وقۋشىلاردىڭ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋداعى جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ تيىمدىلىگى
جوسپارى:
ءى. كىرىسپە
سالاۋاتتى ءومىر سالتى مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
دەنە تاربيەسى ساباعىندا جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ تيىمدىلىگى
ءىىى. قورىتىندى
ءى. كىرىسپە
سالاۋاتتى ءومىر سالتى مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ
قازىرگى كەزدە ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتەردىڭ ءبىرى – جاس ۇرپاقتىڭ سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ، ولاردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا، قورشاعان ورتاسىن تازا ۇستاۋعا جانە جوعارى، ساپالى ءبىلىم الىپ، سول ءبىلىمدى كەلەشەكتەگى ومىرىندە پايدالانا بىلۋگە تاربيەلەۋ. [1.4]
ءومىر سالتى مەن دەنساۋلىق اراسىنداعى ءوزارا بايلانىس سالاۋاتتى ءومىر سالتى ۇعىمىن قۇراستىرادى. سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋدا، سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرىن جەتىلدىرەتىن، وسى سالاداعى باسىمدىلىقتاردى انىقتايتىن عىلىم دا، وسكەلەڭ ۇرپاقتى وقىتۋ، تاربيەلەۋ فورمالارى مەن جاڭا ادىستەردى ۇستاناتىن ءبىلىم دە قاجەت. مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ تۋرالى العان بىلىمدەرى بولاشاق ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاپ قالۋعا بەرىك تىرەك بولادى.
مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ بۇل:[3.4]
- بىرىنشىدەن، جەكە تۇلعانىڭ ءوزىن قورشاعان جانسىز جانە جاندى تابيعي ورتامەن جان – جاقتى ۇيلەسىم تاۋىپ، ءوز عۇمىرىن وتانى، ەلى، وتباسى جانە ءوزى ءۇشىن بارىنشا پايدالى وتكىزۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ؛
- ەكىنشىدەن، سالاۋاتتى ءومىر سالتى – ول دەنساۋلىقتىڭ ۇيلەسىمدى دامىپ، ساقتالۋى مەن ورنىعۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا دەنساۋلىقتى نىعايتۋعا باعىتتالعان ءىس – شارالاردى جۇرگىزۋ.
مەكتەپتەگى وقۋشى دەنساۋلىعىن ساقتاۋ مەن قالىپتاستىرۋدىڭ باستى ماقساتى: تۇلعانىڭ پسيحولوگيالىق، دەنە – قيمىل ارەكەتتەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن جاس ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، گيگيەنالىق ۇعىمداردى، سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ ءۋاجدامالارىن، جەكە باس تازالىعىن جەتە ءتۇسىندىرۋ؛
ولاردىڭ مىنەز – قۇلقىندا بەلگىلى گيگيەنالىق تۇراقتىلىقتى قالىپتاستىرۋ، وزىنە - ءوزى قىزمەت ەتۋ، دەنساۋلىعىن ساقتاۋ، نىعايتۋ، مادەني – گيگيەنالىق مىنەز – قۇلىق داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.
سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قانداي جاعدايلارعا نازار اۋدارۋ كەرەك؟
ءومىر سالتى دەگەنىمىز نە؟
بۇل جەكە ادامنىڭ تىرشىلىك ەتۋگە باعىتتالعان مۇمكىندىكتەرىن قالىپتاستىرۋ. بىزدىڭشە، ادامنىڭ الەۋمەتتىك – پسيحولوگيالىق جانە بيولوگيالىق جاقتان سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋعا مىنا جاعدايلار نەگىز بولا الادى:
- بەلسەندى قوزعالىس ناتيجەسىندە ورگانيزمدى شىنىقتىرۋ دەنە تاربيەسى نەمەسە سپورتپەن شۇعىلدانۋ؛
فيزيكالىق ەڭبەكتىڭ گيگيەنالىق تالاپتارىن جۇزەگە اسىرۋ؛
- جەكە جانە الەۋمەتتىك گيگيەنالىق تالاپتارىن جۇزەگە اسىرۋ؛
- قارىم – قاتىناس جانە ەكولوگيالىق مادەنيەتكە جەتۋ؛
- دۇرىس جىنىستىق تاربيە الۋ؛
- زياندى ادەتتەردەن اۋلاق بولۋ.
سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ بۇگىنگى ماڭىزدى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى – جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى ىشىمدىككە سالىنۋ دەسەك، قازىرگى زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، وعان سالىنۋدىڭ الەۋمەتتىك – پاتولوگيالىق دامۋى مىنا سەبەپتەرگە بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر:
- الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق جاعداي؛
- وتباسىنداعى پسيحولوگيالىق ورتا؛
- جۇمىسسىزدىق، ماقساتسىزدىق نەمەسە شەكتەن تىس بوس ۋاقىت، ت.ب.
