InfoHub Logo

بەس تۇلىك مالىمىز بار — ءبىرى شوشقا،

جايامىز تابىنىمەن، ءبولىپ قوسقا...

كولحوزداسۋ كەزەڭىندەگى حالىق ولەڭى.

— شوشقا ءبىزدىڭ اۋىلعا تىڭ كوتەرۋ ناۋقانىمەن بىرگە كەلدى، — دەپ باستادى ءوزىنىڭ اڭگىمەسىن ءبىر زامانداعى زووتەحنيك، كولحوز باسقارماسى، كەيىندە بىرگادى، بۇگىنگى اۋىلدىڭ جاسى ۇلكەن اقساقالى قابەن. — ءيا، اۋەلى تىڭ كوتەردىك. تاۋ ىشىندەگى ءبىزدىڭ كولحوز ەڭ سوڭىنان. اۋدان ەسەبىمەن العاننىڭ وزىندە. جوعارىدان بەرىلگەن جوسپار — ەكى مىڭ گەكتىر. بىزدە مىڭ ەمەس، ءمىليون جەر بار، ايتكەنمەن، ەگىسكە جارامدى ەكى ءجۇز شىقپايدى. ءبىراق جارلىقتى ورىنداۋ كەرەك. تاۋ باسىن، شاقا تاستى اۋدارا المايسىڭ، بەتەگەلى بەتكەي، جۋساندى قىرات — تۇرەننىڭ ءتىسى ءتورت ەلى باتاتىن جەر تۇگەل، ۇساق تاسى مەن سارى توپىراعى ارالاسىپ، ويىلىپ-ويىلىپ، ۇزاعىنان، جالپاعىنان جىرتىلدى. وعان قانشاما تۇقىم — ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تارىعىپ وتىرعان جۇرتىن جارىم جىل اسىرايتىن پالەنباي توننا تازا بيداي سەبىلدى. ارينە، ءوز كۇشىمىزبەن ەمەس. ءجۇز توقسان شاقىرىم جەردەگى نارىننان، ودان دا ارعى، تەحنيكاسى مول، الدەبىر اۋدان، وبلىستاردان، راس بولسا، ءتىپتى، سوناۋ قيىر باتىستاعى رەسپۋبليكالاردان كەلگەن ورىس، ۋكراين، بەلورۋس جىگىتتەرى مەن قىزدارى. ىشقىنعان، دارىلداعان قانشاما تراكتىر، اجال تىستەرى اقسيعان سوقا، تەمىر ەمشەگىمەن جەر سىزعان سەپكىش، تاعى سونشاما مايشى، سۋشى، جۇكشى ماشينالارىمەن. جىرتتى، سەپتى، كەتتى. ارادا اي وتكەندە كەشەگى جۋساندى قىر، بەتەگەلى بەل — بۇگىنگى جۇت سوققان تاقىر توپىراققا بەس قىلتاناق شىقتى. ءار جەردەن ءبىر شالىنعان كوك ساباقتاردى ساناپ الۋعا بولار ەدى. جاز جاڭبىرلى بولعاننىڭ وزىندە بويى قارىس سۇيەمنەن اسپادى. كۇز ءتۇستى، كۇزبەن بىرگە شۇبىرا ءتىزىلىپ، سوناۋ نارىننان، ودان دا ارعى اۋدان، وبلىس، رەسپۋبليكالاردان اراندارى اشىلعان بەس، ون، جيىرما كومباين كەلدى. اتىز-اتىزعا ءبولىنىپ، استىق جيناۋعا كىرىستى. اتاسىنىڭ باسى. ويدىم-ويدىم، ونىسىنىڭ ءوزى سەلدىر، ءار ماساعىندا بەس-التى عانا ءدانى بار بيداي كومبايننىڭ تىسىنە بىردە ءىلىنىپ، بىردە ىلىنبەيدى. توپىراق قاۋىپ، تىرىلداپ جاتقانى. ەرتەدەن كەشكە دەيىن ءبىر بۋنكەرگە جەتپەيدى. ونىسىنىڭ ءوزى بيداي مەن تاس ارالاس. ارشىپ الۋ مۇمكىن ەمەس. نە كەرەك، ونشاقتى كۇندە بارلىق "استىعىمىز" جينالىپ ءبىتتى. وسىمەن ءبىرجولا بىتكەن شىعار دەپ ەدىك. كەلەر جىلى تاعى دا ەرتە كوكتەمدە قارا قارعاداي جاپىرلاپ جەتتى، شاتىر تىگىپ، ماي توگىپ، بۇكىل اڭعاردى بوقتىق پەن ايقاي، ءشالدىر-شۇلدىر سوزگە تولتىرىپ، وتكەن جىلعى شارۋاسىن باستادى. جىرتتى، سەپتى، كەتتى، كۇزدە تاعى دا توپىراق قاپتى. ارعى جىلى، ودان سوڭعى جىلداردا دا. سوقىر ءدان ءتۇسىم جوق. ال شىعىن شاش ەتەكتەن. ەڭ ۇلكەن سور — قاراساڭ كوز توياتىن قايران جەردىڭ شاڭ-توزاڭى شىققان قۋ توپىراققا اينالعانى. ءبىراق "تىڭ كوتەرۋ" جوسپارى ارتىعىمەن ورىندالىپ جاتسا كەرەك. اقىرى، ايقاي سايابىر تارتىپ، ناۋقان بوساڭسىعان كەزدە، ونشاقتى جىلدان سوڭ ارەڭ توقتاتتى عوي. ءوزىڭ دە كورگەن شىعارسىڭ، — دەدى ماعان قاراپ. — بايقوشقاردىڭ وزەنىمەن، جوعارى ورلەپ جۇرگەندە، قارا جولدىڭ وڭ قاباعى، وزەن جاق — قالىڭ كودە، ال سول قانات — ءۇشقىزىلدىڭ تاۋى، ودان ارعى بۋراتيگەننىڭ ەتەگى — كوز كورىم جەر — ءولى دالا، تاپ-تاقىر، قاڭباق پەن قۋرايدىڭ ءوزى سيرەك. مىنە، ەلۋ جىل بولدى، وڭالاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. مۇمكىن، بەس ءجۇز جىلدا وڭالماس، — دەدى.

- اڭگىمەمىز شوشقادان باستالدى، — دەدىم مەن، اقساقالدى وزىمە بەلگىلى جاعدايدان بەيمالىم حيكاياعا قاراي يكەمدەپ.

شىندىعىندا، شوشقا ماسەلەسى اياق استىنان كوتەرىلگەن. مەن ەلدىڭ بۇگىنگى جاعدايى، تۇرمىس-احۋالى، نارىققا، جاڭا زامانعا يكەمدەلۋى تۇرعىسىندا كەڭەسپەك ەدىم. اقساقال سەبەپ، سالدار جوق، بىردەن شوشقا تارابىنان باستاعان. ەندى شەتى كورىنگەن اڭگىمەنىڭ ءمانىسىن ءبىلۋ كەرەك ەدى.

— ءيا، شوشقا… — دەدى اقساقال. — ءبارى ءبىر ناۋقاننىڭ كورىنىسى عوي. ءيا. سول، جەر جىرتۋ جاڭا باستالعان كەزدە… جوق، كەلەر جىلى. مەن جاس ەدىم، جيىرمادان جاڭا اسقان، تالعاردىڭ اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكۋمىن ءبىتىرىپ كەلگەم، اگرونوم ماماندىعى بويىنشا. ءبىراق تىڭ كوتەرۋ ناۋقانىنا بايلانىستى، وبلىستان جوعارعى ءبىلىمدى ورىس اگرونوم كەلىپ، ەكى كىسىگە شتات جوق، مەنى ۆەتەرينار — كولحوزدىڭ مال دارىگەرى قىزمەتىنە بەكىتتى.

— قالايشا؟.. — دەيمىن.

— سولايشا. وقىعان، تەحنيكۋم بىتىرگەن اتىم بار عوي. مەنەن بۇرىن وسى اۋىلدىڭ ءبىر شالى اتقارىپتى. ارينە، ءقارادۇرسىن ەمەس، مالعا قاتىستى اۋرۋ-سىرقاۋ، قازاقى ەم-دوم جايىن جاقسى بىلەتىن ءبىر اعامىز. ارنايى ءبىلىمى جوق، شالاساۋات شالدى ديپلومدى مامانمەن الماستىرسا نەسى بار؟..

— قيسىندى، — دەدىم مەن. –ماناعى قۋ تاقىردى ون جىل قاتارىنان جىرتقانمەن سالىستىرعاندا.

— ءقازىر كورەسىڭ، — دەدى، — قايسىسىنىڭ قيسىندىراق ەكەنىن…

ساقالىن سىلاپ، جىميا بەرە از عانا بوگەلدى. مەن اۋىلدىڭ كەيىنگى، كەيىنگى ەمەس، جاڭادان شىققان شالدارىنا تاڭىرقاي قارايتىن ەدىم. بىزدەن اسسا ءبىر مۇشەل، ايتپەسە بەس-التى-اق جاس ۇلكەن. مەكتەپتە وقىعان. جوعارعى ءبىلىم السىن، الماسىن، جاڭا زامان، جاڭا اۋىلدا تىرشىلىك كەشكەن. بار بولمىسى ەسكىلىكتەن اۋلاق. اقىرى، زەينەت جاسىنا جەتىپ، مىندەتتى جۇمىسىن تاستاپ، دەمالىسقا شىققان. ءبىر-اق كۇندە باياعىنىڭ شالىنا اينالىپتى. ءوتىپ كەتكەن، ەستەلىككە اينالعان اكەلەرى مەن اعالارىنىڭ ورنىن باسىپ. İشتە بۇعىپ جاتقان قازاقشىلىق، ەسكىلىكتى مەنتاليتەت سىرتقا تەۋىپ، بەتكە شىققان.

مەن دە ەرىكسىز جىميسام كەرەك.

— ەستىمەگەن اڭگىمەڭ سياقتى، — دەدى قابەكەڭ. — ول كەزدە سەن وقۋعا كەتكەنسىڭ. سودان ءبىرجولا كەتتىڭ عوي، اندا-ساندا كورىنگەنىڭ بولماسا…

اقساقال جانقالتاسىنان ۇشكىل، قوڭىر-جاعال ءمۇيىز شاقشاسىن الىپ، ناسىباي اتتى.

— ناسىبايعا قالاي قارايسىڭ؟ — دەدى سوسىن، شاقشاسىن مەزىرەتسىز، قايتادان قالتاعا سالۋدى ىڭعايسىز كورسە كەرەك. — تەمەكىدەن جاقسى…

— مەن تەمەكى تارتپايمىن، — دەدىم. — ناسىباي… ويدا بار ەدى، مۇرسات كەلمەدى. بابى قيىن، شارۋاسى كوپ…

شىندىعىندا، كەزىندە مەنى توقتاتقان — بابى دا، قيىندىعى دا ەمەس. سۇيەككە سىڭگەن قانداي دا ءبىر عادەت — ەرىكسىز قۇلدىقتىڭ ءبىر ءتۇرى، ونسىز دا قيىن ومىرگە قوسىمشا سالماق تۇسىرمەك.

