InfoHub Logo

الماتى اۋەجايىنا تاڭ بوزىنان جەتتىك. ۇيدەن ەداۋىر ەرتە قوزعالىپ ەدىك، تۇنىمەن جاۋعان قاردان ءالى تازالانباعان قالا كوشەلەرى ادىمىمىزدى اشتىرمادى. اۋەجايدىڭ توڭىرەگى ىعى-جىعى كولىك، قايشىلىسقان ادام. اۋەلدە ۋادەلەسكەندەي اق ساپارعا بىرگە نيەتتەنگەن اقىن تالاپبەك تىنىسبەك ۇلى، جازۋشى مەيىرجان اۋەلحان ۇلى، باسپاگەر عالىمبەك ورالحان قاتارلى جىگىتتەر اۋەجايدا جولىقتىق. الدىمەن كلاسسيك قالامگەرگە اپارا جاتقان ەرۋلىگىمىزدى، اۋىلدىڭ ءدامىن رەتتەپ جونەلتتىك، ودان سوڭ كەدەندىك باقىلاۋدان ءوتىپ، كۇتۋ زالىندا از ايالداپ، ۇشاققا مىندىك. قار ءالى قىلاۋلاپ جاۋىپ تۇر، اسپان تۇنەرىپ، الاسارىپ العان. ۇشاقتىڭ كۇرىلى كۇشەيىپ بارىپ كىلت اقىرىندادى، ودان سوڭ ءسال قارلىعىڭقى دىبىس شىعارىپ از كىدىردى دە داۋىس مۇلدە ءوشتى. ءدال وسىلاي بىرنەشە رەت قوزعالاتىنداي ىڭعاي تانىتىپ، داۋىسى جەر جارىپ كۇرىلدەي بەرىپ كىلت ۇزىلەدى، ءسويتىپ قاناتىن قومداپ، تىنىمسىز قاققىلاعان، ءبىراق ۇشىپ كەتە الماعان ىرعاقتاعى بۇركىتتەي ۇشاعىمىز كۇرىلدەپ، ءوشىپ ءتورت ساعات تۇردى. ۇشاق قىزمەتكەرلەرى: «ۇشۋعا بۇيرىق كۇتتىك» دەدى.

ىستامبۇلعا ءتۇس قايتا قوندىق. ات شاپتىرىم اۋەجايدا انتالياعا ۇشاتىن رەيسىمىزدى تاپپاي جارتى ساعاتتاي سابىلدىق. كەنەت جەدەلساتىنىڭ قاسىندا تۇرعان قىزمەتشى جىگىت كوزىمىزگە جىلى شىراي تانىتتى، كەسكىن-كەلبەتى قازاققا ۇقسايدى. مۇندا توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنان كەلگەن تۋريست سابىلىپ ءجۇر، ىشىندە اق قۇباسى دا، قاراقوڭىرى دا، بادىراق كوزى دە، قىسىق كوزى دە ۇشىراسادى، سونشا ادامنىڭ اراسىنان الگى جىگىتتى ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن، ارينە. دەگەنمەن ىشتەي قازاق دەپ توپشىلادىق. قاسىندا ايالداپ از تۇردىق، ءبىراق بىزگە زەر سالىپ قاراعان دا جوق، ءوز شارۋاسىمەن ابىگەر، اقىرى «ءاي جىگىت، قازاقسىڭ با؟» داپ داۋىستادىق، باسىن ءجونسال يزەدى، ءبىز ەلپەڭ ەتە قالدىق. «قايدان كەلدىڭ، اتىڭ كىم؟» دەپ جان-جاقتان جامىراپ جاتىرمىز، «اتىم مۇستافا التاي، ىتامبۇلدا تۋىپ وسكەنمىن، قازاقستانعا بارماعانمىن، ول جاقتى مۇلدە بىلمەيمىن» دەدى. مۇستافانىڭ ءوڭ الپەتىنەن ونشا جىلى شىراي بايقالمايدى، ءتىپتى بىزدەن قۇتىلعىسى، تەزدەپ بۇل جەردەن كەتكىسى كەلەتىندەي، ىشتەي اسىعىپ، ءابىرجىپ تۇرعانى بايقالادى. دەگەنمەن ءبىز ونىڭ ىرقىنا كونە قويمادىق، مانا اتىن سۇراعانىمىزدا الدە فاميلياسى، الدە اتىنا تىركەمە التاي دەگەندى قوسىپ ايتتى، دەمەك ءتۇپ كوركىنى التايدىڭ قازاعى. 1930-1950 جىلدارى قىتايعا قاراستى التايدان، قۇمىل، باركول وڭىرلەرىنەن قىزىل ۇكىمەتتىڭ قىرعىنىنان قاشىپ ءبىر قاۋىم ەلدىڭ، گيمالاي اسىپ، تاكلا-ماكان ءشولىن باسىپ ءوتىپ اقىرى تۇركياعا جەتكەنى تاريحتان ءمالىم. مۇستافا سولاردىڭ ۇرپاعى بولۋى مۇمكىن، ءبىز وعان وسى قاندى تاريحتى ايتتىق، ءجونسال باسىن يزەدى، قازاقشانى دا قينالىپ سويلەيدى ەكەن. ارى قاراي قىستامادىق. «اتاجۇرتىڭا، قازاقستانعا كەل» دەپ، جىلى قوشتاسىپ، جولىمىزعا تۇستىك. ارتىما بۇرىلىپ ەدىم، مۇستافا ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان قازديىپ قاراپ تۇر ەكەن، كىم بىلەدى، تۇرىك اراسىندا، ىستامبۇلدا وسسە دە مۇستافا قازاقتىڭ بالاسى، ءبىزدى كورىپ ەلپىلدەمەگەنىمەن، سىر بەرمەگەنىمەن، ىشىندە ءبىر وي بۇلك ەتە تۇسكەن شىعار...