سوندىقتان بالالاردى جاسىنان سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا قالىپتاستىرۋعا كۇش سالىپ، زياندى ادەتتەردەن ساقتاندىرۋىمىز كەرەك. دەنساۋلىق تاربيەسى – ورتاق ماسەلە. حالىق سانىنىڭ ءوسۋى، ونىڭ ساپاسى، دەننىڭ ساۋلىعى مەملەكەت ءال – اۋقاتىنىڭ دامۋىنا مۇرىندىق بولادى. سوندىقتان دا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆ «قازاقستاننىڭ ەگەمەن مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ ستراتەگياسى» دەگەن ەڭبەگىندە سونىڭ 4 نەگىزگى كۇشىن اتاپ كورسەتتى. ونىڭ ءبىرى – جەر ۇستىندەگى بايلىق دەپ وتىرعانىمىز – ادام، ونىڭ ءبىلىمى مەن ىسكەرلىگى، تالانتى مەن مادەنيەتى، دەنساۋلىعى دەگەن ەدى.[2]
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
دەنە تاربيەسى ساباعىندا جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ تيىمدىلىگى
ءبىلىم – قوعامدى تۇراقتاندىراتىن، رۋحاني مۇرانى ساقتايتىن، ۇرپاقتى ۇرپاققا ساباقتاستىراتىن قۇرال. قولدا بار مۇمكىندىكتى پايدالانىپ وقىتۋدىڭ جاڭا ادىس-تاسىلدەرىن ءتيىمدى قولدانۋ، جاڭا تەحنولوگيانى اركىمنىڭ ءوز ساباعىندا پايدالانۋ ارقىلى وقۋشى جاستاردى حالىقتىڭ ءداستۇر ۇردىسىندە ادامگەرشىلىككە، سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە باۋلۋ دەنى ساۋ ۇرپاق تاربيەلەۋ دەنە تاربيەسى ءپانى مۇعالىمدەرىنىڭ باستى مىندەتى. ولاي بولسا، وقىتۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ وي ەلەگىنەن وتەتىن ادىس-تاسىلدەرىن، جاڭاشىل پەداگوگتاردىڭ تاپقان ادىستەمەلەرىن ءبىلىپ قانا قويۋ جەتكىلىكسىز، ونى اركىم ءوز مۇمكىندىگىنشە كۇندەلىكتى ساباقتا پايدالانۋ قاجەت.
ءوزىمنىڭ 9-سىنىپتارعا وتكىزگەن «اكروباتيكالىق جاتتىعۋلار» اتتى ساباعىمدا الدىمەن وقۋشىلارعا وتكەن تاقىرىپتارعا بايلانىستى سۇراقتار بەرە وتىرىپ، بۇگىنگى جاڭا ساباقتىڭ قانداي تاقىرىپتا وتكەلى تۇرعانىن اشىپ الدىم. ساباق بارىسىندا وقۋشىلارعا جەڭىلدەتىلگەن لوگيكالىق سۇراقتار بەرىپ، كەيىن كۇردەلى سۇراقتاردى تاپسىرما رەتىندە بەردىم. سۇراقتارعا بايلانىستى جاۋابىن تاپقان وقۋشى، سول جەردە پراكتيكالىق تۇردە ورىنداپ كورسەتەدى. ساباق كەزىندە وقۋشىنىڭ ىشكى پوزيسيالىق كوز قاراسى مەن باعىتى ايقىن كورىنىس بەرە الادى. سوندا عانا ساباق ناتيجەلى بولىپ، ءبىلىم ساپاسى ارتادى. وسى باعىتتاردا ءاربىر ءمۇعالىمنىڭ وقىتۋعا، ۇيرەتۋگە ءوز تۇعىرناماسى بولۋى قاجەت. [3.5]
ولار مىنالار:
- ءار وقۋشىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن، قابىلەتىن، مۇمكىنشىلىگىن ءتۇسىنۋ؛
- وقۋشىنىڭ بويىنداعى جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن قابىلداۋ؛
- وقۋشىلارعا قيىندىقتاردى جەڭۋگە، كەمشىلىكتەردەن ارىلۋعا كومەكتەسۋ؛
دەنە شىنىقتىرۋ ءپانىنىڭ باسقا پاندەرگە قاراعاندا كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەرى بار. مۇندا نەگىزىنەن وقۋشىنىڭ قابىلەتى، بەيىمدىلىگى باسا نازاردا بولۋى كەرەك. دەگەنمەن دە وقۋشىلاردى بەيىمدەۋ، قابىلەتىن دامىتۋ، سپورتقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ جاقسى ۇيىمداستىرىلعان ساباققا بايلانىستى. سوندىقتان وقۋشىلاردىڭ پانگە قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ساباقتا تاقىرىپقا بايلانىستى سپورت تۇرلەرىنىڭ شىعۋ تاريحىن، سپورت تۇرلەرى دامىعان ەلدەردى سپورتتىڭ ءار سالاسىنداعى بەلگىلى سپورتشىلار ءومىرىن الۋعا بولادى.