— ءبارى دە مويىنداۋعا بايلانىستى، — دەدى اقساقال. — بەينەتىنە ساي يگىلىگى دە بار. كوڭىلىڭ حوش، شارۋاڭ تۇگەل كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە… مىنە، — دەدى اۋزىن اشىپ، ءسال-پال سارعايعان، ءبىراق ءبۇتىن، تابيعي، قاتار-قاتار تىزىلگەن تىستەرىن كورسەتىپ. — بار ءتىسىم امان. جەتپىستى ەڭسەرگەن جاسىمدا…

— بىلەم، — دەدىم. — اتام دا ناسىباي اتىپ ەدى. سەكسەن التى جاسىندا، وتىز ەكى ءتىسى ءبۇتىن كەتتى.

— ءيا، اتاڭ… — دەدى قابەن اقساقال جادىراپ. — ناسىبايى وزگەشە بولاتىن. جاپىراق تەمەكىگە قىلشانىڭ كۇلىن ۇستەيدى. قالاعان كىسىسىنە عانا شاقشاسىن ۇستاتادى. اۋىلداعى ەڭ جاس ناسىبايشى ماعان توقتاۋ جوق ەدى. سول ادەتپەن ءبىر كۇنى ناسىبايعا كەلسەم، شاقشاسى نە، قولىمدى الىپ، امانداسپاي قويدى. بۇكىل اۋىل سىرتىمنان كۇلسە، سەنىڭ اتاڭ كوپە-كورنەۋ جيرەنىپ تۇر...

— قالايشا... — دەدىم. — نەگە؟

— شوشقانىڭ كەسىرى، — دەدى قابەكەڭ ىرجيىپ. — ايتەۋىر ۇيدەن ايداپ شىقپاعانىنا ءتاۋبا. ال الدەقالاي كەلە قالعان كادەندى بوساعادان اتتاتپاعان...

— كىم، كىم؟ — دەدىم مەن، سونداي ءبىر ءمۇساپىر شال بولعانى ەسىمە ءتۇسىپ. ايتكەنمەن ەشتەڭە ۇقپاعان ەدىم.

— كادەن. شوشقاشى كادەن... ءبىزدىڭ اۋىلدا العاش رەت شوشقا باققان كىسى. تىلەنىپ ەمەس، امالسىزدان، تارشىلىقتان...

— سونىمەن، — دەدى، — ءبىزدىڭ جاققا كەشتەتىپ جەتسە دە، تابانداپ ورنىققان "تىڭ كوتەرۋ" ناۋقانىنىڭ ەكىنشى جىلى. اۋدان ورتالىعىندا اۋىل شارۋاشىلىعى اكتيۆىنىڭ ۇلكەن جينالىسى بولدى. وبلىستان ارنايى ۋاكىل كەلىپتى. اۋدان باسشىلارى، ءبىزدىڭ ىرىلەنگەن توعىز كولحوزدىڭ بەتكە شىعارى تۇگەل. باياندامانى رايكومنىڭ ەكىنشى سەكرەتارى جاسادى. ءسوز ءمانىسى — وسىدان ءبىر اپتا عانا بۇرىن الماتىدا بىزدەن دە ۇلكەن جيىن ءوتىپتى. قازاقستانعا ارنايى ساپارمەن كەلگەن حرۋششيەۆ، ەسىمدە جوق، الدە ستاديوندا، الدە يپپودرومدا، مىڭ سان حالىق الدىندا سويلەيدى عوي. ءوزى قىپ-قىزىل ماس. ارينە، كەيىنگى اڭگىمە. انىعى — كەزەكتى تاريحي ءسوزىنىڭ ءبىر تۇسىندا حالىقتار بىرلىگىنىڭ ايقىن، ناقتى كورىنىسى رەتىندە جىلقى ەتىنە شوشقا مايىن قوسىپ جاسالعان "دوستىق" دەيتىن كەرەمەت شۇجىق شىعارۋعا نۇسقاۋ بەرەدى. شيكىلەي جەيتىن، جۋان كولباسا عوي كادىمگى. جىلقى بولار، سيىر بولار، قايتكەندە دە شوشقانىڭ مايى مولىنان قوسىلعان. ەندى دانالىق نۇسقاۋدى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك ەكەن. تەك شۇجىق قانا ەمەس، شوشقا مايى، شوشقا شارۋاشىلىعى تارابىندا.

"كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس سەكرەتارى، دۇنيەجۇزىلىك يمپەرياليزمگە قارسى قايتپاس، قايسار كۇرەسكەر، الەمدەگى باياندى بەيبىتشىلىك جولىنداعى تاباندى تۇلعا، بەس قۇرىلىقتاعى ءۇش ميلليارد حالىقتىڭ بار ءۇمىتى مەن سەنىمىن ارقالاعان جانە اقتاپ وتىرعان ءبىزدىڭ سۇيىكتى نيكيتا سەرگەيەۆيچ حرۋششيەۆ جولداستىڭ اقىلگوي كەڭەس، كەمەڭگەر نۇسقاۋلارىن تىكەلەي ءارى ناقتى باسشىلىققا الا وتىرىپ، ءبىزدىڭ، سوسياليزم ورناتىپ بولىپ، ەندى كوممۋنيزمگە قاراي العا باسىپ بارا جاتقان بۇلعىرتاۋ اۋدانىنىڭ ەڭبەكشىلەرى دە تىنىمسىز ورلەۋ ۇستىندە تابىستان تابىسقا جەتە بەرمەك. وتكەن كەمىستىكتەردىڭ ورنىن تولتىرىپ، جاڭا بيىك، سونى ورىسكە شىقپاق. وسى ورايدا، اۋدان شارۋاشىلىقتارىنداعى مال باسىن ارتتىرۋ جانە بۇرىن ارمان ەتپەگەن جاڭا ونىمدەرگە جەتۋ ءۇشىن بەسىنشى تۇلىككە يەلىك جاساۋىمىز كەرەك، جولداستار! كۇنى وتكەن، كەلمەسكە كەتكەن فەوداليزمنىڭ ءتورت تۇلىكپەن عانا قالعان تار شەڭبەرىنەن شىعىپ، بەسىنشى تۇلىك — شوشقا جانۋاردى باعىپ-قاعىپ، مولىنان وسىرۋگە قول جەتكىزەيىك! پارتيا نۇسقاۋ بەردى، ءبىزدىڭ مىندەت — قالتقىسىز ورىنداۋ! İسكە ءسات، جولداستار!" — سالتاناتتى بايانداما وسىنداي ناقتى مىندەت جۇكتەگەن كوتەرىڭكى ۇرانمەن اياقتالدى.

بۇدان سوڭ، ادەپكى ءتارتىپ بويىنشا، بىرنەشە كىسى سويلەۋگە ءتيىس. الدىنالا دايىندالعان، سوزدەرىن قاعازعا جازىپ بەرىپ، ەكى قايتارا تەكسەرۋدەن وتكىزگەن ءۇش-تورت كولحوز باستىعى كەزەگىمەن مىنبەگە شىقتى. ورىندايمىز، الامىز، باعامىز، دەر كەزىندە بەرىلگەن دانا نۇسقاۋ، قۋانىشتىمىز دەپ، ەجىكتەپ جاتىر. الدىڭعى بايانداما، كەيىنگى سوزدەردى تىڭداپ وتىرعاندا مەكتەپتە ماداقتاپ وقىتقان ءبىر اڭگىمە، سوعان سايكەس، ارنايى جاتتاتقان ەكى اۋىز ولەڭ ەسىمە ءتۇسىپ، "تالپاق تاناۋ" بىزگە دە جەتتى دەپ، الدە مىسقىل، الدە كەكەسىن، جايباراقات جىميىپ وتىرعام. سوزگە جازىلماعام، ونداي قۇرمەت تيەر دارەجەگە جەتپەگەم. جۇرتتىڭ ءبارى، ءتىپتى، مىنبەدەگى شەشەندەردىڭ ءوزى ابىرجىعان، تاڭىرقاعان، ەكى داي سەزىمدە. ءبارىنىڭ دە ءجۇزى سالعىرت. ءسىرا، ءماز بولىپ وتىرعان جالعىز مەن. كەنەت... وبلىستان كەلگەن، رايكومنىڭ بايانداماشى جانە باسشىسى — ەكى حاتشىنىڭ ورتاسىندا نايقالعان دوكەي ۋاكىل ءۇشىنشى مە، ءتورتىنشى مە، قاتاردا، كوپشىلىك ىشىندە قامسىز، ەلەۋسىز وتىرعان ماعان قاراپ ساۋساعىن شوشايتتى. "مىنا جاڭا تالاپ جاس جىگىت سويلەسىن!" — دەدى.

ساسقالاقتاپ ورنىمنان تۇردىم. جەتەلەپ سۇيرەگەندەي، مىنبەگە شىقتىم. سوسىن... الدىم — تۇماندانا تولقىپ، جىپىرلاعان حالىق؛ تاناۋلارى ساڭىرەيگەن، كوزدەرى باقىرايعان — توعىز كولحوزدىڭ بارلىق باسشى، قوسشى، وزاتى. تەڭسەلىپ تۇرىپ قالسام كەرەك، "جاڭا نە ويلاپ، نەمەنەگە ماساتتانىپ وتىردىڭ؟ — دەپ سۇرادى ۋاكىل. — مەنىڭ بايقاۋىمشا، — دەدى كوپشىلىككە قاراپ، بۇل — جاڭا زاماننىڭ جاس مامانى، بەسىنشى تۇلىكتىڭ ءمان-جايىن جاقسى بىلەتىن زووتەحنيك بولسا كەرەك."

ءسويتىپ، دەس بەرگەندە، ايتار ءسوزدى ۋاكىلدىڭ ءوزى اۋزىما سالعانى. اعىلدىم دا كەتتىم. اۋەلى جاتتاندى ولەڭ. سودان سوڭ جادىمدا ايرىقشا تاڭبالانعان اڭگىمەنىڭ ءوزى. سوڭعىسىن مىسال رەتىندە، ىقشامداپ ايتتىم. تيەسىلى قورىتىندى — وڭاي ەدى. "بۇل شوشقا جانۋار قازاق ءۇشىن ايرىقشا قۇرمەتتى بەسىنشى تۇلىككە اينالۋعا ءتيىس. ءبىز — ورىس بار، ورمان بار، ءبارىمىز دە سوۆەت ادامىمىز دەيمىز. ءقازىر ورىستار جىلقى ەتىن جەيتىن بولىپتى. ەندەشە، ءبىز نەگە شوشقا ەتىن تەرىس كورۋىمىز كەرەك؟ ۇلى ورىس حالقىنىڭ سۇيىكتى اسى — ءبىز ءۇشىن دە قاستەرلى. تەك ۇلى ورىس حالقى عانا ەمەس. دۇنيەدەگى ەڭ وقىعان، الدىڭعى قاتارلى جۇرتتار — اعىلشىن، يسپان، فرانسۋز — تۇگەل شوشقا ەتىن جەيدى، شوشقانىڭ ءسۇتى... ءاي... ەتى... ەتىنەن نەشە ءتۇرلى تاعام جاسايدى، سوندا شوشقادان جيىركەنىپ، ارتتا قالاتىن ءبىز كىمنەن كەمبىز! جوق، ءبىز بەيبىتشىلىك سۇيگىش الدىڭعى قاتارلى ادامزاتپەن، ونىڭ ىشىندە ۇلى ورىس حالقىمەن بىرگە بولامىز!" — دەپ اياقتادىم ءسوزىمدى.

