تۋعان جەر تابيعاتى جانە ونىڭ ەكولوگياسى
تۋعان جەر تابيعاتى جانە ونىڭ ەكولوگياسى
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) بىلىمدىلىك: ءتىرى جانە ءولى تابيعات اراسىنداعى تىعىز بايلانىستىڭ بار ەكەنى جانە ونىڭ ادام دەنساۋلىعىنا قوعامنىڭ دامۋىنا ىقپالى جايلى بىلىمدەرىن ارتتىرۋ، تۋعان ولكەدەگى تابيعات جاعدايىمەن تانىسۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: ا) قورشاعان ورتانى قورعاۋ، تۋعان ولكەگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرىن ارتتىرۋ
ءا) وقۋشىلاردىڭ تۋعان جەردىڭ تابيعاتى، ونىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى، جەرگىلىكتى جەر اتاۋلارىنىڭ تاريحى جايلى ۇعىمدارىن دامىتۋ، بىلىكتىلىگىن دامىتۋ.
تاربيەلىك ءمانى: تابيعاتتى قورعاۋعا، ەلىن، جەرىن سۇيۋگە، ۇيىمشىلدىققا، ىزدەنىمپازدىققا، جاۋاپكەرشىلىككە، تاباندىلىققا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىك: بۋكلەت، ينتەراكتيۆتى تاقتا، كارتا، ماكەت، سىزبا - سحەما
ساباق ءتۇرى: ىزدەنىس - ساياحات ساباعى
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، ادەبيەت، بيولوگيا، سۋرەت
ساباق بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
2. وتكەن ساباقتا العان بىلىمدەرىن سۇراقتار قويۋ ارقىلى تەكسەرۋ. بالالار، بۇگىنگى ساباق تۋعان ولكەگە ارنالادى. «تاربيە - تابالدىرىقتان باستالادى» دەگەندەي تۋعان ولكەمە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ەڭ الدىمەن ءوزىمىز تۇرىپ جاتقان وڭىرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن باستاۋ الادى. ونى گۇلدەندىرەتىن، ەكولوگيالىق زارداپتارىن ازايتۋ جولىندا ىزدەنىس جاسايتىن تۋعان اۋىلىمىزدى ماۋەلى باققا اينالدىراتىن سەندەرسىڭدەر. وتكەن ساباقتا سەندەر قازاقستاننىڭ تابيعي بايلىعى بولىپ تابىلاتىن تابيعات رەسۋرستارىمەن تانىسقانسىڭدار. سول ساباقتان العان بىلىمدەرىڭدى تەكسەرىپ كورەيىك.
1. قانداي تابيعات رەسۋرستارىن بىلەسىڭدەر؟
جاۋاپ: 1. وتىن - ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستار. 2. مينەرالدى رەسۋرستار. 3. سۋ رەسۋرستارى. 4. توپىراق رەسۋرستارى.
تابيعي رەسۋرستاردى يگەرۋ ماسەلەسى تابيعاتتى قورعاۋمەن تىعىز بايلانىستى. تابيعات لاندشافتارى ەتالونىن ساقتاۋ تۇرعىسىندا قازاقستاندا 10 قورىق جۇمىس ىستەيدى.
2. قازاقستانداعى قورىقتاردى اتا.
جاۋاپ: 1. اقسۋ - جاباعىلى. 2. ناۋرىزىم. 3. الماتى. 4. قورعالجىن. 5. مارقاكول. 6. ءۇستىرت. 7. بارساكەلمەس. 8. باتىس التاي. 9. الاكول. 10. قاراتاۋ.
حالىقارالىق وداقتىڭ شەشىمى بويىنشا ءار ەلدە تابيعات رەسۋرستارى مەن تابيعاتتى قورعاۋ ءۇشىن سيرەك كەزدەسەتىن، قۇرىپ كەتۋ قاۋپىندەگى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر تۇرلەرى "قىزىل كىتاپقا"كىرگىزىلگەن.
3."قىزىل كىتاپ"قازاقستاندا قاي جىلى جارىققا شىققان؟
جاۋاپ: ءبىرىنشى باسىلىم 1977 جىلى، ەكىنشى كىتاپ 1981جىلى. قازاقستاندا تابيعاتتى قورعاۋ تۋرالى ماسەلەلەر مەملەكەتتىك تۇرعىدا قارالعان.
4. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى قورشاعان ورتانى قورعاۋ تۋرالى زاڭى قاشان شىققانىن كىم بىلەدى؟
جاۋاپ: 1997 جىلى شىلدەدە. ەكولوگيالىق داعدارىسقا ۇشىراعان اۋداندارعا، ايماقتارعا كومەك بەرۋ بۇۇ قاراستىرىلعان.
5. «دجەمس سوروس»قورىنىڭ قازاقستانداعى جەتەكشىسى كىم؟
جاۋاپ: مۇرات اۋەزوۆ.
تابيعاتتا يادرولىق زۇلماتتاردىڭ اسەرىنەن دە ءتۇرلى اپاتتار بولىپ جاتىر. يادرولىق قارۋعا قارسى "نيەۆادا - سەمەي" ازاماتتىق قوزعالىسى قۇرىلعان.
6. بۇل قوزعالىس الدىنا قانداي ماقساتتار قويدى؟
جاۋاپ: حالىقتى جۇمىلدىرىپ وكىمەت باسشىلارىنان اتوم بومباسىن سىناۋدى توقتاتۋدى، پوليگوندى الىپ كەتۋدى تالاپ ەتتى. 1991 جىلى مەملەكەت ەگەمەندىك العاننان كەيىن پرەزيدەنت جارلىعىمەن سەمەي اتوم سىناق پوليگونى جابىلدى. سوندا ءبىز كەلەشەك ۇرپاققا رادياسيالىق ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعان جوق دەگىمىز كەلەدى.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى وتكەلى وتىرعان تاقىرىبىمىز «تۋعان جەر تابيعاتى جانە ونىڭ ەكولوگياسى»بولعاندىقتان، ولكەمىز جايلى تولىق تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن، ءوزىمىز تۋىپ وسكەن جەر - اياگوز اۋدانىنا جالپى گەوگرافيالىق سيپاتتاما بەرۋ تاپسىرىلعان ەدى. اياگوز اۋدانىنىڭ گەوگرافيالىق ورنىنا توقتالۋ.
ءمۇعالىم ءسوزى: مىنە، بالالار وزدەرىڭ دايىنداعان ماتەريالدارىڭ ارقىلى ولكەمىزدىڭ تابيعات جاعدايىمەن تانىستىق. ەندى، بەينە كورىنىستەن تۋعان اۋىل تابيعاتىنىڭ جالپى كورىنىسى مەن اياگوز وزەنىنىڭ كەلبەتىن كورەيىك.
ت. راحيموۆتىڭ «اياگوز ارۋ»ءانى ورىندالادى. XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن اياگوز اۋدانىندا تۋعان اتاقتى اقىن جىراۋ دۋلات باباتاي ۇلىنىڭ «اياگوز»دەگەن ولەڭىن تىڭدايىق. وقۋشىلار «اياگوز»ولەڭىن وقيدى.
تاۋدى ەكىگە جاراسىڭ،
تاستى قاشاپ اراسىن.
كەسىپ ءوتىپ كەزەڭدە.
اياگوز قايدا باراسىڭ؟
جاعاڭداعى سۇلۋ تال،
ساياسىنىڭ ءشوبى بال،
ەرەكشك ىشكەن سەمىز مال.
سۋماڭ قاعىپ سۇيرىكتەي
شالقىپ - شاپقان جۇيرىكتەي
ەكىگە ءبولىپ ەركە سۋ،
قاس پەن كوزدىڭ اراسىن!
تارباعاتاي تاۋىنان
توقسان سالا قوسىلىپ
توعىز وزەن ءتۇيىسىپ،
اقتىڭ تومەن جوسىلىپ.
اعىنىڭ تاستى اعىزىپ.
ارناڭ قالدى وسىلىپ
كۇركىرەگەن ۇنىڭنەن
اڭدار قاشتى شوشىنىپ.
قىرعا سۋىڭ تارادى،
ويعا سۋىڭ بارادى.
توعانمەنەن توسىلىپ.
اياكوز سەنىڭ بويىڭدا.
نەسىبە ىرىس تەگىس قوي.
قىرىڭ مالدىڭ كىندىگى،
ويىڭ - ءونىم ەگىس قوي - دەپ جىرلايدى.