سوندىقتان دا ءمۇعالىم ساباقتى تارتىمدى ەتىپ تەوريا مەن پراكتيكانى ۇشتاستىرۋىندا جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ تيىمدىلىگى باسا نازاردا بولۋى قاجەت. بۇل ءمۇعالىم مەن وقۋشى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، ساباقتى جاقسى وقيتىن، سپورتقا بەيىم وقۋشىلارمەن بەلسەندى جۇمىس ىستەپ قانا قويماي، بارلىق بالانىڭ دامۋى ءۇشىن قولايلى جاقسى ويلار تۋعىزىپ، قابىلەتى جەتكەن جەرگە دەيىن ەڭبەك ەتۋىن ويلاستىرۋ. بارلىق وقۋشىلار ءوز قابىلەتىن ەڭ تومەنگى جەڭىل تاپسىرمالاردى ورىنداۋدان باستايدى دا، ولاردى مىندەتتى تۇردە تولىق ورىنداپ بولعاننان كەيىن عانا، كەلەسى كۇردەلى دەڭگەيدەگى جاتتىعۋلاردى ورىنداۋعا كوشىپ وتىرادى. بۇل وقۋشىلار اراسىنداعى باسەكەلەستىكتى جانە ءار وقۋشىنىڭ ءوز قابىلەتىنە، قىزمەتىنە سايكەس جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە تولىق جاعداي جاسالادى.
وسىلاي ويىن ەلەمەنتتەرىن، ادىستەرىن دەڭگەيلەپ ورىنداتۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ تاپسىرمالاردى ورىنداۋدا جيناعان ۇپايلارىن «دامۋ مونيتورينگى» كەستەسىنە بەلگىلەي وتىرىپ، وقۋشى بىلىمىنە تالداۋ جاساپ وتىرۋ قاجەت. وتىلەتىن تاقىرىپتارعا بايلانىستى قىزىقتى سەرگىتۋ ويىندارىن ويناتۋدىڭ دا ساباق بارىسىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا ىقپالى كوپ. اتاپ ايتسام: «كىم شاپشاڭ؟»، «كوڭىلدى ويىندار!»، «مەن چەمپيون!»، سونىمەن قاتار قوزعالمالى ويىندار جانە ۇلتتىق ويىنداردى ساباقتا تۇرلەندىرىپ وتكىزۋگە ماشىقتاندىرۋ.
دەنە شىنىقتىرۋ پانىندە جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋدىڭ ورنى وراساڭ بولارى حاق. وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋگە سىنىپتان تىس سپورتتىق شارالاردىڭ دا ماڭىزى زور. سونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى مەن قوزعالمالى ويىندارىن، ءار ءتۇرلى جارىستارىن، توعىزقۇمالاق، ارقان تارتىس، اۋدارىسپاق سىندى ويىن تۇرلەرىن وتكىزىپ وتىرۋ كەرەك. وسىنداي جۇمىستاردى جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگى ارتىپ، سپورتقا دەگەن بەيىمدىلىگى قالىپتاسادى. وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قابىلەتتەرىن ارتىرىپ، سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ، ادام دەنساۋلىعى وسى سپورتقا بايلانىستى ەكەندىگىن تۇسىنەدى. ناتيجەسىندە وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم ساپاسى ارتىپ، وقۋ توقساندارىندا جوعارى ساپاعا قول جەتكىزۋگە بولادى.
جاڭاشا ادىستەردى ساباقتاردا ۇنەمى قولدانىسقا ەنگىزۋدە تەوريا مەن پراكتيكانىڭ ۇشتاسۋىنا ءمان بەرگەندە عانا جۇمىستىڭ مازمۇندىلىعى كورىنە الادى.وسى باعىتتاردا سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ جانە دەڭگەيلەپ وقىتۋ تەحنولوگيالارىنىڭ ءتيىمدى ادىستەرىن دەنە شىنىقتىرۋ پانىندە قولدانۋدى ۇسىنامىن. الدىمەن «دەنە شىنىقتىرۋ ءپانى نە بەرەدى؟» –دەگەن سۇراققا:» قيمىل قوزعالىستى بەرەدى. ماشىقتاندىرۋ. دەنە مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ. دەنەنى شىنىقتىرۋ، تاربيەلەۋ. جالپى دامىتۋ جاتتىعۋلارىن مەڭگەرتەدى. مەملەكەتتىك ستاندارتتىق باعدارلامانى جوسپارلاي ءبىلۋدى، نورماتيۆتىك تەست جاتتىعۋلاردى يگەرتۋدى بەرەدى.
دەنە تاربيەسى ساباعىندا سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ تەحنولوگياسىن ءتيىمدى پايدالانۋ.
وسى تەحنولوگيانىڭ شىعارماشىلىق بولىگىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، وي تولعاۋ جاساۋعا بولادى. (مىس: دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىندا ساباقتى ويىن تۇرىندە ۇيىمداستىرۋ كەرەك) وسى ارقىلى، وقۋشىلاردىڭ بەيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا بولادى.
