جىراۋ: جاسىم جەتىپ ون بەسكە،
كىرەر مە ەكەم كەڭ ەسىككە،
بۇعانا قاتىپ، بەل بەكىپ!
ەرەگىسكەن دۇشپانمەن
شىعار كۇن تۋسا كۇرەسكە! – دەپ تالپىنسا،
الماجان ازامات قىزى: ون تورتىمە كەلگەندە،
ساليقالى قىز بولدىم
جىبەكتەي شاشىن تالداعان، - دەپ ،
بويىن كۇتىپ، بويجەتكەندىك شاققا جەتكەنىن اڭعارتادى.
4 - وقۋشى:
ال جيىرما بەس ناعىز جىگىتتىك جاس دەپ ەسەپتەلەدى. بۇل كەزدە بويداعى كۇش-قۋات كەمەلىنە كەلەدى. تاسىعان كۇش-قايراتتى قايدا جۇمسارىن بىلمەي جالىنداپ تۇراتىن كەز. بۇل داۋىردەگى ءجۇسىپ بالاساعۇن:
ەڭ ءتاتتى كەز جىگىتتىكتىڭ شاعى دا،
يگىلىكتىڭ و دا بەرگەن، - دەپ دارىپتەسە ،
اباي: جاستىقتىڭ اتى ارىنداپ
تاس قياعا ورلەدىڭ، - دەيدى.
شال اقىن:
جيىرما بەس – ەندى كەلمەس البىرت جاسسىڭ،
قايراتىڭ قيراتقانداي تاۋدىڭ تاسىن، - دەپ تامسانا جىرىنا قوسقان.
5 - وقۋشى:
وتىز جەتى جاس - ءومىردىڭ جاقسى-جامانىن، وڭ-سولىن تانىپ، اقىل توقتاتىپ، قىرىققا جاقىنداعان كەز. بۇل ۋاقىتتى ج. بالاساعۇن:
جاستا كەلىپ قىرىقپەنەن استاسار،
ەرتتەپ قويعان قۇر اتتاي، - دەپ بەدەرلەسە، شال اقىن:
قىرىق تا ءبىر جاس ەكەن، قىردان استىم،
كوڭىلدى تاسىپ جۇرگەن ارەڭ باستىم، - دەپ ساباسىنا كەلەدى.
6 - وقۋشى:
قىرىق توعىز جاس-بويداعى كۇش قايتا باستاعانىمەن كارىلىكتى مويىنداماعان، اقىل-ويى ناعىز كەمەلىنە كەلگەن ناعىز ەردىڭ جاسى.
بۇقار جىراۋ ەلۋ دەگەن جاسىڭىز،
ودا ءبىر كوشكەن ەل ەكەن، - دەپ تولعانسا، بۇل كەزەڭدى:
ەلۋ دە ءبىر جاس ەكەن ەسەپتەۋلى،
ەسەپتەپ ەلدىڭ ءجونىن بىلسەك دەيدى.
كەشەگى جيىرما بەس جاس قايتىپ كەلىپ،
كوڭىلىم بۇرىنعىداي جۇرسەك دەيدى، - دەپ كەيىپتەيدى.
7 - وقۋشى:
الپىس ءبىر جاس – دانالىعى ارتىپ، وتكەنىنە سىن كوزبەن قارايتىن، تاۋبەگە كەلەتىن كەز.
بۇل مەزگىلدى بۇحار جىراۋ: الپىس دەگەن جاسىڭىز
قايعىلى – مۇڭلى كۇن ەكەن، - دەپ مويىنداسا،
شال اقىن: الپىستاعى جاسىڭىز
قوڭىر سالقىن كۇن ەكەن...
الپىس جاس – بۇل ءبىر وتكەن ءومىر ءسانى،
الپىستا بويدا قۋات تۇرماس ءبارى، - دەپ توقتامعا كەلەدى.
8 - وقۋشى:
جەتپىس ءۇش جاس. بۇل مۇشەلدەگى كارىلىكتى مويىنداپ، بويى ەڭكىش تارتادى، اياعى تۇسالىپ، ءجۇرىپ-تۇرۋى قيىندايدى.
