InfoHub Logo

نوۆەللا

ءبىز باقىتتى ەدىك.

ومىردە جوقشىلىق، تارىعۋشىلىق بار دەيتىن، ءبىراق ونى ءبىز كورمەگەن ەدىك.

ومىردە ەرىكسىزدىك، ەزۋشىلىك بار دەيتىن، ءبىز ونى دا كورمەپ ەدىك.

ءبىزدىڭ ءومىر — باقىتتى ءومىر ەدى.

ءبىز تەك باقىتتى، قۋانىشتى ءومىردىڭ اياسىندا وسكەن ەدىك. سوندىقتان دا ءبىز ءومىرىمىزدىڭ، بۇل قاسيەتتەرىن جاقسى بىلەتىن ەدىك. ءبىراق ءبىز ءومىردىڭ سۇلۋ، كوركەم ەكەنىن بىلمەيتىن ەدىك.

«ءبىزدىڭ ءومىر كوركەمنەن دە كوركەم، سۇلۋدان دا سۇلۋ عوي» — دەگەن اقىن ءسوزىن باقىتتى، قۋانىشتى ايتادى عوي دەپ تۇسىنەتىن ەدىك.

ال، ايتايىق: قۇرالاي كوزدى قىزدىڭ كوركەمدىگى مەن ءومىردىڭ كوركەمدىگىن ەشقانداي جاناستىعى، جاقىندىعى جوق قوي دەپ ويلاۋشى ەدىك. ءومىر دەگەن ەركەك ەمەس، قىز ەمەس، جەر-سۋ ەمەس، قالا ەمەس، ونىڭ سىمباتتى دەنەسى، ويماقتاي اۋزى، ويناقشىعان كوزى جوق. بۇل ءومىردىڭ جاقسى، باقىتتى، قۋانىشتى ەكەنى راس، ال سۇلۋلىعى تۇسىنىكسىز دەۋشى ەدىك.

ءبىراق ەستەرىڭىزدە بولسىن، ءومىر تۋرالى ۇشقالاق ويدىڭ، قاتەنىڭ بارلىعىن ءومىردىڭ ءوزى اشىپ بەرەدى. بۇل جونىندە دە سولاي بولدى. ءوز ءومىردىڭ كوركەمدىگىن كوزىمىزبەن كوردىك. ونىڭ سۋرەتىن دە سالىپ الدىق. بۇل بىلاي بولعان ەدى.

قالا قالىڭ كوك اعاشتارعا بولەنىپ، ۇيلەرىنىڭ مۇرجالارى دا جاپىراقتار اراسىنا جاسىرىنىپ كورىنبەي، تاۋ ەتەگىندە جاتاتىن.

ءبىز سول تاۋ ەتەگىنە قاراي شىعاتىن وقتاي ءتۇزۋ كوشەدە تۇراتىنبىز. مەنىڭ ءبىر سۋرەتشى جولداسىم بولدى. ەكەۋمىز كۇن سايىن ونىڭ بولاشاق سۋرەتشى سۇلۋ قىز ىزدەيتىنبىز.

ءبىز تۇرعان كوشە بىرتە-بىرتە جوعارىلاپ، بەتكەيدى ورمەلەپ، كوتەرىلىپ بارىپ الدىندا كەسە-كولدەنەڭ جاتقان تاۋعا يەك ارتا بىتەتىن. كەمەنىڭ شەتىندە تاۋ بەتكەيىنە ورمەلەي بىتكەن قالىڭ جەمىستى باقشا بولاتىن. ءبىز جولداسىمىز ەكەۋمىز كۇندە كوشەمەن جوعارى كوتەرىلىپ، وسى قالىڭ باقشانى ارالاپ ءوتىپ، تاۋ توبەسىندە سەكىرىپ اعىپ جاتقان وزەننىڭ جاعاسىنا كەلىپ، قالىڭ اعاش كولەڭكەسىندە جاتاتىنبىز. تومەندە، بەتكەيدە قالىڭ اعاش اراسىنان كورىنبەي، كوك اعاشتاردان جاسالعان كورپەسىن ايقارا جامىلىپ، جاسىل جاپىراقتاردى بۇركەنىپ ءبىزدىڭ قالا جاتاتىن. ءبىز سول قالاعا كوز جىبەرىپ، كوڭىلىمىز شالقىپ، تاۋ سۋىنا شومىلىپ، دەم الاتىنبىز.