باسى كىبىرتىكتەپ، ورتاسى كوتەرىلىپ، اقىرى سەلدىرەگەن قول سوعۋ. ال قۇرمەتتى پرەزيديۋم مەيلىنشە ريزا سياقتى. وبلىستان كەلگەن ۋاكىل مەن مىنبەدەن تۇسە بەرگەندە توقتاتتى. "جاقسى سويلەدىڭ، جاس مامان، — دەدى. — تەك... اعىلشىن، امەريكان، فرانسۋز يمپەرياليستەرىنىڭ وقۋ-توقۋى... سوعىس ماقساتىنا، ەڭبەكشى تاپتى قاناۋ جاعىنا عانا باعىتتالعان. ولاردىڭ اسىل تۇقىمدى شوشقا وسىرە الاتىنى راس. ءبىراق سول شارۋاشىلىق ناتيجەسى، ودان تۇسەتىن بارلىق كىرىس، بۇكىل ءوندىرىس اتاۋلى تەك ءبىر-اق ماقساتقا — الەمدەگى سوعىس ءورتىن تۇتاندىرۋ ماقساتىنا جۇمسالادى. وسىنى ۇمىتپاۋ كەرەك،" — دەدى بيازى جىميىپ. شوشقا شارۋاشىلىعى تۋرالى بايانداما جاساعان رايكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى باس يزەپ، ءسال-پال جوتكىرىنىپ بارىپ، تاعى ءبىر قاجەتتى ەسكەرتپە جاسادى. "ءيا. كاپيتال ەلدەرىندە ءبارى دە ۇستەم تاپ ءۇشىن. ەڭبەكشى جۇرتقا تۇك تە جوق. ماسەلەڭكي، قاراپايىم جۇرتقا الگى اسىل تۇقىمدى اعىلشىن شوشقاسىنىڭ سۇبەسى تۇگىلى سيراعى تيمەيدى!.." — دەدى ىرجيا كۇلىپ. "ول راس، — دەدى وبلىستىق ۋاكىل، وزىنە ۇستەمە جاساعان جەرگىلىكتى حاتشىعا قاباق شىتا قاراپ. — ال بىزدە ءبارى دە ەڭبەكشى تاپ ءۇشىن، سەندەر ءۇشىن..." ەكىنشى حاتشى تۇقىرا بەرە قول سوققان. ءبىراق ەشكىم قوستامادى.

مەن دە ءوزىمدى مەيلىنشە كىنالى سەزىنىپ، ورنىما كەلىپ وتىردىم. جۇرتتىڭ ءبارى مىسقىلداي، توسىرقاپ قاراعانداي كورىنگەن. ارتىق قىلام دەپ تىرتىق قىلعانىم كۇمانسىز. تەك وقىعان يمپەرياليستەر تۋرالى عانا ەمەس، بار سوزىمدە. راس، مىنبەگە قالاۋسىز شىقتىم. مەكتەپتە جاتتاتقان ساباقپەن عانا شەكتەلۋ كەرەك ەكەن. ارى قاراي ورشەلەنە دامىتپاي-اق، پارتيالىق شەشىمدى ماقۇلدايمىز، قوستايمىن دەپ تۇيىندەسە جەتىپ جاتىر عوي. ۇيات بولدى. سونىمەن قاتار ومىرلىك ساباق. نۇسقاۋ، قاۋلى جونىنەن، جاتتاندى سوزدەن ءبىر ەلى تايمايمىن. تاپتاۋرىن سوقپاقتان ءسال-پال اۋىتقىساڭ ءبىتتى — قالاي جاعىنساڭ دا جازىقتى بولىپ شىعادى ەكەنسىڭ.

اتاۋلى جيىنننان سوڭ ارادا اي وتپەي، ءبىزدىڭ اۋدانعا اسىل تۇقىمدى شوشقالار كەلە باستادى. كەڭسىرىكسىز تاناۋلارى تالپيعان، قامشى قۇيرىقتارى شيىرىلعان، بىتەۋ، جۋان مويىن، ءدۇم قابىرعا، ورتاسىنان كەسىلگەن ەمەن شوركەسىندەي، تاپالتاق، جۇپ-جۇمىر، دوپ-دومالاق، اپپاق شوشقالار. سىرتى تۇكسىز، تەرىسى جالاڭاش، ءبارى ءبىر قالىپتان شىققانداي، اجىراتىپ تانۋ مۇمكىن ەمەس. ايىر تۇياعىنان باسقا، ادال مالعا ۇقسايتىن ءبىر بەلگىسى جوق وزگەشە ماقۇلىق. ءار كولحوزعا بەستەن.

ءبىزدىڭ اۋىلعا بولىنگەن بەسەۋى دە مەگەجىن ەكەن. ياعني، تۇگەل ۇرعاشى. ءاي، مىنانىڭ ايعىرى قايدا دەيمىز عوي، بۇقاسى، ياعني ەركەگى، قابانى. قاراپ، تانىپ تۇگەندەگەمىز جوق، قاعاز بويىنشا. تىزىمدە بار، مۇندا كورىنبەيدى. İزدەۋىمىز — ازعانا شوشقانى تاقاۋ جىلداردا ەسەلەپ ءوسىرۋ مىندەتى قويىلعان. تۇگەل ۇرعاشى، قالاي وسەدى. سويتسەك، ءبىزدىڭ "جاڭا تۇرمىسقا" تيەسىلى قابان بۇقامىز كورشى "العاباس" كولحوزىنا اۋىسىپ كەتىپتى. نارىننان توپ-توبىمەن ۇلكەن ماشيناعا تيەپ اكەلىپ، بولىسكە سالعاندا ەركەك، ۇرعاشىسىن ايىرماعان عوي. بىزگە قاتارىنان بەس مەگەجىن، ولارعا ءۇش مەگەجىن جانە ەكى قابان. بىرەۋى بىزدىكى. قايتارىپ بەرىڭدەر، دەيمىز عوي. ايىرباستاپ. كەلىسپەدى. شوشقالارىڭدى قالاي قاشىرۋدى وزدەرىڭ ويلاپ تابىڭدار، اينالدىرعان ەكى ايعىر، بىرەۋى الدەقالاي جازىم بولىپ كەتسە، ەكىنشىسى بار، تۇقىمسىز قالعىمىز كەلمەيدى دەپتى. ياعني ءبىز تۇقىمسىز قالۋىمىز كەرەك. ءسوزىنىڭ ءجونى بار. ءبىزدىڭ ەكى كولحوز سوسياليستىك جارىستا بولاتىن. ەندى وزىپ شىقپاق. ءبىراق ولار ەمەس، ءبىز وزدىق. قاشان، قالاي قۇرساقتانعانىن كىم ءبىلسىن، ارادا ەكى اپتا وتپەي، شىلدەنىڭ باسىندا قاتارىنان قوزداپ... يششاي... قاتارىنان كۇشىكتەي باستادى. توپىرلاتىپ.

ايتپاقشى، بۇلاردىڭ كەلۋى، ورنالاسۋىنىڭ ءوزى ءبىر حيكايا. الگى جيىننان سوڭ "شوشقا فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى" دەگەن ەرەكشە مانساپ، پاي-پاي، قوسىمشا، جاڭا قىزمەت بەرىلگەن ماعان. كولحوزدىڭ زووتەحنيگى ءارى فەرما باستىعى. قوي ەمەس، سيىر، جىلقى، تۇيە ەمەس، شوشقا، اينالاسى بەس شوشقا بولسا دا جەكە فەرما. جانە ماعان بولىنگەن ەڭبەككۇن قالعان فەرما مەڭگەرۋشىلەرىنىكىنەن الدەقايدا جوعارى. اۋەلدە جۇرت تاڭىرقادى، ءوزىم كۇلدىم. سودان سوڭ، اۋىلعا داقپىرتى ەمەس، ءتىرى شوشقالاردىڭ ءوزى كەلگەندە شىنىمەن ابدىرادىم، بار كۇلكى كولدەنەڭ جۇرتقا كوشكەن. كۇلكى سولىقتاي كەلە مازاققا اينالدى، مازاق سولعىنداپ بارىپ، جيىركەنىشكە ۇلاستى. بۇرىن شوشقانىڭ اتىن عانا ەستىگەن، اسسا سۋرەتتەن عانا بىلەتىن اۋىل ادامدارى العاشقى كەزدە زووپارك كوشىپ كەلگەندەي، جاپىرلاي كورگەن. ماشينادان تۇسىرىلگەن بەتتە اۋىل شەتىندەگى ەسكى قورالاردىڭ بىرىنە اپارىپ قاماپ ەدى. سىنعان ەسىكتەن سىعالاپ، ۇڭىرەيگەن تەرەزەدەن قاراپ، ىشەكتەرىن تارتا تاڭىرقاپ، مۇرىندارىن باسا جيىركەنىپ، قايتكەندە دە ءماز بولعان. ەكىنشى كۇنى اۋىل اقساقالدارى، ىشىندە سەنىڭ اتاڭ دا بار، كولحوز باستىعىنا بارىپ، سۇراپ الماساڭ دا، موينىڭا العان مىنا دوڭىز حايۋاندى الىسىراق اكەت، ايتپەسە بۇل اۋىلدان ءبىز كوشەمىز دەيدى عوي. اۋەلدە مۇنداي ارتتا قالعان، ساناسىز قاۋىمعا رەنجىگەن باسقارما تەز جۇمسارىپ، ءىس ءمانىسىن ۇعىندىرادى. ەندى ءۇش كۇن شىداڭدار، اۋلاققا، دايىندالىپ جاتقان ارنايى فەرماعا اكەتەمىز دەيدى.

