ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندە ماقتاۋ/ماداق ايتۋ ارەكەتتەرىنىڭ ەرەكشەلىگى
ە.ا.بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتى
تيلەۋبەردي ءمادينا
ديپلومدىق جۇمىس
5B021000 - «شەتەل فيلولوگياسى (اعىلشىن)»
«قورعاۋعا جىبەرىلدى»
شەتەل فيلولوگياسى
كافەدرا مەڭگەرۋشىسى______________ا.ك.كيتيبايەۆا
ىزدەنەتىن دارەجە: باكالاۆر
ورىنداعان: ستۋدەنت م.تيلەۋبەردي
عىلىمي جەتەكشىسى: گ.ع.م.،اعا وقىتۋشى گ.ب.ساربالاكوۆا
عىلىمي كەڭەسشى: PhD، قاۋىمداس. پروفەسسور ا.ك.كيتيبايەۆا
مازمۇنى
كىرىسپە
1 سويلەۋ ارەكەتىنىڭ تەورياسى جانە ونىڭ قازىرگى ءتىل بىلىمىندەگى ورنى
1.1 سويلەۋ ارەكەتتەرى تەورياسىنىڭ دامۋى. سويلەۋ اكتىسى،ونىڭ ءمانى، قۇرىلىمى جانە تيپولوگياسى
1.2 سويلەۋ جاعدايى جانە سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىنىڭ پارامەترلەرى
ءبىرىنشى ءبولىم بويىنشا قورىتىندى
2 ورىس جانە اعىلشىن ۇلتتىق سيپاتى ەكى ەتنوستىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلقىنىڭ نەگىزى رەتىندە
24 2.1 ۇلتتىق سيپات ورىس جانە اعىلشىن ءتىلىنىڭ جەكە باسىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلقىنىڭ انىقتامالىق فاكتورى رەتىندە
ەكىنشى ءبولىم بويىنشا قورىتىندى
33 3 ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندەگى ماقتاۋ/ماداقتاۋ سويلەۋ ارەكەتتەرى
3.1 ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتى وكىلدەرىنىڭ سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىندا ماداقتاۋلاردى جۇزەگە اسىرۋ
3.2 ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندەگى ماقتاۋ/ماداقتاۋ سوزدەرىندەگى ەموسيونالدىلىق پەن ەموسيونالدىلىقتىڭ اراقاتىناسى
3.3 ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندەگى ماقتاۋ/ماداقتاۋ جانە جاۋاپ سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرى
قورىتىندى
پايدالانىلعان دەرەككوزدەر ءتىزىمى
كىرىسپە
كەز كەلگەن كوممۋنيكاسيانىڭ نەگىزىندە، ياعني. اۋىزشا قارىم-قاتىناستىڭ نەگىزىندە «ءوزارا كود» («ورتاق كود»)، شىندىقتى ءوزارا ءبىلۋ، قارىم-قاتىناسقا قاتىسۋشىلار – سويلەۋشى/جازۋشى جانە تىڭداۋشى/وقىرمان اراسىنداعى قارىم-قاتىناس سۋبەكتىسىن ءبىلۋ جاتادى. تىلدىك قۇبىلىستار بەلگىلى ءبىر سويلەۋشى قاۋىمنىڭ الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ فاكتىلەرىن كورسەتەدى. دۇنيەنىڭ تىلدىك سۋرەتى الەمنىڭ مادەني سۋرەتى ارقىلى شىندىقتى بەينەلەيدى. سوندىقتان شەت ءتىلىن قارىم-قاتىناس قۇرالى رەتىندە زەرتتەۋ وسى تىلدە سويلەيتىن ەلدەر مەن حالىقتاردىڭ الەۋمەتتىك جانە مادەني ءومىرىن زەرتتەۋمەن تىعىز بايلانىستى.
ادەپتىلىك كاتەگوريالارىن، سىلتەۋ جانە ۇندەۋ فورمالارىن، تالداۋدى ءداستۇرلى، دۇرىس تىلدىك سالىستىرمالى زەرتتەۋلەردەن سويلەۋ اكتىلەرى، مادەنيەتارالىق پراگماتيكا ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ فۋنكسيونالدىق باعىتىمەن ەرەكشەلەنەدى. قانداي كوممۋنيكاتيۆتى ستراتەگيا تاڭدالادى، قانداي ناقتى مادەني سەنارييدە وسى نەمەسە باسقا مالىمدەمە جۇزەگە اسىرىلادى، سايكەس كوممۋنيكاتيۆتى قاۋىمداستىقتىڭ مادەني ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى [1، 1].
وسىلايشا، مادەنيەتارالىق كوممۋنيكاسيا ايقىن قولدانبالى باعىتقا يە. بۇل عىلىم عانا ەمەس، سونىمەن قاتار مەڭگەرۋگە بولاتىن جانە قاجەت داعدىلاردىڭ جيىنتىعى. ال، ەڭ الدىمەن، بۇل داعدىلار كاسىبي قىزمەتى ءارتۇرلى مادەنيەتتەرمەن ءوزارا ارەكەتتەسۋمەن بايلانىستى، قاتەلىكتەر مەن كوممۋنيكاسيالىق ساتسىزدىكتەر كەلىسسوزدەردەگى ساتسىزدىكتەرگە، ۇجىمنىڭ ءتيىمسىز جۇمىسىنا، الەۋمەتتىك شيەلەنىستەرگە اكەلەتىن ادامدارعا قاجەت. بۇل قازىرگى ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندەگى ماقتاۋ/ماداقتاۋد سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋگە ارنالعان وسى ديسسەرتاسيانىڭ وزەكتىلىگىن راستايدى. ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىنداعى ماقتاۋ/ماداقتاۋ سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ پراگماتيكالىق جاعى زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدىڭ نىسانى بولىپ تابىلادى. قارىم-قاتىناس جاساۋشىنىڭ بەلگىلى ءبىر ماقساتقا جەتۋگە باعىتتالعان سويلەۋ ارەكەتىن ماداقتاۋ مەنماداقتاۋ ايتۋ جانە ولاردا قولدانىلاتىن تىلدىك قۇرالداردى وسى باعىتتا قاراستىرۋ – بۇل تاقىرىپتىڭ قازىرگى ءتىل ماماندارىنىڭ نازارىن اۋداراتىن باستى ەرەكشەلىگى. ءتىلدى تەك قۇرال، قۇرال جانە قارىم-قاتىناس قۇرالى رەتىندە قاراپايىم تۇسىندىرۋمەن قاناعاتتانعان. بۇل ماسەلە ۆ.گۋمبولدت پەن س.ءبالليدىڭ لينگۆوفيلوسوفيالىق كونسەپسيالارىندا، ا.گاردينەر مەن ە.بەنۆەنيستتىڭ ءتىل جانە سويلەۋ تەورياسىندا، م.ءباحتيننىڭ ايتىلىم تەورياسىندا، پسيحولوگيالىق تەورياسىندا كورىنىس تاپقان. قىزمەتى ل.ۆىگوتسكيي، سويلەۋ ارەكەتىنىڭ لوگيكالىق-فيلوسوفيالىق تەورياسىندا د وستين، دج.سير، پ.ستروۋسون، ز.ۆەندلەر جانە ت.ب.، گ.گريستىڭ پراگماتيكالىق ماعىنا تەوريالارىندا، سونىمەن قاتار ل.لينسكييدىڭ سويلەۋ اكتىسى [3، 95 ب.].
وسىلايشا، بۇل زەرتتەۋ نىسانى ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى ماقتاۋ/ ماداقتاۋ سويلەۋ ارەكەتتەرى بولىپ تابىلادى. ماقتاۋ مەن ماداقتاۋ زاماناۋي كوممۋنيكاسيانىڭ اجىراماس قۇرامداس بولىگى، تۇلعاارالىق جانە مادەنيەتارالىق ءوزارا ارەكەتتەسۋدى ۇيلەستىرۋ قۇرالى بولىپ تابىلادى. عىلىمي ءبىلىمنىڭ ءارتۇرلى سالالارى ماداقتاۋعا قىزىعۋشىلىق تانىتادى: پسيحولوگيا، الەۋمەتتانۋ، لينگۆيستيكا. شەشەندىك ونەر دە وعان ءتيىستى كوڭىل بولەدى – سەندىرۋ قۇرالدارى مەن ادىستەرى تۋرالى عىلىم. قازىرگى ريتوريكا زەرتتەۋلەرىندە كومپليمەنت ەپيدەيكتيكالىق سويلەۋ جانرلارىنىڭ جۇيەسىنە كىرەدى. بۇل زەرتتەۋدىڭ ماقساتى – ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندەگى ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ، ولاردىڭ پراگماتيكالىق پارامەترلەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ.
وسى ديپلومدىق جۇمىستىڭ ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن الدىمىزعا كەلەسىدەي مىندەتتەر قويدىق: 1) ورىس جانە اعىلشىن تىلدىك تۇلعانىڭ ۇلتتىق سيپاتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن قاراستىرۋ جانە ۇلتتىق مىنەز بەن كوممۋنيكاتيۆتىك مىنەز-قۇلىق اراسىنداعى بايلانىستى انىقتاۋ؛ 2) «ماداقتاۋ» جانە «كومپليمەنت» ۇعىمدارىنىڭ ءمانىن زەرتتەۋ؛ 3) ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرىن جىكتەۋ جانە قاراستىرىلاتىن ەكى كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتە ولاردىڭ قولدانىلۋ ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ؛ 4) ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى سويلەۋ ارەكەتىندەگى ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ تىلدىك رەسىمدەلۋىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، سونداي-اق وسى كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەردەگى وسى سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ ەكسترالينگۆيستيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ؛ 5) ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى كوممۋنيكاتيۆتىك مىنەز-قۇلىقتاعى ماقتاۋ مەن كومپليمەنتكە قاتىناسىن جانە ولارعا رەاكسياسىن زەرتتەۋ. مادەنيەتارالىق كوممۋنيكاتيۆتى ۇقساستىقتار مەن ايىرماشىلىقتاردى تالقىلاعاندا، بەلگىلى ءبىر كوممۋنيكانتتىڭ نەمەسە بەلگىلى ءبىر كوممۋنيكاتيۆتىك جاعدايدىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرى مادەني ستەرەوتيپكە سايكەس كەلمەۋى مۇمكىن بولعاندىقتان، جالپىلاۋدىڭ جوعارى دارەجەسى ءسوزسىز بولاتىنى انىق. بۇل فاكت ءبىزدىڭ زەرتتەۋ ادىستەرىمىزدە كورىنەدى، وندا ءبىز سەنىمدى ناتيجەلەردى الۋ ءۇشىن كوپتەگەن دەرەكتەر مەن ستاتيستيكالىق تالداۋ ەلەمەنتتەرىنە سۇيەنەمىز.
وسىلايشا، زەرتتەۋ بارىسىندا ءبىز كەلەسى ادىستەردى قولداندىق: 1) سيپاتتامالىق ءادىس – ماقتاۋ/ماداقتاۋ سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا اسەر ەتەتىن پراگماتيكالىق پارامەترلەردى، ولاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ لينگۆيستيكالىق جانە ەكسترالينگۆيستيكالىق فاكتورلارىن سيپاتتاعاندىقتان؛ 2) باقىلاۋ جانە تالداۋ ءادىسى (كونتەكستىك، ديسكۋرسيۆتى، كومپونەنتتىك تالداۋ ادىستەرىن، سونىمەن قاتار فۋنكسيونالدىق توپتاستىرۋلاردى قابىلداۋدى قوسا) - ءبىز كۇندەلىكتى ومىرلىك جاعدايلاردا سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىنان ماقتاۋ / كومپليمەنت سويلەۋ اكتىلەرىن وقشاۋلاۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزدىك. ، ولاردى كوركەم شىعارمالاردان جانە تەلەباعدارلامالار مەن فيلمدەردەن پۋبليسيستيكالىق ماتىندەردەن الۋ، وسى تۇجىرىمداردى قولدانۋدىڭ لينگۆيستيكالىق جانە ەكسترالينگۆيستيكالىق اسپەكتىلەرىن ودان ءارى تالداي وتىرىپ؛ 3) سالىستىرمالى ءادىس – ەكى كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتى سالىستىرا وتىرىپ، ماقتاۋ/ماداقتاۋ سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەگەندىكتەن، ورتاق زاڭدىلىقتار مەن ايىرماشىلىقتاردى انىقتادىق. فاكتى ماتەريال كوزى رەتىندە ءبىز نەگىزىنەن ورىس جانە اعىلشىن كوركەم شىعارمالارى مەن پۋبليسيستيكالىق ماتىندەردى پايدالاندىق. سونىمەن قاتار، زەرتتەۋگە ارنالعان ماتەريال شىنايى سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىنىڭ كۇندەلىكتى جاعدايلارىنداعى مالىمدەمەلەر، سونداي-اق تەلەباعدارلامالار مەن فيلمدەر كەيىپكەرلەرىنىڭ سويلەۋ ارەكەتتەرى بولدى. جالپى جۇمىستا 128 ورىس جانە 146 اعىلشىن تىلىندەگى ايتىلىمدار تالداندى. زەرتتەۋ ماتەريالى رەتىندە ادەبي ماتىندەردىڭ باسىم پايدالانىلۋى «كوركەم ءماتىن بەلگىلى ءبىر كوممۋنيكاسيا تۇرىنە ەلىكتەۋىمەن» [4، 425 ب.]، ال ادەبي شىعارمادا ساقتالعان كونتەكستتەردىڭ كوپ بولۋىمەن نەگىزدەلەدى. سونىمەن قاتار، كوركەم شىعارما ماتىندەرىنىڭ ماتەريالى بويىنشا ماقتاۋ/ماداقتاۋ سويلەۋ ارەكەتتەرىن زەرتتەۋ وتە ورىندى جانە ورىندى، ويتكەنى كوركەم شىعارما اۆتورلارى اۋىزشا سويلەۋدى جاڭعىرتادى، ءوز كەيىپكەرلەرىنىڭ سويلەۋىندە ءينتۋيتيۆتى تۇردە اشادى جانە كۇشەيتەدى، ادەتتە، تەڭ جانە ءتىرى سويلەۋگە ءتان ەرەكشەلىكتەر. جۇمىس قۇرىلىمى. جۇمىس كىرىسپەدەن، ءۇش تاراۋدان، قورىتىندىدان جانە پايدالانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىنەن تۇرادى. كىرىسپە تاڭدالعان تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگىن نەگىزدەيدى، زەرتتەۋدىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرىن انىقتايدى، جۇمىستىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ماڭىزدىلىعىن نەگىزدەيدى. ءبىرىنشى تاراۋدا – «سويلەۋ اكتىلەرىنىڭ تەورياسى جانە ونىڭ قازىرگى ءتىل بىلىمىندەگى ورنى» – سويلەۋ ارەكەتى تەورياسىنىڭ عىلىم رەتىندە قالىپتاسۋ پروسەسى؛ سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ءمانى، قۇرىلىمى جانە تيپولوگياسى قاراستىرىلادى؛ سويلەۋ جاعداياتتارى مەن سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىنىڭ پارامەترلەرى زەرتتەلەدى. ەكىنشى تاراۋدا – «ورىس جانە اعىلشىن ۇلتتىق سيپاتى ەكى ەتنوستىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلقىنىڭ نەگىزى رەتىندە» - ەتنوستىڭ سويلەۋ مىنەز-قۇلقىنداعى مادەنيەتتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنىڭ كورىنىسى قاراستىرىلىپ، ورىس جانە اعىلشىن ءتىلىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى قاراستىرىلادى. ورىس جانە اعىلشىن ءتىلىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك مىنەز-قۇلقىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن فاكتورلار رەتىندە اعىلشىننىڭ ۇلتتىق سيپاتى انىقتالادى. ءۇشىنشى تاراۋدا – «ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندەگى ماقتاۋ اكتىلەرى/كومپليمەنت» – «كومپليمەنت» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى زەرتتەلىپ، «كومپليمەنت» جانە «ماداقتاۋ» ۇعىمدارىنىڭ ءمانى ايقىندالادى؛ كومپليمەنتتەردى وبەكتىلەر بويىنشا، كومپليمەنتتەردى قابىلداۋشىلار مەن قابىلداۋشىلار بويىنشا جىكتەۋ بەرىلەدى؛ ولاردى جۇزەگە اسىرۋ جولدارى بويىنشا؛ ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى سويلەۋ اكتىلەرى ولاردىڭ مانەرلىلىگى، ەموسيونالدىلىعى جانە شىنايىلىعى تۇرعىسىنان زەرتتەلەدى؛ ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندەگى سويلەۋ اكتىلەرىنىڭ تىلدىك بەزەندىرىلۋىنىڭ ەرەكشەلىگى اشىلدى؛ ورىس جانە اعىلشىن لينگۆيستيكالىق تۇلعاسىنىڭ كومپليمەنتكە قاتىناسى جانە كومپليمەنتكە رەاكسياسى تالدانادى. قورىتىندىلاي كەلە، زەرتتەۋ ناتيجەلەرى جيناقتالىپ، قورىتىندىلار تۇجىرىمدالادى. بۇل زەرتتەۋدىڭ پراكتيكالىق ماڭىزدىلىعى ونىڭ ماتەريالدارىن مۇعالىمدەردىڭ كوممۋنا تەورياسى بويىنشا ساباقتاردى وتكىزۋدە پايدالانا الاتىندىعىنا بايلانىستى. كاتيوندار، سويلەۋ اكتىلەرىنىڭ پراگماتيكا جانە تەورياسى، مادەنيەتارالىق كوممۋنيكاسيا، سونداي-اق تىلدىك جانە مادەني ارالاسۋدى بارىنشا ازايتۋ ماقساتىندا اعىلشىن تىلىندە قارىم-قاتىناس جاساۋدى ۇيرەنۋ پروسەسىندە قارىم-قاتىناس بارىسىندا. بۇل جۇمىستىڭ تەوريالىق ماڭىزدىلىعى ونىڭ لينگۆيستيكانىڭ، مادەنيەتارالىق كوممۋنيكاسيانىڭ، مادەنيەتارالىق پراگماتيكانىڭ ودان ءارى دامۋىنا بەلگىلى ءبىر ۇلەس قوسۋىندا، سونىمەن قاتار قوس تىلدىلەر اراسىنداعى مادەنيەتارالىق قۇزىرەتتىلىك پەن سايكەسىنشە ءتيىمدى كوممۋنيكاسيانىڭ دامۋىنا ىقپال ەتۋىندە.
1 سويلەۋ ارەكەتىنىڭ تەورياسى جانە ونىڭ قازىرگى ءتىل بىلىمىندەگى ورنى.
1.1 سويلەۋ ارەكەتتەرى تەورياسىنىڭ دامۋى.سويلەۋ اكتىسى،ونىڭ ءمانى، قۇرىلىمى جانە تيپولوگياسى.