اسىرەسە، كەشكە تامان كۇن ەڭكەيىپ نازارىن باسقا جاققا اۋدارعاندا، جەل تىنىس الىپ، تابيعات كوركەمدىگىنە مۇلگىگەندە، وسى بەتكەي مەن باقشالار ءۇستى تاۋدىڭ سالقىن اۋاسىنا، نەشە ءتۇرلى گۇلدەردىڭ جۇپار يىسىنە تولاتىن.

سول حوش ءيىس، سالقىن اۋا دەنەنى بالقىتىپ، بۋىنىنا دەيىن ءتۇسىپ، كوڭىلدى شالقىتىپ، ءوزىڭدى ءبىر كىرشىكسىز گۇلدەي تازا ەتىپ جىبەرەتىن.

تابيعاتتىڭ ءاربىر قيمىلى — سۇلۋ قىزدىڭ كوز قاراسى، سىزىلىپ شىققان مۋزىكا سياقتى وتە كەلىستى دە، اسەرلى بولاتىن.

نە دەگەنمەن مەن وندا اقىن ەدىم. اقىن بولعاندا ولەڭ جازۋ ەمەس، جانىمنىڭ، سەزىمنىڭ نازىك مۋزىكالىق جاعدايدى شامالى بولسا دا تۇسىنە بىلگەنىن ايتام - اۋ.

ءبىر كۇنى وزەن جاعاسىندا جاتقانىمىزدا وزەننىڭ تومەنگى جاق بويىنان شىققان كۇلكى ەستىلدى. كۇلكى — ايەلدىڭ كۇلكىسى. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ايەل داۋسىنىڭ قانداي ەكەنىن ايتىپ بەرە المايمىز. كۇلكى تەك شالقىپ شىقتى.

مىنانداي جاعدايدى كوزىڭىزگە ەلەستەتىڭىز:

كەشكە جاقىن جەل تىنىپ، سالقىن اۋا، ءتۇرلى گۇل، شوپتەردىڭ جۇپار يىسىنە تولىپ ول ءيىس اعاشتاردىڭ اراسىندا قوزعالماي تۇرعاندا، گۇل اراسىندا ءومىر سۇرەتىن ادەمى كوبەلەكتەر سول گۇل ۇستىندە ءورشي ۇشىپ سەكەكتەپ، ءار جەرگە ءبىر قونىپ جۇرەدى. سول ۋاقىتتا باقشادا جاستىقتان، باقىتتان، شاتتىقتان، سۇلۋلىقتان تاسىپ شىققان ەشبىر قايعى-ۋايىمسىز، تازا كۇلكى ەلەستەدى.

ارينە، بۇل جاعدايلار ادامعا اسەر ەتپەي قويمايدى. قايعىلى ادامدى شاتتاندىرىپ، قۋانىشتى ادامدى قايعىلاندىرىپ جىبەرەدى.

بۇنداي كۇلكىلەر كۇلكى يەسىنىڭ كىم ەكەنىن تولىق اشىپ بەرمەسە دە، ونىڭ كىرشىكسىز، تابيعي قۋانىشىن، بالاداي اق كوڭىل تازا جاندىلىعىن، سونىمەن قاتار ونىڭ وتە قىزۋ جاستىعىن، دەنەسىنىڭ ساۋلىعىنا، ءوزىنىڭ ەرەكشە كوركەم ەكەندىگىنە سەنىمدىلىگىن، العاشقى تازا تابيعاتپەن ارالاسىپ جاتقاندىعىن كورسەتەدى.

ءبىز ورنىمىزدان تۇردىق. سول ۋاقىتتا بەتكەيدەن باقشا اراسىنان ءبىر قىز، ءبىر جىگىت شىعا كەلدى. ءبىز ءدال جاڭاعى كۇلكىنى كوزىمىزبەن كورگەندەي بولدىق. قىز ءبىر جەردە تۇرمايدى، تۇلكى قۇساپ، تاۋ سۋى قۇساپ، تاستان-تاسقا سەكىرەدى. قىز بەن جىگىت سۋدى جاعالاپ ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلدى. جىگىت تاسقا وتىردى دا، قىز تۇرەگەلىپ تۇردى.