ونىسى راس. اسىل تۇقىمدى شوشقالاردىڭ اۋدان ورتالىعىنا جەتكەن حابارى تيەر-تيمەستەن مەن مىندەتتى ءارى جاۋاپتى قىزمەتىمە كىرىسىپ كەتكەم. كولحوز ورتالىعىنان قۇنان شاپتىرىم جەردە، وزەننىڭ جوعارعى اعىسىندا توعايلى، قامىستى، تابيعاتى باي، مىسىق دەگەن قىستاۋ بار ەدى. قوي فەرماسىنىڭ ءبىر پۋنكتى. ەندى شوشقا فەرماسىنا بەرىلدى، باسى ءبۇتىن، اۋماعى، اتىرابىمەن. مالشىمىز — ماناعى كادەن دەيتىن شال. قۇلاعى ساڭىراۋ، ءبىر كوزى سوقىر، جالعىزباستى بايعۇس. ءۇستى-باسى شوقپىت-شوقپىت، بىرەۋدىڭ وتىنىن جارىپ، بىرەۋدىڭ سۋىن تاسىپ، ءايتىپ-بۇيتىپ تىرشىلىگىن ايىرىپ جۇرگەن. وعان شاشكە دەگەن كەمپىردى قوستىق. قوسقاندا، ۇيلەندىرىپ ەمەس، كومەكشى قىلىپ. بۇل شاشكەمىز دە پاناسىز كىسى ەدى. تىم كارى ەمەس. قايراتى قايتپاعان، قىرىقتىڭ جۋان ىشىندە. سوعىس كەزىندە قاڭعىعان سىعاندارمەن بىرگە كەلىپ، اداسىپ، وسى اۋىلدا قالعان دا، ءبىرجولا تۇراقتاعان. اتى دا، زاتى دا بەلگىسىز. ءوڭى قوڭىرقاي. دەسە دە سىعانعا ۇقسامايدى. ءسىرا، سارت-ساۋان. ءوزى مىلقاۋ، يسالماس. بىرەۋدىڭ تەزەگىن تەرىپ، بىرەۋدىڭ بۇزاۋىن باعىپ جۇرەتىن. سوڭعى جىلداردا باسقارمانىڭ اۋىز ۇيىنە تۇراقتاپ ەدى، قىزمەتشى، كۇڭ ەسەپتى. جىميىپ كۇلمەيدى، ءۇن جوق، ءتىل جوق، ەكى كوزى جالتىرايدى دا تۇرادى. الدا-جالدا بىردەڭەگە رەنجىسە، "ءشا-شاش... كە... كە..." دەپ تۇتىعىپ قالاتىن. شاشكە ەسىمى دە سودان. مىنە، وسى شاشكە دە شوشقاعا شىعارىلدى. الگى كادەن ەكەۋىنەن قولايلى كىسى جوق ەدى. قولايىنان بۇرىن شوشقا باعۋعا كونەتىن.

سونىمەن، كولدەنەڭ شىعارىلعان ەكى مالشىعا كولحوز ارنايى اقشا ءبولدى، شىت جاڭا كيىندىردى، ءارقايسىسىنا تاۋلىگىنە ءتورت ەڭبەككۇن بەلگىلەدى، بۇل دەگەن — قاتارداعى ەمەس، وزات كولحوزشىنىڭ ەكى ەسە ۇپايى، سودان سوڭ بىرىنە ىمداپ، الدەبىر كىتاپتاعى شوشقانىڭ سۋرەتىن كورسەتىپ، ەكىنشىسىنە ايقايلاپ، پلاكاتتاعى حرۋششيەۆتىڭ سۋرەتىن نۇسقاپ، ءىس ءمانىسىن ۇعىندىردى. جوعارىداعى ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ تاپسىرماسى. سونداي، اسا ماڭىزدى شارۋا. باسقا ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيدى. تاڭداۋ وسى ەكەۋىنە تۇسكەن. مىنە، كيىندى، ءىشىندى. ەندى ءارقايسىنىڭ ءوز ءۇيى، ءوز داستارقانى، مەنشىكتى توسەگى بولادى، كىسى ەسىگىندە ەمەس، جەكە ءوزى عانا تۇرادى. اسىل تۇقىمدى اق قوي — باقىتقا، بايلىققا باستايدى. ۇقتى، ۇقپادى — كەلىستى. كەلىسپەسە، دالادا قالارىن اڭداۋى انىق ەدى.

اۋەلى ەكى مالشىمىزدى كوشىرىپ قوندىردىق. كوشكەندە، شاشكە سوقا باس، كادەندى شاڭىراقسىز شولاق سالداۋ، جارتى جابۋلى قارا كۇركەسىمەن. اعا شوپان، ياعني باس شوشقاشى — بۇرىنعى قويشىنىڭ ەكى بولمەلى تامىنا. كومەكشى شوشقاشى — بۇرىنعى كومەكشىنىڭ جاپسارلاس، ءبىر بولمەلى ۇيىنە. ەكى-ۇش كۇن وتپەي، ماشيناعا تيەلگەن مالدارى دا جەتتى.

اۋىلدا، جۇرت جاپىرلاپ جاتقاندا بۇلار اڭگىمەدەن سىرت قالىپتى. اۋەلگى، كىتاپتاعى سۋرەت ءمانىسىن جانە ۇقپاعان سياقتى. باعاتىن مالدارى اق قوشقار، الا تورپاق ەمەس، بىرىنەن ءبىرى زور، دۇمدەي بەس شوشقا بولىپ شىققاندا، ارينە، ەكەۋى بىردەي تىكسىنگەن. ءبىراق الارىن العان، كەلىسىمىن بەرگەن، بارار جەر، باسار تاۋى جوق، كونۋگە تۋرا كەلدى. ازدان سوڭ، يتشە قاپپايتىن، سيىرشا سۇزبەيتىن مومىندىعىن، باعىپ-قاعۋدىڭ ءجۇرىسسىز، بەينەتسىز ەكەنىن اڭداپ، ۇيرەنىسىپ كەتكەن. جانە تاماقتارى توق. قابىمەن ۇن، جاشىگىمەن جارما اپارىپ تاستاعانبىز. شوشقالار تۇراقتى مەكەنىنە كەلىپ جەتكەن كۇنى كابيناعا ءمىنىپ بارعان باسقارما تاقاۋ ماڭداعى قوي فەرماسىنان الدىرىپ، توقتى سويعىزدى. ءمۇساپىر ەكەۋ عانا ەمەس، قىزىلسىراپ جۇرگەن ءوزىمىز دە اجەپتاۋىر قاۋجاڭداپ قالدىق. سول كۇننەن باستاپ، فەرما-باستىق مەنىڭ دە قالتاما ازىن-اۋلاق اقشا تۇسە باستادى. وزدەرىن وزىق قانا ەمەس، تازا دەپ ەسەپتەيتىن ارىپتەستەرىمنەن بۇرىن. بەسىنشى تۇلىكتىڭ قۇدىرەتى.

ءبارىمىز دە كۇپتى ەدىك. باسقارما مەن فەرما باستىعى — اۋىلداعى ەكەۋىمىز عانا ەمەس، اۋدان اكىمدەرى تۇگەل. ارنايى ۋاكىل كەلىپ، جاي-جاپسارىمىزدى اڭداپ، ريزا بولىپ كەتكەن. ءبىزدىڭ دە كوڭىلىمىز ورنىقتى. شوشقا جانۋاردى باعۋ وڭاي كورىنگەن. ءورىسى قىسقا، جايىپ، سالپاڭداپ سوڭىندا جۇرمەيسىڭ. قوي قورانىڭ الدىنا، ۇزىن اعاش استاۋ ورناتىپ، س ۇلى مەن بيدايدى مولىنان توگىپ تاستادىق. سۋعا شىلاپ، ءبورتتىرىپ. تاڭەرتەڭ قورسىلداپ، ىرسىلداپ، قۇيرىقتارىن قايشىلاپ، راقاتتانىپ تۇرىپ تويىپ الادى. كۇنۇزاق ىرگەدەگى وزەن جاعاسىندا جاتادى. كەشكە قوراعا قامالادى.

ارادا اپتا وتپەي العاشقى شىعىنعا ۇشىرادىق. مەن فەرما باسىندا تۇرماعانمەن، تاڭەرتەڭ كەلىپ، كەش باتا ارەڭ قايتام. اسىل تۇقىمدى، بەرەكەلى بەسىنشى تۇلىكتى كوزدەن تاسا قىلما دەگەن قاتتى تاپسىرىس بار. سولاي، تۇپا-تۋرا كوز الدىمدا بولدى. ەڭ ۇلكەن مەگەجىنىمىزدەن قاپيادا ايرىلدىق. ۇپ-ۇشكىر، قىپ-قىزىل ءتىلى سالاقتاپ، اۋزىنان قويۋ، ارام سىلەكەيى شۇبىرىپ، جامباستاي توڭكەرىلىپ، قينالا ىڭىرانىپ جارتى كۇن جاتتى دا، جان ءتاسىلىم قىلدى. ءسىرا، كولدەنەڭ سىرقات ەمەس، بيدايدى كوبىرەك جەپ قويىپ، ءىشى كەپكەن. ءولدى. قالاي ولسە دە، ءبىز ءۇشىن ورنى تولماس قازا. قىزمەت تۇرىپتى، باس كەتۋگە مۇمكىن. قورقا-قورقا، قايتكەندە دە امال جوق، ولىك ۇستىندە، ارنايى بارىپ، باسقارماعا ماعۇلىم قىلدىم. شوشىپ كەتتى. كۇن باتپاعان، اپتىعىپ اتقا ءمىندى، جەلە-جورتىپ فەرماعا كەلدىك. قارىنى بۇرىنعىدان دا شەڭبىرەك اتىپ، ۇستىنە قارا شىبىن، كوك شىبىن ۇيمەلەپ، جانسىز جاتىر ەكەن. قوسىلا داۋىس سالساق تا قايتا تىرىلمەك ەمەس. ەندى نە ىستەدىك؟ باسقارما كوپتى كورگەن، قازاقى كىسى ەدى. شوشقا شىنىمەن ولگەنىن جانە قالاي، نەدەن ولگەنىن كورىسىمەن، ماعان ازعانا ۇرىسىپ الدى دا، سابىر تاپتى. بولعان جايدى تىستەن شىعارماۋ كەرەك ەكەن. ال ولگەن شوشقانىڭ ءوزىنىڭ كوزىن قۇرتۋ كەرەك. ارتىندا ءىز قالدىرماي. الدىمەن، ساقتىق ءۇشىن ارنايى اكتى جاساۋعا قوستى. ءوزى اۋىرىپ كەلگەن شوشقا ەكەن. جايسىز، ۇزاق جولدى كوتەرە الماعان. كولدەنەڭ دەرت — ءىشقۇرتقا ۇشىراعان. كادىمگى، ادال مالدا بولاتىن اۋرۋ عوي. الدە مەكتەپتە، الدە تەحنيكۋمدا زوولوگيا وقۋلىعىنان با ەكەن، كوزىم شالعانى بار، شوشقانىڭ ىشەك قۇرتى — سوليستەر دەپ اتالادى، بالكىم، سوليتتەر. سوليس پە، سوليت پە، مال مامانى مەن بىلمەگەن قۇرتتى كىم ءبىلىپ جاتىر، سونداي سىرقاتتان ءولدى دەپ تولتىردىم. قولىمدى قويىپ، بەكىتتىم. İزدەۋشى شىعا قالسا دەگەن ساقتىعىمىز. ەندى ولىكتىڭ وزىنەن قۇتىلۋ قاجەت ەدى. كەش قارايعاندا، ءتۇن جامىلىپ، باسقارمانىڭ نۇسقاۋىمەن، شوشقاشى كادەن ەكەۋىمىز جار جيەگىنەن ارنايى ءقابىر قازدىق. سورلى مەگەجىننىڭ ارتقى ەكى اياعىنان شىلبىر شالىپ، تاپىراقتاي وسقىرعان، اقىرى ەكى-ۇش قامشى جەپ، امالسىز كونگەن قويتورى... شوشقاتورى اتپەن سۇيرەتىپ اپارىپ، سىرىقپەن يتەرىپ تۇرىپ، كور تۇبىنە تۇسىردىك. توپىراعىن ۇيمەي، ارتىعىن الىسقا شاشىپ، تەگىستەپ جاۋىپ، اياقپەن تاپاپ، ۇستىنە ەسكى شوپشەك، قۋراعان تال اپارىپ تاستادىق. ۋھ!.. ءبىتتى.