سويلەۋ ارەكەتىنىڭ تەورياسى جانە ونىڭ قازىرگى ءتىل بىلىمىندەگى ورنى حح عاسىردىڭ باسىندا سويلەۋدىڭ قالىپتاسۋىنا قاتىستى ماسەلەلەر، ت.ب. تىلدىك بىرلىكتەردىڭ قارىم-قاتىناس پروسەسىندە قايتالانۋى نەگىزىنەن اقپاراتتى ساقتاۋعا جانە بەرۋگە ارنالعان بەلگىلەردىڭ پوتەنسيالدى جۇيەسى رەتىندە سويلەۋدى تىلمەن سالىستىرۋ كەزىندە زەرتتەلدى. 20 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءتىل تۋرالى بەلسەندى كونسەپسيا دامىدى؛ ءتىل سويلەۋشى مەن تىڭداۋشىلاردىڭ ءوزارا ارەكەتىنىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە قاراستىرىلا باستادى. سويلەۋ ارەكەتىنىڭ سۋبەكتىسى پسيحولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك ءبىرقاتار ناقتى بەلگىلەردىڭ تاسىمالداۋشىسى رەتىندە تۇسىنىلە باستادى. ءتىل مەن سويلەۋدى قاراستىرۋعا مۇنداي كوزقاراس سويلەۋ ارەكەتى تەورياسىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. ءسوز تەورياسىنىڭ قالىپتاسۋى عىلىم رەتىندە ارەكەت ەتەدى. سويلەۋ اكتىسى،ونىڭ ءمانى، قۇرىلىمى جانە تيپولوگياسى 20 عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىندا وكسفورد مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلاتىن عالىمدار (دج. وستين، دج. سيرل، گ.پ. گريس) قاراپايىم ادام ءتىلىن ونىڭ قىزمەت ەتۋىنىڭ تابيعي جاعدايىندا زەرتتەۋگە بەت بۇردى [3، 65]. بۇل عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، تابيعي ءتىلدىڭ باستى ماقساتى – ادامدار اراسىندا قارىم-قاتىناس ورناتۋ. وسىلايشا، تۇلعانىڭ قارىم-قاتىناستا كوزدەگەن وزىندىك ماقساتتارى، سونداي-اق قارىم-قاتىناس ماقساتىنا تابىستى جەتۋگە ىقپال ەتەتىن كوممۋنيكاتيۆتىك جاعداياتتىڭ شارتتارى لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ ورتالىعىنا كوتەرىلدى. وكسفورد مەكتەبىنىڭ كونسەپسياسىندا وبەكتيۆتى دۇنيە، ەڭ الدىمەن، كوممۋنيكاتيۆتى جاعدايدى تۋدىراتىن جانە سويلەۋشىنىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرىن انىقتايتىن فاكتور رەتىندە كورىنەدى. 20 عاسىردىڭ باسىنان باستاپ لينگۆيستيكادا ۇستەمدىك ەتكەن قۇرىلىمدىق پاراديگما بىرتە-بىرتە انتروپوسەنتريستىك، ەتنوسەنتريستىك جانە كوممۋنيكاتيۆتى كونسەپسيالارمەن الماستىرىلدى، ولاردىڭ نەگىزگى زەرتتەۋ وبەكتىسى - ادامعا قاتىستى سويلەۋ بولىپ تابىلادى. ءسويتىپ، ءتىل بىلىمىندە جاڭا باعىت – پراگماتيكالىق لينگۆيستيكا، پراگمالينگۆيستيكا نەمەسە پراگماتيكا (گرەك تىلىنەن. pragma – «بيزنەس»، تەكتىك پاد. – پراگماتوس) پايدا بولدى. ءتىل ماماندارىنىڭ قىزىعۋشىلىق سالاسىنا بۇرىن باسقا عىلىمداردىڭ – ولكەتانۋ، ەنسيكلوپەديالىق، سوسيولوگيالىق، پسيحولوگيالىق اقپاراتتاردىڭ قۇزىرىنا جاتاتىن دەرەكتەر كىردى. ارينە، فورمالدى جانە مازمۇندىق لينگۆيستيكانىڭ بۇرىنعى جەتىستىكتەرى ءوز ماڭىزىن جويعان جوق – كەرىسىنشە، تىلگە دەگەن كەڭىرەك كوزقاراس كونسەپسياسىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدى. كوممۋنيكاتيۆتىك ارەكەتتىڭ زەرتتەۋ شەڭبەرى ايتارلىقتاي كەڭەيدى جانە لينگۆيستيكالىق ءبىلدىرۋ قۇرالدارىنان باسقا، ەكسترالينگۆيستيكالىق فاكتورلاردىڭ تۇتاس كەشەنىن قامتيدى: سويلەۋ ارەكەتىنە قاتىسۋشىلاردىڭ لينگۆيستيكالىق قۇزىرەتتىلىگى، ولاردىڭ قارىم-قاتىناس پروسەسىندەگى ءوزارا ارەكەتى، بۇل ارەكەت ەتەتىن ورتا. قارىم-قاتىناس جۇزەگە اسادى، سويلەۋشى مەن ادرەساتتىڭ ماقساتتى باپتاۋلارى، سويلەۋ ەتيكەتى، تىلدىك قۇرالداردى قولدانۋدىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرى جانە ت.ب. سوندىقتان قازىرگى ۋاقىتتا دۇرىس پراگماتيكالىق زەرتتەۋ ءپانىن انىقتايتىن ناقتى شەكارالار جوق. پراگماتيكا سويلەۋدى جاساۋ جانە ونى جاريالاۋ پروسەسىندە سويلەۋدى جىبەرۋشى مەن قابىلداۋشىنىڭ جەكە باسىنا، قارىم-قاتىناسقا قاتىسۋشىلار اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا، ستيليستيكالىق قۇرالداردى پايدالانا وتىرىپ، قارىم-قاتىناس جۇزەگە اسىرىلاتىن جاعدايعا قاتىستى ماسەلەلەردىڭ بۇكىل كەشەنىن قامتيدى. جانە ءتىلدىڭ ەموسيونالدى قۇرالدارى. سونىمەن، كەڭ ماعىنادا پراگماتيكا ۇعىمى الەۋمەتتىك لينگۆيستيكا، پسيحولينگۆيستيكا جانە ءتىلدىڭ قوعامداعى قىزمەت ەتۋىنە بايلانىستى ءتىل ءبىلىمىنىڭ باسقا دا سالالارىن قامتيدى، ت.ب. پراگماتيكا سويلەۋ ءتىل ءبىلىمى رەتىندە تۇسىنىلەدى. پراگماتيكا «ءسوزدى قولدانۋ ارقىلى نە ايتقىڭىز كەلەدى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەدى. وسىعان سايكەس، بۇل عىلىمنىڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى سويلەۋ ارەكەتىنىڭ تەورياسى بولىپ تابىلادى، ول سويلەۋدىڭ تىلدەن باسىمدىلىق پرينسيپىنە نەگىزدەلگەن [3، 96-97]. سويلەۋدىڭ تىلدەن ۇستەمدىگىن ءتىل مەن سويلەۋ ۇعىمدارىن بىر-بىرىنەن اجىراتسا دا، بىر-بىرىنە ءالى انىق قاراما-قايشى كەلمەيتىن لينگۆيست عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە ءقازىردىڭ وزىندە بايقاۋعا بولادى («ءتىل – سويلەۋ» دەگەن وپپوزيسيانى العاش تۇجىرىمداعان. ف.سوسسيۋر). ال «ءتىل» جانە «سويلەۋ» ۇعىمدارى سينونيمدەر رەتىندە قولدانىلا بەرگەنىمەن، ءبىرىنشىسىنىڭ ەكىنشىسىنەن باسىمدىعى ءقازىردىڭ وزىندە ايقىن. سونىمەن، يدەيالارى وكسفورد مەكتەبى عالىمدارىنىڭ كوزقاراستارىن نەگىزىنەن ايقىنداعان ل.ۆيتگەنشتەين فيلوسوفياسىندا سويلەۋ، ەڭ الدىمەن، ادام ارەكەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى، ال ءتىل بەلگىلى ءبىر قىزمەتتى اتقارۋعا باعىتتالعان قۇرال، قۇرال بولىپ تابىلادى. ، تاپسىرما. سونىمەن، كەز كەلگەن تىلدىك قاتىناستىڭ ماڭىزدى بەلگىسى، ل.ۆيتگەنشتەين بويىنشا، ونىڭ قۇرامىنا تىلدىك اكت جاتادى [3، 97]. اعىلشىن فيلوسوفى دج.وستين اتاپ وتكەندەي، «بىردەڭە ايتۋ – قانداي دا ءبىر ارەكەتتى ورىنداۋ» [5، 27]. سول سياقتى دج.سەرل «تىلدىك قاتىناستىڭ نەگىزگى بىرلىگى تاڭبا دا، ءسوز دە ەمەس، سويلەم دە ەمەس، ءتىپتى تاڭبانىڭ، ءسوزدىڭ نەمەسە سويلەمنىڭ بەلگىلى ءبىر ينستانسياسى دا ەمەس، وسى ناقتى ينستانسيانىڭ ورنەكتە جاسالۋى. سويلەۋ ارەكەتىنىڭ بارىسى» [6، 151]. چارلز ءپيرستىڭ پراگماتيكالىق تەورياسى سويلەۋ ارەكەتى تەورياسىنىڭ عىلىم رەتىندە پايدا بولۋىنا كۇشتى اسەر ەتتى. س.پيرس يدەيالارىنىڭ ءىزباسارى ل.ۆيتگەنشتەيننىڭ فيلوسوفياسى سويلەۋ ارەكەتىنىڭ تۇتاس جانە دامىعان تەورياسىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولدى. ل.ۆيتگەنشتەيننىڭ ءتىلى ويىنعا ۇقسايدى، جانە ات قويۋ - بۇل ويىندا بەلگىلى ءبىر شارتتى ەرەجەلەردى قاناعاتتاندىرا الاتىن جانە «ءسوز» مەن «ءىس» اراسىنداعى قيمىل. سونىمەن بىرگە، ل.ۆيتگەنشتەين قارىم-قاتىناستىڭ ادام ىس-ارەكەتىنىڭ ءبىر بولىگى نەمەسە ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورمالارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن ناقتىراق كورسەتۋ ءۇشىن «ءتىل ويىنى» تەرمينىن ەنگىزدى [7، 22]. سويلەۋ اكتىسى مەن سويلەۋدى قالىپتاستىرۋ پروبلەماتيكاسى ۆ.گۋمبولدت، س.باللي، س.كارتسەرسكيي، م.باحتين جانە باسقالاردىڭ لينگۆيستيكالىق كونسەپسيالارىندا قاراستىرىلادى [3، 97]. كەڭەس عالىمدارىنان گ.پوچەپسوۆتىڭ [8، 15]، يۋ.اپرەسياننىڭ [9، 208]، ن.ارۋتيۋنوۆانىڭ، ە.پادۋچيەۆانىڭ [10، 3] جانە تاعى باسقالاردىڭ ەسىمدەرىن اتاپ وتكەن ءجون. سويلەۋ ارەكەتتەرى تەورياسىنىڭ دامۋى. سويلەۋ ارەكەتى تەورياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى دج.ءوستيننىڭ جانە ونىڭ ءىزباسارلارىنىڭ ەڭبەگى مىنادا: سويلەۋ پروسەسى بەلگىلى ءبىر فونەتيكالىق، سەمانتيكالىق جانە سينتاكسيستىك ەرەجەلەر بويىنشا سالىنعان جانە كۇيدى كورسەتەتىن جالپى قابىلدانعان بەلگىلەردىڭ جيىنتىعى رەتىندە قاراستىرىلمادى. قورشاعان شىندىقتاعى ىستەردىڭ، ءبىراق جەكە ءسوز جاساۋدىڭ ءونىمى رەتىندە سويلەۋشىنىڭ جەكە قاسيەتتەرىنە جانە ونىڭ الدىندا تۇرعان ماقساتتار مەن مىندەتتەرگە بايلانىستى، ت.ب. ونى وندىرۋشىگە – سويلەۋ سۋبەكتىسىنە تىكەلەي تاۋەلدى ەتىپ قويۋ. سويلەۋدى جىبەرۋشى مەن الۋشىنىڭ تۇلعالارى مالىمدەمەنىڭ بارلىق سان ءتۇرلى اسپەكتىلەرىن بىرىكتىردى، ولار ناقتى اقپاراتتى بەرۋگە ەمەس، ونى تۇسىندىرۋگە نازار اۋدارا باستادى. پراگماتيكا سويلەۋدەگى تىلدىك بىرلىكتەردىڭ قالىپتاسۋى مەن قىزمەت ەتۋ پروسەسىندەگى سۋبەكتيۆتى فاكتورعا جاۋاپ بەرەتىن لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ دەربەس سالاسى رەتىندە قالىپتاستى [11، 43 ب.]. لينگۆوپراگماتيكا جانە سويلەۋ اكتىلەرى تەورياسىنىڭ ءبىر باعىتى كوممۋنيكاسيا پوستۋلاتتارى، ت.ب. ادامداردىڭ قالىپتى قارىم-قاتىناسىنىڭ پرينسيپتەرى نەمەسە ەرەجەلەرى. عالىمداردىڭ قارىم-قاتىناس ەرەجەلەرى (ماكسيمالارى) تۋرالى تەوريالارىنىڭ ارتىقشىلىعى مىنادا: ولار مالىمدەمەلەردىڭ ماعىناسىن قالىپتاستىرۋعا قاتىساتىن جانە تۇتاستاي قارىم-قاتىناس جاعدايىنا اسەر ەتەتىن كوممۋنيكاتيۆتى قارىم-قاتىناستى لوگيكالىق ۇيىمداستىرۋدىڭ جاڭا، بۇرىن زەرتتەلمەگەن جولدارىن اشادى. جاڭا ۇعىمدار كوممۋنيكاتيۆتى ديسكۋرستى قۇرايتىن جانە سايىپ كەلگەندە اڭگىمەلەسۋدىڭ ەرەجەلەرى مەن تاكتيكالىق پرينسيپتەرىن عانا ەمەس، ونىڭ ءمانىن دە انىقتايتىن كوپتەگەن كومپونەنتتەردى (لينگۆيستيكالىق، پسيحولوگيالىق، سوسيولوگيالىق، ەتيكالىق جانە ت.ب.) بىرىكتىردى. سويلەۋ اكتىسى سويلەۋ ارەكەتىنىڭ تەورياسىندا بولەكتەنىپ، زەرتتەلەتىن سويلەۋ ارەكەتىنىڭ مينيمۋم بىرلىگى – بۇرىن اتاپ وتكەندەي لينگۆيستيكالىق پراگماتيكانىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلاتىن ءىلىم [1، 1]. ن.د. ارۋتيۋنوۆانىڭ سويلەۋ اكتىسى سويلەۋشىنىڭ ءبىر كوممۋنيكاتيۆتىك ماقساتى جۇزەگە اساتىن جانە ادرەساتقا اسەر ەتەتىن سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىنىڭ مينيمالدى نەگىزگى بىرلىگى رەتىندە انىقتالادى [3، 98]. سويلەۋ ارەكەتى ىس-ارەكەتتىڭ ءبىر ءتۇرى بولعاندىقتان، ونى تالداۋ كەز كەلگەن ىس-ارەكەتتى سيپاتتاۋ جانە باعالاۋ ءۇشىن قاجەتتى كاتەگوريالاردى پايدالانادى: ءپان، ماقسات، ءادىس، قۇرال، قۇرال، ناتيجە، شارتتار، تابىس جانە ت.ب. سويلەۋ ارەكەتىنىڭ سۋبەكتىسى – سويلەۋشى – ادەتتە، ادرەسات – تىڭداۋشىنىڭ قابىلداۋىنا ەسەپتەلگەن ايتىلىم جاسايدى. ايتىلىم سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ءونىمى رەتىندە دە، بەلگىلى ءبىر ماقساتقا جەتۋ قۇرالى رەتىندە دە ارەكەت ەتەدى. سويلەۋ ارەكەتى ورىندالاتىن جاعدايلارعا نەمەسە شارتتارعا بايلانىستى ول ءوز ماقساتىنا جەتىپ، وسىلايشا تابىستى بولۋى دا، جەتپەۋى دە مۇمكىن. ادامداردىڭ قالىپتى قارىم-قاتىناسى قۇرىلاتىن پرينسيپتەر مەن ەرەجەلەردى گ.پ. گريس [12، 217-237]؛ ولاردىڭ بىرىندە «مالىمدەمە ءوز ءمانى بويىنشا بولۋى كەرەك» دەيدى (بايلانىس نەمەسە قاتىستىلىق ەرەجەسى). بۇل ەرەجە كوممۋنيكاتورلاردان تاقىرىپقا، جاعدايعا سايكەس مالىمدەمە جاساۋدى تالاپ ەتەدى. باسقاشا ايتقاندا، تابىستى بولۋ ءۇشىن سويلەۋ ارەكەتى كەم دەگەندە سايكەس بولۋى كەرەك. ايتپەسە، سويلەۋشى كوممۋنيكاتيۆتى ساتسىزدىككە نەمەسە كوممۋنيكاتيۆتى ساتسىزدىككە تاپ بولادى. سونىمەن، ەگەر اناسى ۇلىنا: «ساباققا وتىرىڭىز!» دەسە، ول سويلەۋ ارەكەتىن ورىندايدى، ونىڭ ماقساتى ادرەساتتى وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن مالىمدەمەدە كورسەتىلگەن ارەكەتتى ورىنداۋعا يتەرمەلەۋ بولىپ تابىلادى. ەگەر ساباقتار ءالى اياقتالماعان بولسا، ۇلى ونى ورىنداۋعا قابىلەتتى بولسا جانە بۇل ونىڭ ادەتتە ەشقانداي ەسكەرتۋسىز ورىندايتىن مىندەتى بولماسا، وندا بۇل سويلەۋ ارەكەتى ورىندى دەپ تانىلادى، ال كوممۋنيكاتيۆتى ماعىنادا - ءساتتى. ەگەر اتالعان جاعدايلاردىڭ كەم دەگەندە بىرەۋى ساقتالماسا (ساباق اياقتالىپ قويعان نەمەسە ۇلى جوعارى تەمپەراتۋرامەن توسەكتە جاتىر نەمەسە ول ادەتتەگىدەي ساباققا وتىراتىن بولسا)، انانىڭ دۇرىستىعى سويلەۋ ارەكەتى كۇمان تۋدىرۋى مۇمكىن، سوندىقتان سويلەۋ ارەكەتى كوممۋنيكاتيۆتى تۇردە ساتسىزدىككە ۇشىراۋى مۇمكىن. ءبىراق سويلەۋ ارەكەتىنىڭ وزەكتىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن بارلىق شارتتار ورىندالسا دا، ول اكەلەتىن ناتيجە سويلەۋشىنىڭ العا قويعان ماقساتىنا سايكەس كەلۋى دە، سايكەس كەلمەۋى دە مۇمكىن. سونىمەن، ءبىزدىڭ مىسالدا انانىڭ سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ناتيجەسى ۇلدىڭ كورسەتىلگەن ارەكەتتى ورىنداۋعا كەلىسىمى دە، ونى ورىنداۋدان باس تارتۋى دا بولۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، باس تارتۋ ءۋاجدى بولۋى مۇمكىن (مىسالى، سۇيىكتى تەلەشوۋىڭىزدى كورگىسى كەلەتىندىگىمەن نەمەسە ساباقتىڭ جوقتىعىمەن) نەمەسە موتيۆاسياسىز (بەيتاراپ نەمەسە اففەكتيۆتى تۇردە كورسەتىلگەن) تەرىس كونسترۋكسيالار: «جوق»، «مۇمكىن ەمەس!»، «مەن جاسامايمىن!» جانە ت.ب.). مۇنداي كەلىسپەۋشىلىك رەجيمىندە ەكى كوممۋنيكانتتىڭ دا (بۇل جاعدايدا انا مەن بالا) سيتۋاسيانى قابىلداۋىنداعى، نيەتتەرى مەن كوممۋنيكاتيۆتىك قاتىناسىنداعى ايىرماشىلىقتار سايكەس كەلمەيتىن جاعدايلاردا ۆەربالدى قارىم-قاتىناس داميدى [1، 3]. دەمەك، سويلەۋ اكتىسى ءبىرشاما كۇردەلى قۇبىلىس. سويلەۋ ارەكەتىنىڭ تەورياسى سويلەۋ ارەكەتىن تالداۋدىڭ ءۇش دەڭگەيىن نەمەسە اسپەكتىسىن اجىراتادى.
