InfoHub Logo

— ءاي، قىز، شانىشقى اكەل!

داياشى تەرەزە كوزىندەگى تاپال ورىندىقتا وتىر. جانىندا قولىن قۋسىرىپ تۇرەگەپ تۇرعان قىز با، كەلىنشەك پە، وزىنەن ەگدەلەۋ بىرەۋگە الدەنە ايتادى. اناۋ اۋىق-اۋىق سول جاق بەتىنىڭ ۇشىن ۇزە شىمشىپ قويىپ قىزارا كۇلىمسىرەيدى، سونسوڭ، قالىڭ ەرىنىن جىمقىرا تىستەپ، قايتا جىميادى. ەكەۋىنىڭ دە الدارىنا بايلاعان كۇلاڭكور الجاپقىشتارى بار. قىز ءار سوزدەن كەيىن ءبىر كۇلەدى. ءسوزىن كۇلكىسىمەن بەدەرلەپ، بەزەپ وتكىزەتىن ءتارىزدى. مەنىڭ جاڭاعى تۇرپايى سۇراعىما قىز جالت قارادى. ونىڭ دا سۇرقاي ءوڭى كوگەرىپ جۇرە بەردى. وسى وتىرعان جەرىڭدە قايتسەم ەكەن دەگەندەي باسىمنان باقايىما شەيىن بارلاپ شىقتى. كەنەت، ءبىر نارسە ويىنا تۇسكەندەي تاناۋىنان ءبىر كۇلدى دە، قاراڭ-قۇراڭ قوزعالىپ ورىنىنان تۇردى. يرەك-يرەك ەكى شانىشقىنى اكەپ تاستاي سالدى:

— پاجالستاڭىز!

— ءبارى وسىدان، — سۇڭعات باسىن شايقاپ تاماعىن كەنەدى، — ءاي، قىز دەگەننەن باستالعان... ءقايتسىن ەندى، بايعۇس قوي، بايعۇس... مەن ەلەڭ ەتە قالدىم: سۇڭعات — اناۋ-مىناۋدى اڭگىمە كورمەيتىن جىگىت. قىزمەتى دە ۇساق-تۇيەك ەمەس: اۋداندىق گازەتتىڭ بىلدەي رەداكتورى. ەسكى جولداس. ايەلىنىڭ اۋرۋحانادا جاتقانىن ايتىپ، سامولەتتەن تۇسكەن بويدا ماعان قوناق ۇيدەن ورىن سايلاتتى دا، وسىندا، اسحاناعا شاقىرىپ اكەلگەن بەتى.

— و نە؟ ايت، قىزىق پا؟ — دەپ ەلپىلدەدىم مەن، تۋعان اۋىلىنا جاقىنداعان سايىن ۇشقالاقتانا بەرەتىن بەلگىلى بالا مىنەز-بەن، — بىردەڭە بولعان عوي، شاماسى. قىزىق بولسا...

— قايدان قىزىق بولسىن! سەندەر وسى ەلگە ەكى-ۇش جىلدا ءبىر سوققاندا قىزىق ىزدەپ كەلەسىڭدەر مە؟ قىزىق... قىزىق. قىزىق ەمەس، قاسىرەت بۇل، تراگەديا! ءبىلدىڭ بە، ترا-گە-دي-يا! — سۇڭعات رەنىش بىلدىرەدى.

— مەيلىڭ ەندەشە. ءوزىڭ ءبىل! — سۇڭعات الدىنداعى اسىن جارتىلاپ جەدى دە، بەتىمە قاراپ كۇلىپ جىبەردى. قولىن ءسۇرتىپ، تارەلكەسىن ىسىرىپ قويدى.

— بىلتىر كۇزدە... ول ەندى ۇزاق اڭگىمە... ءدال وسى جەرگە بىرەۋ كەلدى. ول وتىرا بەرگەندە شەگەسى بوساپ قيۋى قاشقان اعاش ورىندىق ويبايلاپ قويا بەردى. اينالاسىنا الارا ءبىر قارادى، ءبىراق ەشكىمگە كوزى تۇسكەن جوق. ستولدى جۇدىرىعىمەن ءتۇيىپ قاپ، قارلىعا ايقايلادى:

— بۇل ەلدىڭ اسى قايدا؟ مەن وندا دا ايەلدى اۋرۋحاناعا سالىپ قويعام.