كۇلكىنىڭ يەسى — قىزدى ءبىز ەندى جاقسىلاپ كوردىك. بۇل ون جەتى-ون سەگىز جاسار قىز ەدى. قىز جالاڭ باس، ۇستىندە بەلى قىنالعان، جەڭسىز، جاعاسىز سارى كويلەگى بار. بىلەگىندە كىشكەنتاي ساعاتى بار.

— مىناۋ اسا سۇلۋ ەكەن — دەدى جولداسىم.

تەگىندە، قىز اسا سۇلۋ ەدى. ءبىراق ءبىز قىزدىڭ يەسى ادەمى ەكەنىن بىلە المادىق. ءبىرازدان سوڭ قىز بەن جىگىت ويلاماعان جەردە ورىندارىنان تۇرىپ، باقشانىڭ ىشىنە قايتىپ كىرىپ كەتتى. ءبىز بىر-بىرىمىزگە ءسوز قاتپاستان وتىردىق تا قالدىق. ءبىر ۋاقىتتا جولداسىم ورنىنان قارعىپ تۇردى.

— بارىپ تانىسام — دەدى دە جۇگىرىپ الىپ كەتتى. مەن ارتىنان بارعاندا، باقشانىڭ ىشىندە، كىشكەنە كىرپىش ءۇيدىڭ قاسىندا قىز كۇنگە كورىنۋ ءۇشىن ۇلكەن ءشيدىڭ ۇستىنە ورىك جايىپ ءجۇر ەكەن. جولداسىم قاسىندا ورىك اعاشىنا سۇيەنىپ تۇر.

— قارىنداس، مەن سۋرەتىمدى، ۇلكەن پولوتنو ەتىپ، پورترەتىن سالۋعا ءسىز سياقتى ادامدى ىزدەپ ءجۇر ەدىم — دەدى ول قىزعا.

وسى ۋاقىتتا قىز:

— قويان! قويان! — دەپ ايقاي سالدى.

تاۋ جاقتان تومەن قاراي ءبىر قوياندى ءبىر تازى باستىرمالاتىپ قۋىپ كەلە جاتىر ەكەن. قويان ەكەنىن مەن كەلىپ باقشاعا قويىپ كەتتى. ءبىز ۇشەۋمىز دە تۇرا جۇگىرىپتى. قىزدىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيماي،كۇمىس كۇلكىسىن باقشا ىشىنە سەۋىپ، قۇلاشىن جايا قويانعا ۇمتىلدى. قويان سەسكەنىپ، بۇرىلا قاشىپ باقشادان شىعىپ كەتتى. ءبىر مينۋت وتپەي-اق قويان دا، تازى دا تاساعا ءتۇسىپ، جوق بولدى.

— مىنە، سۋرەتىڭ بولسا وسىنداي سۋرەت سالشى: تازى ەنتەلەپ، اۋزىن اشىپ تاپ باسۋعا ءسال-اق قالىپ كەلە جاتادى. قوياننىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ، ءولىم تىرناعىنا ىلىنۋگە ءسال-اق قالىپ قاشىپ كەلە جاتادى. بۇنىڭ ءوزى اسا ەرەكشە اسەر ەتەتىن سۋرەت ەمەس پە؟ وسى سۋرەتتەگىلەردىڭ بارلىعى دا ناتيۋرمورت، دەپ ولگەن قويان، قۇستى، ۇزىلگەن الما، جارىلعان قاۋىندى كورسەتەدى. شىن سۋرەتى بولساڭ ءالى ۇزىلمەگەن، جارىلماعان، اعاشتا تۇرعان، ولمەگەن، ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن، ولىممەن كۇرەسكەن اڭدى كورسەتتى. ادامنىڭ ءوزى دە ومىرمەن ادام ەمەس پە؟

قىز سويلەپ بولىپ، اعاشتىڭ كولەڭكەسىنە تۇردى.