بىرىنشىدەن، سويلەۋ ارەكەتىن شىن مانىندە بىردەڭەنى ايتۋ رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى. وسى اسپەكتىدە قاراستىراتىن بولساق، سويلەۋ اكتىسى لوكۋاسيالىق اكت رەتىندە ارەكەت ەتەدى (لاتىننىڭ locution – «سويلەۋ»). لوكاسيالىق اكت، ەكىنشى جاعىنان، كۇردەلى قۇرىلىم، ويتكەنى ول دىبىستاردىڭ ايتىلۋىن دا (فوناسيا اكتىسى)، سوزدەردى قولدانۋدى دا، ولاردى گرامماتيكا ەرەجەلەرىنە سايكەس بايلانىستىرۋدى دا، سوزدەردىڭ كومەگىمەن بەلگىلى ءبىر وبەكتىلەردى بەلگىلەۋدى دە قامتيدى (اكت). سىلتەمە)، جانە بەلگىلى ءبىر قاسيەتتەردى وسى وبەكتىلەر مەن قاتىناستارعا جاتقىزۋ (پرەديكاسيا اكتىسى). ءتىل ءبىلىمى ۇزاق ۋاقىت بويى سويلەۋ ارەكەتىنىڭ لوكۋاسيالىق اسپەكتىسىن زەرتتەۋگە باعىتتالعان. قولدانىلعان كوممۋنيكاتيۆتى جاعداياتقا قاراماستان مالىمدەمەلەردى قاراستىرا وتىرىپ، فونەتيكا ولاردىڭ دىبىستىق جاعىن، لەكسيكولوگيا - لەكسيكاسىن سيپاتتادى، سەمانتيكا سويلەمگە تۇسىنىك بەردى، ونى ماقساتقا دەيىن قىسقارتادى، ت.ب. اقيقات قۇندىلىعىنان ايىرىلعان (نەمەسە اقيقات تا، جالعان دا ەمەس)، سويلەم ارقىلى بىلدىرىلگەن پايىمداۋدىڭ مازمۇنى، باسقاشا ايتقاندا، ۇسىنىس مازمۇنىنا نەمەسە سويلەم ارقىلى بىلدىرىلگەن ۇسىنىسقا. لوگيكادان ايىرماشىلىعى، سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ تەورياسى مالىمدەمەلەردى اقيقات نەمەسە جالعان دەپ كورۋگە ۇمتىلمايدى؛ مالىمدەمە ونى قارىم-قاتىناس اكتىسى رەتىندە قاراستىرادى جانە سويلەۋشىنىڭ شىنايىلىعى مەن ونىڭ سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ساتتىلىگى تۇرعىسىنان زەرتتەلەدى [1، 3]. ادام، ادەتتە، سويلەۋ پروسەسى ءۇشىن سويلەمەيدى - ءوز داۋىسىنىڭ دىبىستارىنان ءلاززات الۋ ءۇشىن ەمەس، سوزدەردەن سويلەم قۇراۋ ءۇشىن ەمەس، ءتىپتى كەيبىر زاتتاردى اتاپ ءوتۋ ءۇشىن دە ەمەس. سويلەمدە جانە ولارعا بەلگىلى ءبىر قاسيەتتەردى جاتقىزادى، سول ارقىلى الەمدەگى كەيبىر جاعدايدى كورسەتەدى. سويلەۋ پروسەسىندە (لاتىن تىلىندە - in locutio) ادام ءبىر مەزگىلدە قانداي دا ءبىر ەكسترالينگۆيستيكالىق ماقساتتى كوزدەيتىن قانداي دا ءبىر ارەكەتتى ورىندايدى: ول سۇرايدى نەمەسە جاۋاپ بەرەدى، حابارلايدى، سەندىرەدى نەمەسە ەسكەرتەدى، بىرەۋدى بىرەۋگە تاعايىندايدى، بىرەۋدى ءبىر نارسە ءۇشىن سىنايدى جانە ت.ب. ءوزىنىڭ ەكسترالينگۆيستيكالىق ماقساتى تۇرعىسىنان قاراستىرىلاتىن سويلەۋ اكتىسى يللوكۋسيالىق اكت رەتىندە ارەكەت ەتەدى. ينتەگرالدىق، ياعني. ايتىلىم ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋ قۇرالى رەتىندەگى جالپىلاما جانە ينتەگرالدىق سيپاتتاما ايتىلۋ فۋنكسياسى نەمەسە ايتىلىمنىڭ يلليۋسيالىق كۇشى دەپ اتالادى [5، 27]. اقىرىندا، سويلەۋ (لاتىن تىلىندە - per locutio) ارقىلى ادام ءوزىن قورشاعان شىندىققا، اتاپ ايتقاندا جانە بارىنەن بۇرىن - اڭگىمەلەسۋشىنىڭ ساناسىنا بەلگىلى ءبىر وزگەرىستەر ەنگىزە وتىرىپ، بەلگىلى ءبىر ناتيجەلەرگە جەتەدى جانە سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن ناتيجە نەمەسە سويلەۋشى كوزدەگەن ۆەربالدى ەمەس ماقساتقا سايكەس كەلمەۋى مۇمكىن. ءوزىنىڭ ناقتى سالدارى اسپەكتىسىندە قاراستىرىلاتىن سويلەۋ ارەكەتى پەرلوكاسيالىق اكت رەتىندە ارەكەت ەتەدى. سونىمەن، جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالدا اناسىنىڭ مالىمدەمەسى، مىسالى، ۇلىن كومپيۋتەرلىك ويىننان الشاقتاتۋى مۇمكىن جانە وسى سەبەپتى ونىڭ نارازىلىعىن تۋدىرۋى نەمەسە ونى تاڭ قالدىرۋى مۇمكىن (ەگەر اناسى ونىڭ ۇيرەنگەن ساباقتارىن تەكسەرىپ، ءبىراق ۇمىتىپ كەتسە). ول نەمقۇرايلىلىقتان) نەمەسە باسقا جولمەن ونىڭ پسيحيكاسىنا اسەر ەتەدى. اۋديتوريانىڭ ويى مەن سەزىمىنە سويلەۋگە اسەر ەتۋدىڭ وڭتايلى تاسىلدەرىن زەرتتەيتىن سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ريتوريكا بۇرىننان اينالىسىپ كەلە جاتقان اسپەكتىسى جانە پەرلوكۋاسيالىق اسەردىڭ سوعان سايكەس تۇجىرىمداماسى [1، 3]. سونىمەن، اعىلشىن فيلوسوفى جانە لوگيكاسى دج.وستين ۇسىنعان جوعارىدا سيپاتتالعان سويلەۋ ارەكەتىن تالداۋدىڭ ءۇش دەڭگەيلى سحەماسىنىڭ نەگىزگى جاڭالىعى - يللوكۋسيالىق اكت ۇعىمى جانە وعان سايكەس يللوكۋسيالىق فۋنكسيانىڭ (كۇشتىڭ) سەمانتيكالىق كونسەپسياسى، ويتكەنى ولار ءداستۇرلى ءتىل بىلىمىندە دە، كلاسسيكالىق شەشەندىك ونەردە دە ادەكۆاتتى سيپاتتاما الماعان سويلەۋ ارەكەتى مەن ايتىلىم مازمۇنىنىڭ مۇنداي قىرلارىن كورسەتەدى. ارينە، سويلەۋ ارەكەتىنىڭ تەورياسىندا سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ءدال وسى جاعىنا باستى نازار اۋدارىلادى. 1950 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا وكسفوردتاعى لەكسيالارىندا سويلەۋ اكتىلەرى تەورياسىنىڭ نەگىزىن سالعان دج.وستين يللوكۋسيوندىق اكت تۇسىنىگىنە ناقتى انىقتاما بەرمەگەن. ول تەك سۇراق-جاۋاپ، اقپارات، كەپىلدىك، ەسكەرتۋ، تاعايىنداۋ، سىناۋ سياقتى ارەكەتتەرگە تيپتىك مىسالدار كەلتىرىپ، ءار تىلدە مۇنداي ارەكەتتەردىڭ وزىندىك نومەنكلاتۋراسى بولاتىنىن اتاپ ءوتتى. كەيىنىرەك سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ تەورياسىندا يللوكۋسيوندىق اكتىنىڭ ەرەكشە بەلگىلەرى اشىلدى: ول لوكۋاسيالىق اكتتەن ينتەنسيونالدىلىق نەگىزىندە ەرەكشەلەنەدى، ت.ب. بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن، نيەتپەن بايلانىس جانە ول شارتتىلىق نەگىزىندە پەرلوكاسيالىق ارەكەتكە قارسى تۇرادى، ت.ب. بەلگىلى ءبىر ەرەجەلەردىڭ بولۋىمەن، سوعان سايكەس ارەكەت اۆتوماتتى تۇردە سويلەۋشىنىڭ وسى جاسىرىن ارەكەتتى ءساتتى ورىنداۋىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل ەرەجەلەردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءتىل ەرەجەلەرى بولىپ تابىلادى: الەم تىلدەرىندە سويلەۋ ارەكەتىنىڭ يللوكۋاسيالىق قىزمەتىن تىكەلەي نەمەسە جاناما تۇردە كورسەتەتىن ارنايى قۇرالدار بار [1، 4]. ەڭ الدىمەن، ولاردىڭ كومەگىمەن جاسالعان ايتىلىمنىڭ يلليۋسيالىق قىزمەتىن تىكەلەي بىلدىرەتىن ارنايى سويلەمدەر كلاسى بار. بۇلار ورىنداۋشى سويلەمدەر دەپ اتالادى. بۇل سويلەمدەردىڭ لەكسيكو-سەمانتيكالىق قۇرىلىمىنىڭ نەگىزىن ىلگەرىلەمەلى ەتىستىك دەپ اتالاتىن، ياعني. سويلەيتىن ەتىستىكتەردىڭ ىشكى كلاسىنا جاتاتىن جانە ونىڭ لەكسيكالىق قۇرامىندا بولاتىن ەتىستىك سويلەۋ ماقساتىن جانە سويلەۋ ارەكەتىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ بەلگىلى ءبىر شارتتارىن كورسەتەتىن ماعىنالىق كومپونەنتتەر، مىسالى، «سۇراۋ»، «قۇتتىقتاۋ»، «سەندىرۋ»، «ۋادە بەرۋ» ت.ب. [ون ءتورت]. دەگەنمەن، سويلەمنىڭ ورىنداۋشىلىق بولۋى ءۇشىن سەپتىك ەتىستىكتىڭ بولۋى جەتكىلىكتى شارت ەمەس. ول ءۇشىن ەتىستىكتىڭ بەلگىلى ءبىر جاعدايدى سيپاتتاۋ ءۇشىن ەمەس، وسى سويلەمدى قولدانعاندا سويلەۋشىنىڭ قانداي سويلەۋ ارەكەتىن ورىندايتىنىن ناقتىلاۋ ءۇشىن قولدانىلۋى دا قاجەت. باسقا سوزبەن ايتقاندا، يللوكۋسيوندى ەتىستىك ورىنداۋشى تۇردە قولدانىلۋى كەرەك (جانە سيپاتتاۋ ءۇشىن ەمەس).
ولاي بولسا، يللوكاسيالىق اكتىنىڭ نەگىزگى بەلگىسى ونىڭ ماقساتى بولىپ تابىلادى. بۇل ءبىز سويلەۋ ارەكەتىن ورىندايتىن قانداي دا ءبىر ماقساتتى بىلدىرمەيدى، تەك ءبىزدىڭ نيەتىمىزگە سايكەس ادرەسات تانۋى كەرەك. تەك مۇنداي تانۋعا اشىق ماقسات يللوكۋسيالىق دەپ اتالادى جانە، نەگىزىنەن، سويلەۋشىنىڭ شىنايى ماقساتىمەن سايكەس كەلمەۋى مۇمكىن. يلليۋسيالىق اكتىلەر تەك ماقساتى بويىنشا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار باسقا دا ءبىرقاتار تاسىلدەرمەن ەرەكشەلەنەدى. يللوكاسيالىق ارەكەتتەردىڭ ەڭ ايگىلى امبەباپ كلاسسيفيكاسياسىن امەريكاندىق لوگيكا جانە فيلوسوف دج.سيرل قۇراستىرعان [13، 34]. بۇل كلاسسيفيكاسيانىڭ نەگىزىن اۆتوردىڭ ءوزى «يللوكۋسيالىق اكتىلەر اراسىنداعى ايىرماشىلىقتاردىڭ باعىتتارى» دەپ اتايتىن بەلگىلەر توبى قۇرايدى. ولاردىڭ ەڭ ماڭىزدىلارى: - ماقسات (مىسالى، حابارلاما ءۇشىن - الەمدەگى جاعدايدى كورسەتۋ، بۇيرىق ءۇشىن - ادرەساتتى ارەكەتكە يتەرمەلەۋ، ۋادە ءۇشىن - مىندەتتەمە الۋ، قۇتتىقتاۋ ءۇشىن - بەلگىلى ءبىر ەموسيانى ءبىلدىرۋ. سپيكەر)؛ - مالىمدەمە مەن شىندىق اراسىنداعى سايكەستىك باعىتى (مىسالى، حابارلامادا مالىمدەمە شىندىققا سايكەس كەلتىرىلەدى، بۇيرىق جاعدايىندا، كەرىسىنشە، شىندىق مالىمدەمەگە سايكەس كەلتىرىلۋى كەرەك. )؛ - سويلەۋشىنىڭ ىشكى كۇيى (مىسالى، راستاعاندا – ورىندى پىكىردىڭ بولۋى، ۋادە بەرگەندە – نيەت، سۇراعاندا – تىلەك، العىس ايتقان كەزدە – ريزاشىلىق سەزىمى)؛ - سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ۇسىنىستىق مازمۇنىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى (مىسالى، بولجاۋدا ۇسىنىستىڭ مازمۇنى كەلەر شاققا، ال ەسەپتە وسى شاققا نەمەسە وتكەنگە جاتادى؛ ۋادەدە ۇسىنىستىڭ تاقىرىبى سويلەۋشى، ال سۇراۋدا تىڭداۋشى)؛ - سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ەكسترالينگۆيستيكالىق ينستيتۋتتارمەن نەمەسە مەكەمەلەرمەن بايلانىسى (مىسالى، بىرەۋدى ورىنباسار ەتىپ تاعايىنداۋ تۋرالى سويلەۋ اكتىسى، ادەتتە قۇجات تۇرىندە راسىمدەلەدى، ول قۇرامىندا سويلەۋشى بولۋى كەرەك قانداي دا ءبىر ۇيىمنىڭ بولۋىن بىلدىرەدى. ءتيىستى وكىلەتتىكتەر، ونىڭ ءبىر بولىگى ول وسى سويلەۋ اكتىنىڭ كومەگىمەن وسى ۇيىمنىڭ باسقا مۇشەسىن بەرەدى) [13، 34]. وسى پارامەترلەردى ەسكەرە وتىرىپ، جاسىرىن ارەكەتتەردىڭ بارلىق جيىنتىعىن دج.سەرل بەس نەگىزگى كلاسقا ءبولدى: 1. شىنايىلىقتان مالىمدەمەگە باعىتتالعان وكىلدەر دۇنيەدەگى جاعدايدى كورسەتۋدى ماقسات ەتەدى، سويلەۋشىنىڭ ورىندى پىكىرى بار دەپ ەسەپتەيدى جانە ولاردىڭ ۇسىنىستىق مازمۇنى ەشقانداي تۇردە شەكتەلمەيدى. وكىلدەردىڭ مىسالدارى: ۋادە بەرۋ، ايىپتاۋ، بولجاۋ، بىلىكتىلىك، تانۋ. 2. ديرەكتيۆالار مالىمدەمەدەن شىندىققا باعىتتالعان، ادرەساتتى بىردەڭە جاساۋعا/ىستەمەۋگە يتەرمەلەۋدى ماقسات ەتەدى، سويلەۋشىنىڭ سايكەس تىلەگى بار ەكەنىن كورسەتەدى جانە ولاردىڭ ۇسىنىستىق مازمۇنى ءارقاشان ادرەساتتىڭ ورىندايتىن/ ورىندامايتىندىعىنان تۇرادى. بولاشاقتا كەيبىر ارەكەتتەر. بۇل سىنىپقا وتىنىشتەر، تىيىمدار، كەڭەستەر، نۇسقاۋلار، ۇندەۋلەر جانە ىنتالاندىرۋشى سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ باسقا تۇرلەرى جاتادى. 3. كومميسسيۆتەر، ديرەكتيۆا سياقتى، مالىمدەمەدەن شىندىققا قاراي، سويلەۋشى ءوزىن بىردەڭەنى ىستەۋگە / ىستەمەۋگە بايلانىستىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى، ونىڭ سايكەس نيەتى بار ەكەنىن بىلدىرەدى جانە ولاردىڭ ۇسىنىسىندا ءارقاشان سويلەۋشى ءوز سۋبەكتىسى بولادى. كوميسسيا مىسالدارى: ۋادە، انت، كەپىلدىك. 4. ەكسپرەسسيۆتەر سويلەۋشىنىڭ بەلگىلى ءبىر پسيحولوگيالىق كۇيىن (شۇكىرشىلىك، وكىنىش، قۋانىش، ت.ب. سەزىمىن) ۇسىنىس اياسىندا انىقتالعان جاعدايعا رەاكسيا رەتىندە كورسەتۋدى ماقسات ەتەدى. مالىمدەمە مەن شىندىق اراسىنداعى سايكەستىك باعىتى ولار ءۇشىن ماڭىزدى ەمەس، ويتكەنى ەكسپرەسسيۆتىلىككە سەبەپ بولاتىن جاعدايدىڭ جاعدايى (ءبىز نەنى قۇتتىقتايمىز، نە ءۇشىن العىس ايتامىز نەمەسە كەشىرىم سۇرايمىز جانە ت.ب.) نەگىزگى مازمۇن ەمەس. ، ءبىراق مۇنداي سويلەۋ ارەكەتىنىڭ العىشارتتارى - ونىڭ العىشارتتارى. زەرتتەۋىمىزدىڭ نەگىزگى نىسانى بولىپ تابىلاتىن ماقتاۋ/كومپليمەنتتىڭ سويلەۋ ارەكەتتەرى دە كوپ دارەجەدە ەكسپرەسسيۆتەر كلاسىنا جاتادى. 5. دەكلاراسيالار كلاسى باسقا تورتەۋىنەن ەكسترالينگۆيستيكالىق ينستيتۋتتارمەن بايلانىسى جانە وسى فاكتىدەن تۋىندايتىن مالىمدەمە مەن شىندىق اراسىنداعى سايكەستىكتىڭ ەرەكشەلىگى بويىنشا ەرەكشەلەنەدى: بەلگىلى ءبىر جاعدايدى بار دەپ جاريالاۋ (جاريالاۋ)، سويلەۋ. دەكلاراسيا اكتىسى وسىلايشا ونى ناقتى الەمدە بار ەتەدى. دەكلاراسيا مىسالدارى لاۋازىمعا تاعايىنداۋ، سوعىس نەمەسە ءبىتىم جاريالاۋ، ەكسكوممۋنيكاسيا، رىسارلىق، پارتياعا قابىلداۋ، ادامعا نەمەسە مەكەمەگە اتاۋ بەرۋ جانە ت.ب. [13، 35]. بۇل كلاسسيفيكاسيا تىلدىك قۇبىلىستاردىڭ باسقا كلاسسيفيكاسيالارىنىڭ كوپشىلىگى سياقتى جيىندى قيىلىساتىن كلاستارعا بولمەيدى. ءارتۇرلى يللوكۋسيالىق تاپتار مەن فورمالارعا، بىلايشا ايتقاندا، «ارالاس» تۇرلەرگە ءتان بەلگىلەرى بار سويلەۋ ارەكەتتەرى بار. مىسالى، شاقىرۋ ءارى ديرەكتيۆا بولىپ تابىلادى، ويتكەنى سويلەۋشى ادرەساتتى بەلگىلى ءبىر جەرگە كەلۋگە شاقىرادى، جانە كوميسسيا، ويتكەنى سويلەۋشى سول ارقىلى ءوزىن ءوزى نەمەسە ارقىلى بايلانىستىرادى. شاقىرۋشىنى دۇرىس قابىلداۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن باسقا تۇلعالار ارقىلى. شاعىم ناقتى جاعدايداعى بەلگىلى ءبىر جاعدايدى كورسەتەتىندىكتەن وكىلدى دە، سويلەۋشىنىڭ وسى ەرەجەگە قاناعاتتانباعانىن بىلدىرەتىندىكتەن دە ەكسپرەسسيۆتى بولىپ تابىلادى، جانە شاعىمنىڭ ماقساتى ادرەساتقا حابارلاۋ عانا ەمەس، ديرەكتيۆا بولىپ تابىلادى. ءبىراق ونى يتەرمەلەۋ ءۇشىن ءتيىستى شارالار قولدانۋ [1، 4-5]. جوعارىدا اتالعان بەس يلليۋزيالىق سىنىپتىڭ ىشىندە سويلەۋ ارەكەتتەرى ءبىرقاتار قوسىمشا پارامەترلەر بويىنشا ەرەكشەلەنەدى: - سويلەۋ ارەكەتىنىڭ الدىڭعى ماتىنمەن قارىم-قاتىناسى (مىسالى، جاۋاپ تا، مالىمدەمە دە رەپرەزەنتاتيۆتى، ءبىراق جاۋاپ مالىمدەمەدەن ايىرماشىلىعى، ونىڭ الدىندا تۇرعان سۇراقتى بولجايدى)؛ - كوممۋنيكاسيالاردىڭ الەۋمەتتىك ستاتۋستارىنىڭ اراقاتىناسى (مىسالى، بۇيرىق پەن تالاپ – ديرەكتيۆا، ءبىراق تاپسىرىس بەرگەندە سويلەۋشىنىڭ مارتەبەسى تىڭداۋشى ستاتۋسىنان جوعارى بولۋى كەرەك، ال تالاپ ەتكەندە مۇنىڭ قاجەتى جوق جانە سوندىقتان ءبىز باستىقتان ونىڭ بىزگە سىپايى بولۋىن تالاپ ەتە الامىز، ءبىراق ءبىز وعان بۇيىرا المايمىز)؛ - سويلەۋ ارەكەتىن سويلەۋشىنىڭ جانە تىڭداۋشىنىڭ مۇددەلەرىمەن بايلانىستىرۋ ءتاسىلى (مىسالى، قۇتتىقتاۋ جانە كوڭىل ايتۋ - بۇل بىر-بىرىنەن سايكەسىنشە قۋانىش پەن قايعىنىڭ بىلدىرىلگەن سەزىمىمەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سول وقيعامەن دە ەرەكشەلەنەتىن ەكسپرەسسيۆتى سوزدەر قۇتتىقتاۋ – تىڭداۋشىنىڭ يگىلىگى، كوڭىل ايتاتىن وقيعاسى – باسىنا تۇسكەن قايعى دەپ ەسەپتەلەدى)؛ - يللوكاسيالىق ماقساتتى كورسەتۋدىڭ قارقىندىلىق دارەجەسى (مىسالى، بىردەي ديرەكتيۆا بولىپ تابىلاتىن ءوتىنىش پەن دۇعا بىر-بىرىنەن، ەڭ الدىمەن، وسى پارامەتر بويىنشا ەرەكشەلەنەدى) [1، 5-6]. ءبىر جالعان ارەكەتتى ەكىنشىسىنەن نە اجىراتا الاتىندىعى تۋرالى وي قوزعاي وتىرىپ، ءبىز ايتىلىمنىڭ يلليۋزيالىق قىزمەتىن تەوريالىق تۇرعىدا جوعارىداعىعا ۇقساس بەلگىلى ءبىر بەلگى ماندەرىنىڭ قوسىندىسى رەتىندە كورسەتۋگە بولادى جانە بۇل ماندەردىڭ ءوزى شارتتارمەن كوررەلياسيالانادى دەگەن قورىتىندىعا كەلەمىز. بەرىلگەن يللوكۋسيالىق قىزمەتى بار سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ساتتىلىگى ءۇشىن. سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ ەرەكشە بەلگىلەرىنىڭ ارتۇرلىلىگى سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ ءساتتى بولۋ شارتتارىن