شىعىس قازاقستان وبلىسى، اياگوز قالاسى
اياگوز اۋداندىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ
«№4 ارالاس جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ» كمم
گەوگرافيا ءپانى ءمۇعالىمى
حامزينا باكىتگۋل امانگەلدينوۆنا
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) بىلىمدىلىك: ءتىرى جانە ءولى تابيعات اراسىنداعى تىعىز بايلانىستىڭ بار ەكەنى جانە ونىڭ ادام دەنساۋلىعىنا قوعامنىڭ دامۋىنا ىقپالى جايلى بىلىمدەرىن ارتتىرۋ، تۋعان ولكەدەگى تابيعات جاعدايىمەن تانىسۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: ا) قورشاعان ورتانى قورعاۋ، تۋعان ولكەگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرىن ارتتىرۋ
ءا) وقۋشىلاردىڭ تۋعان جەردىڭ تابيعاتى، ونىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى، جەرگىلىكتى جەر اتاۋلارىنىڭ تاريحى جايلى ۇعىمدارىن دامىتۋ، بىلىكتىلىگىن دامىتۋ.
تاربيەلىك ءمانى: تابيعاتتى قورعاۋعا، ەلىن، جەرىن سۇيۋگە، ۇيىمشىلدىققا، ىزدەنىمپازدىققا، جاۋاپكەرشىلىككە، تاباندىلىققا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىك: بۋكلەت، ينتەراكتيۆتى تاقتا، كارتا، ماكەت، سىزبا - سحەما
ساباق ءتۇرى: ىزدەنىس - ساياحات ساباعى
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، ادەبيەت، بيولوگيا، سۋرەت
ساباق بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
2. وتكەن ساباقتا العان بىلىمدەرىن سۇراقتار قويۋ ارقىلى تەكسەرۋ. بالالار، بۇگىنگى ساباق تۋعان ولكەگە ارنالادى. «تاربيە - تابالدىرىقتان باستالادى» دەگەندەي تۋعان ولكەمە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ەڭ الدىمەن ءوزىمىز تۇرىپ جاتقان وڭىرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن باستاۋ الادى. ونى گۇلدەندىرەتىن، ەكولوگيالىق زارداپتارىن ازايتۋ جولىندا ىزدەنىس جاسايتىن تۋعان اۋىلىمىزدى ماۋەلى باققا اينالدىراتىن سەندەرسىڭدەر. وتكەن ساباقتا سەندەر قازاقستاننىڭ تابيعي بايلىعى بولىپ تابىلاتىن تابيعات رەسۋرستارىمەن تانىسقانسىڭدار. سول ساباقتان العان بىلىمدەرىڭدى تەكسەرىپ كورەيىك.
1. قانداي تابيعات رەسۋرستارىن بىلەسىڭدەر؟
جاۋاپ: 1. وتىن - ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستار. 2. مينەرالدى رەسۋرستار. 3. سۋ رەسۋرستارى. 4. توپىراق رەسۋرستارى.
تابيعي رەسۋرستاردى يگەرۋ ماسەلەسى تابيعاتتى قورعاۋمەن تىعىز بايلانىستى. تابيعات لاندشافتارى ەتالونىن ساقتاۋ تۇرعىسىندا قازاقستاندا 10 قورىق جۇمىس ىستەيدى.
2. قازاقستانداعى قورىقتاردى اتا.
جاۋاپ: 1. اقسۋ - جاباعىلى. 2. ناۋرىزىم. 3. الماتى. 4. قورعالجىن. 5. مارقاكول. 6. ءۇستىرت. 7. بارساكەلمەس. 8. باتىس التاي. 9. الاكول. 10. قاراتاۋ.
حالىقارالىق وداقتىڭ شەشىمى بويىنشا ءار ەلدە تابيعات رەسۋرستارى مەن تابيعاتتى قورعاۋ ءۇشىن سيرەك كەزدەسەتىن، قۇرىپ كەتۋ قاۋپىندەگى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر تۇرلەرى "قىزىل كىتاپقا"كىرگىزىلگەن.
3."قىزىل كىتاپ"قازاقستاندا قاي جىلى جارىققا شىققان؟
جاۋاپ: ءبىرىنشى باسىلىم 1977 جىلى، ەكىنشى كىتاپ 1981جىلى. قازاقستاندا تابيعاتتى قورعاۋ تۋرالى ماسەلەلەر مەملەكەتتىك تۇرعىدا قارالعان.
4. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى قورشاعان ورتانى قورعاۋ تۋرالى زاڭى قاشان شىققانىن كىم بىلەدى؟
جاۋاپ: 1997 جىلى شىلدەدە. ەكولوگيالىق داعدارىسقا ۇشىراعان اۋداندارعا، ايماقتارعا كومەك بەرۋ بۇۇ قاراستىرىلعان.
5. «دجەمس سوروس»قورىنىڭ قازاقستانداعى جەتەكشىسى كىم؟
جاۋاپ: مۇرات اۋەزوۆ.
تابيعاتتا يادرولىق زۇلماتتاردىڭ اسەرىنەن دە ءتۇرلى اپاتتار بولىپ جاتىر. يادرولىق قارۋعا قارسى "نيەۆادا - سەمەي" ازاماتتىق قوزعالىسى قۇرىلعان.
6. بۇل قوزعالىس الدىنا قانداي ماقساتتار قويدى؟
جاۋاپ: حالىقتى جۇمىلدىرىپ وكىمەت باسشىلارىنان اتوم بومباسىن سىناۋدى توقتاتۋدى، پوليگوندى الىپ كەتۋدى تالاپ ەتتى. 1991 جىلى مەملەكەت ەگەمەندىك العاننان كەيىن پرەزيدەنت جارلىعىمەن سەمەي اتوم سىناق پوليگونى جابىلدى. سوندا ءبىز كەلەشەك ۇرپاققا رادياسيالىق ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعان جوق دەگىمىز كەلەدى.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى وتكەلى وتىرعان تاقىرىبىمىز «تۋعان جەر تابيعاتى جانە ونىڭ ەكولوگياسى»بولعاندىقتان، ولكەمىز جايلى تولىق تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن، ءوزىمىز تۋىپ وسكەن جەر - اياگوز اۋدانىنا جالپى گەوگرافيالىق سيپاتتاما بەرۋ تاپسىرىلعان ەدى. اياگوز اۋدانىنىڭ گەوگرافيالىق ورنىنا توقتالۋ.
ءمۇعالىم ءسوزى: مىنە، بالالار وزدەرىڭ دايىنداعان ماتەريالدارىڭ ارقىلى ولكەمىزدىڭ تابيعات جاعدايىمەن تانىستىق. ەندى، بەينە كورىنىستەن تۋعان اۋىل تابيعاتىنىڭ جالپى كورىنىسى مەن اياگوز وزەنىنىڭ كەلبەتىن كورەيىك.
ت. راحيموۆتىڭ «اياگوز ارۋ»ءانى ورىندالادى. XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن اياگوز اۋدانىندا تۋعان اتاقتى اقىن جىراۋ دۋلات باباتاي ۇلىنىڭ «اياگوز»دەگەن ولەڭىن تىڭدايىق. وقۋشىلار «اياگوز»ولەڭىن وقيدى.
تاۋدى ەكىگە جاراسىڭ،
تاستى قاشاپ اراسىن.
كەسىپ ءوتىپ كەزەڭدە.
اياگوز قايدا باراسىڭ؟
جاعاڭداعى سۇلۋ تال،
ساياسىنىڭ ءشوبى بال،
ەرەكشك ىشكەن سەمىز مال.
سۋماڭ قاعىپ سۇيرىكتەي
شالقىپ - شاپقان جۇيرىكتەي
ەكىگە ءبولىپ ەركە سۋ،
قاس پەن كوزدىڭ اراسىن!
تارباعاتاي تاۋىنان
توقسان سالا قوسىلىپ
توعىز وزەن ءتۇيىسىپ،
اقتىڭ تومەن جوسىلىپ.
اعىنىڭ تاستى اعىزىپ.
ارناڭ قالدى وسىلىپ
كۇركىرەگەن ۇنىڭنەن
اڭدار قاشتى شوشىنىپ.
قىرعا سۋىڭ تارادى،
ويعا سۋىڭ بارادى.
توعانمەنەن توسىلىپ.
اياكوز سەنىڭ بويىڭدا.
نەسىبە ىرىس تەگىس قوي.
قىرىڭ مالدىڭ كىندىگى،
ويىڭ - ءونىم ەگىس قوي - دەپ جىرلايدى.
شىعىس قازاقستان وبلىسى، اياگوز قالاسى
اياگوز اۋداندىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ
«№4 ارالاس جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ» كمم
گەوگرافيا ءپانى ءمۇعالىمى
حامزينا باكىتگۋل امانگەلدينوۆنا
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