ءبىرازدان سوڭ، ويلاماعان جەردەن قىز:

— ماقۇل، كوركەمونەرگە پايدام تيەتىن بولسا، مەن قاشپايىن، ءبىراق سۇيەمىن، قۇشاعىڭدى اششى دەپ مازامدى الىپ جۇرمەڭدەر. ال ويناپ-كۇلۋدى ءوزىم دە جاقسى كورەمىن — دەپ كۇلدى.

ءبىز ادرەسىمىزدى بەرىپ قوش ايتىسىپ، ۇيگە قاراي كەتتىك. ءبىز ۇزاماي ارتىمىزدان قىزدىڭ، ايقايلاعان داۋسى شىقتى.

— مەنىڭ اتىم دامەلى تۇراروۆا — دەدى قىز.

جولداسىم تۇنىمەن ۇيىقتامادى. پاليتراسىن، كيستاسىن قولعا الىپ، ءۇيدىڭ ىشىندە ءجۇردى دە قويدى. قىزدى تۇسىرەتىن پوزا ىزدەپ الدەنەشە كومپوزيسيالار جاسادى.

ەرتەڭىنە قىز كەلدى. ونىڭ قانداي سۇلۋ ەكەنىن ءبىز سوندا بىلدىك.

دامەلى كومسومول مۇشەسى، دارىگەرلىك ينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتكاسى ەكەن.

ەگەر دە دامەلىنىڭ بەت تۇرپاتىن، دەنەسىن الاتىن بولساق، ونىڭ تەك ۇلكەن قارا كوزدەرى عانا ادەمى ەدى. ونان باسقا قاراپايىم قىزداردان اسىپ تۇرعان ەشقانداي ەرەكشەلىك جوق ەدى. دامەلىنىڭ سۇلۋلىعى دا باسقادا ەدى.

دامەلى ءۇيدىڭ ورتاسىندا ءبىر تىنىم تاپپاي تۇر. اڭگىمەلەسىپ تۇرىپ ءبىر ماعان، ءبىر جولداسىما قارايدى، سويتەدى دە باسىن كەيىن قاراي ءبىر سىلكىپ تاستاپ، قولىمەن شاشتارىن تۇزەيدى، سيپايدى. ونان سوڭ كۇلەدى سويتەدى دە بەتىنە، كوزىنە يا كۇلكى، يا قورقىنىش جۇگىرەدى، ايتەۋىر، دامەلىنىڭ دەنەسى، قولى ءبىر مينۋت تە تىنىش تۇرمايدى.

دامەلىنىڭ ۇلكەن قارا كوزدەرى دە سولاي، ءبىر تىنىم تاپپايدى. كوز الدىندا كورىنگەن نارسەلەردىڭ بارلىعى باسىنان كەشىرگەن، ۇيرەنشىكتى، بىلەتىن نارسەلەر سياقتى. كوز قاراسى مينۋت سايىن قۇبىلىپ تۇرادى. بىرەسە كوزدەرى تەرەزەدەن كورىنىپ تۇرعان سوناۋ الاتاۋدىڭ بەلىنەن ءبىر جەرىنە قادالىپ، مولدىرەي قالادى. بىرەسە وزىنە قىمبات نارسە تاۋىپ العىسى كەلگەندەي كوشەدەن ءوتىپ جاتقان ادامداردىڭ بەتتەرىنە قارايدى، قاسىنداعى سۋرەتشىنىڭ شاشىنا قارايدى. سويتەدى دە بوتا كوزى ءوزىنىڭ قاراۋىنا تۇرارلىق ءبىر نارسەنى تاۋىپ العانداي جايراڭداپ، ويناقتاپ، ويماق اۋزىنا كۇلىمسىرەۋ پايدا بولادى. بىرەسە قاراۋدان زەرىگىپ، قارا كوزى توڭكەرىلىپ، بۇلتقا جاسىرىنعان ايداي جاسىرىنىپ جۇمىلادى.

قىز كوزىن جۇمىپ شالقايادى. بەتىنە تۇسكەن ءبىر توپ شاشى كەيىن قاراي سىرىلادى. قىز كەنەت كوزىن اشادى.