ءتورت تۇرگە بولۋدەن كورىنەدى: 1) ۇسىنىس مازمۇنىنىڭ شارتتارى؛ 2) دايىندىق نەمەسە الدىن الا شارتتار؛ 3) شىنايىلىق شارتتارى؛ 4) ماڭىزدى شارت نەمەسە تاعايىنداۋ شارتى. ءبىرىنشى تۇردەگى شارتتار - بۇل قولدانىلعان مالىمدەمەنىڭ ۇسىنىستىق مازمۇنىنا شەكتەۋلەر. دايىندىق شارتتارى بەرىلگەن يللوكاسيالىق ماقساتتى قويۋعا سايكەس كەلەتىن وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى العىشارتتاردى كورسەتەدى، ياعني. سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ءمان-جايلارى، ولار بولماعان جاعدايدا كوممۋنيكاتيۆتى تۇردە ساتسىزدىككە ۇشىرايدى. شىنايىلىق شارتتارى وسى سويلەۋ ارەكەتىنىڭ شىنايىلىعى مەن بايىپتىلىعىن بولجاۋعا نەگىزدەلگەن سويلەۋشىگە جاتقىزۋعا بولاتىن ىشكى (پسيحولوگيالىق) كۇيدى كورسەتەدى. دايىندىق شارتتارىنان ايىرماشىلىعى، سويلەۋشىنىڭ شىنايىلىق شارتتارىن بۇزۋ ادەتتە ادرەسات ءۇشىن بايقالمايدى جانە سوندىقتان تىكەلەي كوممۋنيكاتيۆتى ساتسىزدىككە اكەلمەيدى، دەگەنمەن بۇل سويلەۋ ارەكەتىنىڭ جالعاندىعى، جالعاندىعى بولاشاقتا اشكەرەلەنۋى مۇمكىن. ماڭىزدى شارت يللوكۋسيوندى ماقساتقا – سويلەۋشىنىڭ ءوز مالىمدەمەسى ارقىلى تىڭداۋشىنىڭ ساناسىنا جەتكىزۋگە ۇمتىلاتىن ماقساتقا سايكەس كەلەدى. [16]. سويلەۋ ارەكەتىنىڭ يللوكۋسيالىق قىزمەتى مەن ونىڭ تابىستى بولۋ شارتتارى اراسىنداعى ۇزدىكسىز بايلانىس سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ادرەساتىنا ونىڭ كەيبىر ماڭىزدى بەلگىلەرىنىڭ ايتىلىمنىڭ تىلدىك قۇرىلىمىندا ارنايى فورمالدى كورسەتكىشتەر بولماعان كەزدە دە ونىڭ ايتىلىمدىق قىزمەتىن دۇرىس تانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. پايدالانىلادى: جەتىسپەيتىن اقپارات كوممۋنيكاتيۆتى جاعداياتتىڭ جاعداياتتارىنان الىنادى. سونىمەن، «كەلەسى توقسانعا جۇمىس جوسپارىن جاساڭىز» دەگەن سويلەمنىڭ ىنتالاندىرۋ تۇرىنە (ديرەكتيۆالارىنا) قاتىستى ەكەندىگى ەتىستىكتىڭ بۇيرىق رايىنىڭ گرامماتيكالىق فورماسى ارقىلى كورسەتىلەدى، ءبىراق بۇل مالىمدەمەنىڭ تىلدىك تۇرىندە ەشتەڭە جوق، ينتوناسيانى قوسا العاندا، ونىڭ بۇيرىق نەمەسە سۇراۋ ەكەنىن ايتادى. ءبىراق ەگەر ءبىر مەزگىلدە سويلەۋشىنىڭ باستىق، ال تىڭداۋشى ونىڭ باعىنىشتىسى ەكەنىن بىلسەك، بۇل بۇيرىق ەكەنىن تۇسىنەمىز، ويتكەنى سويلەۋشىنىڭ ادرەساتقا باقىلاۋى (ءدال سول قىزمەت سالاسىندا مالىمدەمەنىڭ ۇسىنىستىق مازمۇنى جاتادى) تابىسقا جەتۋ شارتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.ءتارتىپ، ءبىراق سۇرانىستاردىڭ ءساتتى شارتىنا قايشى كەلەدى. ايتىلىمنىڭ ينلوكاسيالىق قىزمەتى مەن ونىڭ ءساتتى بولۋ شارتتارى اراسىنداعى ءدال وسىنداي بايلانىسقا جاناما سويلەۋ ارەكەتتەرىن ءتۇسىنۋ دە نەگىزدەلەدى - ولاردىڭ قۇرىلىمىندا ءبىر لەكسيسيالىق فۋنكسيانىڭ ايقىن كورسەتكىشى بار مالىمدەمەلەر كومەگىمەن جۇزەگە اسىرىلاتىن سويلەۋ ارەكەتتەرى، ءبىراق سونىمەن بىرگە ولاردىڭ يللوكۋسيالىق قىزمەتى ادەتتە ءارتۇرلى. جاناما سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ مىسالدارى سۇراۋلى سويلەمدەر رەتىندە «بۇركىلەنگەن» سىپايى وتىنىشتەر («بۇل كىتاپتى ماعان تاعى ءبىر اپتاعا قالدىرا الاسىز با؟) نەمەسە قايتادان سۇراقتارعا ۇقسايتىن مالىمدەمەلەر (ريتوريكالىق سۇراقتار دەپ اتالاتىن) [1، 6] .
جاناما سويلەۋ ارەكەتتەرىن لينگۆيستيكالىق پوليسەميانىڭ كورىنىسى رەتىندە قاراستىرۋ كەرەك دەگەن پىكىر ايتىلدى، ياعني، مىسالى، ورىس تىلىندە تەرىستەۋمەن سۇراۋلى قۇرىلىم سۇراقتىڭ ءىلۋلى فۋنكسياسىنىڭ فورمالدى كورسەتكىشى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار سونداي-اق سىپايى سۇراۋدىڭ يللوكۋاسيالىق قىزمەتى. دج.سەرل ءوزىنىڭ «Indirect Speech Acts» اتتى ماقالاسىندا بۇل كوزقاراستى سىناي وتىرىپ، سويلەۋشىنىڭ نيەتىن جاناما تۇردە ءبىلدىرۋ مەحانيزمىن اشتى [14، 197]. قانداي دا ءبىر سەبەپتەرمەن (مىسالى، سىپايىلىقتان نەمەسە ادرەساتقا تەرەڭىرەك اسەر ەتۋ ءۇشىن) جاناما تۇردە جۇگىنۋوزىنىڭ ينلوكاسيالىق ماقساتىن وسىلايشا بىلدىرۋدە سويلەۋشى اڭگىمەلەسۋشىنىڭ لينگۆيستيكالىق بىلىمىنە عانا ەمەس (سونىمەن بىرگە فورمالدى كورسەتكىشتەردى بىلۋىنە دە سەنەدى يللوكۋسيوندى فۋنكسيا)، سونىمەن قاتار ونىڭ ءار ءتۇرلى تىلدىك ەمەس بىلىمدەر نەگىزىندە وي قورىتۋ قابىلەتىنە: سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ ءساتتى بولۋ شارتتارىن ءبىلۋ، پ.گريستىڭ كووپەراتيۆتىك ديالوگىنىڭ ماكسيمالارى سياقتى قارىم-قاتىناس پرينسيپتەرى جانە، اقىرىندا، بۇل ەكى تەرمين ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن بولسا دا، كوبىنەسە «ەنسيكلوپەديالىق» دەپ تە اتالاتىن الەم تۋرالى ءبىلىم. سونىمەن، «بۇل كىتاپتى ماعان تاعى ءبىر اپتاعا قالدىرا الاسىز با؟» سۇراۋلى سويلەمدى، جالپى ايتقاندا، ماقساتىنا قاراي قولدانۋعا بولادى، ياعني. سۇراقتىڭ يللوكۋاسيالىق فۋنكسياسى (مىسالى، كىتاپحاناشىعا قولجەتىمدى مۇمكىندىكتەر شەگىن ابستراكتىلى تالقىلاۋدا)، ءبىراق قاتىسى جوق ابستراكتىلى رەنىشتەردى جوققا شىعاراتىن تيپتىك كوممۋنيكاتيۆتى جاعدايدا ادرەسات بۇل سۇراقتى سۇراۋ رەتىندە تۇسىنەدى. ونىڭ ارەكەتتى ورىنداۋ مۇمكىندىگى سۇراۋدىڭ سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ءساتتى بولۋىنىڭ قاجەتتى شارتى بولىپ تابىلادى جانە مۇنداي سۇراقتى قويۋ ارقىلى سويلەۋشىنىڭ ناقتى سايكەس سۇراۋدى ءبىلدىرۋى. كوممۋنيكانتتاردىڭ ادەكۆاتتى ءوزارا تۇسىنىستىگى سويلەۋ ارەكەتىندە نيەت پەن ونى ءبىلدىرۋ تاسىلدەرى اراسىندا تىلدە بار ءبىرقاتار تۇراقتى قاتىناستاردىڭ جۇزەگە اسۋى ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەدى. «سايكەستىك پەن سينتاكسيستىك قۇرىلىمداردىڭ كەيبىر تۇرلەرىنىڭ سايكەستىگى شارتتى سيپاتقا يە» [15، 108]. «وسى جەردە ايتا كەتەتىن جايت، ەگەر يلليۋزيالىق ارەكەتتەردى تۇگەندەۋ امبەباپ كوممۋنيكاتيۆتى امبەباپ رەتىندە قاراستىرىلسا، وندا يلليۋزيالىق اكتىلەردى قولدانۋ ۇلتتىق ەرەكشەلىككە باعىنادى، ال ۇلتتىق ەرەكشەلىكتىڭ ءمورى سويلەۋ ارەكەتتەرىن ورىنداۋ تاسىلدەرىندە جاتىر» [ 16، 301]. سوندىقتان ءارتۇرلى تىلدەردەگى بىردەي يلليۋزيالار ءارتۇرلى تاسىلدەرمەن جۇزەگە اسىرىلادى، بۇل ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرىن زەرتتەۋ ادىستەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە ءارتۇرلى كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەردى سالىستىرۋ مەن سالىستىرۋدى تاڭداۋىمىزعا نەگىز بولدى.
1.2 سويلەۋ جاعدايى جانە سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىنىڭ پارامەترلەرى
سويلەۋ جاعدايى جانە سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىنىڭ پارامەترلەرى پراگماتيكالىق لينگۆيستيكا كەڭ ماعىنادا قارىم-قاتىناس تەورياسى رەتىندە قارىم-قاتىناس پارامەترلەرىن زەرتتەۋدى قامتيدى. بۇل تۇرعىدا پراگمالينگۆيستيكا الەۋمەتتىك لينگۆيستيكامەن تىعىز بىرىكتىرىلەدى. نەمىس زەرتتەۋشىلەرى گ.گەننە مەن گ.رەبوك سويلەۋدىڭ پراگماتيكالىق سيپاتتامالارىن ون كوممۋنيكاسيالىق پارامەتر بويىنشا ءبولىپ كورسەتتى: 1) سويلەۋ تۇرلەرى: تابيعي سويلەۋ (ستيحيالى نەمەسە دايىندالعان) جانە «تابيعي ەمەس» سويلەۋ (جالعان، نەمەسە «جالعان» نەمەسە ساحنالىق)؛ 2) سويلەۋدىڭ سيتۋاسيالىق (كەڭىستىكتىك-ۋاقىتتىق) سيپاتتامالارى: كونتاكتىلى سويلەۋ (بەتپە-بەت سويلەسۋ) جانە قاشىقتىقتان سويلەۋ (تەلەفون ارقىلى سويلەسۋ)؛ 3) سويلەۋ سەرىكتەستەرىنىڭ ساندىق سيپاتتامالارى: دياداداعى جانە توپتاعى (كىشى جانە ۇلكەن توپتارداعى) تۇلعاارالىق قارىم-قاتىناس؛ 4) اشىقتىق دارەجەسى: جەكە، سالىستىرمالى تۇردە اشىق جانە باسقالارعا تولىق اشىق قارىم-قاتىناس؛ 5) بايلانىس سەرىكتەستەرى اراسىنداعى الەۋمەتتىك قاتىناستار: سيممەتريالىق جانە اسيممەتريالىق (تەڭسىزدىك نە انتروپولوگيالىق، نە الەۋمەتتىك-مادەني، نە سۋبەكتىلىك-جاعداياتتىق فاكتورلارعا بايلانىستى)؛ 6) سويلەۋدىڭ جانرلىق بەلگىلەرى: ديرەكتيۆا، بايانداۋ، ديسكۋرسيۆتىك؛ 7) سەرىكتەستەردىڭ تانىسۋ دارەجەسى: جاقىندىق، دوستىق تانىسۋ، ءۇستىرت تانىسۋ، تانىستىقتىڭ بولماۋى؛ 8) سەرىكتەستەردىڭ اڭگىمەگە دايىندىق دارەجەسى: دايىندىقسىز، ازداپ دايىندالعان، ارنايى دايىندالعان اڭگىمە؛ 9) اڭگىمە تاقىرىبىنىڭ انىقتىق دارەجەسى: ناقتى تاقىرىپتىڭ بولماۋى، تاقىرىپتىڭ جالپى باعىتى، تاقىرىپتىڭ ماماندانۋى؛ 10) ازدى-كوپتى دارەجەدە قارىم-قاتىناس جاعدايلارىنا بايلانىستى قارىم-قاتىناس پەن قارىم-قاتىناس جاعدايلارىنىڭ اراقاتىناسى [17، 2-3]. گ.گەننە مەن گ.رەبوكتىڭ سحەماسى باسقا زەرتتەۋلەردە ناقتىلانعان، اتاپ ايتقاندا، گ.كرەمەر اڭگىمە تاقىرىبىن وزگەرتەتىن سويلەۋ قوزعالىستارىنىڭ سانى (كوپ نەمەسە از)، سويلەۋدى وزگەرتۋ ءادىسى سياقتى پارامەترلەردى ءبولىپ كورسەتەدى. تاقىرىپ (اڭگىمەلەسۋ مازمۇنىنا نەگىزدەلگەن ادەيى نەمەسە تابيعي وزگەرىس).تاقىرىپتار)، قارىم-قاتىناسقا قاتىسۋشىلار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس (قاتىسۋشى مەن سويلەۋشىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتى ءرولىنىڭ سايكەس كەلۋى نەمەسە سايكەس كەلمەۋى) [17، 3]. دج.كراۋس «و جالپى پروبلەمالارى سوسيولينگۆيستيكا» اتتى ەڭبەگىندە قارىم-قاتىناس پارامەترلەرى ستيل قالىپتاستىرۋشى فاكتورلاردىڭ ءۇش تۇرىندە – وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى جانە سىرتقى كورىنىستە بولاتىنىن اتاپ كورسەتەدى [17، 3]. وبەكتيۆتى ستيل قۇراۋشى فاكتورلار سويلەۋ جاعداياتىنىڭ قۇرامداس بولىكتەرىمەن بايلانىستى جانە كەلەسى ستيلدىك كورسەتكىشتەردە كورىنەدى: 1) قارىم-قاتىناس ماقساتى رەتىندە سويلەۋ فۋنكسياسى (كوركەم ستيل – ەستەتيكالىق قىزمەت، سويلەسۋ ءستيلى – فاتيكالىق فۋنكسيا، رەسمي ىسكەرلىك ستيل – اقپاراتتىق جانە ەرىكتى ت.ب.)؛ 2) سويلەۋ فورماسى (اۋىزشا نەمەسە جازباشا سويلەۋ، داۋىستاپ نەمەسە ءوز بەتىنشە وقۋ جانە ت.ب.)؛ 3) سويلەۋدىڭ ستيحيالىق جانە دايىندىق دارەجەسى؛ 4) قۇپيالىلىق نەمەسە رەسمي حابارلاۋ كورسەتكىشتەرى؛ 5) بايلانىسقا قاتىسۋشىلاردىڭ سانى مەن سالىستىرمالى جاعدايى، ناقتى جانە الەۋەتتى؛ 6) سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ۇزدىكسىزدىگى مەن ۇزىلىستىگى (ديالوگ نەمەسە مونولوگ، قارىم-قاتىناسقا قاتىسۋشىلار اراسىنداعى كوممۋنيكاتيۆتى رولدەردى وزگەرتۋ مۇمكىندىگى)؛ 7) تىكەلەي بايلانىس نەمەسە جاناما بايلانىس (مىسالى، تەلەفون، ميكروفون جانە ت.ب. پايدالانۋ) [17، 4]. سۋبەكتيۆتى ستيل قالىپتاستىرۋشى فاكتورلار كوممۋنيكانتتاردىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتەدى جانە كەلەسى ستيلدىك كورسەتكىشتەردە كورىنەدى: 1) قارىم-قاتىناس جاساۋشىلاردىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسى، ءرولى، جىنىسى مەن جاسى؛ 2) ولاردىڭ ومىرلىك تاجىريبەسى، ءبىلىمى؛ 3) ولاردىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى، تەمپەرامەنتى، قابىلەتتەرى، ءتىل جانە قارىم-قاتىناس داعدىلارى، سىپايىلىعى؛ 4) اۆتوردىڭ نيەتى جانە ادرەساتتىڭ تۇسىندىرۋىندەگى وسى نيەتتەردىڭ جۇزەگە اسۋى؛ 5) قارىم-قاتىناسقا قاتىسۋشىلاردىڭ اڭگىمە تاقىرىبىنا قاتىناسى (بايسالدى، ءازىل-وسپاق، يرونيالىق، مەنسىنبەيتىن جانە ت.ب.)؛ 6) كوممۋنيكانتتاردىڭ دۇنيەنى يدەولوگيا پريزماسى ارقىلى قابىلداۋى (ناقتى نەمەسە كۇتىلەتىن دۇنيە) [17، 4]. سىرتقى ستيل قۇراۋشى فاكتورلارعا، ءبىر جاعىنان، قوعامنىڭ مادەني دەڭگەيى، جانرلىق فورمالاردىڭ ءداستۇرى، قارىم-قاتىناستىڭ الەۋمەتتىك، يدەيالىق جانە مادەني اسپەكتىلەرى، ەكىنشى جاعىنان، كوممۋنيكاسيانىڭ تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەرى (جەكە جازۋ، بۇقارالىق كوممۋنيكاسيا، تەلەحابار). دج.كراۋستىڭ جوعارىدا اتالعان مودەلىنىڭ قۇندىلىعى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جاعدايدى (قارىم-قاتىناسقا قاتىسۋشىلار+جاعدايلار) ستاندارتتى سوسيولينگۆيستيكالىق ءتۇسىنۋدىڭ باستاپقى ينتەرپرەتاسياسىندا جاتىر. ق.ا. دولينين جوعارىدا اتالعان بەلگىلەردى ءتورت توپقا بىرىكتىردى - وسىلايشا كەز كەلگەن حابارلامانىڭ مازمۇنى مەن قۇرىلىمىن دا، ونىڭ قاسيەتتەرىن انىقتايتىن كوممۋنيكاتيۆتى جاعدايدىڭ نەگىزگى پارامەترلەرىن دە سيپاتتاۋعا بولادى: 1) ادرەساتپەن بايلانىستى بەلگىلەر؛ 2) ادرەساتقا جانە حابارلامانى قابىلداۋ سيپاتىنا بايلانىستى بەلگىلەر؛ 3) بايلانىس ارناسىنا جانە بايلانىستىڭ سىرتقى جاعدايلارىنا بايلانىستى بەلگىلەر؛ 4) حاباردىڭ وزىنە بايلانىستى بەلگىلەر [17، 7]. قارىم-قاتىناس پراگماتيكاسى نەگىزىنەن جانردىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن انىقتالادى: سول نەمەسە باسقا دارەجەدەگى وزگەرمەلىلىككە مۇمكىندىك بەرەتىن جانرلىق كانوندار بار، ءبىراق مۇنداي كانونداردان شىعۋ كوممۋنيكاسيانى ەشتەڭەگە دەيىن ازايتادى. م.م. باحتين، «ءتىلدى جەتىك بىلەتىن كەيبىر ادامدار قارىم-قاتىناستىڭ كەيبىر سالالارىندا دارمەنسىز سەزىنەدى، ويتكەنى ولار وسى سالالاردىڭ جانرلىق فورمالارىن ءىس جۇزىندە بىلمەيدى. كوبىنەسە مادەني كوممۋنيكاسيانىڭ ءارتۇرلى سالالارىندا جاقسى سويلەيتىن، بايانداما وقۋدى، عىلىمي پىكىرتالاس جۇرگىزۋدى بىلەتىن، قوعامدىق ماسەلەلەردە تاماشا سويلەيتىن، ۇندەمەيتىن نەمەسە زايىرلى اڭگىمەدە وتە ىڭعايسىز سويلەيتىن ادام. مۇنىڭ ءبارى دۇنيەلىك اڭگىمە جانرلارىنىڭ رەپەرتۋارىن يگەرە الماۋىندا، ءسوزدى بەلگىلى ءبىر كومپوزيسيالىق-ستيلدىك فورمالارعا تەز ءارى وڭاي قالىپقا كەلتىرۋگە كومەكتەسەتىن تۇتاس مالىمدەمە تۋرالى سول يدەيالاردىڭ جەتكىلىكتى قورىنىڭ بولماۋىندا» [18، 131]. ]. سويلەۋ جانرىنا يە بولۋ ادامنىڭ ستاتۋستىق سيپاتتامالارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى، ويتكەنى سويلەۋ جانرى (الەۋمەتتiك لينگۆيستيكا تۇرعىسىنان) سيتۋاسيالىق ستاندارت بولىپ تابىلادى. قارىم-قاتىناستىڭ ستاندارتتى شارتتارىنا ەنە وتىرىپ، ادامدار وسى جاعدايلارعا وڭتايلى بولاتىن قارىم-قاتىناس جولدارىن دامىتادى. سويلەۋ جانرى ءسوزسىز قارىم-قاتىناسقا قاتىسۋشىلاردىڭ ستاتۋسىن كورسەتەدى. بۇل تۇرعىدا جانر قارىم-قاتىناس جاعدايىنا قاتىساتىن ادامدارعا بايلانىستى. ءبىراق سونىمەن بىرگە قارىم-قاتىناسقا قاتىسۋشىلار بەلگىلى ءبىر جاعدايلارعا بايلانىستى قوعام ازىرلەگەن كوممۋنيكاسيا كانوندارىنا كىرەدى جانە بۇل ماعىنادا ادامدار جانرعا تاۋەلدى بولىپ شىعادى. سونىمەن، سويلەۋ جانرىندا ادامنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ كەم دەگەندە ەكى ءتۇرلى بەلگىسى بار: ادامنىڭ باستاپقى ستاتۋسىنىڭ بەلگىسى (جىنىسى، جاسى، ءبىلىمى، باسىم نەمەسە باعىنىشتى جاعدايى جانە ت.ب.) جانە جانرلىق قۇزىرەتتىلىك بەلگىسى، ءسوزسىز باستاپقى كۇي بەلگىسى ، ءبىراق سونىمەن بىرگە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار [17، 22]. الەۋمەتتانۋشىلار مەن سوسيوپسيحولوگتار ادامنىڭ الەۋمەتتىك مىنەز-قۇلقىنىڭ ءارتۇرلى فورمالارىن الەۋمەتتىك (نەمەسە فۋنكسيونالدىق) رولدەر دەپ اتايدى، وسىلايشا بۇل ءسوزدىڭ قاراپايىم تۇسىنىگىن كەڭەيتەدى.