سونىمەن، انتالياعا دا جەتتىك. ارتتا 13 ساعاتقا سوزىلعان، كۇتۋمەن، كەشىگۋمەن، ۇشاقتا ۇزاق سارىلۋمەن وتكەن مىڭداعان شاقىرىم جول قالدى. كەش كىرىپ، كوز بايلانعان شاق. تىستاعى كوكتەمنىڭ جىلى شۋاعى ما، الدە تەڭىز جاقتان ەسكەن مايدا جەلدىڭ اسەرى مە، شارشاۋىمىز لەزدە باسىلىپ، شيراپ سالا بەردىك. ەندىگى باعىت – كەمەر. الماتىدان شىعاردا باقىتجامال اپامىزدان ءۇيدىڭ مەكەنجايىن سۇراپ بىلگەنبىز، ەندى تۇندەلەتىپ بولسا دا كەمەرگە جەتىپ، ماعاۋين شاڭىراعىنا جاقىن توڭىرەكتەن قونىس تابۋدى ءجون كوردىك.

كەمەر – انتاليانىڭ ىرگەسىندەگى شاعىن قالا. 40 شاقىرىمداي ارالىقتى تاسپاداي تارتىلعان، تاقتايداي تەگىس جولدا تەز ەڭسەردىك. مۇندا بۇرىن بولعانبىز، ءقازىر ءتۇن مەزگىلى، جولاي كوپ ەشتەڭە كوزگە شالىنبايدى، ال كۇندىز جۇرسەڭىز جول بويى تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىنا كوز سۋاراسىز. بارا جاتقاندا سول جاعىڭىز جەرورتا تەڭىزى، جول بىردە تەڭىزدى جيەكتەپ جۇرەدى دە، ەندى بىردە تولقىننان ۇرىككەندەي جالت بەرىپ، تاۋدى ساعالاي جونەلەدى. جاپ-جاسىل الاعاش، كوكپەڭبەك تەڭىز، بەتى تەگىس جاسىل جەلەكپەن ادىپتەلگەن بۇردىرماق تاۋ. كەيدە تەڭىز بەتىنە قالقىپ شىعا كەلگەندەي الاقانداي ارال ۇشىراسادى، از كەم قاتارلاسىپ كەلەدى دە اقىرىنداپ كوز ۇشىندا قالا بەرەدى. مۇنىڭ ءبارى ەرتەرەكتە كەمەرگە كەلە جاتقان جولدا كۇندىز كورگەن، كوڭىلىمىزگە تۇيگەن سۋرەتتەر، ال ءقازىر مەڭىرەۋ قارا ءتۇن، قارسى باعىتتاعى كولىكتەردىڭ جارقىراعان شىراعى بولماسا، اسا ەشتەڭە كوزگە ىلىنبەيدى. جولاي ەكى تاۋدى تۋننەل ارقىلى كەسىپ ءوتىپ كەمەرگە جەتتىك. اۋەلگى مەكەنجايعا جاقىن جەردەن قوناق ءۇي تاۋىپ ورنالاستىق. كارتا باقىتجامال اپامىز بەرگەن ادرەستى وسىدان تىم الىستا ەمەس دەپ كورسەتىپ تۇر. ءبىز «اقساقالدىڭ ءۇيى وسى توڭىرەكتە سياقتى» دەپ بىر-بىرىمىزگە جىمىڭداپ قويامىز. قوناق ءۇيدىڭ شارۋاشىلىق ۇيىمداستىرۋشىسى ازەربايجان ازاماتى ەكەن. بىزبەن كەلگەن بويدا سويلەسىپ الا جونەلدى، الىپ كەلە جاتقان ەرۋلىگىمىزدى وڭتايلى جەرگە ورنالاستىرىپ، وزىمىزگە جايلى ەكى بولمە بەردى. ءسوز اراسىندا «سەندەر وسى ۆەليكيي قازاقتى ىزدەپ كەلگەن جوقسىڭدار ما؟» دەدى، العاش ەستىگەندە قۇلاققا توساڭداۋ سەزىلدى، اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدىق، ول دا مۇنى سەزسە كەرەك: «جاقىندا كەمەرگە قازاقتىڭ ۇلكەن جازۋشىسى كوشىپ كەلدى دەپ ەستىدىم، قوناق ۇيگە قونعان قازاقتار ايتتى، جازۋشىعا كەلەتىن كىسىلەردىڭ كوبى وسىندا توقتايدى، كەشە دە ەكى-ۇش جىگىت تۇنەپ كەتتى، «قازاقتىڭ ۆەليكيي جازۋشىسى» دەگەندى سولاردىڭ بىرەۋى ايتتى دەدى جىلى جىميىپ. ءسوز سوڭىن «اقساقالدىڭ ءۇيى الىس ەمەس، جاياۋ جەتىپ الاسىڭدار، تاڭەرتەڭ كورسەتىپ جىبەرەم» دەپ ءتامامدادى.