— اناۋ ستولدا، — سۇڭعات ەڭ شەتكى ستولدى مۇرىنىمەن كورسەتتى، — وتىردىم. داياشى ەكى-ۇش تارەلكەنى بىردەن اكەپ، جاڭاعى ادامنىڭ الدىنا جايدى. قاسىق بەرۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى. قوناق، تاعى ايعاي سالدى:

— ءاي، قىز ، قاسىق اكەل! ءوي... — دەپ تۇسىنىكسىز بىردەڭە ايتتى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مىنا قىز سوعان قاتتى شامداندى. جالپى، ايەل حالقى ۇرسىسۋعا تاپتىرمايتىن حالىق قوي، قوناعىنىڭ بۋرىل شاشىنا، اسا ماڭىزدى تۇر-كەلبەتىنە تۇكىرگەن جوق، بوراتىپ باقتى. قازىرگىدەي ەمەس، تەرىسىنىڭ ءبىر تارىلىپ جۇرگەن شاعى بولسا كەرەك، وتاعاسىنى ومىرىپ جەپ بارادى. قاسىق، اياقتىڭ سالدىرى دا كوبەيىپ، اسحانانىڭ ءىشى ىڭ-جىڭ بوپ كەتتى.

— فيادال! «ءاي، قىز! ءاي، قاتىن!» جامان ۇيرەنگەن!

مىنە، بارلىق شاتاق وسىدان شىقتى. جاڭاعى كۇج-قارا اتىپ تۇرەگەلدى. كوكىرەگى كورىكتەي بوپ كەۋىپ، ىس-پىس ەتەدى. نالىعانى، قورلانعانى سونداي، جىلاپ جىبەرەر مە ەكەن دەپ ەم. ەركەك قوي، جىلامادى. ىزا، كۇيىنىشتەن ساسىپ قالدى. جۋان، مىرتىق ساۋساقتارى قالتىراپ، ءجون جوق، جوسىق جوق، اينالاسىن، ءۇستى-باسىن قارمايدى: ىلىنەر ەشتەڭە تاپپايدى. ءبىر مەزگىلدە ءوز كوكىرەگىن ءوزى دۇڭك ەتكىزىپ ءتۇرتىپ كەپ قالدى:

— مەن... مەن پيادال ما؟ مەن پيادال ەكەمىن عوي، سولاي، ا؟! بۇرىن ناعىپ بايقاماعانسىڭدار، ا؟! مەن... ون جاسىمدا سوعىسقام سابەت ۇكىمەتى ءۇشىن! حالىق ءۇشىن قان توككەم مەن! ىلعي كوك مۇرىن! وقىدىق دەپ! بىلەمىز دەپ! «پيادال!» ءاي، قىز! «جامان ۇيرەنگەن!» ءيا، مەن جامان ۇيرەندىم، سابەت ۇكىمەتىنىڭ ارقاسىندا...

باكەڭ (اتى بايكەن ەكەن) كۇيىپ-پىستى. سارى كۇزدىڭ شۋاقتى كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى. سارى جاپىراقتار ويقى-شويقى الاقاندارىمەن اينەكتى سيپاپ-سيپاپ الادى. كومبەنزوندارىنا ساز-بالشىق، اق كىس شاشىراعان ەكى-ۇش ايەل، ءبىر ەركەك كەپ ەسىك جاقتاعى ەڭ شەتكى ستولعا دابىرلاسا وتىرىپ جاتىر. ەكى داياشى، ماناعى كۇيى، بىزگە اندا-ساندا ءبىر قاراپ قويىپ اڭگىمە سوعادى.

— ابەد ۋاقىتى جاڭا باستالدى عوي، — سۇڭعات ساعاتىنا قارايدى، — اسىقپا، ءشاي ءىشىپ الايىق. قىزدار، ءبىر شاينەك ءشاي بولسا...