الەۋمەتتىك ءرول – بۇل «بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك پوزيسيانى يەلەنەتىن ءاربىر ادامنان كۇتىلەتىن مىنەز-قۇلىقتىڭ قوعاممەن بەكىتىلگەن نورماتيۆتىك بەينەسى» [19، 1]؛ الەۋمەتتىك پوزيسيا، نەمەسە ستاتۋس – جەكە تۇلعانىڭ الەۋمەتتىك توپ يەرارحياسىنداعى رەسمي تۇردە بەلگىلەنگەن نەمەسە ءۇنسىز مويىندالعان ورنى [17، 22]. «الەۋمەتتىك مارتەبە» تەرمينى وسى جۇيەگە ءتان ءبىرقاتار بەلگىلەرمەن انىقتالاتىن الەۋمەتتىك جۇيەدەگى كوررەلياسيالىق («جوعارى – تومەنگى» ءوسى بويىنداعى) پوزيسيانى بىلدىرەدى. الەۋمەتتىك ءرولدىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى كۇتۋ بولىپ تابىلادى: باسقالار جەكە تۇلعانىڭ مىنەز-قۇلقىنان نە كۇتسە، ولار ودان تالاپ ەتۋگە قۇقىلى، ول دا ءوز مىنەز-قۇلقىندا وسى ۇمىتتەردى قاناعاتتاندىرۋعا مىندەتتى. مىسالى، قوناققا كەلگەن كەزدە الدىمەن سالەم بەرۋگە مىندەتتىسىز جانە ءۇي يەلەرىنىڭ نازارىن اۋدارۋعا قۇقىلىسىز. سونىمەن، رولدەر ءوزارا قۇقىقتار مەن مىندەتتەردىڭ باستاپقى ۇلگىلەرى بولىپ تابىلادى [19، 1]. رولدەر ادامنىڭ تۇراقتى نەمەسە ۇزاق مەرزىمدى سيپاتتامالارىمەن - ونىڭ جىنىسىمەن، جاسىمەن، وتباسىنداعى ورنىمەن جانە الەۋمەتتىك مارتەبەسىمەن، ماماندىعىمەن انىقتالۋى مۇمكىن (مىسالى، كۇيەۋىنىڭ، اكەسىنىڭ، باستىق، ارىپتەس جانە ت.ب.) - جانە جاعدايدىڭ قاسيەتتەرىمەن انىقتالاتىن اينىمالىلار - مىسالى، جولاۋشى، ساتىپ الۋشى، پاسيەنت جانە ت.ب. رولدەرى. بىردەي سيتۋاسيالىق رولدەردى (ناۋقاس، ساتىپ الۋشى جانە ت.ب.)، مىسالى، اعاش ۇستاسى مەن ماتەماتيكا ءمۇعالىمىنىڭ، ستۋدەنت پەن ءۇي شارۋاسىنداعى ايەلدىڭ ورىنداۋى ءارتۇرلى: ناقتى جاعداي (مىسالى، ساتىپ الۋ جانە ساتۋ) جۇكتەيدى. ونىڭ قاتىسۋشىلارىنا قويىلاتىن بەلگىلى تالاپتار، قاتىسۋشىلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ رولدىك مىنەز-قۇلقى ولاردىڭ تۇراقتى نەمەسە ۇزاق مەرزىمدى الەۋمەتتىك ەرەكشەلىكتەرىنە، ولاردىڭ كاسىبي نەمەسە رەسمي مارتەبەسىنە بايلانىستى. بەرىلگەن قوعامعا ءتان الەۋمەتتىك رولدەردى ادام ءوزىنىڭ الەۋمەتتەنۋ پروسەسىندە يگەرەدى (ىشتەيدى). بەلگىلى ءبىر رولگە ءتان كۇتۋلەردىڭ جيىنتىعى ينديۆيدكە بەلگىلى ءبىر مىنەز-قۇلىقتى بەلگىلەيتىن تۇراقتىلار جيىنتىعىنان تۇراتىنىنا قاراماستان، ءاربىر ءينديۆيدتىڭ رولدەردى ينتەررياليزاسيالاۋى ونىڭ جەكە تاجىريبەسى پريزماسى ارقىلى جانە الەۋمەتتىك فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن جۇزەگە اسادى. ول جاتاتىن ميكرو- جانە ماكروورتا. دەمەك، جەكە تۇلعانىڭ تۇراقتى جانە ۇزاق مەرزىمدى الەۋمەتتىك ەرەكشەلىكتەرىمەن انىقتالاتىن جانە سول نەمەسە باسقا ستاندارتتى جاعدايدا وينالاتىن رولدەردىڭ ورىندالۋى ادامنان ادامعا، ءبىر الەۋمەتتىك توپتان ەكىنشىسىنە قاراي وزگەرەدى. دەگەنمەن، بۇل وزگەرگىشتىكتىڭ بەلگىلى ءبىر شەكتەردە بولۋى ماڭىزدى - بۇل رولگە ءتان كۇتۋگە قايشى كەلمەيتىن بولسا، بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك نورمالاردى بۇزباعانشا. سونىمەن، الەۋمەتتىك ءرول - بۇل ونىڭ ۇستانىمىنا بايلانىستى ادامنىڭ الەۋمەتتىك مىنەز-قۇلقىنىڭ نىسانى: ا) كەيبىر الەۋمەتتىك توپتا؛ ب) قارىم-قاتىناستىڭ كەيبىر جاعدايىندا [19، 2-3]. الەۋمەتتىك رولدەردىڭ جۇپتارى - ادامدار اراسىنداعى رولدىك ارەكەتتەستىكتىڭ ەڭ تيپتىك فورماسى. مۇنداي جۇپتارداعى رولدەردىڭ اراقاتىناسى ءۇش سەنارييمەن ۇسىنىلۋى مۇمكىن: 1) جاعدايداعى ءبىرىنشى قاتىسۋشىنىڭ ءرولى (ح) جاعدايداعى ەكىنشى قاتىسۋشىنىڭ رولىنەن (ۋ) جوعارى: Px>Py؛ 2) جاعدايداعى ءبىرىنشى قاتىسۋشىنىڭ ءرولى ەكىنشى قاتىسۋشىنىڭ رولىنەن تومەن: Px ءبىرىنشى ءبولىم بويىنشا قورىتىندى ءتىلدىڭ دامۋىنىڭ قازىرگى كەزەڭىندە سويلەۋشىلەردىڭ قولىندا تىلدىك قۇرالداردىڭ جانە ولاردى قولدانۋ تاجىريبەسىنىڭ وراسان زور قورى بولعان كەزدە، ماسەلەلەر سول نەمەسە باسقا پسيحيكالىق مازمۇندى قالاي كورسەتۋگە ەمەس، ونى ەڭ جاقسى تۇردە كورسەتۋگە بايلانىستى. جول العا شىعۋ.جول، ياعني. كوممۋنيكاتيۆتى مىندەتتەردى مۇمكىندىگىنشە قىسقا مەرزىمدە جانە سويلەۋشىگە بارىنشا اسەر ەتىپ شەشۋ. پراگماتيكا مەن سويلەۋ ارەكەتىنىڭ تەورياسى – ءتىل ءبىلىمى، پسيحولوگيا جانە الەۋمەتتانۋ توعىسىندا جەكە تۇلعانىڭ كوممۋنيكاتيۆتى ارەكەتىنىڭ جالپى پرينسيپتەرىن تالدايتىن جانە ديالوگ-كوممۋنيكاسيانىڭ لوگيكالىق نەگىزىنىڭ ناقتى قالىپتاسۋىنا جاۋاپ بەرەتىن زەرتتەۋ سالاسى. سويلەۋ ارەكەتتەرى تەورياسى تۇرعىسىنان ايتىلىم نەمەسە سويلەۋ ارەكەتى كوممۋنيكاسيانىڭ ورتالىق بىرلىگى بولىپ تابىلادى. سويلەۋ ارەكەتىنىڭ تەورياسى بويىنشا سويلەۋ پروسەسى سويلەۋشىنىڭ تۇلعالىق قاسيەتتەرىمەن جانە ونىڭ الدىندا تۇرعان ماقسات-مىندەتتەرمەن انىقتالادى. وسىلايشا، ماقساتتىلىقتىڭ بەلگىسى – ياعني. سويلەۋشىنىڭ ادرەساتقا بەلگىلى ءبىر اسەر ەتۋ ماقساتى، نيەتى سويلەۋ ارەكەتىنىڭ نەگىزگى بەلگىسى بولىپ تابىلادى. سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ىشكى قۇرىلىمى ءۇش قۇرامداس بولىكتەن تۇرادى: لوكۋسيا، يللوكۋسيا جانە پەرلوكاسيا. ايتىلىمنىڭ يللوكۋسيالىق قىزمەتىنە سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ تەورياسى كوبىرەك كوڭىل بولەدى؛ سويلەۋ ارەكەتىن جىكتەۋ ءۇشىن نەگىز رەتىندە يللوكۋاسيالىق كۇش الىنادى. ۆەربالدى قارىم-قاتىناستىڭ سيپاتى كوممۋنيكاتيۆتى جاعدايدىڭ پراگماتيكالىق پارامەترلەرىمەن انىقتالادى، ولار قارىم-قاتىناستىڭ كەڭىستىكتىك-ۋاقىتتىق سيپاتتامالارىن، قارىم-قاتىناسقا قاتىسۋشىلاردىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرىن (الەۋمەتتىك ستاتۋسى، ءرولى، جىنىسى، جاسى، ومىرلىك تاجىريبەسى، ءبىلىمى، كوممۋنيكانتتاردىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى، ت.ب.)، جانردىڭ ەرەكشەلىكتەرى جانە ت.ب. بۇل پارامەترلەر كوممۋنيكاسيا تەورياسى رەتىندە پراگماتيكالىق لينگۆيستيكانىڭ زەرتتەۋ ءپانى بولىپ تابىلادى. 2 ورىس جانە اعىلشىن ۇلتتىق سيپاتى ەكى ەتنوستىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلقىنىڭ نەگىزى رەتىندە 2.1 ۇلتتىق سيپات ورىس جانە اعىلشىن ءتىلدى تۇلعانىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلقىنىڭ انىقتاۋشى فاكتورى رەتىندە ە.ساپير ايتقانداي، «ءتىل مادەنيەتتەن تىس ءومىر سۇرمەيدى، ت. ءبىزدىڭ ءومىر سالتىمىزدى سيپاتتايتىن پراكتيكالىق داعدىلار مەن يدەيالاردىڭ الەۋمەتتىك مۇرالانعان جيىنتىعىنان تىس» [20، 31]. وسىلايشا، الەۋمەتتىك-مادەني قۇرىلىمدار تىلدىك قۇرىلىمداردىڭ نەگىزىندە جاتىر. مادەنيەتارالىق قارىم-قاتىناس پروبلەمالارى تىلدىك كەدەرگىلەردەن باسقا، مادەنيەتتەردىڭ ۇلتتىق-سپەسيفيكالىق قۇرامداس بولىكتەرىمەن جاسالادى. قالاي ي.يۋ. ماركوۆين مەن يۋ.ا. سوروكيننىڭ ايتۋىنشا، «ۇلتتىق ەرەكشە بوياۋعا يە مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىكتەرىنە كەم دەگەندە مىنالار كىرەدى: ا) داستۇرلەر (نەمەسە مادەنيەتتىڭ تۇراقتى ەلەمەنتتەرى)، سونداي-اق ادەت-عۇرىپتار («الەۋمەتتىك-نورماتيۆتىك» مادەنيەت سالاسىنداعى داستۇرلەر رەتىندە ايقىندالادى) جانە راسىمدەر (وسى جۇيەدە باسىم بولاتىن نورماتيۆتىك تالاپتارمەن ساناسىز تانىسۋ فۋنكسياسىن ورىندايتىن)؛ ب) داستۇرمەن تىعىز بايلانىستى تۇرمىستىق مادەنيەت، سونىڭ ناتيجەسىندە ونى ءجيى ءداستۇرلى-تۇرمىستىق مادەنيەت دەپ اتايدى؛ ۆ) كۇندەلىكتى مىنەز-قۇلىق (بەلگىلى ءبىر مادەنيەت وكىلدەرىنىڭ ادەتتەرى، بەلگىلى ءبىر قوعامدا قابىلدانعان قارىم-قاتىناس نورمالارى)، سونداي-اق ونىمەن بايلانىستى، بەلگىلى ءبىر لينگۆومادەني قاۋىمداستىقتىڭ تاسىمالداۋشىلارى قولداناتىن ميميكالىق جانە پانتوميميكالىق (كينەزيكالىق) كودتار؛ گ) قورشاعان دۇنيەنى قابىلداۋ ەرەكشەلىكتەرىن، بەلگىلى ءبىر مادەنيەت وكىلدەرىنىڭ ويلاۋىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتەتىن «الەمنىڭ ۇلتتىق سۋرەتتەرى»؛ د) بەلگىلى ءبىر ەتنوستىڭ مادەني ءداستۇرىن كورسەتەتىن كوركەم مادەنيەت» [21، 77]. مادەنيەتارالىق قارىم-قاتىناستا كوممۋنيكانتتاردىڭ ۇلتتىق سيپاتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، ەموسيونالدىق قۇرامىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، ويلاۋدىڭ ۇلتتىق-ەرەكشەلىك ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرۋ قاجەت» [21، 77]. ۇلتتىق ءتىل مەن مادەنيەتتى مەڭگەرگەن ادامنىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرى دە بار. انا تىلىندە سويلەۋشىلەردىڭ ۇلتتىق مىنەز-قۇلقى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋ سويلەۋ قولدانىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، قوسىمشا ماعىنالىق جۇكتەمەلەردى، ءتىل مەن سويلەۋ بىرلىكتەرىنىڭ ساياسي، مادەني، تاريحي جانە ۇقساس كوننوتاسيالارىن تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى. بۇل تىلدە سويلەيتىن حالىقتاردىڭ كۇندەلىكتى بولمىسىنا قاتىستى قۇبىلىستار مەن فاكتىلەردى دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن شىندىقتى تەرەڭ ءبىلۋ قاجەت بولعاندىقتان، شىندىققا ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. ادامدى قورشاعان الەم ءۇش تۇردە بەرىلەدى: 1) دۇنيەنىڭ شىنايى بەينەسى وبەكتيۆتى ادامدىق ەمەس بەرىلگەن؛ ادامدى قورشاعان الەم. 2) دۇنيەنىڭ مادەني (كونسەپتۋالدى) سۋرەتى – ادامنىڭ وي-پىكىرلەرى نەگىزىندە قالىپتاسقان، سەزىم مۇشەلەرىنىڭ كومەگىمەن قابىلدانىپ، ونىڭ ساناسىنان ۇجىمدىق، جەكە تۇلعا ارقىلى وتەتىن ۇعىمدار پريزماسى ارقىلى شىنايى سۋرەتتىڭ بەينەلەنۋى. الەمنىڭ مادەني بەينەسى ەرەكشە جانە ءارتۇرلى حالىقتار اراسىندا ەرەكشەلەنەدى. بۇل ءبىرقاتار فاكتورلارعا بايلانىستى: گەوگرافيا، كليمات، تابيعي جاعدايلار، تاريح، الەۋمەتتىك قۇرىلىم، نانىم-سەنىم، ءداستۇر، ءومىر سالتى جانە ت.ب. 3) دۇنيەنىڭ تىلدىك سۋرەتى الەمنىڭ مادەني سۋرەتى ارقىلى شىندىقتى بەينەلەيدى [21، 77]. الەمنىڭ ۇلتتىق-تىلدىك سۋرەتتەرىنىڭ بولۋى تۋرالى يدەيا 18 عاسىردىڭ اياعى - 19 عاسىردىڭ باسىنداعى نەمىس فيلولوگياسىندا پايدا بولدى. (ي.د. ميحاەليس، ي.گ. گەردەر، ۆ. گۋمبولدت). اڭگىمە، بىرىنشىدەن، ءتىلدىڭ يدەالدى، وبەكتيۆتى تۇردە بار قۇرىلىم رەتىندە ونىڭ سويلەۋشىلەرىنىڭ دۇنيەنى قابىلداۋىن باعىندىراتىنى، ۇيىمداستىراتىنى تۋرالى. ال ەكىنشىدەن، ءتىلدىڭ شىندىق الەمىنە «جابىسىپ» كەتكەندەي ءوز الەمىن قۇرايتىنى [21، 75]. ءتۇرلى لينگۆيستيكالىق مەكتەپتەردىڭ ءتىلدى شىندىقتان اجىراتۋعا دەگەن بارلىق ارەكەتتەرى قاراپايىم جانە ايقىن سەبەپپەن ساتسىزدىككە ۇشىرادى: تەك تىلدىك فورمانى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار مازمۇندى دا ەسكەرۋ قاجەت - بۇل كەز كەلگەن قۇبىلىستى جان-جاقتى زەرتتەۋدىڭ بىردەن-بىر مۇمكىن ءتاسىلى. . تىلدىك بىرلىكتەردىڭ، ەڭ الدىمەن سوزدەردىڭ مازمۇنى، سەمانتيكاسى، ماعىناسى بەلگىلى ءبىر دىبىستىق (نەمەسە گرافيكالىق) كەشەننىڭ ناقتى دۇنيەنىڭ وبەكتىسىمەن نەمەسە قۇبىلىسىمەن بايلانىسى بولىپ تابىلادى. ءتىلدىڭ سەمانتيكاسى جول اشادى ءتىل الەمىنەن شىندىق الەمىنە سايكەس. س.تەر-ميناسوۆا: «ەكى دۇنيەنى بايلانىستىراتىن بۇل ءجىپ جالپى بەلگىلى ءبىر سويلەۋ قاۋىمداستىعىنا جانە جەكە انا تىلىندە سويلەۋشىگە ءتان مادەني دۇنيەنىڭ زاتتارى مەن قۇبىلىستارى تۋرالى مادەني يدەيالارعا ۇلاسادى» دەپ جازادى س.تەر-ميناسوۆا [20، 231]. ]. ارينە، دۇنيەنىڭ ۇلتتىق مادەني سۋرەتى تىلدىك سۋرەتكە قاتىستى ءبىرىنشى ورىندا. ول سايكەس تىلگە قاراعاندا تولىق، باي جانە تەرەڭىرەك. ايتسە دە دۇنيەنىڭ ۇلتتىق مادەني بەينەسىن جۇزەگە اسىراتىن، سوزبەن جەتكىزەتىن، ساقتاپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزەتىن دە – ءتىل. ءتىل الەمگە ۇلتتىق كوزقاراستاعى بارلىق نارسەلەردەن الىستى قامتيدى، ءبىراق ول ءبارىن سۋرەتتەي الادى. س.