ناۋرىز كۇنى مال سويمايدى، قان شىعارمايدى
ناۋرىز كەلىپ، قار كەتتى،
اق قار، كوك مۇز جۇتاتقان،
شارۋا ەلىنەن زار كەتتى.
ناۋرىز كەلىپ، جاز كىردى،
جاز حابارشى «ءاز» كىردى.
كۇنگە توسىپ ارقاسىن،
جان بىتكەنگە ناز كىردى، — دەپ ناۋرىز جىرىندا ايتىلعانىنداي، ەندىگى جەردە كۇننىڭ جازعا قاراي اۋىسارىن انىق بىلگەن.
— ناۋرىزكوجە قالاي دايىندالعان؟ «بەلگىلى ءبىر ءدامدى عانا سالۋ كەرەك» دەگەن ارنايى نۇسقاۋلىعى بار ما؟
— مەرەكەدە ءاربىر ءۇي كەزەكپەن ناۋرىز كوجە جاسايدى. بۇعان سۋ مەن تۇزدان باسقا (قازاقتا توعىز سانى دا قاسيەتتى) جەتى ءتۇرلى ءدام سالىنادى ءارى «تەك مىنا ءدام سالىنۋى كەرەك» دەپ شەكتەۋ قويماعان. اركىم قولىنداعى بار ازىق-تۇلىگىنە قارايدى. تەك مىندەتتى تۇردە ءدام سانى جەتەۋ بولعان. ءسويتىپ، ناۋرىز كۇنى قازاندار كوجەگە تولادى. اۋىل اقساقالدارى باستاعان كىسىلەر ۇيلەرگە كەزەگىمەن كىرىپ، قوناق بولادى. ادەتتە ايەلدەر مەن بالالار ىدىس الا جۇرەدى. ويتكەنى ۇيدەگى كەلمەي قالعانداردىڭ سىباعاسىن بەرىپ جىبەرىپ وتىراتىن بولعان. وسىلايشا ءار ۇيدەن قۇيىپ اكەلگەن كوجەنى ءوز ءۇيىنىڭ قازانىندا قالعان كوجەگە قوسقان. بۇل ءدام-تۇزىمىز ارالاسىپ، ىنتىماق-بىرلىگىمىز نىعايسىن، كوجە سەكىلدى ميداي ارالاسىپ، كوجەدەي ءدامدى قاتىناستا بولايىق، ءبىرىمىزدىڭ ىرىسىمىز بىرىمىزگە جۇعىستى بولسىن دەگەن ۇلكەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە، كوجەنى ىدىسقا تولتىرىپ قۇيادى، بۇل — «جاڭا كەلگەن جىلدان نەسىبەسى ورتايماسىن» دەگەندىك. ءارى سول قۇيىلعان كوجەنى تاۋىسىپ ءىشۋ كەرەك، ايتپەسە ىرزىعى كەم بولادى دەيدى. ناۋرىزدا قاريالار وزدەرى رۇقسات ەتىپ، جينالعان توپتى بولمەسە، ءوز بەتىنشە ەشكىم بۇرا تارتىپ، بولەك كەتىپ سىباعا جەپ، كوجە ىشۋگە بارمايدى. بۇل ىنتىماق پەن بىرلىكتى بۇزادى دەپ ىرىمدايدى. ۇلىس كۇنى جىگىت-جەلەڭ، ءجاسوسپىرىم بالالار ۇلكەن كىسىلەرمەن بىرگە ءجۇرىپ، قارتتارعا قىزمەت ەتەدى. قولىنا سۋ قۇيىپ، ورامال ۇسىنىپ، ەسىك اشىپ، تاباق تارتىپ، كوجە ۇسىنىپ دەگەندەي، قالايدا قاريالاردىڭ ىقىلاسىنا ىلىنۋگە تىرىسادى.
ناۋرىز كۇنى ۇلكەندەردەن باتا الۋ ۇلكەن مارتەبە سانالعان. وڭ تىزەسىن بۇگىپ، ەكى قولدى جوعارى كوتەرىپ الاقان جايا باتا سۇراعان جىگىتتەر مەن بالالارعا اقساقالدى اتالار كۇن نۇرىنداي ساۋلەلى، جانىڭدى جادىراتاتىن ماعىنالى دا ءماندى باتا بەرەدى. كوجە ءپىسىرىپ، قازان-وشاق باسىندا جۇرگەن كەلىندەردى شاقىرىپ، اقساقال اتالار:
كوجە ىستەگەن كەلىندەر،
كوپكە جاققان ەلشىل بول!
بوزتورعايداي ءتولشىل بول!
ور قويانداي كوزدى بول!
شەشەن ءتىلدى ءسوزدى بول!