بىتپەپتى. تاعى ءبىر اپتا وتپەي، ەكىنشى شوشقامىزدان ايرىلدىق. تاپا-تال تۇستە قاسقىر جەپ كەتكەن. تاقاۋ توڭىرەكتە ءۇيىرلى قاسقىر جورتىپ جۇرگەنىن مالشىلاردان ەستىگەم. ءمان بەرمەپپىن. اۋىلداعى اش ءيتتىڭ ءوزى جيىركەنەتىن ساسىق شوشقانى قاسقىر جەيدى دەپ كىم ويلاعان. جەپتى. توعاي ىشىندە، قورادان نەبارى ەكى ءجۇز قادام جەردە. شوشقاشى كادەن ۇيگە، شاي ىشۋگە كەتكەن ەكەن. بۇل، اجال ايداعان شىركىن دە، جەلىكتى مە، جەلدەدى مە، تابىننان ءبولىنىپ، وزەندى ورلەپ شىعادى عوي. الدە جاڭا قونىس ىزدەدى، الدە ۇيرەنشىكتى باتپاقتا جاتا بەرگەننەن ءىشى پىستى. شوشقا فەرمانىڭ كۇلىمسى ءيىسى قىرىمنان تارتقان، ءسىرا، نەشە كۇننەن بەرى تورۋىلداپ جۇرگەن، الدە ءۇش، الدە بەس، قايتكەندە دە جالعىز ەمەس، توپ قاسقىر تارپا باسىپتى. ويپىر-اي، نەگە جيرەنبەدى دەپ وتىرمىن، اتا-باباسى كورمەگەن جەرىك اسقا جولىعىپتى. سىرتى ءجۇن، قىل-قىبىرسىز، تەرىسى جۇمساق، ءىشى شىلقا ماي. ءتورت تۇياعى مەن بىتەۋ اقتارىلعان، ءتىپۋ، ارام قارىن، شۇباتىلعان ىشەگى عانا قالىپتى. قاسقىرعا مەرەكە، قۋانىش، — ءبىز ءۇشىن ۋايىم، قايعى. ءبىر باس شىعىندى جابارسىڭ. ەكىنشىسىن قايدا تىعارسىڭ. اينالدىرعان بەس شوشقانىڭ ەكەۋى. بارلىق مال باسىنىڭ قىرىق پروسەنتىنەن ايرىلىپپىز. ەندى قۇتىلىپ كور جاۋاپتان. زارەم ءزار تۇبىنە كەتتى. ءتىپتى، باسقارماعا ايتۋعا باتپادىم. سونىم ءجون بولىپتى. ەرتەڭ ءوتىپ، ارعى كۇنى، قۇداي ساقتاعاندا، شوشقالارىمىز تولدەي باستادى.

İركىلدەگەن سەمىز، بىلقىلداعان ماي عوي. بۋاز با، قىسىر ما، ءبىلىپ بولمايدى. جانە قاپەرىمىزدە جوق. ءسويتىپ، اۋەلى، ويلاماعان جەردە بىرەۋى كۇشىكتەدى... تورايلادى. دومالانعان، سىعىرايعان، اق كىرپىك، قىزىلشاقا توعىز توراي. شالا تۋعان تىشقان سياقتى. ايىرىمى — ۇلكەندىگى عانا. سونداي جيرەنىشتى. كوز كورمەگەن بىلعانىش. ءبىراق امال نە. جيرەنە تۇرا قۋانىپ، بىلعانا تۇرىپ ءتاۋبا ايتاسىڭ. ساڭىراۋ شوشقاشى كادەن ىرجيا كۇلىپ، مۇقىل تاياعىنىڭ ۇشىمەن دومالاتىپ تۇرىپ ساناپ بەردى. الدىمەن بەس ساۋساعىن كورسەتكەن. بەس شوشقامىز بار ەدى. سودان سوڭ جالعىز كوزىن جۇمىپ، كەزەكتەستىرە ەكى ساۋساعىن بۇكتى. ەكەۋىنەن ايرىلدىق. كوزىن قايتا اشتى. ۇشەۋى عانا قالدى. ەندى بىر-بىرلەپ، قالعان ساۋساقتارىن جازا باستاعان. توعىزى بىردەي قاتارعا قوسىلدى. توعىز ەمەس، جەتى. اتتەڭ، اۋەلگى ەكەۋى امان تۇرسا عوي. شوشقامىزدىڭ سانىنا ەكى قولدىڭ ساۋساعى جەتپەي قالار ەدى. بارەكەلدى… ەرتەڭىنە ون باقايىمىزدىڭ ءوزى ازدىق ەتتى. ارعى كۇنى... كەشەگى بەس شوشقا ەسەلەي ءوسىپ، ۇزىن سانى وتىز ەكىگە جەتكەن. بۇدان ارتىق قانداي قۋانىش بولۋى مۇمكىن.

باسقارماعا شابام عوي. سولاي دا سولاي. ول دا قۋاندى. "ەرەسەك، ۇلكەن شوشقامىز تورتەۋ عوي... — دەدى. — سوندا، جيىرما توعىز تورايىن قوسقاندا... وتىز ءۇش بولماي ما؟.." تورايدىڭ ۇزىن سانى شىنىندا دا جيىرما توعىز، — دەدىم مەن، اجەپتاۋىر تومەنشىكتەپ. — ال ۇلكەنى... ۇشەۋ. ەندى ءبىر شوشقامىز... بىردەن ون بالا تابۋ وڭاي ما. دوبالداي، جۇپ-جۇمىر... سودان، بوسانا الماي..." ءوستىپ وتىرىكشى بولادى ەكەنسىڭ. جان قينالعاندا قايتپەيسىڭ. باسقارما، كەڭ، ەسكىلىكتى كىسى، سەندى، سەنبەدى، ماعان ءشۇبالانا قاراپ، قاباعىن شىتىپ، ازعانا بوگەلدى دە، قولىن سىلتەدى. "ە، جارايدى، — دەدى. — جوعارعى جاق بىزدەن مالدىڭ جاسىن سۇرامايدى، باسىن سۇرايدى. بەسىنشى تۇلىگىمىز ارادا ون كۇن وتپەي، بەس ەسە ءوسىپ، ۇزىن سانى جيىرما بەسكە جەتتى دەپ ەسەپ بەرەم." "وتىز ەكى..." — دەي بەرىپ ەم، "مال اتاۋلىدا كولدەنەڭ شىعىن بولماي تۇرمايدى، — دەدى، بەتى شالبارلانا جىميىپ. — سوڭىرا، جالپى سانى اسىپ جاتسا، تاقاۋدا تاعى بىرەۋى تۋعان دەي سالامىز... قازىرگى ەسەپتىڭ ءوزى... تۇرا تۇرسىن، — دەدى سودان سوڭ. — تولدەرى اياقتانعانشا. كىم بىلەدى..."

تولدەرى، ياعني تورايلارى اياقتانىپ كەلەدى. وزەن جاعاسىندا شالشىق تا، باتپاق تا، قورىس تا بار. تاپ-تازا، ءمولدىر سۋ اناۋ، سارقىراپ اعىپ جاتقان. ءتۇبى تاستاق، تاياز. ءبىر جاعى قامىس، قوعا، ءبىر جاعى تال، شىلىكتى جاسىل توعاي. ەكى قاباعى كوك شالعىن. ناعىز شوشقا وسىرەتىن جەر ەكەن. وسى بەرەكەلى وزەن بويى ءبىزدىڭ وتىز شوشقانىڭ قۇتتى قونىسىنا اينالدى. قۇتى سول — توڭىرەگىمىز تۇگەل ناجىسكە تولعان. تەك كەشكى قورا عانا ەمەس، كۇندىزگى جايىلىم — وزەن، توعاي. كىسى تەزەگىنەن دە سوراقى، مول، قويۋ، تىنىمسىز جاپالاعانعا قوسا، بىلعانىش تاعى بىردەڭەلەر جەر استىنان ءوندىپ جاتقانداي. ولەكسەدەن دە ساسىق، مۇڭكىگەن ءيىس جارتى شاقىرىم جەردەن قولقا جارادى. ال شوشقالارعا راقات. باتپاققا اۋناپ جاتادى، قورىسىن قازىپ جاتادى، قامىستى جاپىرىپ، كوگالدى تاپاپ، توڭىرەگىن تۇگەل ناجىسكە تولتىرادى، سول باتپاق، بوعىمەن، بار بىلعانىشىمەن تازا سۋعا ءتۇسىپ، ءدال جاعادا سولىقتايدى.

كوپ ۇزاماي، تومەندەگى، كولحوز ورتالىعى بولىپ تۇرعان بايقوشقار اۋىلىنان قاتەرلى دەرت شىقتى. قاراتىشقاق. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، ديزەنتەريا. قايدان كەلگەنى تۇسىنىكتى ەدى. بۇكىل اۋىل وزەننەن سۋ ىشەدى عوي. كادىمگى تاۋ وزەنى. سەنىڭ قالاداعى، كراننان اعاتىن سۋىڭنان ون ەسە تازا. مولدىرەگەن كاۋسار. ەندى جوعارىدان، قۇنان شاپتىرىم ىرگەدەن وتىز شوشقا قاتارىنان بار نەسەپ، بار ءناجىسىن توگىپ جاتسا نە بولماق. بۇرىن دا مال بار. ءبىراق ول — جىلقى، قوي، تۇيە، سيىر. تەزەگىنىڭ ءوزى تازا. جانە اققان سۋدا ارامدىق جوق. ول — بۇرىنعى سۋ ەكەن. بۇرىنعى مال. ال مىناۋ — باسقا ءبىر ماقۇلىق. ءزارىنىڭ ءوزى ۋدان وتكەن. سونىمەن، بۇكىل اۋىل شوشقا دەرتىنە شالدىقتى. ايتەۋىر شەتىنەگەن ەشكىم جوق. اسا اۋىر جاعدايدا، ابدەن السىرەگەن ەكى-ۇش بالا اۋدان ورتالىعىنداعى ەمحانادان امان ورالعان. ول زاماندا بۇگىنگىدەي نارازىلىق، ەرەۋىل دەگەن بولمايدى. تىپىر ەتسەڭ — كەتتىڭ. شوشقانىڭ كەسىرى دەپ كورشى. سەن سوسياليزم ىسىنە، حالىقتار دوستىعىنا قارسى زيانكەس سۇمىراي، ۇلتشىل دۇشپان بولسىڭ دا شىعاسىڭ. بار رەنىش كۇبىر، سىبىردان اسپاعان. ەندى ەسى بارلار بىرەر شاقىرىم، تاۋ ەتەگىندەگى بۇلاقتان شەلەكتەپ سۋ تاسىعان، جاعدايى كەلگەندەر جابىلىپ قۇدىق قازعان. شەلەكتەگەن سۋ جارىتپادى، قازىلعان قۇدىق شاقا تاسقا تىرەلدى. ايتكەنمەن، كوپ ۇزاماي، اۋىزسۋ ماسەلەسى ءبىرجولا شەشىلگەن. شەشىلگەندە، وزەن قايتادان تازاردى. مەن دە، شوشقا فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى دەگەن، تابىسى ءتۇسىمدى بولعانىمەن، تىم مازاسىز، ءارى قاتەرلى، ەڭ باستىسى — ۇلكەن-كىشى تۇرىپتى، بويداق ەدىم، قىز-قىرقىنعا مازاق قىزمەتتەن قۇتىلدىم.