تەر-ميناسوۆا: «ءتىل ادامعا دۇنيەگە بەلگىلى ءبىر كوزقاراستى جۇكتەيدى. اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىن بالا ءوز انا ءتىلىن مەڭگەرۋ كەزىندە ەكى نىساندى كورەدى: اياق پەن اياقتى، ءورىستىلدى بالا تەك بىرەۋدى - اياقتى كورەدى، ءبىراق سونىمەن بىرگە اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىن بالا تۇستەردى (كوك جانە كوك) اجىراتا المايدى. كوك)، ورىستىلدىگە ۇقسامايدى، تەك كوكتى كورەدى» [20، 231]. شىندىقتان سوزگە (كونسەپسيا ارقىلى) جول كۇردەلى. شەتەلدىك، جاڭا ءتىلدى مەڭگەرۋ ارقىلى ادام ءبىر مەزگىلدە جات، جاڭا دۇنيەنى يگەرەدى. شەت ءتىلىنىڭ ستۋدەنتى جاڭا شەتەلدىك سوزبەن ءوزىنىڭ ساناسىنا، ءوز الەمىنە باسقا الەمنەن، باسقا مادەنيەتتەن كەلگەن ۇعىمدى اۋىستىرادى. بۇل ويلاۋدى قايتا قۇرىلىمداۋ، باسقا بىرەۋدىڭ، ادەتتەن تىس ۇلگى بويىنشا الەمنىڭ وزىندىك، تانىس، تۋعان بەينەسىن قايتا قۇرۋ قاجەتتىلىگى جانە شەت ءتىلىن مەڭگەرۋدەگى نەگىزگى قيىندىقتاردىڭ (سونىڭ ىشىندە پسيحولوگيالىق) ءبىرى بولىپ تابىلادى. ا.ۆەجبيسكايا كەز كەلگەن ءتىلدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن ايتا وتىرىپ، ۇلتتىق سيپاتتاعى قاسيەتتەردى انىقتاۋدى ۇسىنادى. ول ورىس پەن انگلوساكسون پسيحولوگياسىنىڭ تۇبەگەيلى ايىرماشىلىقتارىن اشادى [22، 251-275]. مىسالى، ا.ۆەجبيسكايانىڭ پىكىرىنشە، «ورىستىڭ ۇلتتىق سيپاتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى: جان، تاعدىر، مۇڭلى سوزدەردە اشىلادى» [22، 259]. ءبىراق ۇلتتىق مىنەز دەگەنىمىز نە؟ پسيحولوگياداعى مىنەز ۇعىمى ونىڭ قىزمەتى مەن قارىم-قاتىناسىندا كورىنەتىن جەكە تۇلعانىڭ تۇراقتى قاسيەتتەرىنىڭ جيىنتىعىنا قاتىستى قولدانىلادى. ءبىراق بۇل ۇعىم «ۇلتتىق» سىن ەسىمىمەن بىرگە قانداي ماعىناعا يە بولادى؟ ۇلتتىق سيپات، ەگەر ونى كەز كەلگەن حالىق وكىلدەرىنىڭ بارلىعىنا نەمەسە «كوپشىلىگىنە» ءتان تۇلعالىق قاسيەتتەردىڭ جيىنتىعى دەپ تۇسىنسەك، بولمايدى. ۇلتتىڭ عاسىرلار بويى وزگەرمەگەن گەنەتيكالىق الدىن الا انىقتالعان پسيحيكالىق جانە ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى جوق. الايدا، ەگەر ءبىز ونى بەلگىلى ءبىر مادەنيەتكە ءتان قۇندىلىقتاردىڭ، كوزقاراستاردىڭ جانە مىنەز-قۇلىق نورمالارىنىڭ تۇراقتى جيىنتىعى دەپ تۇسىنەتىن بولساق، ۇلتتىق سيپات بار. س.تەر-ميناسوۆا ۇلتتىق مىنەز ۇعىمىنىڭ ءارتۇرلى تۇسىندىرمەلەرىن (س.م.ارۋتيۋنيان، ن.ا.ەروفەيەۆا، يۋ.ۆ.بروملەي ەڭبەكتەرىندە) زەرتتەي كەلە، ۇلتتىق مىنەز تۋرالى وبەكتيۆتى اقپارات بەرەتىن دەرەككوزدى انىقتاۋعا تالپىنىس جاسايدى. «بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ ۇلتتىق سيپاتى تۋرالى ءسوز بولعاندا ەڭ ءبىرىنشى ويعا ورالاتىنى، – دەپ جازادى س.تەر-ميناسوۆا، – ...وسى حالىققا بايلانىستى ستەرەوتيپتەردىڭ جيىنتىعى... ستەرەوتيپتەردىڭ ەڭ تانىمال كوزى. ۇلتتىق كەيىپكەرلەر تۋرالى — ينتەرناسيونالدىق ازىلدەر، ياعني ستەرەوتيپتىك سيۋجەتكە قۇرىلعان ازىلدەر: ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرى ءبىر جاعدايعا ءتۇسىپ، ولارعا ۇلتتىق مىنەزىنىڭ بەلگىلەرىنە سايكەس ءار ءتۇرلى ارەكەت ەتەدى. ولارعا ءازىل وتانىندا. وسىلايشا، رەسەيلىك حالىقارالىق ازىلدەردە بريتاندىقتار ادەتتە ناقتى ۇقىپتى، قىسقا، پراگماتيكالىق، ۇستامدى، سيگارالاردى، ۆيسكيدى، ات سپورتىن جانە ت.ب. جاقسى كورەدى. نەمىستەر پراكتيكالىق، ءتارتىپتى، ۇيىمشىل، تارتىپكە اۋەس، سوندىقتان شەكتەۋلى. فرانسۋزدار - نەمقۇرايلى كوڭىل كوتەرۋشىلەر، تەك ايەلدەردى، شاراپتى جانە گاسترونوميالىق ءلاززاتتاردى ويلايتىن ەپيكۋرشىلار. امەريكالىقتار باي، جومارت، وزىنە سەنىمدى، پراگماتيكالىق، جاقسى قىمبات كولىكتەرىمەن تانىمال. ورىستار – ۇقىپسىز كويلەك-جىگىتتەر، قاراپايىم، ماسكۇنەم، توبەلەسشى، اشىق، دورەكى، اراق پەن توبەلەستى جاقسى كورەدى. ورىستىڭ ينتەرناسيونالدىق ازىلدەرىندە ولاردىڭ بارلىعى دا وسى تاپتاۋرىندار بويىنشا ارەكەت ەتەدى» [20، 349]. ارينە، ۇلتتىق كەيىپكەرلەر تۋرالى بۇل اقپارات كوزدەرىن ەسكەرتپەلى جانە وتە ساقتىقپەن پايدالانۋعا بولادى. «تاعى ءبىر دەرەككوز، - دەپ ءسوزىن جالعاستىرادى س.تەر-ميناسوۆا، - ...ۇلتتىق...كوركەم ادەبيەت دەۋگە بولادى». ادەبيەت ءدال كلاسسيكالىق، ويتكەنى «...ونىڭ شىعارمالارى وسى حالىقتىڭ، وسى مادەنيەت وكىلدەرىنىڭ ساناسى مەن سەزىمىنە تانىلدى، اسەر ەتتى» [20، 374]. ءبىراق بۇل دەرەككوزدى دە ەسكەرتپەمەن پايدالانۋ كەرەك، ويتكەنى ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ ادەبي كەيىپكەرلەرى مەن حالىقارالىق ازىلدەردىڭ ستەرەوتيپتىك كەيىپكەرلەرى اراسىنداعى قاراما-قايشىلىق ايقىن. س.تەر-ميناسوۆا جازعانداي، «حالىق جانىن» ىزدەيتىن ءۇشىنشى دەرەك كوزى – فولكلور، اۋىزشا شىعارمالار. اۋىزشا حالىق شىعارماشىلىعى شىعارمالارىندا تەك قاھارماندار، كەيىپكەرلەر عانا ەمەس، سيۋجەتتەر دە تاپتاۋرىن بولىپ كەلگەنىمەن، سوعان قاراماستان ولار حالىقتىڭ ۇجىمدىق شىعارماشىلىعىن بىلدىرەدى جانە جەكە اۆتورلىق شىعارمالارداعى سۋبەكتيۆيزمنەن ادا [20، ۇلتتىق سيپاتتاعى كورسەتكىش» [20، 406]. ولاي بولسا، ۇلتتىق سيپاتقا ءتىل پريزماسى ارقىلى قاراۋ كەرەك. نەگىزگى مادەني جۇك لەكسيكا – سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى ەكەنى انىق. ولار بەلگىلى ءبىر تىلدە سويلەۋشىلەردىڭ دۇنيەنى قابىلداۋىن انىقتايتىن الەمنىڭ تىلدىك بەينەسىن قۇرايدى. بۇل جاعى، اسىرەسە، جيىنتىق تىركەستەر، فرازەولوگيالىق بىرلىكتەر، يديومالار، ماقال-ماتەلدەر، ناقىل سوزدەر – ياعني حالىق دانالىعى نەمەسە دالىرەك ايتساق، حالىقتىڭ مادەني تاجىريبەسىنىڭ ناتيجەلەرى تىكەلەي جاتاتىن ءتىلدىڭ سول قاباتى ارقىلى ايقىن جانە ايقىن كورىنەدى. شوعىرلانعان. سونىمەن، قوعامدىق ءومىردىڭ قابىلدانعان نورمالارى مەن كونۆەنسيالارى سويلەۋ مىنەز-قۇلقىنىڭ تابيعاتىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. كەز كەلگەن قوعامدا كەيبىر سويلەۋ ارەكەتتەرىنە رۇقسات ەتىلسە، باسقالارىنا رۇقسات ەتىلمەيدى. ءبىراق، قالاي بولعاندا دا شەشەن باسقا بىرەۋدى رەنجىتپەۋگە، ونىڭ قادىر-قاسيەتىن تومەندەتپەۋگە، كەرىسىنشە، وعان قۇرمەت كورسەتۋگە، ىزگى نيەت تانىتۋعا تىرىسادى. ياعني، مادەنيەتارالىق قارىم-قاتىناسقا قاتىسۋشىلار «سويلەۋ اكتىلەرى مەن ەكسترالينگۆيستيكالىق بىلىمدەردىڭ ينتەگراسياسى دەپ تۇسىنۋگە بولاتىن، لينگۆيستيكالىق جانە كەڭىرەك ايتقاندا، كوممۋنيكاتيۆتى قۇزىرەتتىلىك، شەتەل مادەنيەتى تۋرالى ءبىلىمدى» قامتيتىن مادەنيەتارالىق قۇزىرەتتىلىك تانىتۋى كەرەك [22، 263]. . ءساتتى جۇزەگە اسىرىلدى، دەپ حابارلايدى ا.س. تىنىس الۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگى تەك توزىمدىلىككە، اشىقتىققا جانە شەت ءتىلىنىڭ انا تىلىندە سويلەيتىنىمەن سويلەسۋگە دايىن بولۋى مۇمكىن. سونىمەن بىرگە قارىم-قاتىناس جاساۋ مادەنيەتتىڭ بەلگىلى ءبىر سالاسىمەن عانا شەكتەلمەيدى. پراگماتيكالىق داعدىلارعا، ونىڭ ىشىندە ءوز بەتىنشە بايلانىس ورناتۋعا، اۋىزشا قارىم-قاتىناسقا تۇسۋگە، ونى ساقتاۋ مەن اياقتاۋعا، الەۋمەتتىك نورمالاردى جانە شەتەلدىك مادەنيەتتى تاسىمالداۋشىلاردىڭ سويلەۋ ەتيكەتتەرىن ساقتاۋعا باسا نازار اۋدارىلادى. بۇل بىلىمدەر مەن داعدىلاردىڭ بولماۋى شەتەلدىك سۇحباتتاسۋشىمەن قارىم-قاتىناستا كوممۋنيكاتيۆتى ساتسىزدىكتەرگە اكەلۋى مۇمكىن [23، 75]. شەت ءتىلىن قولدانۋشى ءار ناقتى كوممۋنيكاتيۆتى جاعدايدا نەلىكتەن باسقا مادەنيەتتەگى ادامدار بەلگىلى ءبىر جولمەن ارەكەت ەتەتىنىن ءتۇسىنۋدى ۇيرەنۋى كەرەك. شەتەلدىك مادەنيەت تۋرالى نەعۇرلىم كەڭ ءبىلىم بولسا، بولاشاقتا انا تىلىندە سويلەيتىندەرمەن قارىم-قاتىناستا ساتسىزدىككە ۇشىراۋ مۇمكىندىگى سوعۇرلىم از بولادى. سىپايى جانە ەتيكەت ءار ءتۇرلى ەلدەردە سويلەسەدى. ءبىراق ۇلتتىق تىلدەردىڭ ءارقايسىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار، ويتكەنى ءتىلدىڭ قايتالانباس ەرەكشەلىكتەرى مۇندا سالت-داستۇرلەر، ادەت-عۇرىپتار، مىنەز-قۇلىقتا قابىلدانعان جانە قابىلدانباعان، بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ەتيكەتىندە رۇقسات ەتىلگەن جانە تىيىم سالىنعان بارلىق نارسەلەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن قاباتتاسادى. . كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر انا تىلىندە سويلەمەيتىندەردىڭ ءبىرقاتار سويلەۋ ارەكەتتەرىندە، اسىرەسە ماقتاۋ، كەشىرىم سۇراۋ، ءوتىنىش جاساۋ جانە ت.ب. بۇل ايىرماشىلىق انا تىلىندە سويلەمەيتىن ادامنىڭ مادەني ءبىلىمىنىڭ ۇلەسىنە بايلانىستى. دەگەنمەن، ە.حينكەل جازعانداي، «شەتەل ءتىلىن ۇيرەنۋگە (نەمەسە ونى قولدانۋعا) ىنتاسى جوعارى ادامدار باسقا قاۋىمداستىقتىڭ ادامدارىمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋعا كوبىرەك قىزىعۋشىلىق تانىتادى - ولاردىڭ قاۋىمداستىققا دەگەن كوزقاراسى قولايلى جانە ولار ءتىلىن جانە وقۋ جاعدايىن (كونتەكستىن) وڭ باعالاڭىز» [24، 1]. وسىعان بايلانىستى ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرى ەرەكشە قىزىقتى، ويتكەنى ولاردىڭ نەگىزگى يللوكۋاسيالىق قىزمەتى اڭگىمەلەسۋشىمەن قولايلى بايلانىس ورناتۋ، ونىڭ ورنالاسقان جەرىنە جەتۋ بولىپ تابىلادى. ماقتاۋ/كومپليمەنت ايتۋ ارەكەتتەرىن ريتوريكالىق يدەالدا بەينەلەنگەن مادەني جانە سويلەۋ داستۇرلەرى پريزماسى ارقىلى قاراۋ كەرەك. ريتوريكالىق يدەال – بەلگىلى ءبىر مادەنيەتتە تاريحي قالىپتاسقان جانە ونىڭ ەتيكالىق جانە ەستەتيكالىق قۇندىلىقتارىنىڭ جۇيەسىن كورسەتەتىن سويلەۋ مەن سويلەۋ ارەكەتىنە قويىلاتىن جالپى تالاپتار جۇيەسى [25، 379]. ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ، دەمەك، شەشەندىك مۇراتتىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگىنىڭ ءبىرى – حالىقتىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلقى. كوممۋنيكاتيۆتىك مىنەز-قۇلىق سول نەمەسە باسقا لينگۆومادەني قاۋىمداستىقتىڭ قارىم-قاتىناس ەرەجەلەرى مەن داستۇرلەرى رەتىندە تۇسىنىلەدى [26، 3]. ول، ادەتتە، ايقىن ۇلتتىق بوياۋعا يە. دەمەك، ماقتاۋ/كومپليمەنت ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە بولادى. ۇلتتىق سيپاتقا انىقتاما بەرگەندە ۆ.يوردانسكييدىڭ انىقتاماسىن نەگىزگە الامىز. ول ۇلتتىق مىنەزدى بەلگىلى ءبىر حالىققا ءتان جانە قوعامدىق سانانىڭ بىرلىگىمەن، دۇنيە، قوعام، تۇلعا جانە ادام مىنەز-قۇلىق نورمالارى تۋرالى ترانسپەرسونالدى ۇجىمدىق يدەيالار جۇيەسىنىڭ ورتاقتىعىمەن ايقىندالاتىن مىنەز-قۇلىق ۇلگىسى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك دەيدى [27. ، 64]. ۇلتتىق سيپات تۇقىم قۋالامايدى، تاربيە پروسەسىندە قالىپتاسادى. سوڭعى كەزدەرى ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتاردىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن بەلگىلەۋ ءۇشىن «ۇلتتىق مىنەز» ۇعىمى «مەنتاليتەت» نەمەسە «مەنتاليتەت» ۇعىمىمەن اۋىستىرىلۋدا. مەنتاليتەت دەگەنىمىز دۇنيە جانە ادامنىڭ وسى دۇنيەدەگى ورنى تۋرالى يدەيالاردىڭ نەگىزىندە جاتقان، دەمەك، ادامداردىڭ ىس-ارەكەتى مەن مىنەز-قۇلقىن انىقتايتىن بەينەلەر جۇيەسى رەتىندە تۇسىنىلەدى [28، 52]. مەنتاليتەت – بەلگىلى ءبىر ءداۋىردىڭ، توپتىڭ نەمەسە ادامدار توبىنىڭ مەنتاليتەتى [29، 158]. ەتنوپسيحولوگتاردىڭ پىكىرىنشە، ءبىر ەتنوقوعامنىڭ مەنتاليتەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن سالىستىرعاندا ەڭ ايقىن كورىنەدى. باسقانىڭ مەنتاليتەتى [27، 65]. ءبىراق، ءبىز ماقتاۋدى/ماقتاۋدى ورىس جانە اعىلشىن ريتوريكالىق يدەالى تۇرعىسىنان قاراستىرۋعا مۇددەلى بولعاندىقتان، ونىڭ قالىپتاسۋىنا ونىڭ سەبەپتەرى ەمەس، ۇلتتىق دۇنيەتانىم ەرەكشەلىكتەرى اسەر ەتەدى، دەمەك، جوعارىدا ايتىلعاندارعا سۇيەنە وتىرىپ، ءبىز ءۇشىن نەگىزگى ۇعىم – مەنتاليتەت نەمەسە ءدىل ەمەس، ۇلتتىق مىنەز ۇعىمى. م.عابدۋلافاروۆانىڭ پىكىرىنشە، ەرەكشە مىنەز-قۇلىق قاسيەتتەرىنىڭ كوپشىلىگى – ەڭبەكسۇيگىشتىك، وتانسۇيگىشتىك، باتىلدىق، ماقساتتىلىق، تاعى باسقالار – جالپىعا بىردەي سيپاتقا يە [27، 65]. دەمەك، ءبىز ءبىر نەمەسە باسقا مىنەز-قۇلىق بەلگىلەرىنىڭ مونوپوليالىق يەلەنۋى تۋرالى ايتا المايمىز، تەك قانا كورىنىس دارەجەسى مەن ونىڭ كورىنۋ ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ايتا الامىز. جوعارىدا ايتىلعانداي، ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ قالىپتاسۋىنا ونىڭ تۇرعىلىقتى جەرىنەن باستاپ، ونىڭ الەۋمەتتىك جانە كاسىپتىك قاتىستىلىعىنا دەيىن كوپتەگەن فاكتورلار اسەر ەتەدى. دەگەنمەن، وسى ەتنيكالىق قاۋىمداستىق وكىلدەرىنىڭ كوپشىلىگى ءۇشىن سالىستىرمالى تۇردە تۇراقتى جانە مودالدى بولىپ تابىلاتىن ۇلتتىق سيپاتتاعى كەيبىر دومينانتتار بار. ۇلتتىق سيپاتتى كورسەتۋدىڭ «ولشەمدى» ءتۇرى – ۇلتتىق ستەرەوتيپتەر [30، 1]. ورىس ۇلتتىق سيپاتىنىڭ باسىم بەلگىلەرىن انىقتاعان كەزدە ءبىز اۆتوستەرەوتيپتەردى تالداۋعا ارنالعان 2125 پەتەربۋرگتىك سوسيولوگيالىق ساۋالنامانىڭ (ياعني، ورىس سيپاتى تۋرالى ورىس پىكىرلەرى) ز.