قارلۇق قاعاندىعى
قارلۇق قاعاندىعى – 766 – 940 جىلدار ارالىعىندا جەتىسۋ جەرىندە ءومىر سۇرگەن مەملەكەتتىك بىرلەستىك. بات. التايدان قونىس اۋدارعان قارلۇقتاردىڭ جەتىسۋ مەن وڭت. قازاقستانعا ورنالاسۋى جەرگىلىكتى وعىزدار مەن تۇرگەشتەردىڭ قارسىلىعىن تۋعىزدى. قارلۇقتار 766 ج. تاراز بەن سۋيابتى الىپ، جەتىسۋ مەن قاشعاردان سىرداريانىڭ ورتا اعىسى مەن فەرعانا ايماعىن قامتىعان مەملەكەت قۇردى. وسى ۇلكەن ايماقتا مەكەندەگەن تايپالار تۇگەلدەي قارلۇق كوسەمىنە باعىندى. “جابعۋ” شەنى 840 جىلدان باستاپ “قاعان” دەپ اتالدى. ق. ق. بيلەۋشى شىعىستا تارىم، باتىستا فەرعانادان اسىپ توحاريستانعا دەيىن ساياسي ۇستەمدىك جۇرگىزدى. 8 – 10 ع-دا قارلۇق تايپالارى قازاقستان جەرىندە بالقاش پەن ىستىقكول ك-دەرى مەن ىلە، تالاس وزەندەرىنىڭ الابىن، تيان-شاننىڭ باۋرايى مەن وتىرارعا دەيىن سوزىلعان يسفيدجاب ءوڭىرىن جايلادى. قارلۇقتار وزدەرىمەن شەكارالاس وعىز، قىپشاق-قيماق تايپالارىمەن، وڭت.-شىعىسىندا تيبەتتىكتەرمەن ساياسي، مادەني بايلانىس جاسادى. شىعىسىندا ۇيعىر قاعاندىعىمەن باسەكە كۇرەس جۇرگىزدى. قىتايدىڭ قولداۋىنا يە ۇيعىر قاعاندىعىنا قارسى ق. ق-نىڭ شىعىستاعى وداقتاسى تيبەتتىكتەر بولدى. قارلۇقتار باتىسىندا ماۋەرانناحردىڭ سولت-ندەگى ولكەلەرگە ءقاۋىپ توندىرگەن اراب باسقىنشىلارىنا قارسى تۇردى. وتىرار، يسفيدجاب، تاراز بيلەۋشىلەرى ارابتارعا تويتارىس بەرىپ وتىردى. قارلۇقتار ورتا ازياداعى سوعدىلار مەن تۇركىلەردىڭ ارابتارعا قارسى قوزعالىستارىن قولدادى. كەيىن ولار يسلام دىنىندەگى ساماني اۋلەتىمەن باقتالاستىق سوعىس جۇرگىزدى. ال سامانيلەر قارلۇقتار اراسىندا يسلام ءدىنىن تاراتقىسى كەلدى. ولار 893 ج. تارازدى جاۋلاپ الىپ، يسلام ءدىنىن قابىلداتتى. جەتىسۋ قارلۇقتارى سامانيلەرگە تويتارىس بەرۋمەن بىرگە ولاردىڭ يەلىكتەرىنە شابۋىل جاسادى. 904 ج. ماۋەرانناحرعا قارلۇق اسكەرلەرى جورىق جاسادى. ءبىراق شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ال 910 ج. سامانيلەر قارلۇقتاردىڭ قۇلان ق-نا (قازىرگى لۋگوۆوي ست.) جورىققا شىقتى. ق. ق-نىڭ وڭت-ندەگى شەت ەل باسقىنشىلارىنىڭ ۇستەمدىگى كەلىپ قۇرىلعان قاراحان مەملەكەتىنىڭ ماۋەرانناحردى ءوز يەلىكتەرىنە قوسۋمەن اياقتالدى. ق. ق. ساياسي، الەۋم. قۇرىلىمى جاعىنان فەود. مەملەكەت ەدى. قارلۇق قوعامىندا جەكە مەنشىك دامىدى. اۆتورى بەلگىسىز “حۋداد ءال-الام ...” شىعارماسىندا قارلۇقتاردىڭ مەكەنى تۇرىكتەرگە قاراستى اۋماقتىڭ ىشىندەگى قالالارى مەن ەلدى مەكەندەرى، تۇرعىن حالقى كوپ ەڭ باي ولكە بولدى دەلىنگەن. وسى شىعارمادا قارلۇقتاردا 25 قالا مەن ەلدى مەكەن بولعانى ايتىلادى. قارلۇقتار جەتىسۋ مەن وڭت. قازاقستاندا قالالار مادەنيەتى مەن ۇلى جىبەك جولىنىڭ وركەندەۋىنە ىقپالىن تيگىزدى. شىع. تۇركىستاندى مەكەندەيتىن باسقا دا تۇركى تايپالارى 940 ج. ەلدىڭ استاناسى بالاساعۇندى باسىپ العاننان كەيىن ق. ق. ساياسي ساحنادان كەتتى.
ادەب.: سىزدىقوۆ س.م.، قارلىق مەملەكەتىنىڭ تاريحى، ا.، 2000.
س. سىزدىقوۆ
"قازاق ەنسيكلوپەدياسى"
You Might Also Like
-
قىزمەتتەن قايتقان جەتىسۋدىڭ 719 جىگىتى عاليحان اتىنا مەدرەسە يا ستيپەنديا اشىلسىن دەپ 2 مىڭ سوم «قازاق» باسقارماسىنا تاپسىرعانى «قازاق» گازەتىنىڭ 232-نومىرىندە باسىلدى.
-
جاس كەلىندەر قارا شاڭىراقتىڭ نەمەسە اقساقالى بار ءۇيدىڭ تورىنە شىقپايدى. ايەل ادام ورىندىقتا وتىرعاندا اياعىن ايقاستىرمايدى. ايەل ادام كوپ الدىندا كەرىلمەيدى. بۇرىنعى كەزدە جاس كەلىندەر تاڭەرتەڭ ە...