اۋداننان، اۋىل شارۋاشىلىق بولىمنەن جاڭا نۇسقاۋ كەلگەن. ءبىزدىڭ بۇلعىرتاۋ اۋدانىنىڭ شارۋاشىلىقتارىندا سوسياليستىك جاڭا تۇلىكتى يگەرۋ تارابىندا تولىپ جاتقان وكىنىشتى ولقىلىقتارعا جول بەرىلىپتى. ارينە، بار جەردە بىردەي ەمەس. وزاتتار بار، كەجىرلەر بار. ماسەلەن، "جاڭا تۇرمىس" كولحوزىندا بار ءىس دۇرىس جولعا قويىلعان. وزەن بويى، كورىكتى كەڭ قونىستا ارنايى فەرما اشىلعان. باعىمعا، كۇتىمگە ايرىقشا ءمان بەرىلگەن. ناتيجەسىندە، اۋەلگى بەس شوشقا ازعانا ۋاقىتتا ەسەلەپ كوبەيىپ، ۇزىن سانى وتىزعا تارتقان. وسىعان كەرىسىنشە، ءوسىمتال بەسىنشى تۇلىككە تەرىس كوزقاراس ناتيجەسىندە، كورشىلەس "العاباس" كولحوزىندا جالعىز-اق مەگەجىن تورايلاعان. ۇيىرگە تالاسقان ەكى ايعىر، ياعني ەكى قابان قاتتى جارالانعان. ۋاقىتىندا تيەسىلى ەم جاسالماعان سەبەپتى، قانسىراپ، قۇرتتاپ، كوتەرەم حالگە جەتكەن. سونىڭ سالدارىنان تاعى ەكى مەگەجىن قىسىر قالعان. وعان جالعاس "بەسوبا" كولحوزىندا جالپى جۇرت شوشقا باعۋدان باس تارتقان. جەرگىلىكتى مامان كادرلار جەتىسپەيدى دەگەن سىلتاۋمەن نارىننان ورىستىڭ ماتۇشكەسىن العىزعان. ول ماسكۇنەم، جالقاۋ بولىپ شىعىپ، ءوز ىسىنە جاۋاپسىز، سالاق قاراعان. سونىڭ سالدارىنان ءوسۋ ورنىنا كەرى كەتىپ، ورنى تولماس شىعىنعا ۇشىراعان شوشقا شارۋاشىلىعى بۇكىل اۋداندى ارتقا تارتىپ وتىر. "سارقامىس" كولحوزىنداعى جاعداي ءتىپتى سوراقى. باعىمسىز، قاراۋسىز قالعان بەس شوشقانىڭ ۇشەۋىن قاسقىر جەپ قويعان... قويشى ايتەۋىر، بىزدەن باسقا وڭعان بىرەۋى جوق. ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە كەمشىلىكتەن قۇرالاقان ەمەسپىز. قالعان ءتورت تۇلىك مال جايلاۋعا شىققاندا، بەسىنشى تۇلىك شەتكە قاعىلىپ، ەسكى جاتاقتا، ساسىق قىساۋدا قالعان. بۇل نە، ساباتاج با، الدە سوسياليستىك قۇرىلىسقا، حالىقتار دوستىعىنا قارسىلىق پا؟..

مۇنداي اۋىر ايىپتىڭ زاردابىن جاقسى بىلەتىن قارتاڭ باسقارمانىڭ زارەسى ۇشىپ كەتتى. اقشاتاۋدىڭ ەتەگىندە، قاسقا بۇلاق، كەڭ دارادا وتىرعان قوي اۋىلدارىنىڭ ءبىرىن ىسىرىپ، شوشقا فەرماسىنا تيەسىلى قونىس دەپ جاريالادى. كۇن وزدىرماي، كوشۋگە جارلىق بەردى. ول زاماندا قازىرگى ءورىپ جۇرگەن تەحنيكا جوق. ايتتىم، الگى كومباين، تراكتورلار سىرتتان كەلەدى، ناۋقاندىق جۇمىستارىن اتقارىپ بىتىسىمەن، قايتىپ كەتەدى، استىق، ماي تاسيتىن ماشينالارىمەن قوسا. بۇكىل كولحوزدا جالعىز-اق اۆتو-كولىك بار، ەسكى، "ۋرالزيس" دەگەن. سونى سۇرايمىن عوي. شوشقالار، اسىرەسە كىشكەنتاي تورايلار جۇرە المايدى، تاسىپ اپارۋ كەرەك. قىرسىققاندا، بۇزىلىپ جاتىر ەكەن. الدە موتورى وشكەن، الدە جانارمايى تاۋسىلعان. بۇزىلمايتىن كۇنى جوق ەدى ءوزىنىڭ دە. بۇل جولى ءبىرجولا توقتاعان سياقتى. وندا اربا. قاتارىنان ۇشەۋى كەرەك. اربانىڭ ءبارى ءشوپاۋىلدا. پىشەنشىلەرگە بەرىلگەن. ول دا قاۋىرت ناۋقان. جۇمىسىنان قالدىرا المايمىز. ءارى كولحوزدىڭ باسقا ءبىر قيىرىندا. جاياۋ ايداڭدار دەدى باسقارما. بۇل — اناۋ-مىناۋ ەمەس، اسىل تۇقىم. ءوزىمىزدىڭ جامان قازاقى قوي-ەشكى، قوزى-لاعىمەن، ەشبىر ماشينا، ارباعا تيەلمەي-اق جايلاۋعا شىعىپ ءجۇر عوي. كۇن جارىمدا جەت دەپ تۇرعان ەشكىم جوق. بالقىبەكتىڭ وزەنىن ورلەي شىعىپ، وتتاتىپ، سۋلاتىپ، دەم الدىرىپ، ءۇش قونىپ، بەس قونىپ گولايتتاپ ءجۇرىپ جەتپەيسىڭدەر مە.

سونىمەن، شوشقالاردى جايلاۋعا جاياۋ ايدادىق. جاياۋ بولعاندا، ءبىز — اتتى، شوشقالار ءتورت اياعىمەن.

تاڭ بوزىنان قامدانعان ەدىك، ساسكەدە ارەڭ جىلجىدىق. شوشقالار قورادان ورگەنىمەن، كۇندەگى ادەتىنشە وزەندەگى قورىستارىنا تارتقان. "شورە-شورە" دەدىك، "اۋكىم-اۋكىم"، "قۇراۋ-قۇراۋ" دەدىك، قايتاردىق، ۇيىردىك، قولايلى وتكەل تاۋىپ، ارعى جاعاعا شىعاردىق. بۇل — ءۇش دەرەنىڭ ورتانعىسى، باقاناس وزەنى. ەندى جايلاۋعا ايداۋ ءۇشىن، تورت-بەس شاقىرىم تومەن، سول قاباقتان قوسىلاتىن بالقىبەك وزەنىنىڭ ارناسىنا جەتۋىمىز كەرەك. تۋرا قيساق، ەكى-ۇش شاقىرىم عانا جەر. جۋساندى قىراتقا قاراي بەتتەيمىز عوي. ۇيرەنشىكتى قونىستان تەرىسكە تارتىپ. ءبىز اقىماق، توپاس دەپ جۇرگەن شوشقالارىمىز الدەنەندەي زوبالاڭنىڭ تاقاعانىن بىردەن اڭداپتى. تەڭكيىپ تۇرىپ، كولدەنەڭدەي بۇرىلدى. ۇلكەن ءۇش مەگەجىندى ايتام. بۇرىلدى. سودان سوڭ، ەمشەكتەرى سالاقتاپ، قارىندارى ىرك-ىرك ەتىپ، اۋىلعا قاراي تۋرا شاپسىن. بار تورايىن سوڭىنان شۇبىرتىپ. ارينە، شابىسى جەلىسكە جەتپەيدى، جۇرىستەرى ءونىمسىز، قولباڭ، ءبىراق تەگەۋرىندى، قايتارۋعا كوبەيدى، ايقايعا توقتامايدى. ۇلكەندەرىن ايتام. قاتار-قاتار، بولجىراعان يت ەمشەكتەرى جۋساننىڭ باسىن سىزىپ، تالپاق تۇمسىقتى ءۇشبۇرىش اۋىزدارىن اشىپ، قورس-قورس، ەنتىگە، ىسىلداي جۇگىرەدى. سۇرىنە جىعىلعان، شىڭعىرا ۇرەيلەنگەن تورايلار وپىر-توپىر. سول بەتى وزەنگە ءبىر-اق تۇسكەن. الداعى ەمەس، ارتقى. شىرماۋىقتى، تال، شىلىكتى توعاي ىشىنە. تۇمسىعىن جەرگە سالا ەڭكەڭدەگەن ءۇش شوشقا، وتىز تورايىمەن بىرگە. مىناسى ءتىپتى قيىن بولدى. اۋىلدان ءباسجىپ اكەلدىك. ءباسجىپ بولعاندا، ۇزىن ءۇش ارقان. كادەننىڭ جارتى قوسىن ارتقان جالعىز تۇيە قىردا شوگىپ جاتىر. ءۇش مەگەجىندى بىتەۋ موينىنان شالا الماي، قولتىعىنان تارتىپ، جەلكەدەن بايلاعان ەدىك، ايداپ، سۇيرەپ، ارەڭ جەتكىزدىك. سودان سوڭ تۇيەگە تىركەدىك. جۇرە بەرە توقتادىق، ءتورت تورايىمىز كەم ەكەن. تال اراسىندا قالىپ قويعان عوي. تاۋىپ العانشا تاعى ءبىرتالاي ۋاقىت كەتتى. نە كەرەك، قىر باسىنا ارەڭ شىقتىق. سۋلى وزەن — تالى ويدىم-ويدىم، كوگى مول بالقىبەك تومەندە، اياق استىندا كەرىلە سوزىلىپ جاتىر. جايلاۋعا ەمەس، ۇجماققا اپارار داڭعىل جول، راقاتتى مەكەن كورىنگەن. بىرەر شاقىرىمنان اسپايدى. ءبىز ءۇشىن جەردىڭ ءتۇبى بولىپ شىقتى.