ۆ. سيكيەۆيچ [31، 1-152]، ماقالاسى ي.ا. ستەرنين «كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلىق سيپاتتاۋ سۋبەكتىسى رەتىندە» [32، 93-98] جانە ماقالاسى ل.ب. ترۋشينا «بيزنەسمەندەردىڭ كاسىبي كوممۋنيكاسياسىنداعى مادەنيەتتەر ديالوگى» [33، 130-131]. ورىستار مىنەز-قۇلقىنىڭ ستيحيالىلىعىمەن، ادالدىعىمەن، شىنايىلىعىمەن، اسقان اشىقتىعىمەن جانە اشىقتىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن ەرەكشە ەموسيونالدى حالىق بولىپ سانالادى. ورىس ادامىنىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرىن مەيىرىمدىلىك، جومارتتىق، جان دۇنيەسىنىڭ كەڭدىگى، ادامگەرشىلىگى مەن تاپقىرلىعى دەپ اتايدى [31، 86-87]. ءدال وسى ەرەكشەلىكتەر، زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، رەسەيلىكتەردىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلقىنىڭ ەموسيالاردى كورسەتۋدەگى نەمقۇرايلىلىق، قوعامداعى تازا جەكە ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا رۇقسات ەتۋ جانە وسىعان بايلانىستى قارىم-قاتىناستىڭ تاقىرىپتىق ارتۇرلىلىگى سياقتى ەرەكشەلىكتەرىن انىقتايدى. . ورىستار ەڭبەكقور، قايسار، تالانتتى، بىلۋگە قۇمار، ءبىراق ل.ب. ترۋشين، ولار جۇمىستاعى كەيبىر ەكپىندىلىكپەن، كۇندەلىكتى، ۇزدىكسىز، جۇيەلى جۇمىستان تەز شارشاۋمەن سيپاتتالادى [33، 130]. بۇل ءوز كەزەگىندە ورىس مىنەزىندە نەمقۇرايلىلىق، جاۋاپسىزدىق، جالقاۋلىق سياقتى قاسيەتتەردىڭ بولۋىنا اكەلەدى. سونداي-اق ايتا كەتەتىن جايت، «ورىس» ەڭبەكقورلىعى، ەڭ الدىمەن، باستاماشىلدىق، دەربەستىك جانە ۇجىمنان ەرەكشەلەنۋگە ۇمتىلۋ ەمەس، ءوز مىندەتتەرىن ادال جانە جاۋاپكەرشىلىكپەن ورىنداۋ دەپ تۇسىنىلەدى [31، 85]. سوڭعىسىنا كەلەتىن بولساق، كونفورميزمگە بەيىمدىلىك نەگىزىنەن ورىستارعا ءتان ەكەنىن اتاپ وتەمىز. وسى اۆتورلاردىڭ پىكىرىنشە، ورىس حالقى مىنەز-قۇلىقتىڭ توپتىق نەمەسە ۇجىمدىق ستەرەوتيپىمەن سيپاتتالادى، ياعني. باسقالارعا ورناتۋ جانە وسى ەتنوس وكىلدەرىنە ءتان قوناقجايلىلىق، توزىمدىلىك، اقكوڭىلدىلىك، مەيىرىمدىلىك، مەيىرىمدىلىك، مەيىرىمدىلىك، ادامدارعا ءىلتيپات پەن سەنىمدىلىك [31، 87]. بۇل رەسەيلىكتەردىڭ قارىم-قاتىناسقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن، ونىڭ ىشىندە بەيتانىس ادامدارمەن، سونداي-اق قارىم-قاتىناستىڭ «ۇجىمدىعىن» انىقتايدى، ياعني. بارلىق قاتىسۋشىلاردى قامتۋعا جانە كوممۋنيكاسيا پروسەسىنە قوسىلۋعا ۇمتىلۋ. فۋنت. ترۋشينا ورىستاردىڭ باستى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى كىشىپەيىلدىلىك دەيدى [33، 130]. دەگەنمەن، بۇل جاعدايدا ادامنىڭ ىشكى سەزىمىن ەمەس، ءوزىن-وزى كورسەتۋدىڭ قابىلدانعان ءتۇرىن ايتامىز. ورىستار، ي.ا. ستەرنين، وتە جوعارى دارەجەلى كەشەنمەن، ءوزىن-وزى جاعۋعا بەيىمدىلىگىمەن، وزىنە قاناعاتتانباۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ولاردىڭ كەمشىلىگىن اسىرەلەۋ، ءوزىن-وزى سىناۋ، يرونيالاۋ ءۇردىسى ايقىن بايقالادى. دەگەنمەن، رەسەيلىكتەر ماقتانشاق جانە وتە سەزىمتال، سوندىقتان سىرتتان كەلگەن كەز كەلگەن سىندى ولار اۋىر جانە ءجيى اگرەسسيۆتى تۇردە قابىلدايدى. جانە، وسىنىڭ بارىنە قاراماستان، ي.ا. ستەرنين، ورىستار وزدەرى تۋرالى ايتۋدى، ءوز پىكىرىن ايتۋدى ۇناتادى، نازار اۋدارۋعا جانە اڭگىمەدە ۇستەمدىك ەتۋگە ۇمتىلادى [32، 94]. ورىستار وتە پاتريوت، ءبىراق بۇل سەزىمنىڭ اشىق كورسەتىلىمى قۇپتالمايدى جانە ءتىپتى كەلەكەگە اكەلۋى مۇمكىن. ساۋالناما جۇرگىزگەن ز.ۆ. سيكيەۆيچ، ورىس ەتنيكالىق قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلدەرىنە شىدامدىلىق، جانقيارلىق، تاباندىلىق، توزىمدىلىك، سونىمەن قاتار ينتەرناسيوناليزم، ۇجىمشىلدىق جانە يدەياعا ادالدىق ءتان ەكەنىن كورسەتەدى. جانە مۇنىمەن قاتار ولار ارەكەتسىزدىككە، ەنجارلىققا، شەشىمسىزدىككە بەيىم [31، 111]. وسىلايشا، ز.ۆ. سيكيەۆيچ، كادىمگى ورىستىڭ بەينەسىن سالىپ كورسەك، مىناداي مىنەزدەرى بار ادامنىڭ پورترەتى شىعادى: سەنگىشتىك، قوناقجايلىق، مەيىرىمدىلىك، ەڭبەكسۇيگىشتىك، شىدامدىلىق، ۇلتجاندىلىق، جان دۇنيەسىنىڭ كەڭدىگى، دوستىق، جالقاۋلىق، نەمقۇرايلىلىق، جاۋاپتىلىق، اشىقتىق، قاراپايىمدىلىق، جاناشىرلىق، توزىمدىلىك، ادالدىق، جومارتتىق. ەندى باسقا دەرەككوزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ (اتاپ ايتقاندا، ا.وۆچيننيكوۆانىڭ «ورىستار مەن بريتاندىقتاردىڭ ءوزارا ارەكەتى» [34، 1-5] ماقالاسى مەن س.مادارياعانىڭ «انگليستەر، فرانسۋزدار، يسپاندار» [35، 1] كىتابىنا سۇيەنسەك، -243])، اعىلشىن ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنە ءتان بەلگىلەردى قاراستىرىپ، جيناقتاۋعا تىرىسامىزوسى ەتنيكالىق توپتىڭ تۇلعاسىنىڭ پورترەتى. اۆتورلار اتاپ وتكەندەي، بريتاندىقتار ۇنسىزدىك پەن جالعىزدىققا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكپەن، باسقالاردىڭ ىستەرىنە ارالاسپاۋ نيەتىمەن ەرەكشەلەنەدى. اعىلشىنداردىڭ بوتەن بولۋىمەن شەكتەسەتىن تاۋەلسىزدىك ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. اعىلشىندار جەكە اۋىزەكى سويلەۋدەن اۋلاق جۇرەدى ساتتەر. ولار ۇستامدىلىق، كەمسىتۋگە بەيىمدىلىك، ۇقىپتىلىق سياقتى بەلگىلەرمەن سيپاتتالادى [35، 17]. جالپى باتىس الەمىندە، اتاپ ايتقاندا، اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىن الەمدە كۇلىمسىرەۋ مادەنيەتتىڭ بەلگىسى (مادەنيەت، ارينە، ءسوزدىڭ ەتنوگرافيالىق ماعىناسىندا)، بۇل ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ: to stretch your ءسىزدىڭ اگرەسسيۆتى نيەتىڭىز جوق ەكەنىن، ءسىز تونامايتىنىڭىزدى نەمەسە ولتىرمەيتىندىگىڭىزدى كورسەتۋ ءۇشىن ءتيىستى پوزيسياعا ەرىندى قويىڭىز. بۇل باسقالارعا بەلگىلى ءبىر مادەنيەتكە، بەلگىلى ءبىر قوعامعا تيەسىلىلىگىن رەسمي تۇردە كورسەتۋ ءتاسىلى. «ورىس تىلىندە سويلەيتىن الەمدە كۇلىمسىرەۋ تابيعي شىنايى مىنەز-قۇلىقتىڭ، جاناشىرلىقتىڭ، جاقسى كوزقاراستىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى»، - دەپ جازادى ا.وۆچيننيكوۆا [34، 2]. اعىلشىنداردىڭ اتاقتى ۇستامدىلىعى، ەموسيانى جاسىرۋعا، بەت-جۇزىن ساقتاۋعا ۇمتىلۋ – قاتاڭ تاربيەنىڭ ناتيجەسى. اعىلشىنداردى كوپ نارسە رەنجىتە المايدى. ا.وۆچيننيكوۆا بىلاي دەپ اتاپ وتەدى: «ۇستامدىلىق، ءوز سەزىمىن باقىلاۋ، كوبىنەسە قاراپايىم سالقىندىقپەن قاتەلەسۋ - بۇل كىشكەنتاي، ءبىراق ماقتانشاق ادامداردىڭ ومىرلىك ۇستانىمدارى. سەزىمتال لاتىن ءناسىلىنىڭ نەمەسە رۋحاني سلاۆياننىڭ وكىلى تاڭدانۋدان نەمەسە نازىكتىكتەن كوز جاسىن توگىپ جىلاپ جىبەرەتىن جاعدايلاردا، اعىلشىندار «سۇيكىمدى» («جاقسى») دەپ ايتادى جانە بۇل كورىنىستىڭ كۇشى بويىنشا بالامالى بولادى. سەزىمدەردىڭ» [34، 2]. «ناعىز اعىلشىندى اشۋلاندىراتىن جالعىز نارسە، - دەپ جالعاستىرادى ا. وۆچيننيكوۆا، - باسقالاردىڭ شۋلى جانە قارسىلىقسىز مىنەز-قۇلقى ... اعىلشىنداردىڭ ۇستامدىلىعى جانە ءوز سەزىمدەرىن بىلدىرگىسى كەلمەۋى ۇلكەن تۇسىنبەۋشىلىككە، كەيدە باسقالاردىڭ ايىپتاۋىنا اكەلەدى. روماندىق الەمنىڭ ەموسيونالدى وكىلدەرى جانە سەزىمتال - سلاۆيان الەمى، ءتىپتى نەمىستەر دە كەم دەگەندە سەنتيمەنتالدى. ال اعىلشىندار بۇل كۇندەلىكتى ومىرگە قاجەت ەمەس قاسيەتتەردىڭ بارلىعىنان ارىلدى» [34، 3]. بريتاندىقتاردىڭ اراسىندا سۇحباتتاسۋشىعا قارسىلىق بىلدىرمەي، شىدامدىلىقپەن تىڭداي ءبىلۋ ءارقاشان كەلىسىمدى بىلدىرمەيدى. مۇقيات دايىندىقسىز جانە ۇيلەستىرۋسىز اعىلشىن فيرمالارىمەن كەلىسسوزدەردى باستاۋعا بولمايدى. ەگەر بولۋ شارتتارى مەن باعدارلاماسى كەلىسىلگەن بولسا، سەرىكتەستەرگە كەلۋىڭىز بەن مەكەنجايىڭىز تۋرالى حابارلاۋدىڭ قاجەتى جوق. قول الىسۋ ءبىرىنشى كەزدەسۋدە عانا قابىلدانادى، بولاشاقتا اعىلشىندار قاراپايىم اۋىزشا سالەمدەسۋمەن قاناعاتتانادى [34، 3]. سالۆادور مادارياگا جازعانداي، «اعىلشىنداردىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندەگى ادالدىقتىڭ ورتاشا دەڭگەيى وتە جوعارى، بۇل الداۋ مەن الاياقتىق تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى ەسكەرتۋلەرگە ادەتتەگى نەمقۇرايلىلىقپەن كورىنەدى. بۇل قۇندى الەۋمەتتىك ساپا دامىعان الەۋمەتتىك قىزمەت (الەۋمەتتىك قىزمەت) سەزىمىنىڭ اسەرىنەن ودان دا كۇشەيە تۇسەدى. انگلياداعى «الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك» سەزىمىنىڭ جاندىلىعى ءبىرىنشى كەزەكتە نازار اۋدارىپ، سىرتتان كەلگەن باقىلاۋشىنىڭ تاڭدانۋىنا لايىق، دەپ اتاپ كورسەتەدى س.مادارياگا [35، 21]. بريتاندىقتار اقسۇيەكتەر رەتىندە بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە بريتاندىقتاردىڭ اقسۇيەكتەرى ساراي ادامدارىنداعىداي حالىقتان شىققان ادامدا دا كۇشتى. انگلياداعى ءاربىر ادام باسقا ادام ءۇشىن اقسۇيەك [35، 27]. بريتاندىقتاردىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى، س.مادارياگانىڭ پىكىرىنشە، ءوزىن-وزى باقىلاۋ – بريتاندىقتاردىڭ پسيحولوگيالىق مەحانيزمى ءۇشىن سارقىلماس قۋات كوزى. جانە، ەڭ سوڭىندا، قوعامنىڭ قاتال مورالدىق-الەۋمەتتىك تالاپتارى اتموسفەراسىندا قاجەت بولاتىن پسيحولوگتار «جەكە تۇلعانىڭ قاۋىپسىزدىك كلاپانى» دەپ اتايتىن سنوبتىق جانە ەكىجۇزدىلىك سياقتى اعىلشىنداردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك [35، 29]. ەكىنشى ءبولىم بويىنشا قورىتىندى ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندەگى ماقتاۋ/ماداقتاۋ سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ جۇزەگە اسۋ ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ وسى ەكى ۇلت وكىلدەرىنىڭ مادەنيەتارالىق قارىم-قاتىناسىنىڭ تيىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان. اۋدارماشى مادەنيەتارالىق قارىم-قاتىناستىڭ دەلدالى بولعاندىقتان، ول، ەشكىم سياقتى، ءوزى جۇمىس ىستەيتىن تىلدەردەگى مادەنيەتتەردىڭ سويلەۋ ستراتەگيالارى مەن تاكتيكاسى سالاسىنداعى ءبىلىمى مەن داعدىلارىنا يە بولۋى كەرەك. ۇلتتىق سيپاتتاعى ەرەكشەلىكتەر مەن مادەني داستۇرلەر اعىلشىن جانە ورىس ءتىلدى تۇلعانىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلقىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. بىردەي كوممۋنيكاتيۆتى جاعداياتتارداعى ءبىر سويلەۋ ارەكەتتەرى كوبىنەسە ولارمەن ءارتۇرلى تىلدىك قۇرالداردى پايدالانا وتىرىپ، ءارتۇرلى تاسىلدەرمەن جۇزەگە اسىرىلادى. تيىسىنشە، قاراستىرىلىپ وتىرعان ەكى كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەت ءۇشىن كوممۋنيكاتيۆتىك ماقساتتىلىق پەن سويلەۋدىڭ دۇرىستىعىن باسقاشا تۇسىنۋگە بولادى. ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرى باعالاۋشى بولعاندىقتان، اعىلشىن جانە ورىس تىلىندەگى قارىم-قاتىناستىڭ ۇلتتىق-مادەني ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەگەندە ەموسيانى ءبىلدىرۋ ماسەلەسى ەرەكشە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى، سونىمەن قاتار وسى ەكى مادەنيەت وكىلدەرىنىڭ قانداي ەموسيالار ەكەنىن ءبىلۋ عانا ماڭىزدى ەمەس. بەلگىلى ءبىر جاعدايلاردا تاجىريبە، ورتاق نارسە كوپ، ءبىراق، ەڭ الدىمەن، ولاردى قالاي كورسەتەدى. كەلەسى تاراۋدا تالقىلاناتىن بۇل ايىرماشىلىقتار ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرىندە انىق كورىنەدى. 3 ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندەگى ماقتاۋ/ماداقتاۋ سويلەۋ ارەكەتتەرى. باعالاۋشى تۇجىرىمداردى زەرتتەۋ ارەكەتتەرى ءتىل بىلىمىندە بۇرىننان دا جاسالعان. كومپليمەنت پەن ماقتاۋ جاعىمدى باعالاۋ سەمانتيكاسى بار ەڭ ماڭىزدى سويلەۋ جانرلارى رەتىندە كۆاليفيكاسيالانادى. بۇل تاراۋدا وسى ەكى ۇعىمنىڭ سەمانتيكاسىنا انىقتاما بەرىلىپ، ەتيمولوگياسى زەرتتەلەدى. ورىس جانە اعىلشىن مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىگى، ەكى تىلدىك-مادەني قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى ورىستار مەن اعىلشىنداردىڭ باعالاۋشىلىق ساناسىنداعى ايىرماشىلىقتاردى انىقتايدى. سونىمەن بىرگە ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىنداعى ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ ۇلتتىق-مادەني ەرەكشەلىگى مالىمدەمەنىڭ مازمۇنىنان دا، ولاردىڭ تۇرىندە دە كورىنەدى. 