كۇتىلەتىن ناتيجە - دەنە تاربيەسى پانىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى ارتادى. وقۋشى شىعارماشىلىعى، ءوزىن-وزى باسقارۋى، قۇرمەتى، ەستەتيكالىق تالعامى ارتادى. دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىندا 5-6 سىنىپتارعا سەرگىتۋ ءساتىن الۋعا بولادى. ءوز تاجىريبەمدە 5-سىنىپتارعا وتكىزگەن «ەستافەتالىق جارىستار» اتتى ساباعىمدا، الدىمەن وقۋشىلارعا وي تولعاۋ جاساۋ ماقساتىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىن تۇرلەرىنە توقتالۋدى، ۇلتتىق ويىندار تۋرالى ءوز تۇسىنىكتەرىن سۇراي وتىرىپ، ساباق بارىسى كەزىندە ورىنداتۋدى جوسپارلادىم. مىنە، وسى ارقىلى وقۋشىلار ساباقتىڭ جارىس تۇرىندە توپتىق ويىن ادىسىندە بولاتىنا كوز جەتكىزەدى.
ساباقتى قىزىقتى وتكىزۋ ءۇشىن مۋلتيمەديالىق پروەكتور ارقىلى قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ تاريحىن تانىستىرىپ ءوتىپ، جاسىرىلعان سۇراقتاردى تابۋعا ماشىقتاندىرۋ، ءار توپقا بەلگىلەنگەن ۇپاي ساندارىنا قاراي باعالاپ وتىردىم. كەيىن ساباق بارىسىن: «كىم شاپشاڭ؟» ءبولىمى دەپ الىپ، بۇل بولىمىندە وقۋشىلار بەلگىلەنگەن جەرگە دەيىن ەستافەتالىق تاياقشامەن جۇگىرىپ بارىپ، بەلگىلى جەرىنە جەتكەن كەزدە، تاقتاعا جازىلىپ بەرىلگەن ەسەپتەردى شاپشاڭ ورىنداپ شىعىپ كەيىن قايتىپ كەلۋلەرى كەرەك. وقۋشىلاردىڭ بۇل بولىمدە ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتۋىمەن بىرگە، ماشىقتانادى، لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتتەرى ارتادى، قيمىل-قوزعالىس ارەكەتى داميدى.
ال دەڭگەيلەپ سارالاپ وقىتۋ تەحنولوگياسىن قولدانۋدا
بۇدان قانداي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋگە بولادى؟ ساباق بارىسىندا:
الدىمەن وقۋشىنىڭ «نە؟» دەگەن سۇراعىنا: ساباقتا شىنايىلىق، وقىتۋ بار ەكەنىن كورسەتۋ.
وقۋشىنىڭ «قاشان؟» دەگەن سۇراعىنا: ساباقتان كەيىن بولاتىن جاعدايدى تولىق انىقتاتۋعا كوز جەتكىزۋ قاجەت.
وقۋشىنىڭ «قايدا؟» دەگەن سۇراعىنا: وقۋشىنىڭ جانە ۇستاز اراسىنداعى سەرىكتەسىن انىقتاپ، ناتيجەگە قول جەتكىزۋ قاجەت.
قورىتا ايتقاندا، مەن الدىمەن جەكە تۇلعانىڭ الەۋمەتتىك، قۇزىرەتتىلىگىن دامىتۋدى كەرەك ەتتىم. سول ارقىلى ۇجىمدىق زەرتتەۋگە قول جەتكىزدىم، ياعني وقۋشىنىڭ ءوزىن-وزى باسقارۋداعى الەۋەتى ارتتى.
ءىىى. قورىتىندى
جاڭا يدەيالاردى قولدانا وتىرىپ، ورىندالاتىن جۇمىس باعىتىم؛
1. وقۋشىمەن قارىم-قاتىناستى قالىپتاستىرۋ.
2. وقۋشىنىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
3. ءار وقۋشىنىڭ ارەكەتىن، ۇلتتىق بولمىسىن پايدالانۋعا جۇمىستانۋ.
4. وقۋشىنىڭ ۇلتتىق مورالىنىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ.
5. وقۋشىنىڭ ساناسىن، سەنىمىن، كوزقاراسىن،ءبىلىمىن ارتتىرۋ.
6. وقۋشىنىڭ پاراساتىن، ويلاۋىن قالىپتاستىرا وتىرىپ ماشىقتاندىرۋ.
ەڭ باستىسى، وقۋ ۇردىسىندە مىندەتتى پاندەردە وقۋشىلاردىڭ تەوريالىق ءبىلىمىن الەۋمەتتىك تۇرعىدان قالىپتاستىرۋعا ءمان بەرۋ كەرەك.
جۇمىسىمنىڭ ناتيجەسىندە:
1) ءار وقۋشىنىڭ ءبىلىمى، قابىلەتى قالىپتاسادى.
2) وقۋشىنىڭ بويىنداعى جەتىستىكتەرى كورىنەدى.
3) وقۋشىلار قيىندىقتاردى جەڭەدى، الەۋەتى ارتادى.
4) جان-جاقتى دامۋعا قول جەتكىزەدى.