— سودان؟

— سودان... قاي جەرگە كەلىپ ەدىم، ءالى... ءيا، بايكەن اقساقال كۇيىپ-پىستى. اسحانادا ول كۇنى دە كىسى كوپ بولمايتىن. ءبارىمىز جابىلىپ كۇج-قارانى ارەڭ باستىق. بىرەۋلەر: «كورگەنسىز، اكەڭدەي كىسىنىڭ بەتىنەن الىپ»، — دەپ قىزعا ۇرسىپ جاتتى. بىرەۋلەر «وسى كۇنگى ادامنىڭ جانى تىرناعىنىڭ ۇشىندا تۇرادى-اۋ، ونىڭ نەسىنە كەييدى، سودان پيادال بولا ما»، — دەپ كۇبىرلەستى. باكەڭ ءسال سايابىرلاعانمەن، باسىلا المادى. ەسكى ورىندىقتى شيقىلداتىپ ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر اۋىتقىپ، ويقانىپ تىنشىمادى. اقىرى ستولدى جۇدىرىعىمەن تاعى ءبىر سالىپ، اتىپ تۇردى:

— مەن... مەنى حالىق الدىندا ماسقارا عىپ. اسكاربيت ەتىپ... كورر-سەتەم مەن سەندەرگە!

وسىنى ايتتى دا، تورساڭداپ بارىپ ەسىكتەن شىقتى. سەندەر دەپ كىمدەردى مەگزەگەنىن تۇسىنە الماي اڭ-تاڭ قالدىق. داياشىلارعا شىعار. كەڭسەگە كەلسەم، ديۆاندا باكەڭ وتىر. مەنىڭ دە اسحانادا بولعانىمدى اڭعارماعانى بىردەن سەزىلدى: عۇمىرىندا ءبىرىنشى كورگەن كىسىشە امانداستى. كىرىپ كەلگەنىمدە ديۆاندا وتىرعان كۇيى قوپارىلا قولىن سوزدى، تۇرعان جوق. سوسىن قالتاسىنان ورامال الىپ تەرىن ءسۇرتتى. سوسىن ەنتىكتى. سوسىن بەتىمە قاراپ كەشىرە، ەركەلەتە جىميىپ الدى. سوسىن:

— ال، بالا، مەنى بىلەتىن شىعارسىڭ؟ مەن باكەڭمىن، ياعني بايكەڭ، سەن جاڭادان كەلدىڭ عوي، وسى ەل بىلەدى. ءبىز دە حالىققا ەڭبەك قىلعان ادامبىز؟ ءىھىمم... ءىىمم، — دەدى. ءوز ەسىمىنىڭ ماعان قالاي اسەر ەتكەنىن كورۋ ءۇشىن بەتىمە قايتا ءۇڭىلدى. سىر بەرمەدىم. بىلمەيمىن، ەستىگەنىم جوق دەۋگە، ءوزىنىڭ اتاق، داڭقىنا شەكسىز سەنىپ ۇيرەنگەن شال ادامدى ايادىم با، ۇيالدىم با، بەلگىسىز، ايتەۋىر:

— بىلەم عوي، باكە، — دەپ ىڭعايىنا جىعىلدىم، — بۇل اۋداندا ءسىزدى بىلمەيتىن يت بار دەيسىز بە.

— حھا-حھا-اھ-اھ، ايتادى ەكەنسىڭ ءوزىڭ دە! باسە-ە-ە!

باكەڭ قاتتى ريزا بولدى. عۇمىرىمدا ءبىرىنشى رەت بىلەم دەگەنىمە مەن قۋاندىم. باكەڭ ماعان قاراپ تاعى قارقىلدادى.

— حھا-حھا-حھا.

سوسىن باسىن شايقاپ كوزىن ۋقالادى.

— قايدا ىستەيسىز، باكە؟ قازىرگى جۇمىسىڭىز نە؟ — دەپ سۇرادىم.

— ىستەگەنمىن عوي، بالا، مەن ىستەگەنمىن...

— بىلەم عوي، — بىلمەسەم دە بىلەتىن سياقتى بولام، — قازىرگى...

— قازىرگىنى قايتەسىڭ. جۇمىستىڭ نە شۇرايىن قىلعانبىز، بالا. نەسىن سۇرايسىڭ. پىشەن بريگات، ودان ۋشەتشىك، ودان مەليسيا، ودان باسقارما، سابەت... تۋھ! اتتە-ەڭ، سوڭعى كەزدە وقىعان-سوقىعان دەپ ايتادى ءبىر كايكى باستاردى اكەپ... شەتتەرىنەن ەسەر. سابەت ۇكىمەتىن وزدەرى ورناتقانداي يە بولا قاپتى...