جولداسىمەن اۋرە بولىپ، ەش نارسە شىعارا المادى. وعان سەبەپ مىناۋ ەكەن:

قىزدىڭ سۇلۋلىعى — ونىڭ دەنەسىنىڭ، قولىنىڭ سانسىز ادەمى قوزعالىسىندا، بەتىنىڭ، كوزىنىڭ ءار ۋاقىتتا دا قۇبىلىپ، كۇلكىگە شومىلىپ تۇرۋىندا ەكەن. كوزىنىڭ ويناقشۋى، دەنەسىنىڭ، قولىنىڭ تىنباستان قيمىلداپ تۇرۋى، ونىڭ جاستىعىنا، تازالىعىنا، كۇمىستەي تازا كۇلكىسىنە قوسىلىپ ايرىقشا ءبىر سۇلۋلىق تۋعىزادى ەكەن. ونىڭ سۇلۋلىعى — كەربەز، وتە كوركەم قوزعالىسىندا، كوز قاراسىنىڭ قۇبىلىسىنىڭ قۇبىلۋىندا، كۇلكىسىنىڭ تازالىعىندا ەكەن. ەگەردە قۇبىلۋىندا قوزعالىسىن، قۇبىلۋىن توقتاتىپ. ءبىر قالىپتا قوزعالتپاي سۋرەتىن سالعىڭ كەلسە، تۇك شىقپايدى ەكەن.

دامەلىنىڭ سانسىز نازىك قيمىلدارىن، تىنىشتىق تاپقىزبايتىن قۋانىشىن پورترەتىندە كورسەتە بىلەتىن ءالى تابۋ كەرەك بولدى. قوزعالىستى وزگەرتۋدى، نارسەنى وزگەرمەيتىن ءبىر قالىپتا تۇسىرەتىن فوتوگرافيا سۋرەتى. دامەلىگە تۋرا كەلمەيدى.

وسىدان كەيىن جولداسىم وتە قىزىق تۆورچەستۆولىق جۇمىسقا كىرىسىپ، بارلىق دۇنيەنى ۇمىتقانداي بولدى.

كۇزدىكۇنى ۇسكىرىك جەل كوشەنى قۋالاي كەزىپ، قۋارعان اعاش جاپىراقتارىن جەرگە تۇسىرگەندە، قارا بۇلت كورگەن قاراقۇستاي تاۋ توبەسىن اينالىپ، كەتپەي قويعاندا، كۇن ساۋلەسى تۇندە تۇسكەن بوزقىراۋدى توڭازىعان جەردەن بەتىن عانا ءجىبىتىپ، ىزعارلى سۋىققا توتەپ بەرە الماعان ۋاقىتتا دامەلىنىڭ پورترەتى دە ءبىتتى. بۇل وتە ادەمى پورترەت بولدى. پوۆەل. ساۋلەش، جارىقتى، بوياۋلاردى ەرەكشە شەبەرلىكپە پايدالانا بىلگەندىكتەن بە، الدە قۇلپىرىپ، قۇبىلىپ تۇرعان دامەلىگە ءبىزدىڭ كوزىمىزدىڭ ۇيرەنىپ قالعاندىعىنان با، ايتەۋىر، پورترەت مىڭ قۇبىلىپ، جايناپ تۇرۋشى ەدى. دامەلىنىڭ پورترەتىندە وتىرىسى جايلى، بۇلك ەتپەي وتىرعان ادامنىڭ وتىرىسى ەمەس، قوزعالىپ، قۇبىلىپ، الدەبىر ادەمى قيمىلدار جاسايىن دەپ، جاساپ تا وتىرعان ادامنىڭ وتىرىسى سياقتى. ءبىر شوق شاشى دامەلىنىڭ ماڭدايىنا ءتۇسىپتى. مىنە، دامەلى باسىن ءبىر سىلكىپ، شاشىن كەيىن قايىرايىن دەپ تۇر. ادەمى قولى دا ومىراۋىنداعى كوك لەنتانى ۇستايىن دەپ كوتەرىلىپ كەلەدى. ۇلكەن قارا كوزدەرى ويناقشىپ، قۋانىشقا شومىلىپ، الدەبىر نارسەگە بالاشا تاڭ قالىپ، جايناپ تۇر. بەتىنە، اۋزىنا كۇلكى جۇگىرىپ، ءوزى دە مۋزىكاداي جەپ-جەڭىل ەكەنىن كورسەتىپ، ۇشىپ كەتەيىن دەپ تۇر. دامەلى كوكجيەكتەن كورىنگەن سامولەتكە قاراپ تۇر. ەگەردە بۇل سۋرەتتى دامەلىنىڭ بار ارمانى لەچيك بولۋ ەكەنىن بىلەتىن ادام كورسە، بۇل سامولەت كورىپ تۇرعان سۋرەتتەن دامەلىنىڭ جۇرەگىنىڭ سوعۋىن دا ەسىتكەن سياقتى بولار ەدى.

ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ ۇيگە دامەلى كەلدى!.

ەسىكتەن كىرىپ كەلگەن تۇردە:

— امانسىڭدار ما؟ — دەگەندە، ءبىز ءتىپتى شوشىنىپ كەتتىك.

— نەگە تاڭ قالدىڭدار. دامەلىمىن عوي — دەدى ول جاي عانا. ءبىراق ءبىزدىڭ الدىمىزدا باياعى قۇلپىرعان سۇلۋ دامەلى ەمەس، اعاشتاي جانسىز، سۇپ-سۇر بىرەۋ تۇر ەدى. بۇندا بۇرىنعى دامەلى سۇلۋلىعىنىڭ، تىنىم تاپپايتىن قۇبىلىسىنىڭ ءىزى دە جوق ەدى.

— مەنى الدەبىرەۋلەردىڭ جاپقان جالاسى بويىنشا باي قىزى دەپ مەكتەپتەن، كومسومولدان شىعاردى، مەن باقىتىمنان، قۋانىشىمنان ايرىلىپ دالادا قالدىم، ەندى قايتەم، قايدا بارام؟ — دەپ دامەلى ورىندىققا وتىرا كەتتى.

ءبىز سوندا بىلدىك.

دامەلىنى سۇلۋ ەتكەن ونىڭ دەنەسىنىڭ، قولىنىڭ كەربەز، وتە كوركەم سانسىز قوزعالىسى، كوز قاراسىنىڭ قۇبىلۋى، كۇلكىسىنىڭ كۇمىستەي تازالىعى بولسا، سول سانسىز كوركەم قوزعالىستى، قۇبىلمالى وتتاي ىستىق كوز قاراستى، تازا كۇلكى تۋعىزعان دامەلىنىڭ باقىتتىلىعى، قۋانىشى، شاتتىق ءومىرى، ۋايىمسىزدىعى ەكەن.

قۋانىشتى ادام تىنىمدى بىلمەيدى، ونىڭ سەكىرگىسى، بيلەگىسى كەلەدى. قۋانىشتى ادام تىنىش جاتقانىمەن ونىڭ جۇرەگى تۋلاپ، دۇرسىلدەپ تۇرادى. قۋانىشتى جاسىرۋعا بولمايدى. ول ۇلكەن قارا كوزدەردى ويناقشىتىپ، جايناتىپ، الما بەتتى كۇلكىگە شومىلدىرادى.

مىنە، دامەلى قۋانىش، باقىتتان ايرىلىپ ەدى، سولعان گۇلدەي كوركەمدىگىنەن ايرىلدى.

دامەلىنىڭ كوركەمدىگى — قۋانىشتى ءومىر، باقىت ەكەن. بىلايشا ايتقاندا، دامەلىنىڭ كوركەمدىگى — باقىت پەن قۋانىشتىڭ كوركەمدىگى ەكەن. مەن ءومىر كوركەمدىگى دەپ وسىنى ايتام.

كەيىنىرەك ءىس انىقتالىپ، دامەلى ينستيتۋتقا دا، كومسومولعا دا قايتا كىردى. ونىڭ قۋانىشى، باقىتى وزىنە قايتتى.

ءبىراق پورترەتى ءبىز وسى ۋاقىتقا شەيىن جولداستارىمىزعا كورسەتىپ، بۇل ءومىردىڭ كوركەمدىگىن دەيمىز. جولداستارىمىز تۇسىنبەي تاڭ قالادى. تاڭ قالا بەرسىن، ءبىز ءومىردىڭ كوركەمدىگىن وسىلاي كورگەنبىز.

1936.

---