وركەندى بول، ويلى بول،
ءوز قۇربىڭنىڭ الدى بول! — دەپ دارقان كوڭىلمەن ريزاشىلىقتارىن بىلدىرگەن. ارينە، ناۋرىزدا ايتىلاتىن اق العىستى، تەرەڭ ماعىنالى باتا ءتۇرى كوپ قوي... ناۋرىز تاماشاسى قىدىرىپ كوجە ىشۋمەن شەكتەلمەيدى. بالۋان كۇرەسى، ارقان تارتۋ سياقتى سايىستار وتكىزىلىپ، انشى-كۇيشىلەر، اقىندار ونەرىن ورتاعا سالادى. كوپتىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ، تويدى قىزدىرادى.
— اتا-اناڭىزدىڭ ناۋرىزعا قاتىستى قانداي اڭگىمەسى، وسيەتى قۇلاعىڭىزدا قالدى؟
— ماسەلەن، جىل قۇستارى كەلە باستاعان كەزدى قازاقتار «ىلگەرى سالىم كۇندەرگە جەتتىك» دەپ قۋانادى. كوكتەم كۇندەرى ەرەكشە كۇتەتىن قۇستىڭ ءبىرى — «ناۋرىزكوك» دەپ اتالاتىن كىپ-كىشكەنتاي قۇس. بالا كەزىمىزدە انامىز: «ناۋرىزكوكتى كورگەندە شوشىتىپ قۋماڭدار، «ناۋرىزكوگىم، كەلدىڭ بە؟» دەپ شاقىرىپ، جەم شاشىڭدار» دەۋشى ەدى. وسى قۇستىڭ كەلۋىمەن قارايلاس ناۋرىزشەشەك شىعادى. ناۋرىزشەشەك — وتە ادەمى كوپجىلدىق گۇلدى وسىمدىك. «بيىل بىرەۋىن ۇزسەڭ، كەلەسى جىلى ون گۇل شىقپاي قالادى» دەپ، وسى گۇلدى انامىز جۇلعىزبايتىن.
مەنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە، كىشكەنە كەزىمىزدە ءار ناۋرىز سايىن اتالارىمىز ويىن بالالارىن تەگىس جينايتىن. توپ-توپقا ءبولىپ، ەرەسەك بالالاردى باس ەتىپ، بۇلاقتىڭ كوزىن اشۋعا جىبەرۋشى ەدى. اتا-اجەلەرىمىز: «بۇلاقتىڭ كوزىن اشۋ — مەككەگە ساپار شەككەندەي ساۋابى ۇلكەن، قاسيەتتى ءىس. سۋ بار جەردە تىرشىلىك بار، بۇلاقتىڭ كوزى اشىلسا، سۋ مول بولادى. سۋ مول بولسا، ءشوپ تە، گۇل دە جايقالىپ وسەدى، ەگىن بىتىك شىعادى. ادامدار مەن جان-جانۋارلار توق بولادى، توق بولسا، بىر-بىرىنە قاستىق جاساماي، بەيبىت جۇرەدى. باستاۋ-بۇلاقتاردىڭ كوزىن اشقاندارىڭ — ومىر-تىرشىلىكتىڭ دە كوزىن اشقاندارىڭ»، — دەيتىن ەدى. وسىنى ەستىگەندە تىرشىلىكتىڭ تىرەگى بىزگە قاراپ تۇرعانداي قاناتتانىپ، بىردە-بىرىمىز قالماي، بۇلاقتار مەن تۇنبالاردىڭ كوزىن اشىپ، سۋ اعاتىن جىلعالاردىڭ جولىن تازالاۋعا كەتۋشى ەك... بۇل ءبىز ءۇشىن وزىنشە ءبىر عاجايىپ سەرۋەن سەكىلدى ەدى ءارى تابيعاتتى ايالاۋدىڭ، قورعاۋدىڭ تالعامى مول تاماشا ۇلگىسى، حالىق ونەگەسى ەدى...
— وسى كۇنى وتكىزىلىپ جۇرگەن مەرەكەلىك شارالار كوڭىلىڭىزدەن شىعا ما؟ جالپى، بۇگىنگى كۇنى، سىزدىڭشە، ناۋرىز مەيرامى قالاي اتالىپ ءجۇر؟
— وكىنىشكە قاراي، كەز كەلگەن نارسەنى ۇرانداتىپ ىستەۋگە ۇيرەنگەندىكتەن بولار، تىنىس-تىرشىلىگىمىزدە جىكسىز جىمداسىپ، تابيعي تۇردە ءوتۋى كەرەك ايقىن داستۇرلەردىڭ ءوزىن ناۋقانعا اينالدىرىپ جىبەرەتىنىمىز بار. ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ نەگىزگى ءمان-ماعىناسى بۇل كۇندە اۋىتىڭقىراپ، ۋ-شۋمەن كوشەگە شىعىپ كەتتى. جوسپارمەن، نۇسقاۋمەن وتكىزۋگە داعدىلانىپ بارا جاتقاندايمىز. ءتىپتى باسەكە-جارىسقا «كەرەك» ادامداردى كۇتىپ جىبەرۋگە، كوزىنە ءتۇسىپ قالۋعا ارناپ كيىز ۇيلەر تىگىلىپ، شاشىلىپ-توگىلىپ جاتقانداردى كورگەندە، وكىنىپ-اق قالاسىڭ. نەگە دەسەڭىز، سول تىگىلگەن ۇيلەرگە قاراپايىم قاريالار باس سۇعا المايدى. وتباسىندا ناۋرىزعا قاتىستى ەش دايىندىق جاساماي-اق، ناۋرىزكوجە ءدامىن ەشكىمگە تاتىرماي-اق، كوشەدەن قىدىرىپ كەلىپ، «ناۋرىز وتكىزدىك» دەيتىندەر تولىپ جاتىر. جاڭا كۇندى، جىلدىڭ باسىن، ارى-بەرىدەن سوڭ قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنداعى جالعىز ۇلتتىق مەرەكەسىن ارداقتاپ، ۇرپاعىمىزدىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ — ءار اتا-انانىڭ پارىزى.
ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىرعان ءار شاڭىراق اق نيەت، تازا جۇرەكپەن، مەيىرىممەن، ۇلكەن سەنىممەن ۇلىس كۇنىن، ەڭ الدىمەن، ءوز وتىنىڭ باسىندا قارسى الۋدى داستۇرگە اينالدىرۋلارى كەرەك. جەر الەم، تابيعات-انا جاڭارىپ جاتقاندا بۇكپەسىز تىلەگەن تىلەك قابىل بولادى. بارىنا دا، جوعىنا دا تاۋبە دەگەن ىنساپتى، سابىرلى ادامنىڭ جولى اشىلادى. ۇلىس كۇنى قالتقىسىز جاساعان قايىرىمنىڭ ساۋابى زور، شاراپاتى مول. قۇدايعا شۇكىر، كوپ جىل كوزىمىزدەن تاسا بولعان قاسيەتتى مەرەكەمىزبەن قاۋىشقالى بەرى جاڭا داستۇرلەر دە قوسىلىپ كەلەدى. اتا-بابادان قالعان جاقسىنى بۇگىنگى جاڭامەن ۇشتاستىرىپ جالعاستىرساق، قازاق دەيتىن حالىقتىڭ مەرەيى ۇستەم، قونار تۇعىرى بيىك بولارى ءسوزسىز.
— بۇل كۇنگى امانداسۋ، سالەمدەسۋ دە كوز ۇيرەنىپ، كۇلاق ەستىگەن ەسەندىك-ساۋلىق سۇراۋدان بولەك بولادى دەپ جاتادى...
— بۇل كۇنى ادامدار بىرىمەن-بىرى «ۇلىس وڭ بولسىن، قايدا بارسا جول بولسىن!»، «ۇلىس بەرەكە اكەلسىن!»، «ناۋرىز قۇتتى بولسىن!»، «قىزىر دارىسىن، ب ا ق قونسىن!»، ۇلىس بەرەك بەرسىن، پالە-جالا جەرگە ەنسىن!»، «اق مول بولسىن!» - دەگەن سياقتى جۇرەكجاردى تىلەكتەردى ايتىپ امانداسادى. ادامدار «بۇل كۇنگە جەتكەن دە بار، جەتپەگەن دە بار، ايدان-امان، جىلدان ەسەن وتەيىك» دەپ تىرشىلىكتەرىنە، ساۋ-سالەمەت كورىسكەندەرىنە شۇكىرشىلىك ەتەدى. ازدى-كوپتى ۇلكەندەردەن العان ۇلگى-ونەگە، تالىم-تاربيەنىڭ باسىن ءبىراز ايتتىم. مەن تىڭنان جول سالعان جوقپىن، جاڭالىق اشپادىم، تەك حالىقتا بۇرىننان باردى ايتتىم. حالىق — عالامات ءبىر قازىنا، حالىقتا باردىڭ ءبارىن ايتۋعا ادامنىڭ عۇمىرى جەتپەيدى. «قانشا كوپ بىلسەڭ دە، كوپتەن ارتىق بىلمەيسىڭ» دەيدى دانالار ءسوزى. دەگەنمەن بىلگەنىڭدى ءبولىسۋ ول دا ءبىر جاقسىلىق دەپ ويلايمىن...
— اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان ايگۇل بولاتحان قىزى
You Might Also Like
-
ولكەمە ناۋرىز كەلدى، كوكتەم كەلدى، قۇلپىرىپ گۇلگە وراپ كوك پەن جەردى. حالقىمنىڭ سالت-داستۇلەرىن ايالاعان، ارمانى اسقاقتادى كوپتەن بەرگى.
-
قازاقستاننىڭ باتىس وبلىستارىندا كەڭ ءۇردىس العان — كورىسۋ. جىل سايىن ناۋرىزدىڭ 14-ىنەن باستاپ جازىلماعان زاڭ بويىنشا جاسى كىشىلەر ۇلكەندەرگە كورىسە بارىپ، باتاسىن الادى.