مەن باكەڭنىڭ قىزمەت ىستەمەيتىن ادام ەكەنىن سەزە قويدىم. بارىنشا جۇمسارىپ، ەپپەن، وراعىتىپ سۇراق بەردىم:

— سوڭعى جۇمىسىڭىزدان قاشان اۋىستىڭىز؟

الدىمدا ءۇيۋلى جاتقان ءنومىردىڭ ماتەريالدارىن ستولدىڭ شەتىنە ىسىردىم. بۇكىل ءومىر-تاريحىن بايانداپ بولىپ، ارىزىن سونسوڭ ايتادى عوي جۇرت. مىنا ادامنىڭ دا سويتپەي تىنبايتىنىن ءبىلىپ وتىرمىن. ءبارىبىر ايتاتىن بولعاسىن، تەزىرەك ايتسىن دەگەن دە باياعى. سۇراعىمدى ەستىگەندە باكەڭ كىرجىڭ ەتە قالدى.

— قاشان قالدىڭ دەمەيسىڭ بە ودان دا!

— مەيلى، سولاي-اق بولسىن، قاشان قالدىڭىز؟

— قاي قالعانىمدى سۇرايسىڭ؟ قىزمەتتەن بە، پرەزدۋمنان با؟ قىزمەتتەن دەيسىڭ بە؟ ودان قالعانىما ءتورت جىل بولدى. بايقايسىڭ با، ءتورت جىل. مەن وندا سابەت ەدىم... ادىلدىك جوق قوي، ادىلدىك... قايدا بارساڭ، كورەتىنىڭ — زاڭسىزدىق... قايدا بارساڭ، اسكاربيت ەتەدى.

باكەڭنىڭ جۇزىندە جاڭاعى جىلىلىقتىڭ جۇعىنى جوق. سويلەپ، سويلەپ كەپ ءبىر توقتايدى، توقتاعان سايىن جۇتىنادى، جۇتىنعان سايىن قىلعىنا تۇسەدى. ءوڭى شامنىڭ ءتۇتىن شالعان تۇرباسى قۇساپ قارا كۇڭگىرتتەنىپ بارا جاتىر. اۋماقتى كوزىنىڭ اق ەتى ەكىندى بۇلتىنداي شارپىلىپ، البىراي جانادى. وڭ جاق ۇرتىنداعى بارماقتاي قارا سۇيەل تۇيەنىڭ قۇلاعىنان جاڭا عانا سۋىرىپ العان تاس كەنە ءتارىزدى، كوك سۇرلانىپ، تىرسىلداي كورىنەدى. بايكەن باياعىدان، سول ءتورت جىلدان بەرگى كورگەن «زاڭسىزدىعىن» ايتىپ تاۋىسا الار ەمەس. اعىتىپ وتىر. ءتورت كلاستىق ءبىلىمى بار باكەڭ كەزىندە قىرۋار جۇمىس اتقارىپتى. وتىزىنشى جىلدارى «ەڭبەكشى» توزى العاش قۇرىلعاندا سونى باسقارادى. كەيىن بىرەۋلەردىڭ «زاڭسىز»، «ادىلەتسىز» ارەكەتتەرىنەن پىشەن بريگادكە تۇسەدى. سوعىس جىلدارىندا قايتا كوتەرىلىپ، دىڭعىزىل سوۆەتىنە قاراستى ۆوروشيلوۆ اتىنداعى كولحوزعا باسقارما بوپ تاعايىن-دالادى. ودان كەيىن ميليسيا، سابەت... قويشى، ايتەۋىر، ىستەمەگەنى جوق. وسىدان ءتورت جىل بۇرىن پەنسياعا شىعارىلىپتى بايكەن ايتقان كوپ سوزدەن، كوپ «زاڭسىزدىقتان» مەنىڭ ۇققانىم وسى بولدى. ونىڭ پىكىرىنشە، ءبىر كەزدە ءوزى ىستەگەن ورىندا وتىرعان ادامداردىڭ ءبارى بۇزىق، ارام، جۇلىك، اقىلسىز، «زاڭسىز» ادامدار. شەتىنەن كوز بوياۋشى، پاراقور، جاعىمپاز، جاۋىز، پايداكۇنەم. قوعامنىڭ سوقىر ىشەگى ىسپەتتى، بولەك، ءيىر، ارتىق بۇلتىق.