كەمەردىڭ تاڭعاجايىپ تابيعاتىنا ەرتەسى قانىقتىق. تۇرىكتىڭ جەڭىل، ءدامدى تاڭعى اسىنان كەيىن ەداۋىر ۋاقىت اينالانى شارلاپ بوي جازدىق. توڭىرەكتى تەگىس الاسالاۋ تاۋ قورشاعان، تاۋدىڭ ۇشار باسىنا دەيىن كومكەرىلگەن كوك جاسىل اعاش، تەك ۇشكىرلەنگەن ەڭ ۇشى جالاڭاش، قوجىر-قوجىر اقسۇر جارتاس. تاڭعى جەلەمىكپەن باياۋ ىرعالعان پالما اعاشى، اۋلادا ءوسىپ تۇرعان ماندارين ءبارى-بارى كەمەردىڭ كوركىنە كورىك قوسىپ تۇرعانداي. كەيىن بىلدىك، وسى توڭىرەك سابىلعان تۋريستەردەن شەتكەرى، سىرتتان كوپ ەشكىم كەلە بەرمەيتىن، تۇرعىلىقتى تۇرعىنداردىڭ مەكەنى ەكەن. تەڭىزگە دە تىم الىس ەمەس، كولىكپەن 5-10 مينۋتتىق ارالىق.

سيىر ءتۇس الەتىندە اقساقالدىڭ ۇيىنە قاراي بەتتەدىك. ەڭىستەپ ءسال جۇردىك، سوسىن سول قاپتالداعى توبەسى حان ورداسى ءپىشىندى دوڭگەلەك، سىرتى قوڭىر، قارا تورى، اق مرامورمەن قاپتالعان ەكى قاباتتى ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ توقتادىق. التىنداي سارى ءتۇستى قاقپانىڭ قوڭىراۋىن جۇرەكسىنە باستىق. ىشتەن ەشكىم شىققان جوق. كەنەت ءۇيدىڭ جول جاققا قاراعان ۇلكەن تەرەزەسىنە كوزىمىز ءتۇستى. اقساقال ءتور الدىنداعى ديۆاندا جانتايىپ جاتىر. كىرسىز اينەكتەن اپ-انىق كورىنىپ تۇر. وڭ قىرىمەن جامباستاپ، اسىق ءۇيىرىپ جاتىر، اراگىدىك قيمىلسىز توقتاپ قالادى، سوسىن قايتا اسىعىن ۇيىرەدى.

اشىق قاقپادان ءوتىپ ءۇيدىڭ قوڭىراۋىن باستىق، كوپ كەشىكپەي باقىتجامال اپامىز ەسىك اشتى، ەمەن-جارقىن امانداسىپ ىشكە كىردىك. مانادا سىرتتان كورگەن، وڭ جاقتاعى كابينەتىنەن كەۋدەسىن تىك ۇستاپ اتامىز شىعىپ كەلە جاتتى. جامىراپ امانداستىق. ادەپكى اماندىق جونىمەن دەنساۋلىعىن سۇرادىق. «تاۋبە، جازۋعا جاراعان دەنساۋلىق – ەڭ جاقسى دەنساۋلىق» دەدى. ارى قاراي جايعاسىپ وتىردىق، بىردەن اڭگىمەنىڭ تيەگى اعىتىلدى. سودان توقتاۋسىز، تولاسسىز 7-8 ساعات سويلەدى. ارعى-بەرگى تاريح، جازۋدىڭ جايى، قازاقستاننىڭ جاعدايى، ءبىز ات شالدىرماعان توڭىرەك قالمادى. ۇزاق-ۇزاق ايتىلعان، اسا ءماندى اڭگىمەنىڭ اراسىندا ءبىرلى-جارىم سۇراعىمىزدى دا سىنالاپ كىرگىزىپ وتىردىق. اقساقال ءبىزدى كوڭىل قويىپ تىڭدايدى، سوسىن كەڭ مولىنان جاۋاپ بەرەدى. سونداي ءبىر قازاقى كەڭەستىڭ ۇستىندە جازۋشىنىڭ «شىڭعىس حاندى»، «التىن وردانى» جازعانداعى كۇندەلىكتى جازۋ ءتارتىبىن سۇرادىق.