ءى. كىرىسپە
سالاۋاتتى ءومىر سالتى مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
دەنە تاربيەسى ساباعىندا جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ تيىمدىلىگى
ءىىى. قورىتىندى
ءى. كىرىسپە
سالاۋاتتى ءومىر سالتى مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ
قازىرگى كەزدە ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتەردىڭ ءبىرى – جاس ۇرپاقتىڭ سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ، ولاردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا، قورشاعان ورتاسىن تازا ۇستاۋعا جانە جوعارى، ساپالى ءبىلىم الىپ، سول ءبىلىمدى كەلەشەكتەگى ومىرىندە پايدالانا بىلۋگە تاربيەلەۋ. [1.4]
ءومىر سالتى مەن دەنساۋلىق اراسىنداعى ءوزارا بايلانىس سالاۋاتتى ءومىر سالتى ۇعىمىن قۇراستىرادى. سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋدا، سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرىن جەتىلدىرەتىن، وسى سالاداعى باسىمدىلىقتاردى انىقتايتىن عىلىم دا، وسكەلەڭ ۇرپاقتى وقىتۋ، تاربيەلەۋ فورمالارى مەن جاڭا ادىستەردى ۇستاناتىن ءبىلىم دە قاجەت. مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ تۋرالى العان بىلىمدەرى بولاشاق ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاپ قالۋعا بەرىك تىرەك بولادى.
مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ بۇل:[3.4]
- بىرىنشىدەن، جەكە تۇلعانىڭ ءوزىن قورشاعان جانسىز جانە جاندى تابيعي ورتامەن جان – جاقتى ۇيلەسىم تاۋىپ، ءوز عۇمىرىن وتانى، ەلى، وتباسى جانە ءوزى ءۇشىن بارىنشا پايدالى وتكىزۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ؛
- ەكىنشىدەن، سالاۋاتتى ءومىر سالتى – ول دەنساۋلىقتىڭ ۇيلەسىمدى دامىپ، ساقتالۋى مەن ورنىعۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا دەنساۋلىقتى نىعايتۋعا باعىتتالعان ءىس – شارالاردى جۇرگىزۋ.
مەكتەپتەگى وقۋشى دەنساۋلىعىن ساقتاۋ مەن قالىپتاستىرۋدىڭ باستى ماقساتى: تۇلعانىڭ پسيحولوگيالىق، دەنە – قيمىل ارەكەتتەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن جاس ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، گيگيەنالىق ۇعىمداردى، سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ ءۋاجدامالارىن، جەكە باس تازالىعىن جەتە ءتۇسىندىرۋ؛
ولاردىڭ مىنەز – قۇلقىندا بەلگىلى گيگيەنالىق تۇراقتىلىقتى قالىپتاستىرۋ، وزىنە - ءوزى قىزمەت ەتۋ، دەنساۋلىعىن ساقتاۋ، نىعايتۋ، مادەني – گيگيەنالىق مىنەز – قۇلىق داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.
سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قانداي جاعدايلارعا نازار اۋدارۋ كەرەك؟
ءومىر سالتى دەگەنىمىز نە؟
بۇل جەكە ادامنىڭ تىرشىلىك ەتۋگە باعىتتالعان مۇمكىندىكتەرىن قالىپتاستىرۋ. بىزدىڭشە، ادامنىڭ الەۋمەتتىك – پسيحولوگيالىق جانە بيولوگيالىق جاقتان سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋعا مىنا جاعدايلار نەگىز بولا الادى:
- بەلسەندى قوزعالىس ناتيجەسىندە ورگانيزمدى شىنىقتىرۋ دەنە تاربيەسى نەمەسە سپورتپەن شۇعىلدانۋ؛
فيزيكالىق ەڭبەكتىڭ گيگيەنالىق تالاپتارىن جۇزەگە اسىرۋ؛
- جەكە جانە الەۋمەتتىك گيگيەنالىق تالاپتارىن جۇزەگە اسىرۋ؛
- قارىم – قاتىناس جانە ەكولوگيالىق مادەنيەتكە جەتۋ؛
- دۇرىس جىنىستىق تاربيە الۋ؛
- زياندى ادەتتەردەن اۋلاق بولۋ.
سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ بۇگىنگى ماڭىزدى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى – جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى ىشىمدىككە سالىنۋ دەسەك، قازىرگى زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، وعان سالىنۋدىڭ الەۋمەتتىك – پاتولوگيالىق دامۋى مىنا سەبەپتەرگە بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر:
- الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق جاعداي؛
- وتباسىنداعى پسيحولوگيالىق ورتا؛
- جۇمىسسىزدىق، ماقساتسىزدىق نەمەسە شەكتەن تىس بوس ۋاقىت، ت.ب.