بۇل كەزەڭدى ج. بالاساعۇن:
بۇل دۇنيە كوزدىڭ جاۋىن، نۇرىن الار،
جاسارىپ اپ جاس كەلىندەي ىرعالار.
قۋانتار دا، جالعان سالار سۇرگىنگە،
تەرىس قارار ءماز قىپ قويىپ ءبىر كۇنگە، - دەپ سۋرەتتەسە،
شال اقىن:
جەتپىس تە جەر تايانباي تۋرا المايسىڭ،
مويىنىڭدى جان-جاعىڭا بۇرا المايسىڭ، - دەپ كۇرسىنەدى.
9 - وقۋشى:
كەلەسى مۇشەل جاس – 85 جاس. بۇل ءتىپتى قىزىق. بۇل جاستا ادام ءجۇرىپ-تۇرۋدان، ۇيقىدان قالادى. بالا سياقتى وكپەلەگىش بولىپ، كۇيبەڭ تىرلىككە تۇسەدى. بۇحار جىراۋ بۇل ۋاقىتتى:
سەكسەن دەگەن جاسىڭىز
قاراڭعى تۇمان ءتۇن ەكەن، - دەپ تۇقىرتسا، شال اقىن:
سەكسەندە تاياعىڭدى سەرىپپەيسىڭ،
سەلت ەتىپ ەش نارسەگە ەلىكپەيسىڭ، - دەپ سىناپ مىنەيدى.
10 - وقۋشى:
توقسان جەتى جاس. بۇل مۇشەلگە جەتكەن ادامداردىڭ كەيبىرى الجىپ، جاس بالاداي جاۋتاڭداپ، قاۋقارسىز بولىپ قالادى.
وسى مەزگىلدى شال اقىن:
توقسان، سەن تامان جاستىڭ زورى ەكەنسىڭ،
سۇيەگىڭ قارتايعان سوڭ بور ەكەنسىڭ .
توقتىنىڭ بالاسىنا ءالىڭ كەلمەي،
بالاڭنىڭ بالاسىنا قور ەكەنسىڭ، - دەپ تولعاسا ،
مەدەلى ءجۇسىپ قوجا ۇلى
توقسان بەس توقايلاسىپ ءجۇز كەلەدى،
كوكتەم، جاز، كەزەگىمەن كۇز كەلەدى.
كۇزدەن سوڭ قاھارلى قىس سياقتى،
دەنەڭە قىزۋ ەمەس، مۇز كەلەدى، - دەپ تۇيىندەيدى. ءيا، بۇل جاسقا جەتكەندە بار، جەتپەگەن دە بار. اللادان سول جاسقا جەتكىزسىن دەپ تىلەيىك.
11 - وقۋشى:
مەسەبىندەگى جىلدار رەت سانى بويىنشا اتالماي، 12 ءتۇرلى حايۋاناتتىڭ اتىمەن اتالاتىنىن بىلدىك. وسى سياقتى 12 ايدىڭ وزىندىك جورامال اتتارى بار ەكەنىن بىلەمىز. «جۇلدىز جورامال» تىڭدايىق.
1 وقۋشى: 21 ناۋرىز بەن 20 ءساۋىر. توقتى: قىزۋ قاندى، العىر، اقىلدى.
2 وقۋشى: 21 ءساۋىر مەن 21 مامىر، تورپاق: ءوزىمشىل، شىندىقتى سۇيەتىندەر.
3 وقۋشى: 22 مامىر مەن 21 ماۋسىم. ەگىزدەر: كەكشىل، جالقاۋ،
4 وقۋشى: 22 ماۋسىم مەن 22 شىلدە. ءبۇيى: كەكشىل، ءوزىمشىل، وركوكىرەك.
5 وقۋشى: 23 شىلدە مەن 22 تامىز. ارىستان: ەرجۇرەك، تىك مىنەزدى.
6 وقۋشى: 23 تامىز بەن 23 قىركۇيەك. بيكەش: الدامشى، الاياق، ءبىراق العىر.