«شىڭعى سحاندى» ماشينكەگە جازدىم، كۇن سايىن 5-7 بەت، كەيدە 8 بەت توقتاۋسىز ءبىر قالىپتى جازىلدى. ەستەرىڭدە بولسىن، ادامنىڭ باسىنىڭ جۇمىس ىستەيتىن مولشەرى بولادى، ءتورت جارىم، بەس ساعات ەڭ شەگى، تولىق جۇمىس جاساعاندا، مەن ادەتتە ءتورت جارىم ساعات، ءتورت ساعات 45 مينۋت وتىراتىنمىن، كۇندەلىكتى، ءبىر قالىپتى. «التىن وردانى» ءسال باياۋلاۋ جازدىم، 16 سەنتيابردەن باستاپ (2022 جىل) كەلەسى جىلى 6 سەنتيابر ءبىتتىم، مۇندا دا ءبىرقالىپتى، اسىقپاي جازدىم. مۇنىڭ ءبارى ەسەپ. ءبىزدىڭ كەيبىر تاجىريبەسىز جازۋشىلارىمىز قۇلاپ تۇسكەنگە دەيىن جازادى ەكەن. ءتىپتى ءولىپ-وشىپ ءتۇنى بويى، توقتاۋسىز جازاتىنداردى دا كوردىك. ونداي جۇمىستا ساپا بولمايدى. ءتىپتى «مەن كۇزدى كۇنى جاقسى جازام» دەيتىندەر دە بار. بۇل پروفەسسيونالدىقتىڭ كەمدىگى، جازۋشى ءۇشىن جاز، قىس دەگەن ۋاقىت جوق. دەنساۋلىق جاراماسا، ەگەر كوكىرەك اۋرۋى بولسا، كۇزدى كۇنى جۇمىس جاساي الماۋى مۇمكىن.

«شىڭعىس حاننان» زورىعىپ، شارشاپ شىقتىم. اياقتاعان سوڭ بايبىشەم، ەدىگە جانە كەلىنىم فلوريداعا باردىق. وندا حەمينگۋەيدىڭ مۇراجاي ءۇيى بار. بۇل ءنويابردىڭ اياعى، دەكابردىڭ باس كەزى ەدى. سۋ جىلى، ون ەكى كۇن سوندا دەمالدىق. قايتىپ كەلگەن سوڭ «شىڭعىس حاننىڭ» ءالعىسوزىن جازدىم. سونان كەيىن بىرەر اي تىنىقتىم.

«مەندى» نەگە ەشكىم قابىلدامادى، ويتكەنى ميلارى جەتپەيدى. سەبەبى ولشەمنەن تىس بولدى. كۇن اينالماي جەر اينالادى دەگەن ۇعىم العاش شىققان كەزدە ميعا قونباي قويدى عوي. جازۋدىڭ ماسەلەلەرى دە سول سياقتى نارسە.

جازۋدىڭ ەڭ قيىنى – ادامنىڭ سەزىمتال قۇبىلىستارىن بەرۋ. قۋاندى، رەنجىدى، قايعىردى، ءارقايسىسىنىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار.

