InfoHub Logo

دەموكراتياشىل، وركەنيەتتى قوعامنىڭ ەرتەڭگى ساتىسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ قابىلدانۋى مەن دامۋ بەلەسى باستى ورىندا تۇراتىنى حاق. بىرنەشە عاسىرلىق تاريحى بار قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىك دارەجەگە جەتۋىنىڭ بىردەن-بىر قولداۋشىسى بولعان تۇلعا – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ. تاعدىردىڭ جازۋىمەن تاريحىمىزدىڭ ەڭ ءبىر كۇردەلى كەزەڭىندە ەل باسشىلىعىنا يە بولعان ن.ءا.نازاربايەۆ تاۋەلسىزدىكتى تۋ ەتىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىن جاڭا بەتبۇرىسقا باعىتتادى.

وتكەنگە كوز جۇگىرتسەك، ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ كوشباسشىلىق قاسيەتتەرىن تانۋ كەڭەس كەزەڭىندە، ياعني ول 1989 جىلى قازاقستان كومپارتياسى وك-نىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ، 1991 جىلعا دەيىن وسى قىزمەتتى اتقارعان كەزدەن باستالدى. سول كەزدەگى پارتيا جارعىسىنىڭ جاريا ەتىلمەيتىن زاڭدارى بويىنشا كسرو كونستيتۋسياسى مەن قازاق كسر كونستيتۋسياسىنىڭ ەرەجەلەرىنە سايكەس، ول وداقتىق رەسپۋبليكانىڭ ناقتى باسشىسى بولدى. 1990 جىلدىڭ ءاقپان-ساۋىر ايلارى ارالىعىندا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى. بۇل لاۋازىمدى قكپ وك-نىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى لاۋازىمىمەن قوسا الا ءجۇرىپ جانە وسى قوس مارتەبەنى شەبەر پايدالانا وتىرىپ، ن.ءا. نازاربايەۆ وداقتىق ورتالىقتىڭ الدىنا قازاقستاننىڭ ءوز اۋماعىندا ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋدەگى دەربەستىگىن كەڭەيتۋ ماسەلەلەرىن قويدى. ول جاڭا وداقتىق شارت جاساۋ ارقىلى تاراتىلعان كسرو-نى تۇبەگەيلى جاڭارتۋ قاجەتتىلىگىن نەگىزدەدى.

كەڭەس وداعى ىدىراعان تۇستا قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جانە اللەۋمەتتىك جاعدايى اسا قيىن بولدى، وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە، دالىرەك ايتساق 1991 جىلى 1 جەلتوقساندا قازاقستاندىقتار وزدەرىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىن سايلاپ، سەنىم ارتتى، ەل تاۋەلسىزدىگىن امانات  ەتتى، جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن ارقالاتتى، حالىق وزدەرى تاڭداعان كوشباسشىسىنىڭ نە ىستەۋ كەرەكتىگىن بىلەتىندىگىنە، ەلدى اداستىرمايتىنىنا، تۋرا جولعا باستايتىنىنا سەندى. ەلىمىز بەن حالقىمىزدىڭ سول سەنىمىن ەلباسىنىڭ تولىق اقتاپ شىققاندىعىنا دا وسى كۇندەرى كوزىمىز انىق جەتىپ وتىر. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە گەوساياسي كەڭىستىك جۇيەسىنەن ءوز ورنىن تابۋى، ءوزىنىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەلەرىن قالىپتاستىرۋى، سىرتقى ساياسي باسىمدىقتارىنىڭ بارا-بار جۇيەسىن قۇرۋى جانە سىرتقى ساياسي ستراتەگياسىنىڭ نەگىزدەرىن قالاۋى ءتيىس بولدى. كوپتەگەن شەتەلدىك جانە وتاندىق ساراپشىلار بۇل مىندەتتەر ەلدەگى كۇردەلى كەزەڭدە ونى تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ باسقارۋىنىڭ ارقاسىندا ويداعىداي شەشىلەدى دەپ سانادى. ن.نازاربايەۆتىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيدە تىكەلەي ءوزى ورناتقان بايلانىستارى وتاندىق سىرتقى ساياساتتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ماڭىزدى مىندەتتەرىن شەشۋگە كومەكتەستى. باستى ماقسات رەتىندە تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز قازاقستاننىڭ ەگەمەن مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋى ستراتەگياسىن ويداعىداي جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قولايلى سىرتقى جاعدايلاردى قالىپتاستىرۋ مەن ۇستاپ تۇرۋدىڭ جولدارىن قاراستىردى.  