— بالكىم، ءبارى بولماعانمەن، كەيبىرەۋى راس تا شىعار، — دەيمىن مەن، — ونى تەكسەرۋ كەرەك قوي؟!

— ءا-اي، سەندەردىڭ وسىلارىڭ-اي، — سۇڭعات قاباعىن جيىرىپ، تاڭدايىن قاعادى، — كەيبىرەۋى راس شىعار. ال راس! راس بولسا قايتەمىز؟! شىن ال. ءبىراق سول شىندىقتا ەشقانداي ەفەكت... كىم تىڭدايدى ونى؟ ايتىپ، جازىپ وتىرعان بايكەن. سوڭعى ءتورت جىل ىشىندە ول ارىز تۇسىرمەگەن مەكەمە قالدى ما؟ ارىزقويدىڭ اتى — ارىزقوي. دومالاق ارىز. ءاي، سەندەردىڭ وسىلارىڭ-اي. ارىز ءبىر جازسا — ارىز؛ ەكى جازسا — ارىز. ۇشىنشىدە الدىنا «دومالاق» دەگەن ەپيتەت قوسىلادى. سونسوڭ-اق ءبىتتى ەمەس پە شارۋاسى؟! ونىڭ ارىزى سونداي. جىلقى فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ساۋىنعا بيە بەرمەيدى. باكەڭ سول ءۇشىن تورت-بەس پاراق ارىز جازادى. جانە ارىزىن ىلعي ءۇش جانا عىپ قولمەن (قىردا ماشينكا جوق) كوشىرەدى: ءبىرىن سول، بيە بەرمەگەن كولحوزدىڭ پرەدسەداتەلىنە، ەكىنشىسىن پارتكومىنا، ءۇشىنشىسىن، باياعى سورى قايناعان اۋداندىق گازەتتىڭ رەداكسياسىنا جولدايدى. ۋفف! — سۇڭعات الاقانىمەن ماڭدايىن سۇرتەدى. —...مەن، ءوزىڭ بىلەسىڭ، ماحامبەتتەن اۋىستىم عوي. تەڭىزدىڭ رەداكتورى ماحامبەتكە، مەنىڭ ورىنىما باردا دا، ونىڭ ورىنىنا مەن كەلدىم. گازەتشىدەن، باسقا قالماسا دا، قاعاز قالادى عوي، مەنىڭ ارىپتەسىم دە ءبىراز پاپكە مۇرا قالدىرعان ەكەن. ىشىندە ءبىر پاپكەگە بىردەن دەن قويدىم. ول شاعىن قوڭىر پاپكە-دى. سىرتىندا، شەتىنە الا ۇلكەن ارىپتەرمەن ءبىر ۇقىپتى قول بايكەن-پاپكە دەپ جازىپتى دا، سول ەكى ءسوزدىڭ ءار ءارپىن كوكەسىنىڭ كوز قۇنى قالعانداي بوياپ، استىن رەلسشە يرەتىلدىرىپ ەكى سىزىپتى. مەن باكەڭمەن اڭگىمەلەسە وتىرىپ، وسىنىڭ ءبارىن بىر-بىرلەپ ەسىمە كەلتىردىم. باكەڭ وسىنىڭ ءبارىن گازەتىڭە باس، اشكەرەلە، ماسقارالا دەيدى. اسحاناداعى قىزدىڭ ۇستىنەن تاعى ءبىر ارىز جازىپ اكەلىپتى. قاي ۋاقىتتا جازعانىن بىلمەيمىن، بەس پاراق داپتەردىڭ ەكى جاعى بىردەي. سونىمەن ەكەۋىمىز ءبىر جارىم ساعات سويلەسىپ، اقىرى، رەنجىسىپ ايرىلىستىق.