تاڭعالارلىق جاعداي. «تازىنىڭ ءولىمىن» جازىپ جاتىرمىن. 1969 جىل. «جازۋشى» باسپاسىندا جۇمىس ىستەيمىن. ءى.ەسەنبەرليننىڭ قاراماعىندا. كۇندىز جۇمىس كوپ، وتە اۋىر، ءبىر-اق كۇن دەمالىس بار. ىلەكەڭ جارىقتىق ماعان ماشيناسىن بەرىپ قويعان. تاڭەرتەڭ 5:00-دە تۇرام، شايىمدى ءىشىپ الام جاقسىلاپ، سوسىن 5:30-دان 8:30-عا دەيىن جۇمىس ىستەيمىن. جۇمىس باياۋ ءجۇردى. ەلۋ كۇندە جازدىم. وتە قيىن بولدى، كەي كۇندەرى جازىلمادى. حيكاياتتى وقىساڭدار ءيتتىڭ قاقپانعا تۇسەتىن جەرى بار. سونىڭ الدىندا اجالدىڭ ەلەسىن سەزەدى. تۋرا سول جەرىنە كەلگەندە ەدىگە جىلادى، ەمشەكتە ەدى، ءبىزدىڭ اجەمىزدىڭ ۇيقىسى قاتتى، ويانا قويمادى. قاراما-قارسى ەكى بولمە. بىرەۋى مەنىڭ كابينەتىم. شار-شار ەتىپ جىلايدى. مەن ءيتتىڭ اجالىن جازىپ وتىرعان كەزدە ەدىگەگە بەرىلگەن عوي. اتىپ تۇرىپ: «بالاعا قارا» دەپ بايبىشەنى وياتتىم. بالانى ۋاتىپ، قايتىپ كەلىپ وتىردىم. ارى قاراي ويداعىداي جالعاسپادى، بۇزىلىپ كەتتى. ىشتەي «قاپ، اتتەگەن-اي» دەدىم. كەيىن ەكىنشى قايتارا تازالاي كوشىرىلگەن كەزدە مەجەسىنە جەتكىزدىم.

ال «وڭعاق» دەيتىن حيكاياتتى بەس كۇندە جازدىم. دەمالىسقا شىعامىز دەپ دايىندالىپ جاتقانبىز، ارادا جەتى كۇن بە ءۇزىلىس بولدى، سول ەكى ارادا جازىپ تاستادىم.

جازۋشىنىڭ «التىن داپتەرى» تۋرالى كوزىقاراقتى وقىرمان جاقسى بىلەدى. ول – قالامگەردىڭ بولاشاق شىعارماسىنىڭ نوبايىن، قىسقا سيۋجەتتەرىن، ءبىرلى-جارىم نەگىزگى ءسوز سويلەمىن ءتۇسىرىپ وتىراتىن داپتەرى. ءوزى جازباسىندا «1996 جىلى عۇمىرى وتىز بەس جىل بولدى، 49 بەت» دەپ تاڭبالايدى، ەندى وسى داپتەردىڭ بۇدان ارعى تاعدىرىن سۇرادىق، ودان كەيىنگى اڭگىمە جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق لابوراتياسىنا قاراي اۋىستى.

«التىن داپتەرگە» 2003 جىلعا دەيىن سيۋجەتتەردى جازىپ وتىردىم، كەيىن باسقا ءبىر بلوكنوتقا تۇسكەنى بار. مەن قاناعاتشىل ادام ەمەسپىن، دەگەنمەن وسىعان تاۋبە دەيمىن. ءبىراز نارسە جازىلدى. 1970 جىلدارى زامان كەڭىر بولعاندا ويداعى دۇنيەنىڭ كوبىسى جازىلار ەدى.

الەم ادەبيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىن تۇگەل پايدالانامىن. ءوزىم اشقان جاڭالىعىم دا وتە كوپ. مەندە ءبارى بەرىك جاسالادى، باس-اياعى بار ءبۇتىن شىنجىر. بىردە-بىر ورىنسىز، ارتىق اۋىس نارسە جوق. العاش جازىپ جۇرگەن كەزدەن-اق كىم نە ايتادى دەپ ەسەپتەسىپ كورگەم جوق. باستاپقى جولىم وتە اۋىر بولدى. 18 جاسىمدا «اباي جانە شىعىس ادەبيەتى» دەگەن ماقالا جازدىم. ول كەزدە بۇل جاڭالىق بولاتىن. ەكىنشى كۋرس ستۋدەنتىمىن. سوندا سامارقانعا بارىپ ەۆرازيا ۋنيۆەرسيتتەرىنىڭ كونفەرەنسياسىندا سويلەدىم. سودان كەيىن بەيسەنباي كەنجەبايەۆ دەگەن ۇستازىم جۋرنالعا باعىتتاپ جىبەردى، «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» دەگەن جۋرنال بولدى، ونىڭ رەداكتورى تولەۋتاي اقشولاقوۆ ەكەن. بەيسەكەڭ قاعازعا جازىپ جىبەرگەنىن اپارىپ بەردىم، ول اپارىپ بولىمگە تاپسىردى. بولىمدە ەكى جىگىت وتىر ەكەن، بىرەۋى – ءتىلشى، بىرەۋى – ادەبيەتشى. ادەبيەتشىسى ۇزىن بويلى، اقسۇر، كوزىنىڭ استىندا تىرتىعى بار جىگىت ەدى. سودان ون اي ۇستاپ، اقىرى باسپادى. ەگەر ول باسىلعاندا، ەكىنشى كۋرستىڭ ستۋدەنتىنە ۇلكەن اتاق اكەلەر ەدى. كەيىننەن باستىرۋعا مۇمكىندىك بولدى، ءبىراق ۋاقىت ءوتىپ كەتتى. ول كەزدە مەنىڭ ءورىسىم باسقا ەدى. قولجازباسى ساقتاۋلى تۇرعان بولۋى ءتيىس.