ءۇش مەگەجىن تىركەلىپ، ۇستىنە شوشايعان، جامان قوس ارتىلعان قاراقايىس تۇيەنى كوزى باقىرايعان، بەت-اۋزى قوجالاق شاشكە كەمپىر جەتەلەيدى. قالعان ەكەۋىمىز — ايداۋشىمىز. مەن مەگەجىندەرگە جاۋاپتىمىن. ساڭىراۋ كادەن — وتىز تورايعا. ول — جاياۋ. امالسىزدان. اتىن جەتەلەپ العان، الداعى ەنەلەرىنەن قالماۋعا تىرىسىپ، قىسقا اياقتارىمەن ەمەس، باۋىرىمەن جورعالاعانداي، قىبىرلاپ، ارەڭ كەلە جاتقان تورايلاردى قيسىق تاياعىن شوشاڭداتا، تاماعىنان قىرىلداي ايقايلاپ، كۇرگەيلەپ قويادى. ال مەن... مەگەجىندەردى قامشىمەن جاسقاپ كەلەم. سونىڭ وزىندە ىلبىگەن تۇيەگە ارەڭ ىلەسەدى. كەيدە قورس ەتىپ، توقتاپ قالادى. مۇندايدا جون ارقادان سەگىز ءورىم قامشىمەن وسىپ وتەمىن. شوشقا شىركىن تاپىراقتاپ بارىپ، قايتا توقتايدى. ايتەۋىر ارقان ۇزىن. ازىرشە شالىسپاي، جىعىلماي، جاقسى كەلەدى. اندا-مۇندا قاشۋعا مۇمكىندىك جوق. ويعا ءتۇسىپ، تالدى، كوگالدى ارناعا جاقىنداعاندا ارقاننان بوساتتىق. جەلكە، قولتىعى ىسىلىپ، قىزارىپ قالىپتى. قولتىق قانا ەمەس. جون، جايا، قوس قابىرعا — قامشى تيگەن جەردىڭ ءبارى ايعىز-ايعىز. ەرتەڭ باسقارما، نەمەسە باسقاداي ارنايى ۋاكىل كەلە قالسا، ۇلكەن شاتاق. ءبىراق مەن قورىققام جوق، قىسىلدىم. جان يەسىنىڭ وبالىن ەندى عانا ويلاپ تۇرمىن. بۇل دوڭىز شىركىندەردىڭ نە جازىعى بار. ءتاڭىرىنىڭ جاراتقان ءبىر ماقۇلىعى. بۇرىن باقپاق تۇگىلى سىقپىتىن كورمەگەن قازاق اراسىنا ەرىكسىز ايداپ اكەلدى. جيرەنگەنىم ءجون، اشۋىم ورىنسىز، قيناۋىم تەرىس. ەندى قايتىپ قامشى كوتەرمەسكە سەرت قىلدىم. بۇل كەزدە كىشكەنتاي تورايلار اجەپتاۋىر ارتتا قالعان. ارقاننان بوساعان ءۇش مەگەجىن دە بىتەۋ بۇيىرلەرى سولىقتاپ، اۋىزدارىنان قويۋ سىلەكەيلەرى شۇبىرىپ، ءتورت اياقتارى قاتارىنان بۇگىلىپ، بوز جۋسان ۇستىنە تەڭكيىپ جاتا-جاتا كەتكەن. ال ارتتاعى تورايلار قىپ-قىزىل، ساپ-سارى بولىپ، بەلەس ۇستىندە شاشىلىپ قالعانداي. بىت-شىت، ۇباق-شۇباق. كەيىن قاراي شوقىتتىم. كادەن شال جاياۋلاعان قالپى، ەكى تورايدى ەكى قولتىعىنا قىسىپتى. تاعى ءتورت توراي، ەكەۋ-ەكەۋدەن، جەتەكتەگى اتتىڭ بەلىنە تاستالعان قورجىنعا سالىنىپتى. قالعاندارى، ابدەن تالىققان، شارشاعان، كوزدەرى كىلبيىپ، سۇرىنە تالتىرەكتەپ، ارەڭ كەلەدى. اۋدەم جەردەگى ەنەلەرىنە جەتۋدەن باسقا نيەت جوق سەكىلدى. الدىما ەكەۋ-ەكەۋدەن الىپ، كەزەگىمەن تاسىپ، جەتكىزدىم. شوشقا بولسا دا ەنە عوي، بۋىندارى بۇگىلىپ، تۇمسىعىمەن توپىراق سۇزە، ەتپەتتەي جاتقان مەگەجىندەر تورايلارىن كورگەندە قايتا تىرىلگەندەي بولدى، كۇرسىندى مە، ىڭىراندى ما، ءالسىز قورسىلداپ، جامباستاي اۋدارىلعان. تورايلار قاراعان كوزگە جيرەنىشتى، ءبىراق وزدەرى ءۇشىن ادال، سارى ۋىزدى، قاتار-قاتار بوزعىل ەمشەكتەرگە جارماسقان.

سونىمەن، نە كەرەك، نەشەمە ساعات بەينەت شەگىپ، نەبارى ەكى شاقىرىم عانا جەردە تۇرعان وزەنگە كۇن بەسىننەن اۋعاندا ارەڭ جەتتىك. شىن راقاتقا كەنەلىپپىز. تالىققان شوشقالار عانا ەمەس، قاجىپ شارشاعان، شاراسىز رەنىشتى بىزدەر دە. تۇيەمىزدى شوگەرىپ، قوسىمىزدى تىگىپ، جاقسى جايعاستىق. ال شوشقالار ءۇشىن ناعىز مەرەكە. ەكىنتى وتپەي، ءبارى دە وڭالىپ قالدى. مىنە باتپاق، مىنە سۋ. قامىس، قوعا، بالدىر. بالا-شاعاسىمەن تىراڭداپ جاتىر. ءوزىمىز دە شاي قايناتىپ ءىشىپ، اۋپىرىممەن ەس جيدىق. سول كەزدە عانا تۇگەندەگەن ەدىك. تاعى ەكى توراي كەم شىقتى. اتقا ءمىنىپ، جەلە-جورتىپ، وتكەن جولىمىزدى قارادىم. قاراماي-اق الىستان كوردىم. قاراقۇس قاپتاپ كەتىپتى. اناۋ بەتكەيدە. مىناۋ قىراڭدا. جاعداي بەلگىلى ەدى. ساڭىراۋ، سوقىر شال بايقاماعان عوي. مەن كەيىن قايرىلىپ، مۇقيات تەكسەرمەگەم. ەندى امال جوق. ەرىكسىز شىعىن دەپ، ءوزىمدى جۇباتتىم. كۇن ۇياسىنا قوناردا تاعى ءبىر تورايدان ايرىلدىق. مۇمكىن مانا، ەرتەرەك كەتۋى دە. جار جيەگىندە، بوزارعان تەڭگە تاناۋىمەن جەر سۇزە، دومالانىپ جاتىر. ءسىرا، كۇن وتكەن. نەمەسە زورىققان. سىعىرايعان ەكى كوزى قاتارىنان جۇمىلىپ، كىشكەنتاي جارعاق قۇلاقتارى جىعىلىپ، تىپ-تىنىش، موماقان كەيىپكە تۇسكەن. دوڭىز دەسەك تە بالا عوي، ادامنىڭ جانى اشيدى ەكەن.

ەندىگى جول ۇزاق بولسا دا جەڭىل ەدى. ءجۇرىسىمىز قىبىر بولسا دا توقتاۋسىز. وزەندى جاعالاي ايدايمىز عوي. اتتارىمىزدى جەتەلەپ، جاياۋلاپ. كوگالدى قاباق، بەتەگەلى بەتكەيمەن. بىرەر ساعات كوشتەن سوڭ ارناعا تۇسەمىز. قاتارىنان ەكى-ۇش ساعات سۋلايمىز، باتپاقتايمىز. شىلدەنىڭ كۇنى ىستىق قانا ەمەس، ۇزاق. كۇن كوتەرىلە قوزعالساڭ، كەش باتقانشا بەس-التى، ءتىپتى — جەتى-سەگىز شاقىرىمدى ءجۇرىپ تاستايسىڭ. ءبىز جولعا شىققاننان بەرگى ءۇشىنشى، الدە ءتورتىنشى كۇن دەگەندە ارتتان كومەككە ءبىر اربا، ەكى كىسى جەتكەن. كىسى ەسەبى عانا. ويباي، مىناۋ نە پالە دەپ، شوشقانىڭ ۇلكەنى تۇگىلى كىشىسىنە قۇرىق بويى جاقىندامايدى. بەتتەرىن تەرىس بۇرىپ، مۇرىندارىن باسا تىرجيىپ، ءتىپتى، لوقسىپ جاتقانى. شوشقاشى شالدى اينالىپ وتەدى. شوشقاشى تۇرىپتى، مەنىڭ وزىمنەن الىسىراق تۇرۋعا تىرىسادى. دوڭىز باققان وزگەشە كاسىبىمىز ءۇشىن عانا ەمەس. قولاڭسا، ەرەكشە ءيىسى بويىمىزعا ءسىڭىپ كەتكەن سياقتى. اۋەلگى كۇنى، الگى، الدىعا الىپ، اتپەن تاسىپ جۇرگەندە كۇن قاعىپ، دىمى قۇرىپ شارشاپ، تىشقاقتاعان تورايلار مەنىڭ ومىراۋىمدى، شالبارىمدى مايلاپ بەرگەن. ارينە، سۋ مول، سابىن دا بار، كيىمدى ءۇش قايتارا جۋعام، ءوزىم دە تەرىم قىزارعانشا ىسىنعام. سونداعى ءناجىس قانا ەمەس، ارينە، ۇنەمى ارالاسىپ جۇرگەن سوڭ، دوڭىز جۇپار ونە بويىمدى تۇگەل قارماعان ءتارىزدى. ءوزىم ونشا اڭدامايمىن، ۇيرەنىپ كەتكەم، ال مىنا جىگىتتەر اي دالادان سەزىنسە كەرەك. ايتكەنمەن، مۇلدە پايداسىز بولمادى. ءبىرى كوشتەگى قارا مالعا يە بولدى، ەكىنشىسى ارباعا وتىرماي، جەگىندەگى وگىزدى ايداعان. ال اربا ۇستىندە — جىپىرلاعان توراي. تۇگەل سىيمادى، ارينە. باستاپقىدا جيىرما توعىز ەدى عوي. اۋەلى ەكەۋى، ودان سوڭ بىرەۋى، جولاي جانە بىرەۋى، تاعى بىرەۋى ولگەن. قالعان جيىرما ءتورتىن تەڭدەي ءبولىپ، كەزەكتەسە سالىپ، ءتۇسىرىپ، اۋىستىرىپ وتىردىق. مىندەتتى شارۋاعا ماشىعا باستاعان شوشقاشى شال ەكەۋىمىز. ايتپاقشى، ءبىر مەگەجىنىمىز اقساپ قالعان، مۇلدە جۇرە المايدى، جارىم اربانى الىپ، تەڭكيىپ ول جاتىر.

نە كەرەك، تالاي قىزىقتان سوڭ، ونشاقتى كۇن مۇعدارىندا جايلاۋعا دا جەتتىك. كەڭ دارا، قاسقا بۇلاق. اقشاتاۋدىڭ قويناۋىنداعى ەڭ تاڭداۋلى قونىستاردىڭ ءبىرى. بۇلاق باسىنداعى شوق تەرەك، قالىڭ شىلىك دەمەسەك، ارتتاعى فەرماعا جەتپەيدى، قامىسى از، باتپاق، قورىسى جوق. ءبىراق جايساڭ دۇنيە، ناعىز قان جايلاۋ. ءبىز ءۇشىن. شوشقالار ءۇشىن دە جامان ەمەس ەدى. اۋەلدە. كۇندىز قوڭىرجاي، كەشكە سالقىن بولعانىمەن، ءورىسى كەڭ، جەمى مول. دوڭىزدارىمىز، ۇلكەندەرى ابدەن مايلانىپ، كىشىلەرى دومالانا ىرىلەنىپ، ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە ارام مالىمىزدىڭ اماندىعىنا مارقايىپ ءجۇر ەدىك. سامالدى جايلاۋ، كەڭ ورىسكە شىققانىمىزعا تۇگەل ريزامىز. ايتكەنمەن نە ايتارسىڭ، اقىر ءتۇبى اپاتقا اكەلدى.