نۇرسۇلتان نازاربايەۆ مەملەكەت باسشىلىعىنا كەلگەن العاشقى ساتتەن باستاپ ايرىقشا ەرەكشەلىگى بار وزگەشە ءبىر حالىقارالىق جانە ۇلتارالىق ماسەلەلەر شيەلەنىسىنىڭ شەشۋىن اسىعىستىققا سالماي،  ۋاقىتتىڭ تالابىنا، قازاقستاندىق جولدىڭ ەرەكشەلىگىنە ۇيلەس­تىرە، جانجاقتى مۇددەلەردىڭ ءتۇيىسۋ نۇكتەسىن تابا ءبىلىپ شەشۋدەگى  دارالىعىمەن بىردەن الەم نازارىن اۋداردى. 

ول تاۋەلسىزدىكتىڭ بەتبۇرىستى كەزەڭدەرىندە مەملەكەت باسشىسى رەتىندە اسىرەسە ەكونوميكالىق جانە ساياسي دامۋدىڭ ۇلگىلەرىن تالداۋ ماسەلەسىندەگى بىلىكسىزدىككە قاتاڭ قارسى تۇرا ءبىلدى. ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەگەن جانە دە بارىنە بىردەي جاعا بەرمەيتىن، ءبىراق ومىرشەڭ ماڭىزى بار شەشىمدەردى باتىل قابىلداپ جاتتى. ەلباسىنىڭ ءوز كەزىندە: «– كەيدە ادامداردى ەركىنەن تىس ءقازىر بارعىسى كەلمەيتىن، ءبىراق وبەكتيۆتى تۇردە بارۋعا ءتيىس جاققا جەتەلەۋگە تۋرا كەلدى.» –،  دەپ ايتقانىن وسى كۇندەرى ەسكە الا وتىرىپ، ياعني، بيلىك ءۇشىن كۇرەستەگى باتىلدىق پەن بيلىك باسىنداعى باتىلدىقتىڭ ەكەۋى ەكى باسقا ەكەندىگىن ءوز ىسىمەن دالەلدەي بىلگەندىگى ەرىكسىز سۇيسىندىرەدى. 

ەلباسى ن. نازاربايەۆ مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ءتىلىن، تۋىن، ءانۇرانىن، ەلتاڭباسىن، كونستيتۋسياسىن قابىلدادى، سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ وزىندىك دامۋ جولىن تاڭداۋى تۋرالى باستاماسى العاش رەت 1992 جىلى مامىر ايىندا «قازاقستاننىڭ ەگەمەندى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ ستراتەگياسىندا» جاريا ەتىلدى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ باعىتىن ايقىنداۋدا، وقيعانى بولجاپ بىلۋدە، تۇپكى ماقساتقا قول جەتكىزۋگە سەنىمدى بولۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قازاقستان قوعامى دامۋىنىڭ ايقىن جانە ناقتى ستراتەگياسىنىڭ قاجەتتىگىن باسا كورسەتكەن ەلباسى ن. نازاربايەۆ اتالعان ەڭبەگىندە مەملەكەت الدىندا قويىلىپ وتىرعان ناقتى ستراتەگيالىق ماقساتتاردى بەلگىلەپ بەردى.

نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جاڭا استانانى تۇرعىزۋ باستاماسى مەن ونى اقيقاتقا اينالدىرۋى ەلباسىنىڭ مودەرنيزاسيالىق جوباسىنىڭ باستى تابىسىنىڭ سيمۆولىنا اينالدى. قازاقستاننىڭ جاڭا استاناسى شىن مانىندەگى جاڭا ءداۋىردىڭ قالاسى بولا الدى. 1994 جىلى ن. نازاربايەۆ استانانى كوشىرۋ ويىن العاش رەت العا تارتقان كەزدە بۇل جاعداي قوعامدا ەكى ۇداي پىكىر تۋعىزعان بولاتىن. دۇنيە تاريحىندا ءوز تاۋەلسىز مەملەكەتتىلىكتەرىن قالىپتاستىرۋ كەزەڭىندە ءبىر دە ءبىر مەملەكەت باسشىسى  مۇنداي تۇبەگەيلى باتىل قادامعا بارعان دا ەمەس.

مەملەكەت باسشىسى ەلىمىزدىڭ ساياسات سالاسىنداعى باسىم باعىتى جاس ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ كۇشتى پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا قۇرۋ باعىتىنا تىكەلەي بايلانىستى بولۋ قاجەتتىلىگىنە نازار اۋدارتتى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ تۇجىرىمدامالارىندا (1995، 2000، 2005 جج. قابىلدانعان) ەلىمىزدىڭ سىرتقى باسىمدىقتارى ايقىندالدى. قازاقستان ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا ءۇش ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋداردى: بىرىنشىدەن، باسقا ەلدەرمەن، سونىڭ ىشىندە بۇرىنعى وداققا كىرگەن رەسپۋبليكالارمەن، ازيا، تىنىق مۇحيت، تاياۋ شىعىس ايماعى، ەۆروپا ەلدەرى جانە اقش-پەن حالىقارالىق بايلانىستى وركەندەتۋ؛ ەكىنشىدەن، شەت ەلدەرمەن تەك ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار ولارمەن مادەني-ەكونوميكالىق بايلانىستى كۇشەيتۋ، سول ارقىلى الدىڭعى قاتارلى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋ؛ ۇشىنشىدەن، قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ، دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى، يادرولىق قارۋدى قولدانۋدى بولدىرماۋ. مىنە، وسى باعىتتا 90-جىلداردان بەرى ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياسات پەن حالىقارالىق قاتىناستار سالاسىندا كوپتەگەن شارالار ىسكە اسىرىلدى.

قازاقستان ءبىرقاتار جاعدايلارعا بايلانىستى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرادى: بىرىنشىدەن، قۇرلىقتاعى گەوساياسي ورنالاسۋ ەرەكشەلىگى؛ ەكىنشىدەن، ۇلتتىق بىرىگۋ، تولەرانتتى ەتنوسارالىق ديالوگتىڭ ۇلگىسى جۇزەگە اسقان ەل؛ ۇشىنشىدەن، باي مينەرالدى رەسۋرستارعا يە مەملەكەت، مۇناي، گاز، كومىر قورى بويىنشا الەمدەگى كوشباسشى ەلدىڭ ءبىرى، ءىرى استىق ەكسپورتتاۋشى.

رەسەي فەدەراسياسى، ءىرى جانە تاريحي شەكتەسكەن مەملەكەت رەتىندە، ءىس جۇزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا باستى باسىمدىق بولىپ تابىلادى. ەلباسىنىڭ پىكىرىنشە، كورشىلەس ەكى ەلدىڭ اراسىندا ورتاق كەلىسىم مەن ءوزارا مۇددەمىزدى ەسەپكە الا وتىرىپ شەشىلمەيتىن ماسەلە جوق. رەسەيمەن قازاقستاننىڭ اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ تەرەڭدەپ دامۋىنا 1998 جىلدىڭ  6-سى شىلدەسىندە ماسكەۋدە قول قويىلعان «ماڭگىلىك دوستىق پەن ىنتىماقتاستىق تۋرالى» دەكلاراسيانىڭ تاريحي ماڭىزى زور. ونىڭ نەگىزىندە ەكى مەملەكەت اراسىنداعى قارجىلىق ءوزارا كەلىسپەۋشىلىكتەر جانە بايقوڭىر عارىش ايلاعىن بىرلەسىپ پايدالانۋ ماسەلەلەرى شەشىلدى. 

قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالقىنا تاڭىردەن جەتكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇپكىلىكتى ماسەلەلەرىن شەشۋگە بىلەك سىبانا كىرىسكەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ادامداردىڭ يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەدى، سوندىقتان ءاردايىم ءوزىن ولاردىڭ قولدايتىنىنا سەنىمدى بولدى. مەتاللۋرگتەرمەن بىرگە ول قايناعان ىستىقتا ءجۇردى، شاحتەرلەرمەن بىرگە شتولنيالارعا ءتۇستى. سوندىقتان نازاربايەۆ ۇلكەن لاۋازىم يەلەرىنىڭ كابينەتتەرىنە قايمىقپاي كىرىپ، ادىلدىككە جەتۋ ءۇشىن «قارا قىلدى قاق جارعانداي» ەتىپ شىندىقتى عانا ايتتى. ول جالاڭ سىناۋشى عانا بولعان جوق، ۇنەمى سول جەردە تۇيتكىلدەردى بىردەن شەشۋدىڭ قيسىندى جولدارىن ۇسىندى، بەرىك دالەل مەن دايەككە عانا سۇيەندى. سوندىقتان ونىڭ پىكىرى مۇقيات تىڭدالدى، ءجيى قولداۋ تاپتى. كەلىستى باسشى رەتىندە ن.نازاربايەۆتىڭ بەدەلى جوعارى بولۋ سەبەبى، ەڭ الدىمەن، ونىڭ جۇمىسشىلار قاتارىنان، ەڭ تومەنگى بۋىننان كوتەرىلگەندىگىنەن، بارلىق ماسەلەلەردى تۇپ-توركىنىنەن تانىپ بىلەتىندىگىنەن ەدى.

بارلىق وسى قاسيەتتەرى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتى حالىقارالىق اۋقىمداعى ناعىز تالاپ ەتىلگەن جانە بەدەلدى ساياساتكەر ەتىپ كورسەتەدى. ونىڭ پىكىرىنە الەمنىڭ جەتەكشى ەلدەرىنىڭ كوشباسشىلارى، ىقپالدى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ باسشىلارى مەن الەمدىك بيزنەس-ەليتا وكىلدەرى ىقىلاسپەن قۇلاق قويادى. وسىعان بايلانىستى قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياسي تابىستارىنداعى باس ارىپپەن بەلگىلەنەر ۇلەسى ونىڭ كوشباسشىسى – ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ جوعارعى بەدەلى مەن جەكە باسىنىڭ ىقپالىنىڭ ارقاسىندا بولدى دەپ باتىل ايتۋعا بولادى. قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ فەنومەنى – جەكە تۇلعانىڭ ۇلتتىق جانە الەمدىك تاريحتاعى ەرەكشە ءرولى تۋرالى تاعى ءبىر ويلانۋعا تۇرارلىق سەبەپ. ءبىز تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە ءوسىپ، وركەنيەت كوشىنە قاراي قۇلاش سەرمەگەن  نۇرسۇلتان نازاربايەۆ سياقتى بىرەگەي جانە اۋقىمدى تۇلعاعا لايىقتى باعاسىن بەرۋىمىز كەرەك، ونىڭ الەمدىك قاۋىمداستىقتا ءوز ەلىنە جانە ءوز حالقىنا لايىقتى ورىن قامتاماسىز ەتكەن جارقىن ساياسي قايراتكەر، تابىستى رەفورماتور جانە كورەگەن ستراتەگ رەتىندە تاريحقا ەنەتىنىنە ەش كۇمان جوق.

---