— سەن گازەت جازاتىن ادامسىڭ، پارتيانىڭ وڭ كوزى بولۋىڭ كەرەك، — دەيدى ماعان.

— ال بولدىق. سوندا قايتەمىز؟

— جوق، سەن بولعان جوقسىڭ.

— ونى نەمەن دالەلدەيسىز؟

— ەڭبەكشىنىڭ جالبىسىنا نەمقۇرايدى قارايدى ەكەنسىڭ.

— اقساقال ايتارىڭىز وسى بولسا، ءتۇسىندىم، رۇقسات، بارا بەرىڭىز.

— ءالى سويلەسەرمىز.

— ءيا، ءتيىستى ورىندا... — دەدىم مەن قارتتى ەپتەپ سەسكەنتەم بە دەگەن ويمەن. بايكەن بەتىمە زارلەنە ءبىر قارادى دا، تورساڭداپ بارىپ ەسىكتى ارجاعىنان جاپتى. مەن ايتقان «ءتيىستى ورىنعا» — اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە، شاماسى بۇرىنىراق قيمىلدايىن دەگەنى بولار، مەنىڭ ۇستىمنەن سول كۇنى ارىز ءتۇسىرىپتى. كەلگەلى ەكى ادامدى قىزمەتتەن شىعارىپ، ءۇش قىزمەتكەرگە قاتاڭ سوگىس جاريالاپ ەدىم، سوعان شەيىن ءبىلىپ، ءتىزىپ ۇلگەرىپتى. قويشى، ايتەۋىر، نە باسىڭدى اۋىرتايىن، سودان بەرى بايكەن-پاپكە ۇشەۋ بولدى. پاپكەلەر كۇننەن-كۇنگە ءوسىپ كەلەدى، قالىڭداپ كەلەدى. پارت-كونترولدىڭ ادامدارى قىزمەتىمدى تەكسەردى. رايكومدا دا اڭگىمە بولدى. ءبىراق جۇمىسىم دۇرىس. بارىمشا ادال اتقارىپ، جاتىرمىن. ۋفف!

— سوندا نە كەرەك ەكەن و كىسىگە؟ — سۇڭعات قولىن ءبىر سىلتەپ كۇرسىنىپ قويادى.

— نە كەرەك دەرىڭ بار ما. تالاي جىل اكىم بولعان ادام، جۇرت باكە، باكە دەپ ابدەن ەلەپ، ەلپىلدەپ ۇيرەتكەن. «وتارداعىنىڭ ورىنى» اشيدى دا. ايتپەسە شارۋا كۇيى جاقسى. نە جەتپەيدى؟ بيلىكتەن باسقا؟ كىسىنى قىزمەتىنە قاراپ قۇرمەتتەۋگە داعدىلانعان وبىۆاتەلدەر ەندى بايكەڭدى ءقايتسىن.. قيىن عوي...

— قىزىق ەكەن، — دەيمىن مەن.

— قىزىق! قىزىق! — سۇڭعات مۇنى ادەيى قايتالاپ، كەكەي، جيرەنە ايتادى، سونسوڭ ءبىر تاناۋىنان عانا مىرس ەتىپ كۇلەدى. ونىسى، قولىندا مۇرىن ورامالى بولسا، ءسىڭبىرىپ وتىر ەكەن دەرلىك. — كورەر مە ەدى ءوزىن؟

— كورسەڭ كورەرسىڭ، اسىقپا! جوعارعى جاقتان كەلىپ جاتقان جۋرناليست بار دەگەندى ەستىسە، ءوزى-اق تابار سەنى.

— ءاي، قىز، اقشاڭدى ال!

تەرەزە كوزىندە سارى جاپىراقتار ارباڭ قاعادى. داياشى ماناعىدان دا گورى بەيىلدىرەك جىلجىپ كەپ، ەسەبىن ايىردى. «كولحوزشىلار ءۇيى» اتاناتىن شاعىن قوناق ۇيىنە كىرە بەرگەنىمدە ەسىك الدىندا وتىراتىن ايەل مەنى بىرەۋدىڭ كۇتىپ وتىرعانىن ايتتى. مەن بولمەمە كىرەرىمدى دە، كىرمەسىمدى دە بىلمەي تۇرىپ قالدىم...

---