سوندىقتان بالالاردى جاسىنان سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا قالىپتاستىرۋعا كۇش سالىپ، زياندى ادەتتەردەن ساقتاندىرۋىمىز كەرەك. دەنساۋلىق تاربيەسى – ورتاق ماسەلە. حالىق سانىنىڭ ءوسۋى، ونىڭ ساپاسى، دەننىڭ ساۋلىعى مەملەكەت ءال – اۋقاتىنىڭ دامۋىنا مۇرىندىق بولادى. سوندىقتان دا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆ «قازاقستاننىڭ ەگەمەن مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ ستراتەگياسى» دەگەن ەڭبەگىندە سونىڭ 4 نەگىزگى كۇشىن اتاپ كورسەتتى. ونىڭ ءبىرى – جەر ۇستىندەگى بايلىق دەپ وتىرعانىمىز – ادام، ونىڭ ءبىلىمى مەن ىسكەرلىگى، تالانتى مەن مادەنيەتى، دەنساۋلىعى دەگەن ەدى.[2]
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
دەنە تاربيەسى ساباعىندا جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ تيىمدىلىگى
ءبىلىم – قوعامدى تۇراقتاندىراتىن، رۋحاني مۇرانى ساقتايتىن، ۇرپاقتى ۇرپاققا ساباقتاستىراتىن قۇرال. قولدا بار مۇمكىندىكتى پايدالانىپ وقىتۋدىڭ جاڭا ادىس-تاسىلدەرىن ءتيىمدى قولدانۋ، جاڭا تەحنولوگيانى اركىمنىڭ ءوز ساباعىندا پايدالانۋ ارقىلى وقۋشى جاستاردى حالىقتىڭ ءداستۇر ۇردىسىندە ادامگەرشىلىككە، سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە باۋلۋ دەنى ساۋ ۇرپاق تاربيەلەۋ دەنە تاربيەسى ءپانى مۇعالىمدەرىنىڭ باستى مىندەتى. ولاي بولسا، وقىتۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ وي ەلەگىنەن وتەتىن ادىس-تاسىلدەرىن، جاڭاشىل پەداگوگتاردىڭ تاپقان ادىستەمەلەرىن ءبىلىپ قانا قويۋ جەتكىلىكسىز، ونى اركىم ءوز مۇمكىندىگىنشە كۇندەلىكتى ساباقتا پايدالانۋ قاجەت.
ءوزىمنىڭ 9-سىنىپتارعا وتكىزگەن «اكروباتيكالىق جاتتىعۋلار» اتتى ساباعىمدا الدىمەن وقۋشىلارعا وتكەن تاقىرىپتارعا بايلانىستى سۇراقتار بەرە وتىرىپ، بۇگىنگى جاڭا ساباقتىڭ قانداي تاقىرىپتا وتكەلى تۇرعانىن اشىپ الدىم. ساباق بارىسىندا وقۋشىلارعا جەڭىلدەتىلگەن لوگيكالىق سۇراقتار بەرىپ، كەيىن كۇردەلى سۇراقتاردى تاپسىرما رەتىندە بەردىم. سۇراقتارعا بايلانىستى جاۋابىن تاپقان وقۋشى، سول جەردە پراكتيكالىق تۇردە ورىنداپ كورسەتەدى. ساباق كەزىندە وقۋشىنىڭ ىشكى پوزيسيالىق كوز قاراسى مەن باعىتى ايقىن كورىنىس بەرە الادى. سوندا عانا ساباق ناتيجەلى بولىپ، ءبىلىم ساپاسى ارتادى. وسى باعىتتاردا ءاربىر ءمۇعالىمنىڭ وقىتۋعا، ۇيرەتۋگە ءوز تۇعىرناماسى بولۋى قاجەت. [3.5]
ولار مىنالار:
- ءار وقۋشىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن، قابىلەتىن، مۇمكىنشىلىگىن ءتۇسىنۋ؛
- وقۋشىنىڭ بويىنداعى جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن قابىلداۋ؛
- وقۋشىلارعا قيىندىقتاردى جەڭۋگە، كەمشىلىكتەردەن ارىلۋعا كومەكتەسۋ؛
دەنە شىنىقتىرۋ ءپانىنىڭ باسقا پاندەرگە قاراعاندا كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەرى بار. مۇندا نەگىزىنەن وقۋشىنىڭ قابىلەتى، بەيىمدىلىگى باسا نازاردا بولۋى كەرەك. دەگەنمەن دە وقۋشىلاردى بەيىمدەۋ، قابىلەتىن دامىتۋ، سپورتقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ جاقسى ۇيىمداستىرىلعان ساباققا بايلانىستى. سوندىقتان وقۋشىلاردىڭ پانگە قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ساباقتا تاقىرىپقا بايلانىستى سپورت تۇرلەرىنىڭ شىعۋ تاريحىن، سپورت تۇرلەرى دامىعان ەلدەردى سپورتتىڭ ءار سالاسىنداعى بەلگىلى سپورتشىلار ءومىرىن الۋعا بولادى.