ءبىرقالىپتى، باپپەن ايتىلعان اڭگىمەنىڭ اراسىنداعى از كىدىرىستە كوكەيىمىزدە جۇرگەن تاعى ءبىر سۇراقتى قويۋعا تىرىستىق. «احات شاكەرىمۇلىن كوردىڭىز بە؟».

احات شاكەرىم ۇلى ءبىزدىڭ ۇلكەن اكەمىزبەن بىرگە ءوستى. مەن و كىسىنى كورگەم جوق. ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ-كەتىپ تۇرىپتى. بىزدە ايتىلاتىن شاكەرىمنىڭ قالاي ولگەنى تۋرالى اڭگىمە مۇلدە باسقاشا. كەيىنگى دەرەكتەردىڭ ءبارى كگب-نىڭ ايتۋىمەن بۇرمالانعان. قاراسارتوۆتار تۇنىمەن ءجۇرىپ بارىپ تاڭەرتەڭ ەرتە توشالانى باسقان. شاكەرىم اتقا مىنگەلى جاتقاندا اتقان. كىمنىڭ وعى تيگەنى بەلگىسىز، جاپىرلاي اتقان. كەيىن بۇلار «كەرەگەتاس جاقتان كەلە جاتىر ەكەن» دەپ ايتتى. وكتيابر ايى، كۇن سۋىق، قارتاڭ كىسى. ول نەمەنەگە باندىمەن بىرگە بارادى، نەگە دالاعا قونادى، ەشقانداي قيسىنى جوق. شاكەرىمدى ءوز قوراسىندا ولتىرگەن. كەيىن «باندىعا قوسىلىپ، ءبۇيتىپ ءجۇر» دەپ ايتۋ ءۇشىن ويدان شىعارعان، ونى سو كۇيىنشە قابىلداي سالدى. اناۋ بەردەش دەگەن بولعان، وتە قانىپەزەر، وتىرىكشى. تاكەجاننىڭ ۇلى ءازىمباي، ءالىمبايدىڭ ۇلى بەردەش. كەيىن قىتايعا كەتكەن، سودان قايتىپ كەلگەندە اۋەزوۆ كورىپ شوشىپتى: «سەن ءالى ءتىرى مە ەدىڭ؟» دەپ ءوڭ-تۇسى قاشىپ. جاڭاعى وتىرىك دەرەكتەر وسى بەردەشتىڭ ايتۋى بويىنشا بولعان. ونىڭ ايتقانى تۇگەل وتىرىك.

م.ماعاۋين «مەن» اتتى مەمۋار حامساسىنىڭ ءبىرىنشى تومىندا ادەبيەتكە اۋەس، جازۋعا ىنتالى جاستارعا وقۋعا ءتيىس اۆتورلاردىڭ، كىتاپتاردىڭ ءتىزىمىن ايتادى، ودان بەرى دە شيرەك عاسىردان ارتىق ۋاقىت ءوتتى، ەندى «سول ءتىزىم جاڭاردى ما؟ تىڭنان قوسىلعان اۆتورلار بار ما؟» دەپ سۇرادىق.

ودان كەيىن ءالى ۇلكەن ادەبيەت جاسالعان جوق. فرانسۋز ادەبيەتى 1940 جىلدارى، امەريكا ادەبيەتى 1970-80 جىلدارى، جاپون ادەبيەتى 1980-90 جىلدارى، لاتىن امەريكا ادەبيەتى دە سول كەزدە داعدارىسقا ۇشىرادى. بولدى، شەگىنە جەتتى، ارى قاراي دامىعان جوق.

اڭگىمەنىڭ ەندىگى ءورىسى – جازۋشىنىڭ اتاسى ماعاۋيا اقساقالعا قاراي اۋىستى. دەنى بۇعان دەيىن جازعان، ايتىلعان اڭگىمەلەر، ءبىراق سونىڭ ءبارىن اسا ءبىر تەبىرەنىسپەن، ىركىلىسسىز ايتىپ شىقتى.