تامىزدىڭ سوڭىنا جەتپەي، كەنەتتەن كۇن سۋىتقان. اقشاتاۋدىڭ باسىنان قويۋ، تۇيدەك-تۇيدەك بۇلت كوتەرىلىپ، اۋەلى قارا جاڭبىر جاۋدى. ارتى بۇرشاققا اينالدى. مەن عۇمىرىمدا ونداي قالىڭ، ءىرى بۇرشاق كورمەدىم. قوي قۇمالاعىنان الدەقايدا ۇلكەن، تۇيە قۇمالاعىنا تاقاۋ. ەكى ەلى بولىپ، ەرىمەي، جەر بەتىندە جاتتى. كەشىنە ۇسكىرىك قارا سۋىق سوقتى. پانا جوق، قالقا جوق، تەرىسى جۇقا، ءۇستى جاپ-جالاڭاش بار شوشقامىز تاڭ اتقانشا تۇگەلىمەن قىرىلدى دا قالدى.

— اپىر-اي، — دەدىم مەن. — قيىن بولعان ەكەن. جانىڭىز اشىعان جوق پا؟

— قيىن، ارينە، — دەدى قابەن اقساقال. — جان... شوشقا قايدا، ءارقايسىمىز ءوز جانىمىزبەن قايعى بولىپ كەتتىك. ايقاي، اتتان، ەسەپ، جاۋاپ. ايتەۋىر، ابىروي بولعاندا، مال شىعىنى دا بار ەكەن. ياعني قوي. كۇزەمگە قىرقىلعان. كوپ ەمەس، ءار وتاردان بەس-ون، جيىرما-وتىز دەگەندەي. سول سەپ بولدى. تابيعات... قۇدايدا دا، ادامدا دا جازىق جوق — تابيعات كىنالى. ءالى باعىندىرىپ بولعانىمىز جوق قوي. كەي-كەيدە ءوستىپ ساباسىنان شىعىپ كەتەتىنى بار. فەرما باسى، ىقتاسىن وزەن بويى، جىلى قورادا وتىرا بەرسە، تۇك تە جوق ەدى. ەرۋلىگە — قارۋلى، ءسويتىپ اقتالامىز عوي. اقىرى ءبىزدىڭ باسقارما قاتاڭ سوگىسپەن قۇتىلدى. مەن جۇمىستان شەتتەدىم. ياعني، شوشقا فەرماسىنىڭ باستىعى دەگەن قىزمەتتەن. ەندى ونسىز دا جوق قىزمەت قوي. ءبىراق جارلىقتا سولاي جازىلدى. قاتەلىك جىبەرگەن كىسىگە جازا قولدانۋ شارت ەمەس پە. مىندەتىنە سالاق قاراعانى، سەنىپ تاپسىرىلعان ءىستى ويداعىداي اتقارا الماعانى ءۇشىن شوشقا فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنەن بوساتىلسىن دەپ. سوعان ريزا بولدىق.

— باسقا اۋىلدار...

— باسقا كولحوزدار... تابيعات اپاتى دەيسىز بە، قۇدايدىڭ كومەگى دەيسىز بە، ايتەۋىر كولدەنەڭ سەبەپپەن بار بىلعانىشتان ءبىر-اق كۇندە قۇتىلعان — جالعىز ءبىز ەكەنبىز. قالعان جۇرت تاعى بىرەر جىل ازاپ شەكتى. ازدى-كوپتى تورايلارى كۇزگە جەتكەندەرىنىڭ ءوزى قىستان تۇگەل شىعا المادى. ودان قالعانى كەلەر جازدا. رايكوم بيۋروسى: "ءبىزدىڭ ارتتا قالعان قازاقى اۋدان شوشقا ءوسىرۋ سياقتى وزات شارۋاشىلىقتى يگەرەتىن دارەجەگە ءالى جەتە الماي جاتىر، بەسىنشى تۇلىك — شىن اسىل تۇقىمدى ءوسىرۋ — كەلەشەك، كوممۋنيزم كۇندەرىنە تيەسىلى" دەگەن ارنايى قاۋلى شىعارىپتى دا، ءار تۇستا تام-تۇم قالعان بەس-ون شوشقانى جيناستىرىپ، قالاعا جەتكىزىپ، تۇگەل ەتكە وتكىزىپتى...

— سونىمەن ءبىتتى مە؟ — دەپ سۇرادىم.

— بىتكەن جوق. رايكومنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى — مايدانگەر، كەڭقولتىق، ەستى كىسى ەدى، كۇزگە قاراي، جاسى ۇلعايدى دەگەن سىلتاۋمەن پەنسياعا شىعارىلىپ، قىزمەتتەن بوساتىلدى. بىلگەن جۇرتتىڭ ءبارى الگى بەسىنشى تۇلىكتىڭ زاردابى دەپ ءجۇردى.

— جاۋاپقا تارتپاي، امان-ەسەن كەتكەنىنىڭ ءوزى جەتىستىك، — دەدىم مەن.

— ارينە، سولاي. ال ءبىز ءۇشىن دوڭىز جىرى ءۇزىلىپ بارىپ، ەرەكشە قۋاتپەن قايتا جاڭعىردى، — دەدى قارتىم شوقشا ساقالى سەلتەڭ ەتىپ؛ اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعادى. — سول شوشقاڭىز بۇرىنعىداي كەلەكە، مازاق ەمەس، شىنىمەن-اق بەسىنشى تۇلىك رەتىندە اۋىلعا قايتىپ ورالدى عوي. ارادا تۋرا ەلۋ جىل وتكەن سوڭ. ەرىكسىز ەمەس، ءوز قالاۋىمىزبەن!..

— قالايشا، قاشان؟ — دەدىم مەن تاڭ قالىپ.

— ەستىمەگەن ەكەنسىڭ عوي. ەندى بارىپ كورۋىڭە دە بولادى. سول باياعى، كەيىندە دوڭىز-قىرىلعان اتانعان كەڭبۇلاقتا. اناۋ ءبىر زاماندا كولحوزدان سوۆحوزعا اينالعان بۇل اۋىلدىڭ ەڭ سوڭعى ديرەكتورى شاكەردىڭ ۇلكەن بالاسى كەڭەسبەك. جايلاۋدىڭ بار جۇمساعىن مەنشىكتەنىپ العان عوي. جەردى ساتۋ تۋرالى زاڭ شىعار-شىقپاستان. اكەسىنىڭ سوۆحوزدان جىمقىرعان قىرۋار بايلىعىن وڭدى جۇمساپ، بيزنەسمەن بولدى دەيتىن. ەندى ءوزى قالادا، بۇل جەرگە الدە پاۆلودار، الدە وسكەمەن، ايتەۋىر شوشقالى، ورىستى مەكەندەردەن جيناپ-تەرگەن مالشى-جالشىلارىن اكەپ ورنالاستىردى. ۇلكەن قورا سالدى، جابدىق-جاراعىن تۇگەندەدى. سودان سوڭ، ەرتە كوكتەمدە ەلۋ شوشقا اكەلدى. تۇگەل مەگەجىن، ەكى-ۇش قابانىمەن. مىنە، جاز ورتاسى، تورايلارىمەن ەسەلەپ كوبەيىپ، ءتورت جۇزگە جەتىپتى دەپ ءجۇر. بالكىم، بەس ءجۇز. كەشەگى، بۇرشاق سوعىپ ولگەن بەس شوشقانىڭ زاڭدى مۇراگەرى...

— سونىڭ ءبارىن نە ىستەيدى؟ — دەدىم.

— قىزىق ەكەنسىڭ، شىراعىم، — دەدى اقساقال ماعان شەكەسىنەن قاراپ. — بيزنەس. نارىق. ۇرلىق ءتۇبى، زورلىق ءتۇبى — قورلىق ەمەس، بايلىققا، بيلىككە جەتكىزىپ جاتقان زاماندا ءبارى دە سيىمدى. ءوزى بار، زەينەتتەگى اكەسى، شەشەسى، بالا-شاعاسىن قوسقاندا، كوپ بولسا، جىلىنا ون، جيىرما شوشقا جەر. مۇمكىن مۇلدە جەمەس. تۇنىپ تۇرعان اقشا ەمەس پە. قان جايلاۋ، كەڭ قونىستا مىڭداپ وسىرەدى. كەشەگى جالعىز جايداق "ۋرالزيس" ەمەس، ءبىر وزىنە ءجۇزى سياتىن، اباجاداي الدەنەشە "كاماز" ماشيناسىمەن نارىنعا تيەپ اپارادى؛ وندا مەنشىكتى، ۇلكەن كالباسا زاۋىتىن اشقان كورىنەدى، مىڭ، ءمىليون، نەشە ءمىليون، سىتىرلاعان اقشا ەمەس پە! قوي باعۋ — ازاپ، سيىر باعۋ — توزاق، جىلقى باعۋ — بەينەت، تۇيە... ءقازىر بۇل وڭىردە تۇيەنىڭ كولەڭكەسى دە جوق — سوندا وسى، اسسا ەگىز، ايتپەسە جالقىنىڭ ءوزىن ءبىر جىلدا ارەڭ تاباتىن ءتورت تۇلىگىڭ كىمگە كەرەك؟ جىل ون ەكى ايدا ەكى-ۇش قايتارا، ءار جولى سەگىزدەن، وننان تاباتىن دوڭىز تۇرعاندا. سەن جەمەسەڭ باسقالار جەيدى. بايىرعى ورىس ەمەس، بۇگىنگى قازاقتىڭ ءوزى!

— ءتورت تۇلىكتىڭ كۇنى وتكەن! — دەدى سوسىن ماعان قاتۋلانا قاراپ. — ءقازىر بەسىنشى تۇلىكتىڭ زامانى.

— مالدى ايتاسىڭ، — دەدى ءسال بوگەلىپ بارىپ، ءۇنى جۇمسارىپ. — ادامنىڭ ءوزى سول بەسىنشى تۇلىككە اينالدى عوي. ءبىز كورگەن سوڭعى ەلۋ جىل، ارىدان ەسەپتەگەندە سوۆەتتىك جەتپىس جىل ورايىندا ەمەس. 32-جىلعى سۇمدىق اشارشىلىق، 41-جىلعى قىرعىن سوعىستا ەمەس. ودان بەرگى... نارىق، ەركىندىك دەپ داۋرىعىپ جۇرگەن ون بەس جىل ىشىندە!

مەنىمەن سالەمدەسۋگە كەلىپ، شاي ۇستىندە جايلاپ باستاپ، جازىلا سويلەگەن اۋىل اقساقالى تۇقىرىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. الدە قيسىندى ءۋاج، قارسى جاۋاپ كۇتتى.

ءبىراق مەن ەشتەڭە دەي الماپ ەدىم.

---