سوندىقتان دا ءمۇعالىم ساباقتى تارتىمدى ەتىپ تەوريا مەن پراكتيكانى ۇشتاستىرۋىندا جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ تيىمدىلىگى باسا نازاردا بولۋى قاجەت. بۇل ءمۇعالىم مەن وقۋشى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، ساباقتى جاقسى وقيتىن، سپورتقا بەيىم وقۋشىلارمەن بەلسەندى جۇمىس ىستەپ قانا قويماي، بارلىق بالانىڭ دامۋى ءۇشىن قولايلى جاقسى ويلار تۋعىزىپ، قابىلەتى جەتكەن جەرگە دەيىن ەڭبەك ەتۋىن ويلاستىرۋ. بارلىق وقۋشىلار ءوز قابىلەتىن ەڭ تومەنگى جەڭىل تاپسىرمالاردى ورىنداۋدان باستايدى دا، ولاردى مىندەتتى تۇردە تولىق ورىنداپ بولعاننان كەيىن عانا، كەلەسى كۇردەلى دەڭگەيدەگى جاتتىعۋلاردى ورىنداۋعا كوشىپ وتىرادى. بۇل وقۋشىلار اراسىنداعى باسەكەلەستىكتى جانە ءار وقۋشىنىڭ ءوز قابىلەتىنە، قىزمەتىنە سايكەس جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە تولىق جاعداي جاسالادى.
وسىلاي ويىن ەلەمەنتتەرىن، ادىستەرىن دەڭگەيلەپ ورىنداتۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ تاپسىرمالاردى ورىنداۋدا جيناعان ۇپايلارىن «دامۋ مونيتورينگى» كەستەسىنە بەلگىلەي وتىرىپ، وقۋشى بىلىمىنە تالداۋ جاساپ وتىرۋ قاجەت. وتىلەتىن تاقىرىپتارعا بايلانىستى قىزىقتى سەرگىتۋ ويىندارىن ويناتۋدىڭ دا ساباق بارىسىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا ىقپالى كوپ. اتاپ ايتسام: «كىم شاپشاڭ؟»، «كوڭىلدى ويىندار!»، «مەن چەمپيون!»، سونىمەن قاتار قوزعالمالى ويىندار جانە ۇلتتىق ويىنداردى ساباقتا تۇرلەندىرىپ وتكىزۋگە ماشىقتاندىرۋ.
دەنە شىنىقتىرۋ پانىندە جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋدىڭ ورنى وراساڭ بولارى حاق. وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋگە سىنىپتان تىس سپورتتىق شارالاردىڭ دا ماڭىزى زور. سونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى مەن قوزعالمالى ويىندارىن، ءار ءتۇرلى جارىستارىن، توعىزقۇمالاق، ارقان تارتىس، اۋدارىسپاق سىندى ويىن تۇرلەرىن وتكىزىپ وتىرۋ كەرەك. وسىنداي جۇمىستاردى جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگى ارتىپ، سپورتقا دەگەن بەيىمدىلىگى قالىپتاسادى. وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قابىلەتتەرىن ارتىرىپ، سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ، ادام دەنساۋلىعى وسى سپورتقا بايلانىستى ەكەندىگىن تۇسىنەدى. ناتيجەسىندە وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم ساپاسى ارتىپ، وقۋ توقساندارىندا جوعارى ساپاعا قول جەتكىزۋگە بولادى.
جاڭاشا ادىستەردى ساباقتاردا ۇنەمى قولدانىسقا ەنگىزۋدە تەوريا مەن پراكتيكانىڭ ۇشتاسۋىنا ءمان بەرگەندە عانا جۇمىستىڭ مازمۇندىلىعى كورىنە الادى.وسى باعىتتاردا سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ جانە دەڭگەيلەپ وقىتۋ تەحنولوگيالارىنىڭ ءتيىمدى ادىستەرىن دەنە شىنىقتىرۋ پانىندە قولدانۋدى ۇسىنامىن. الدىمەن «دەنە شىنىقتىرۋ ءپانى نە بەرەدى؟» –دەگەن سۇراققا:» قيمىل قوزعالىستى بەرەدى. ماشىقتاندىرۋ. دەنە مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ. دەنەنى شىنىقتىرۋ، تاربيەلەۋ. جالپى دامىتۋ جاتتىعۋلارىن مەڭگەرتەدى. مەملەكەتتىك ستاندارتتىق باعدارلامانى جوسپارلاي ءبىلۋدى، نورماتيۆتىك تەست جاتتىعۋلاردى يگەرتۋدى بەرەدى.
دەنە تاربيەسى ساباعىندا سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ تەحنولوگياسىن ءتيىمدى پايدالانۋ.
وسى تەحنولوگيانىڭ شىعارماشىلىق بولىگىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، وي تولعاۋ جاساۋعا بولادى. (مىس: دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىندا ساباقتى ويىن تۇرىندە ۇيىمداستىرۋ كەرەك) وسى ارقىلى، وقۋشىلاردىڭ بەيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا بولادى.