7 وقۋشى: 24 قىركۇيەك پەن 23 قازان. تارازى: ادامگەرشىلىگى مول، ءبىراق قۋ.
8 وقۋشى: 24 قازان مەن 22 قاراشا. شايان: كەكشىل، ەشكىمگە جاقسىلىعى جوق.
9 وقۋشى: 23 قاراشا مەن 23 جەلتوقسان. مەرگەن: باتىر، ەرجۇرەك، مەيىرىمدى.
10 وقۋشى: 22 جەلتوقسان مەن 20 قاڭتار. تاۋەشكى: ءبىلىمدى، قايىرىمدى، ءبىراق الاڭعاسار.
11 وقۋشى. 21 قاڭتار مەن 20 اقپان سۋقۇيعىش: ۇمىتشاق، ادال، الاڭعاسار.
12 وقۋشى: 21 اقپان مەن 20 ناۋرىز. بالىق: وتە قۋ، دارىنى از، ءبىراق جولى وتە جەڭىل بولادى.
مۇشەلى جاس يەلەرىنە ءسوز بەرىلەدى.
2 - جۇرگىزۋشى: دەنىڭ ساۋدا جەتەرسىڭ ارمانىڭا
جوسپارلاپ العا قويعان ماقساتىڭا،
دەنىڭ ساۋدا كورەرسىڭ بۇل دۇنيەنىڭ.
بار قىزىق، راحاتىن، جارىعىندا.
جۇرگىزۋشى:
دەنساۋلىق-شەكسىز باقىت،
دوسىم مەنىڭ،
سوندىقتان كوڭىل اۋدار دەنساۋلىققا.
قولدا باردا ءبىل ونىڭ قاسيەتىن،
كۇتىپ، باپتاپ، ايالا ءار ۋاقىتتا.
2 - جۇرگىزۋشى:
وزگە حالىقتا سياقتى قازاق ەلىنىڭ دە بالا تاربيەسى جونىندە اتا زاماننان بەرى جيىپ تەرگەن مول تاجىريبەسى بار. اعا بۋىن ءوز بويىنداعى ىزگىلىك، قايىرىمدىلىق، كىشىپەيىلدىك، ادەپتىلىك، ەلىن، جەرىن، وتان سۇيۋشىلىك سەكىلدى ەڭ اسىل قاسيەتتەرىن جاس ۇرپاققا كۇندەلىكتى تۇرمىستا ۇنەمى ۇيرەتىپ، قانى مەن جانىنا ءسىڭىرىپ كەلەدى. بۇگىنگى كەشىمىزدەن وسى قاسيەتتەردى بويلارىڭا سىڭىرە بىلىڭدەر.
اۋداندىق بالالار كىتاپحاناشىسى «مۇشەلدە جۇمباق سىر بار...» تاقىرىبىنداعى كورمەمەن تانىستىرىپ وتەدى.
ءان: «تۋعان كۇن كەشىندە»
ورىندايتىندار: ەنەسەيەۆا باعدات، لەسقالييەۆا نۇرشات
كۇي: «سىلقىم قىز».
ورىندايتىن: ەنگلسوۆا ايمان
بي: «كوركەم»
ورىندايتىندار: امانبايەۆا اقمارجان، بۇركىتبايەۆا مادينا
ءان: «ارمانداستار»
ورىندايتىندار: سۇيىربايەۆ اسىلان، بالتابايەۆا ايزادا.
1 - جۇرگىزۋشى: مۇشەل جاسىڭ قۇتتى بولسىن،
ورىندالسىن ويدا جۇرگەن بار ارمان
تاۋسىلمايتىن باقىت بەرىپ باسىڭا
وتباسىڭمەن امان بولشى ءارقاشان.
2 - جۇرگىزۋشى: قۇرمەتتى قوناقتار مەن وقۋشىلار «مۇشەل جاس-مەرەيلى جاس» اتتى تاربيەلىك شارامىزدى جابىق دەپ جاريالايمىز.
You Might Also Like
-
قۇراما سانداردى جاي كوبەيتكىشتەرگە جىكتەۋگە ەسەپتەر شىعارۋ