ءتورت جاسىمدا اتام ماعان اشارشىلىق تۋرالى اڭگىمەلەر ايتاتىن. 1944 جىل يۋن ايىندا كوشتىك. جەزقازعانمەن شەكارالاس قارقارالى جاققا. 1932 جىلى حالىق قىرىلىپ قالعان. 200 شاقىرىم جول جۇردىك. سول كەزدە «مال باسىن كوبەيتۋ كەرەك» دەگەن ساياسات بولسا كەرەك، ون مىڭ قوي، جيىرما شاڭىراق ءۇي بولدى. ۇلكەن اكەم فەرما باستىعى بولاتىن، كوشتى الىپ ءجۇردى. 14 كۇن كوشتىك. جان جوق، تۇندە قاسقىرلاردىڭ ۇلىعانىن ەستيمىز، مىڭداعان كيىكتىڭ ولگەنىن كورەمىز. سوندا اتام ءتورت جاستاعى ماعان ۇلكەن كىسى سياقتى اڭگىمە ايتادى. «مىناۋ جوبالاي دەگەن اتاڭ، اناۋ ءشۇرشىت دەگەن اتاڭ» دەپ ءبارىنىڭ باسىنا قۇران وقيتىن، اسىرە دىنشىلدىگى جوق، ءبىراق ارۋاققا سەنەتىن. سودان كوشىپ، جاز ورتاسىندا قاراۇڭگىر دەگەن جەرگە كەلدىك. قاراۇڭگىر دەيتىنى وڭتۇستىك، سولتۇستىك توڭىرەگى تۇگەلدەي تاۋ، بوران سوقپايتىن تىنىش جەر. ءازىمباي دەيتىن بايدىڭ (ءوزى جاقسى اقىن بولعان) قىستاۋىن جوندەپ قوندىق. ءالى ەسىمدە پەشتىڭ مويىنى بۇزىلىپ قالعان ەكەن، اتام سونى جوندەدى. سوسىن قارا قي قالاپ، وت قويىپ ەدى تارتىپ، جانىپ كەتتى. اتام كوڭىلدەنىپ ءان ايتتى. بالۋان شولاقتىڭ «عالياسىن». سوندا «عاليانىڭ قولىندا بۇيدا پىشاق» دەگەندى مەن «بيداي پىشاق» دەپ ەستىپ: «بيداي پىشاق» دەگەنى قالاي بولادى ەكەن دەپ ويلاعانىم ەسىمدە. تاعى بىردە جازعىتۇرىم «انا ءبىر جەر وتتى ەكەن، توبىلعىنىڭ ارعى جاعىنا ات ارقاندا» دەدى. سوندا قالاي وت بولادى دەپ ويلادىم، ءتۇسىندىم «ءشوبى مول» دەگەن ءسوز ەكەنىن، ءبىراق توبىلعىنىڭ ارعى جاعىنا جۇگىرىپ بارىپ وت جوق پا ەكەن دەپ قاراپ كەلدىم.

اتام جولىمنىڭ اشىق بولاتىنىن ءبىلدى، سونشالىق سەندى ماعان. سونىڭ ءبارى ميعا قونعان، مەنىڭ قانىممەن بىرگە، تۋمىسىممەن بىرگە جاراتىلعان. سوۆەت وكىمەتىنە دەگەن وشپەندىلىك، جەككورۋشىلىك، قازاقشىلىق وسىنىڭ ءبارى تاربيەدەن ەمەس، تۋعان كەزدە اداممەن بىرگە بولاتىن بولۋى كەرەك. كەيىن وزگەرمەيدى، ال جولاي العاندار اينىپ، ساتىپ كەتەدى.

«الاساپىرانعا» دەيىن مەنىڭ جازعاندارىمدى بىردە-بىر ادەبيەتشى، سىنشى، جازۋشى مويىنداعان جوق. مەن ورتادان تومەن، ەسەپتە جوق ادام بولدىم. «الاساپىران» شىققان سوڭ توقتاتۋ مۇمكىن بولماي قالدى. ونىڭ ءتىلى، سۋرەتتەۋى ءبارى دە باسقاشا. ءقازىر ەندى جۇرت جاپپاي وقىپ، وعان دا ۇيرەندى. سوندىقتان جازاتىن ادام ەشكىمگە قاراماۋ كەرەك، ەشكىممەن ەسەپتەسپەۋ كەرەك.

