وعىز مەملەكەتى
وعىز مەملەكەتى، وعىز مەملەكەتتىك بىرلەستىگى، 9 – 11 ع-لاردا قازاقستان جەرىندە ءومىر سۇرگەن. نەگىزگى اۋماعى سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنان ەدىلدىڭ ءتوم. بويىنا دەيىنگى ارالىقتى قامتىدى. وڭت-تە حورەزممەن، ماۋەرانناحرمەن جانە حوراسانمەن شەكتەستى. بات. تۇرىك جانە تۇركەش قاعاندىقتارى قۇلاعاننان كەيىنگى تايپالار اراسىنداعى ءوزارا كۇرەس پەن قارلۇق قاعاندىعىنىڭ قۇرىلۋىمەن بايلانىستى بات. جەتىسۋ جەرىن مەكەندەگەن وعىز تايپالارى 8 ع-دا بۇل وڭىردەن كوشە باستادى (ق. وعىزدار). 9 ع-دىڭ باس كەزىندە وعىزدار قيماقتارمەن جانە قارلۇقتارمەن وداقتاسىپ، قانعار-پەچەنەگ بىرلەستىگىن تالقانداپ، سىرداريانىڭ ورتا جانە ءتوم. اعىسى القابى مەن ارال ءوڭىرىن قاراتىپ الدى. 9 ع-دىڭ سوڭىندا ارال ءوڭىرىنىڭ سولت. جاعىنداعى ساياسي ۇستەمدىكتى قولىنا العان وعىز كوسەمدەرى حازارلارمەن وداق قۇرىپ، پەچەنەگتەرگە قايتا سوققى بەرىپ، ەدىل مەن جايىق ءوز-نىڭ ارالىعىن يەلەندى. 10 ع-دا و. ءم-نىڭ استاناسى بولعان جاڭاكەنت ق. (يانگيكەنت نەمەسە جاڭا گۋزيا) ەۋروپا مەن ازيانى جالعاستىراتىن ماڭىزدى كەرۋەن جولى تورابىنا ورنالاستى. جاڭاكەنت ارقىلى ماڭىزدى كەرۋەن جولدارى قيماقتار ەلىنە، حورەزم مەن ماۋەرانناحرعا ءوتتى. و. ءم-نىڭ جوعارى بيلەۋشىسى “جابعۋ” (يابگۋ) دەپ اتالدى. ولاردىڭ “كۇل-ەركىندەر” دەگەن كەڭەسشىلەرى بولدى. جابعۋ رەسمي تۇردە سايلانىپ قويىلعانىمەن، بيلىك اتادان بالاعا مۇراعا قالىپ وتىردى. دەگەنمەن، باسقارۋدىڭ اسكەري-دەموكر. ءتۇرى ساقتالعاندىقتان، جابعۋدىڭ بيلىگى تايپا كوسەمدەرى كەڭەسىمەن شەكتەلدى. مەملەكەتتە تۇراقتى الىم-سالىق جۇيەسى بولدى. و. م. ەۋرازيانىڭ ساياسي، اسكەري تاريحىندا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. 965 ج. وعىز جابعۋى مەن كييەۆ كنيازى سۆياتوسلاۆتىڭ اراسىندا حازارلارعا قارسى اسكەري وداق جاسالىپ، ناتيجەسىندە حازار قاعاندىعى تالقاندالدى. حازار قاعاندىعىنىڭ قۇلاۋى و. ءم-نىڭ ساياسي قۋاتىنىڭ وسۋىنە سەبەپشى بولدى. 10 ع-دىڭ اياعىندا وعىز جابعۋلارى كييەۆ كنيازدەرىمەن بىرىگە وتىرىپ، ەدىل بۇلعارلارىن كۇيرەتە جەڭدى. ءبىراق 11 ع-دىڭ باسىندا و. م-ندە ىشكى ساياسي-الەۋم. قايشىلىقتار تۋىپ، السىرەي باستادى. بۇل جاعدايدى جەنت ماڭىنا 10 ع-دىڭ ورتا كەزىندە كەلىپ قونىستانعان سالجۇقتار پايدالاندى. سالجۇقتار جەنت ق-ن باسىپ العانىمەن، ۇزاق ۋاقىت ۇستاپ تۇرا الماي، كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. كوپ ۇزاماي وعىزدار قايتا كۇشەيىپ، 1041 ج. حورەزمدى باسىپ الادى. الايدا 2 جىلدان كەيىن وعىز جابعۋلارىنىڭ سوڭعىسى شاھمالىك سالجۇقتاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ ولتىرىلەدى. سالجۇقتارعا قارسى ۇزاق جىلدار جۇرگىزىلگەن سوعىستار مەن قاقتىعىستار و. م-ن ىشتەي السىرەتىپ، ول قىپشاق تايپالارىنىڭ سوققىسىنان ءبىرجولاتا قۇلادى. وعىزداردىڭ ءبىر بولىگى شىعىس ەۋروپاعا، كىشى ازياعا كەتتى، ەندى ءبىرازى ماۋەرانناحرداعى قاراحان اۋلەتىنىڭ جانە حوراسانداعى سالجۇق بيلەۋشىلەرىنىڭ قول استىنا كوشتى. قالعاندارى 11 ع-دىڭ ورتاسىندا دەشتى قىپشاقتىڭ تۇركى تىلدەس تايپالارىنا بىرتە-بىرتە ءسىڭىسىپ كەتتى. وعىزدار كوشپەلى مال ش-مەن اينالىستى، سىرداريا القابىنداعى قالالاردا ءداندى داقىل ەگىپ، باۋ-باقشا ءوسىردى. ولاردىڭ كوپشىلىگى وتقا تابىنۋشىلار بولدى. سونىمەن بىرگە وعىزدار اراسىندا بىرتە-بىرتە يسلام ءدىنى تاراي باستادى. سىرداريا القابىنداعى، ارال ت.، كاسپيي ءت-نىڭ سولت-ندەگى جەرلەردى مەكەندەگەن وعىز تايپالارى قازاقتاردىڭ ەتن. تاريحىندا ەلەۋلى ءرول اتقاردى. تاريحي اڭىزداردا ولار قازاق، تۇرىكمەن، وزبەك، قاراقالپاق حالىقتارى اتالارىنىڭ ءبىرى سانالادى.
دەرەككوزى: "قازاقستان" ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسى، الماتى، "قازاق ەنسيكلوپەدياسى"، 1998 ج. 7-توم
You Might Also Like
-
ءقازىر ونلاين سوزدىكتەردىڭ ىشىندە قازاقشا-اعىلشىنشا سوزدىك lugat.kz سايتى بار. سايتتى جاساۋشى، يدەيا اۆتورى ۇلىبريتانيادا وقيتىن قازاقستاندىق جىگىت ايبەك وجكەنوۆ. «لۇعات» ءسوزى ورتا عاسىرل...
-
كىتاپحانا ءبىر كەزدەرى ادامنىڭ زياتكەرلىك پروگرەسسىن بىلدىرەتىن ورىن بولعان. كىتاپحانالار كەڭ قۇلاش جايىلىپ سالىنىپ، ولارعا قاراجات ايالماعان. ۋاقىت وتكەنىمەن ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى الىدە ۇلكەن اسەر قا...