كۇتىلەتىن ناتيجە - دەنە تاربيەسى پانىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى ارتادى. وقۋشى شىعارماشىلىعى، ءوزىن-وزى باسقارۋى، قۇرمەتى، ەستەتيكالىق تالعامى ارتادى. دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىندا 5-6 سىنىپتارعا سەرگىتۋ ءساتىن الۋعا بولادى. ءوز تاجىريبەمدە 5-سىنىپتارعا وتكىزگەن «ەستافەتالىق جارىستار» اتتى ساباعىمدا، الدىمەن وقۋشىلارعا وي تولعاۋ جاساۋ ماقساتىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىن تۇرلەرىنە توقتالۋدى، ۇلتتىق ويىندار تۋرالى ءوز تۇسىنىكتەرىن سۇراي وتىرىپ، ساباق بارىسى كەزىندە ورىنداتۋدى جوسپارلادىم. مىنە، وسى ارقىلى وقۋشىلار ساباقتىڭ جارىس تۇرىندە توپتىق ويىن ادىسىندە بولاتىنا كوز جەتكىزەدى.
ساباقتى قىزىقتى وتكىزۋ ءۇشىن مۋلتيمەديالىق پروەكتور ارقىلى قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ تاريحىن تانىستىرىپ ءوتىپ، جاسىرىلعان سۇراقتاردى تابۋعا ماشىقتاندىرۋ، ءار توپقا بەلگىلەنگەن ۇپاي ساندارىنا قاراي باعالاپ وتىردىم. كەيىن ساباق بارىسىن: «كىم شاپشاڭ؟» ءبولىمى دەپ الىپ، بۇل بولىمىندە وقۋشىلار بەلگىلەنگەن جەرگە دەيىن ەستافەتالىق تاياقشامەن جۇگىرىپ بارىپ، بەلگىلى جەرىنە جەتكەن كەزدە، تاقتاعا جازىلىپ بەرىلگەن ەسەپتەردى شاپشاڭ ورىنداپ شىعىپ كەيىن قايتىپ كەلۋلەرى كەرەك. وقۋشىلاردىڭ بۇل بولىمدە ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتۋىمەن بىرگە، ماشىقتانادى، لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتتەرى ارتادى، قيمىل-قوزعالىس ارەكەتى داميدى.
ال دەڭگەيلەپ سارالاپ وقىتۋ تەحنولوگياسىن قولدانۋدا
بۇدان قانداي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋگە بولادى؟ ساباق بارىسىندا:
الدىمەن وقۋشىنىڭ «نە؟» دەگەن سۇراعىنا: ساباقتا شىنايىلىق، وقىتۋ بار ەكەنىن كورسەتۋ.
وقۋشىنىڭ «قاشان؟» دەگەن سۇراعىنا: ساباقتان كەيىن بولاتىن جاعدايدى تولىق انىقتاتۋعا كوز جەتكىزۋ قاجەت.
وقۋشىنىڭ «قايدا؟» دەگەن سۇراعىنا: وقۋشىنىڭ جانە ۇستاز اراسىنداعى سەرىكتەسىن انىقتاپ، ناتيجەگە قول جەتكىزۋ قاجەت.
قورىتا ايتقاندا، مەن الدىمەن جەكە تۇلعانىڭ الەۋمەتتىك، قۇزىرەتتىلىگىن دامىتۋدى كەرەك ەتتىم. سول ارقىلى ۇجىمدىق زەرتتەۋگە قول جەتكىزدىم، ياعني وقۋشىنىڭ ءوزىن-وزى باسقارۋداعى الەۋەتى ارتتى.
ءىىى. قورىتىندى
جاڭا يدەيالاردى قولدانا وتىرىپ، ورىندالاتىن جۇمىس باعىتىم؛
1. وقۋشىمەن قارىم-قاتىناستى قالىپتاستىرۋ.
2. وقۋشىنىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
3. ءار وقۋشىنىڭ ارەكەتىن، ۇلتتىق بولمىسىن پايدالانۋعا جۇمىستانۋ.
4. وقۋشىنىڭ ۇلتتىق مورالىنىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ.
5. وقۋشىنىڭ ساناسىن، سەنىمىن، كوزقاراسىن،ءبىلىمىن ارتتىرۋ.
6. وقۋشىنىڭ پاراساتىن، ويلاۋىن قالىپتاستىرا وتىرىپ ماشىقتاندىرۋ.
ەڭ باستىسى، وقۋ ۇردىسىندە مىندەتتى پاندەردە وقۋشىلاردىڭ تەوريالىق ءبىلىمىن الەۋمەتتىك تۇرعىدان قالىپتاستىرۋعا ءمان بەرۋ كەرەك.
جۇمىسىمنىڭ ناتيجەسىندە:
1) ءار وقۋشىنىڭ ءبىلىمى، قابىلەتى قالىپتاسادى.
2) وقۋشىنىڭ بويىنداعى جەتىستىكتەرى كورىنەدى.
3) وقۋشىلار قيىندىقتاردى جەڭەدى، الەۋەتى ارتادى.
4) جان-جاقتى دامۋعا قول جەتكىزەدى.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: ءبىز – تاۋەلسىز قازاقستان بالالارىمىز.
-
جاز ايلارىندا وقۋشىلاردىڭ بوس ۋاقىتىن ۇيىمداستىرۋدىڭ پەداگوگيكالىق تالاپتارى