اڭگىمە ءسال سايابىرسىعان ءبىر تۇستا، جازۋشىنىڭ كابينەتىنە كىرىپ شىقتىق. مانا ايتقانداي، جول جاق قابىرعا تۇتاسىمەن شىنى اينەك، ءتور جاققا شاعىن، جيناقى ديۆان قويىلعان. كابينەتتى كورسەتىپ جۇرگەن اپامىز «ديۆاندى جيناپ تاستايىق، بولمەنى تارىلتىپ تۇر» دەپ ەدىك قارسى بولدى، «شارشاعاندا توقاي تەمىردى (نەمەرەسى) ويناتىپ، وسىندا جانتايىپ تىنىعامىن» دەپتى. كەمەرگە كەلگەننەن كەيىن ارنايى جازۋ ۇستەلىن، شاعىن كىتاپ سورەسىن ساتىپ الىپتى. ۇستەل دا، سورە دە بەتىندە اقشىل سىزىعى بار قوڭىر اعاشتان جاسالىپتى. ۇستەلدىڭ ۇستىندە بىرنەشە كىتاپ، اق پاراق، بۇرىنشا بەتى قارا سىزىقتى اق ماتامەن جابىلعان ماشەنكا تۇر. ءبۇل، بالكىم، 1963 جىلى ساتىپ العان «توقتاۋسىز جۇمىس جاساپ كەلە جاتقان» «وليمپيا» دەگەن ادەمى ىقشام ماشىڭكەسى» بولار! جازۋشى كەمەرگە كوشىپ كەلگەلى ۋاقىت بولعان جوق. «التىن وردادان» كەيىن تىنىقتى، دەم الدى، ازىرگە ءبىز بىلەتىن وسىندا جازىلعان شىعارماسى «باۋىرساق». كوكىرەگىندە قانشاما سيۋجەت، قانشاما شىعارما سامسىپ تۇر، قۇداي قۋات بەرسە، ءالى تالاي شىعارما وسى كابينەتتە دۇنيەگە كەلەر.

ءسوز اراسىندا ەكى رەت اس ازىرلەنىپ، تاباق تارتىلدى. ەكى قايىرا شاي قۇيىلدى. اقىرى قاس قارايعاندا جازۋشىمەن قيماي قوشتاسىپ، جولعا شىعۋعا قامداندىق. داستارقان ۇستىندە ەلدىڭ، جەردىڭ اماندىعىن، ساۋلىعىن تىلەپ باتا جاسادى. ءارقايسىمىزدىڭ ماڭدايىمىزدان يىسكەپ قوشتاستى. سىرتقا بەتتەپ بارا جاتىپ ارتىما قارادىم. ول قولىن ءالى بۇلعاپ، بىزگە قاراپ تۇر ەكەن، ءجۇزى سونداي جىلى، جۇمساق جىميىس، ال كوزى الاكەۋىمدە انىق كورىنبەدى. ەڭ سوڭىندا قولىن بۇلعاعان كۇيى «ەلگە، جۇرتقا سالەم ايتىڭدار» دەدى، داۋىسى ءسال قارلىعىڭقى ەستىلدى.

P.S. كەشە م.ماعاۋين 84 جاسقا تولدى. ءوزى جازۋىن ۇلگى تۇتقان اتاقتى تولستوي مەن گەتەنىڭ جاسىنان دا استى. ءتاڭىرى قالامگەرگە ۇزاق عۇمىر بەرسىن. جازۋشىنىڭ «شيپالى اراسان» دەيتىن حيكاياتى بار. گەتە ءومىرىنىڭ سوڭىنداعى ماريەنبادتا وتكەن ءماندى ءبىر تۇسىن بەينەلەيتىن. سوندا ايتادى: «گەتەگە كۇش بەرگەن، قايتا جاسارتىپ قۋات قۇيعان – مارينبەت ەمەس – دەدىم. – شيپالى اراسان – الىپتىڭ ءوز كوكىرەگىندە. تاڭىردەن باستاۋ العان. ءيا، سارقىلماس قاينار بۇلاق. ۋاقىت وزعان سايىن شالقىپ، مولىعا بەرەدى. ءومىرىنىڭ ورتاڭعى كەزەڭىندە ايدىندى دارياعا اينالادى. اقىرى، ادامزات مادەنيەتىنىڭ مۇحيتىنا قۇيىپ تىنىم تابادى...» دەپ. ءدال وسى ءسوزدى جازۋشىنىڭ وزىنە قاراتا ايتقىمىز كەلەدى. قالامگەر وسى ۋاقىتقا شەيىن پراگادا تۇردى، امەريكادا ءومىر ءسۇردى. ەندى، مىنە، تۇرىك ەلىنە، كەمەرگە كەلدى. ماعاۋين قايدا جۇرسە دە كوكىرەگىندە قازاق دەيتىن ۇلتتىڭ ارمان-مۇراتى قايناپ جاتتى. قايدا جۇرسە دە الاشقا ءسوزى جەتتى.

انتاليادان اتتاناردا جۇرەگىمىز شىم ەتتى. ۇشاق باياۋ جورعالاپ كەلىپ، تىك شانشىلا كوككە كوتەرىلدى. استىدا قاراۋىتىپ جەر ورتا تەڭىزى، مۇنارتىپ تۇرىك توپىراعى قالدى. ءبىز ىشتەي دۇعا ەتىپ، «ءتاڭىرى توبەسىنە تۇتىپ، جوعارى كوتەرسىن» دەپ تىلەدىك.

جاقسىلىق قازىمۇرات ۇلى

الماتى – انتاليا – كەمەر – الماتى