3.1 ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەت وكىلدەرىنىڭ سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىندا كومپليمەنتتەردى جۇزەگە اسىرۋ قازىرگى ورىس ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە كەلەسىدەي تۇسىندىرمە بەرىلگەن: «ماقتاۋ - بۇل سىپايىلىق ءبىلدىرۋ نەمەسە بىرەۋدى ماقتاۋ نيەتىنەن تۋىنداعان ماقتاۋ». سونىمەن، بۇل جەردە كومپليمەنت ماقتاۋ مەن ماقتاۋ سوزدەرىنىڭ ءسينونيمى بولىپ تابىلادى. الايدا، 1917 جىلعا دەيىن جارىق كورگەن تۇسىندىرمە سوزدىكتەردە، اتاپ ايتقاندا، «شىركەۋ سلاۆيان جانە ورىس ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە» كومپليمەنتكە ءسال باسقاشا انىقتاما بەرىلگەن: «كومپليمەنت – اۋىزشا نەمەسە جازباشا تۇردە ايتىلعان ادەپتى سوزدەر؛ سالەم». ال 1813 جىلعى رەسەي اكادەمياسىنىڭ سوزدىگى بويىنشا قۇراستىرىلىپ، تولىقتىرىلعان «جاڭا جانە تولىق ورىسشا-فرانسۋزشا-نەمىسشە سوزدىكتە» دە ءيىلۋدى ماقتاۋ دەپ تۇسىنەدى. بۇدان شىعاتىنى، 19 عاسىردا كومپليمەنت سىپايى سوزبەن دە، سالەمدەسۋ مەن تاعزىممەن دە ەرەكشەلەندى. سول ۇعىمدى تۇسىندىرۋدەگى بۇل سايكەسسىزدىكتەردى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن «كومپليمەنت» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىنا توقتالايىق. قولىمىزداعى سوزدىكتەردى تالداۋ ونى كەلەسىدەي كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. باستاپقىدا «complire» ەتىستىگى لاتىن تىلىنەن ەسكى فرانسۋز جانە سولتۇستىك يسپان تىلىنەن الىنعان، «پليرە» ەتىستىگىنەن پرەفيكسالدى تۇردە جاسالعان. ول «تولتىرۋ»، «تولتىرۋ»، «شابىتتاندىرۋ»، «ورىنداۋ»، «ورىنداۋ»، «اياقتاۋ»، «اياقتاۋ»، «ورىنداۋ» ت.ب. (لاتىنشا-ورىسشا سوزدىك) . يسپان تىلىندە «ورىنداۋ»، «ورىنداۋ» ماعىنالارى بار «complir» ەتىستىگىنىڭ تۋىندىسى ناتيجەسىندە «complimiento» زات ەسىمى پايدا بولدى - «ورىنداۋ»، «ورىنداۋ» (يسپانشا-ورىسشا سوزدىك). ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ولارعا «مولشىلىق»، «ارتىق»، «اسىرالاۋ» بەينەلى ماعىنالارى قوسىلدى. ولار، انىق، «تولىق»، «تولتىرىلعان»، «تولىق» (لاتىنشا-ورىسشا سوزدىك) ماعىنالارى بار «plenum» لاتىن سىن ەسىمىنەن جاسالعان. وڭتۇستىكتىكتەردىڭ تەمپەرامەنتى مەن اسىرەلەۋگە، ماقتاۋعا، ماقتاۋعا بەيىمدىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، «كومپليمەنتو» لەكسەماسى سىپايىلىق، اسىل تۇقىمدىلىق، باسقالارعا قۇرمەت كورسەتۋدىڭ كورىنىسى رەتىندە انىقتالا باستادى. سوڭىندا بولىمسىز كوننوتاسيا «سىپايى، سىپايى سوزدەر»، «سىپايىلىقتىڭ، ەرلىكتىڭ ايعاعى» دەگەن ماعىناداعى بولىمعا اۋىستىرىلىپ، نەگىزىنەن سوت راسىمىندە قولدانىلعان. سونىمەن قاتار كومپليمەنت سالەمدەسۋ دەپ تۇسىنىلە باستاعانى انىق. بالكىم، سول كەزدەگى ادامداردىڭ ساناسىندا سالەمدەسۋ مەن تاعزىم بىر-بىرىمەن سايكەستەندىرىلەدى، ويتكەنى ءبىرىنشىسى ۇنەمى ەكىنشىسىمەن بىرگە جۇرەتىن. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇگىنگى كۇنى «complir» ەتىستىگى مەن «complimiento» ەسىمدىگى ءبىرشاما وزگەردى. بۇل ارحايكالىق «com-» پرەفيكسىنىڭ «cum-» (لاتىنشا-ورىسشا سوزدىك) پرەفيكسىنە اۋىسۋىنا بايلانىستى. كومپليمەنت ونەرى سوت ەتيكەتىنىڭ مىندەتتى ءتۇرى رەتىندە ليۋدوۆيك IV سارايىندا كەڭ تارادى. ءبىر مينۋتتا كومپليمەنت ءبيدىڭ تاپتىرماس اتريبۋتى سانالىپ، ونىڭ بارىسىندا ايتىلاتىن تۇتاس ءبىر ەرەكشە ءسوزدىڭ سيپاتىنا يە بولدى. وسىلايشا، «كومپليمەنت» ءسوزىنىڭ ماعىنالارىنىڭ دامۋى يسپان تىلىندە ورىن الدى. سودان كەيىن ولار فرانسۋز تىلىنە ەنىپ، سوڭعىسى ارقىلى نەمىس تىلىندە جاپپاي قولدانىسقا ەندى. 18 عاسىردىڭ باسىندا «كومپليمەنت» لەكسەماسى ورىس ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق قۇرامىنا ەنىپ، 1701-1702 جىلدارى پەتر I ەڭبەكتەرىندە العاش رەت پايدا بولدى. ءبىراق ورىس «كومپليمەنت» ءسوزىن قاي تىلدەن الدى دەگەن سۇراققا ءالى دە ءبىرجاقتى جاۋاپ بەرۋ قيىن. كوپتەگەن سوزدىكتەر بۇل فرانسۋز ءسوزى دەپ مالىمدەيدى جانە پىكىرتالاس نەگىزىنەن ونى تىكەلەي نەمەسە جاناما تۇردە الۋ ماسەلەسىندە بولادى. 19-عاسىردىڭ سوڭى – 20-عاسىردىڭ باسىندا يىلۋمەن، سودان كەيىن يسپان تىلىنەن كەلە جاتقان سالەمدەسۋمەن سايكەستەندىرۋ ورىس تىلىندە، ال ءيىلۋ ماعىناسىنداعى كومپليمەنتتەن ايىرىلىپ قالدى. ءداستۇر بويىنشا عانا قولدانىلعان: «جاڭا قوناق كەلگەندە، ولار تۇرىپ، ماقتاۋ ايتادى، ءتىپتى جاڭادان كەلگەن ادام مۇنى بايقاماي قالعان جاعدايدا دا، ونىمەن كەلەسى كەزدەسۋدە وسى ساداقانى قايتالايدى. بىرەۋمەن سويلەسە وتىرىپ، ولار جاڭا كەلگەن قوناققا جان-جاعىنا ەمەس، بۇكىل دەنەسىمەن بۇرىلىپ تاعزىم ەتەدى. مۇنداي ماقتاۋ سوزدەرىمەن ولار كەز كەلگەن جاعدايدا بۇرىنعى سۇحباتتاستارىنان باس تارتپايدى» [36، 18-19]. وسىلايشا، كومپليمەنتتىڭ ينتەرپرەتاسياسىنداعى سايكەسسىزدىك تۇسىندىرىلەدى قوعامداعى مىنەز-قۇلىق ەتيكەت نورمالارىنىڭ وزگەرۋى ناتيجەسىندە لەكسەمانىڭ كەيبىر ماعىنالارىنىڭ، اتاپ ايتقاندا «سالەمدەسۋ»، «ءيىلۋ» جوعالۋى. كومپليمەنت ماقتاۋدىڭ ءسينونيمى ەكەنىن ەستەن شىعارماڭىز – ەپيدەيكتيكالىق سويلەۋدىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى. ەپيدەيكتيكالىق سويلەۋدىڭ سيپاتتاماسى العاش رەت اريستوتەلدىڭ «ريتوريكاسىندا» بەرىلگەن. ادرەساتقا جانە سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ماقساتىنا قاراي اريستوتەل ريتوريكالىق سويلەۋدىڭ ءۇش ءتۇرىن اجىراتادى: دەليبەراتيۆتى، سوتتىق جانە ەپيدەيكتيكالىق. سوڭعىسىنىڭ ماقساتىن ول ماقتاۋ نەمەسە كۇپىرلىك دەيدى، ال ماقتاۋدىڭ نىساناسى سۇلۋلىق پەن ىزگىلىك [37، 46]. سۇلۋلىق ماسەلەسى اريستوتەلدىڭ ريتوريكالىق ەستەتيكاسىنىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ايتۋىنشا، ماڭىزدىسى ءوز الدىنا سۇلۋلىق ەمەس، ونىڭ قالاۋى. دەمەك، ماقساتى سەندىرۋ بولىپ تابىلاتىن شەشەندىك سوزدەر بىرەۋدى سول نەمەسە باسقا زاتتىڭ نەمەسە ادامنىڭ سۇلۋلىعىنا سەندىرۋى كەرەك. سونىمەن قاتار، بۇل نىساننىڭ ماقتاۋعا لايىق ەكەنىن دالەلدەۋ ماڭىزدى جانە سونىمەن بىرگە سۇلۋلىقتىڭ وعان شىنىمەن ءتان بولۋى مىندەتتى ەمەس. تىڭداۋشىنى بۇل تاقىرىپتىڭ قالاۋلىلىعىنا سەندىرۋ جەتكىلىكتى جانە ول ادەمى بولىپ قابىلدانادى. سونىمەن بىرگە، اريستوتەل ءۇشىن ادەمى نارسە ءبىرىنشى كەزەكتە باسقالارعا پايدالى ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. «ريتوريكا» اۆتورى سۇلۋدىڭ «وزىنە ۇنايتىنى دا ماقتاۋعا لايىق نەمەسە جاقسى بولعاندىقتان، ول جاقسى بولعاندىقتان جاعىمدى. سۇلۋلىق ۇعىمىنىڭ مازمۇنى وسى بولسا، ىزگىلىك – سۇلۋلىق» دەمەكشى، ماقتاۋعا لايىق [37، 43]. دەگەنمەن، ىزگىلىكتى اريستوتەل سارالانعان تۇردە كورسەتەدى، دەمەك، ىزگىلىكتىڭ بارلىق تۇرلەرى – ادىلەتتىلىك، باتىلدىق، پاراساتتىلىق، جومارتتىق، جومارتتىق، رياسىزدىق، مومىندىق، پاراساتتىلىق، پاراساتتىلىق ادەمى جانە ماقتاۋعا تۇرارلىق. ەجەلگى گرەك ريتوريكاسى ادەمى نارسە تەك ءبىر ادامدا بولاتىنىن جانە قانداي دا ءبىر ساپانىڭ شەكتەن شىققان دارەجەسى بار ادامداردى ىزگى قاسيەتتەرگە يە ادامدارعا قابىلداۋ كەرەكتىگىن اتاپ كورسەتەدى. ماقتاۋدى ايتقاندا، ماقتاۋ ايتىلاتىن ورتاعا ەرەكشە نازار اۋدارىلىپ، وسى تاپتىڭ ادامدارى ەڭ جوعارى باعالايتىن ادامنىڭ مۇلكىن ماداقتاۋ كەرەك. ەگەر ءسىز ادام تۋرالى نە ايتارىڭىزدى ءوزىڭىز تاپپاساڭىز، اريستوتەل ونى باسقامەن سالىستىرۋعا كەڭەس بەرەدى، ءبىراق اتاقتى ادامدارمەن عانا سالىستىرۋعا كەڭەس بەرەدى، ويتكەنى «ەگەر ول قۇرمەتكە لايىق ادامداردان جاقسى كورىنسە، ونىڭ قادىر-قاسيەتى وسىدان عانا پايدا كورەدى» [37]. ، 47]. شەشەندىك سوزدەردىڭ اۆتورى كەڭەس پەن ماقتاۋدى تەڭەستىرىپ، كەڭەس بەرۋدە ساباق بولاتىن نارسە ءسوز سويلەۋ ءتاسىلى وزگەرگەن كەزدە ماقتاۋعا اينالۋى مۇمكىن ەكەنىن دالەلدەيدى. «ەندەشە، ماقتاعىڭ كەلسە، نە كەڭەس بەرەرىڭدى كور، ال اقىل ايتقىڭ كەلسە، نەنى ماقتاي الاتىنىڭا قارا» [37، 47]. ماقتاۋدا ارتىقشىلىققا جول بەرىلەدى، ويتكەنى ماقتاۋ ارتىقشىلىق ۇعىمىن بىلدىرەدى، ول ادەمى. جالپى العاندا، اسىرەلەۋ ەپيدەيكتيكالىق سويلەۋ ءۇشىن ەڭ قولايلى، ويتكەنى «سويلەۋشى داۋسىز فاكت رەتىندە تانىلعان ارەكەتتەرمەن اينالىسادى؛ ولارعا ۇلىلىق پەن سۇلۋلىقتى كيىندىرۋ عانا قالادى» [37، 46]. ەپيدەيكتيكالىق سويلەۋشى ءۇشىن وسى شاق قولايلى، ويتكەنى بار نارسە تۋرالى ماقتاۋ نەمەسە كۇپىرلىك ايتىلادى. ستيلگە كەلەتىن بولساق، بۇل جەردە اريستوتەلدىڭ كوزقاراسى بويىنشا، ەڭ باستىسى - ايقىندىق: ەگەر سويلەۋ انىق بولماسا، ول ماقساتقا جەتپەيدى. ەپيدەيكتيكالىق سويلەۋدە تىڭداۋشىنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋعا ارنالعان ورتاشا ستيل ورىندى. ءسوزدىڭ لەكسيكالىق جۇيەسى تۋرالى ايتاتىن بولساق، بۇل جەردە «ريتوريكا» اۆتورى جالپى سوزدەردى قولدانۋدى، سويلەۋدى سالقىنداتاتىن كۇردەلى سوزدەردى جانە قاتە ءتۇسىندىرىلۋى مۇمكىن ادەتتەن تىس ورنەكتەردى قولدانۋدان اۋلاق بولۋدى ۇسىنادى. كەيبىر لينگۆيستەر ماقتاۋ مەن ماقتاۋدى اجىراتۋدى تالاپ ەتەدى. ماسەلەن، مىسالى، و.س. يسسەرس ماقتاۋ ءۇشىن وڭ باعا بەرۋ، ال كومپليمەنت ءۇشىن ىزگى نيەتتى ءبىلدىرۋ باستى ماقسات ەكەنىن ايتادى [38، 2]. زەرتتەۋشى «ماداقتاۋ ءۇشىن تابىستىڭ كورسەتكىشى ... باعالاۋدى قابىلداۋ، ساتسىزدىك كورسەتكىشى - ونى قابىلداماۋ»، «ماقتاۋ ءۇشىن، ءتىپتى ادرەساتتىڭ سويلەۋشىمەن كەلىسپەۋشىلىگى ساتسىزدىكتى بىلدىرمەيدى» دەپ اتاپ وتەدى. ..»، سونىمەن قاتار ماداقتاۋ ادرەساتتىڭ قاسيەتتەرىن، ءبىلىمىن، داعدىلارىن باعالاۋدى بىلدىرەدى جانە ماقتاۋ الۋ ءۇشىن ءسىز ءوزىڭىزدى جاقسى جاعىنان كورسەتە وتىرىپ، بىردەڭە ىستەۋ كەرەك دەپ مالىمدەيدى. بۇل ورايدا كومپليمەنت شەكتەلمەيدى [38، 2]. الايدا، بۇل ەرەكشە نيۋانستار ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىز ءۇشىن جوعارى مانگە يە ەمەس، سوندىقتان ونىڭ اياسىندا ءبىز «ماداقتاۋ» جانە «كومپليمەنت» ۇعىمدارىنىڭ سينونيمىنەن شىعىپ، ولاردى بالاماسى رەتىندە قولدانامىز. ەپيدەيكتيكالىق سويلەۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەي وتىرىپ، ەپيدەيكتيكالىق سويلەۋدىڭ شاعىن ءتۇرى رەتىندە كومپليمەنتكە بۇرىن قانداي تالاپتار قويىلۋى كەرەك ەدى دەگەن قورىتىندىعا كەلۋگە بولادى. 1. كومپليمەنتتىڭ وبەكتىسى - ماقتاۋعا لايىق نارسە. 2. كومپليمەنتتىڭ ادرەساتى – قانداي دا ءبىر ىزگىلىككە يە ادام، ت.ب. قانداي دا ءبىر وڭ ساپانىڭ شەكتى دارەجەسى. 3. سويلەۋشى كومپليمەنت ايتقان كەزدە تىڭداۋشىنىڭ جەكە باسىن ەسكەرۋى كەرەك. 4. كومپليمەنت ءۇشىن گيپەربولا، سالىستىرۋ، ەپيتەت جانە گراداسيا سياقتى تروپتاردى قولدانۋ ءتان. بۇل كونە شەشەندىك ونەردەگى ەپيدەيكتيكالىق سويلەۋگە قويىلاتىن نەگىزگى تالاپتار بولدى جانە ۋاقىت وتە كەلە وزگەرگەن جوق. بۇل ەپيدەيكتيكالىق سويلەۋدىڭ ەڭ دايەكتى زەرتتەلۋى مەن دامۋى ءدال ەجەلگى داۋىردە بايقالاتىندىعىمەن تۇسىندىرىلەدى. ب.ز.ب. 4 عاسىردان باستاپ قايتا ورلەۋ داۋىرىنە دەيىن شەشەندىك ونەردىڭ نەگىزىنەن ساياسي باياندامالاردى قۇراستىرۋ جانە جەتكىزۋ جانە شىركەۋ ۋاعىزداۋ ءۇشىن پايدالانىلۋى ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ورىس ريتوريكاسى دا ەرەكشەلىك ەمەس. مۇندا 17 عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن حالىق اۋىزەكى داستۇرىمەن جانە وڭتۇستىك سلاۆياندىق سويلەۋ داستۇرىمەن ۇيلەستىرىلگەن ۆيزانتيالىق شەشەندىك ونەردىڭ كانوندارى بويىنشا قۇراستىرىلعان ديداكتيكالىق «نۇسقاۋلار» مەن ماقتاۋلى «سوزدەر» جەتەكشى ءرول اتقاردى. 17 عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ ورىس شەشەندىك ونەرى جانە ونىمەن بىرگە ەپيدەيكتيكالىق سويلەۋ ءوز دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭىنە ەندى. زايىرلى شەشەندىك تاعى دا وزەكتى بولدى. وعان سەبەپ I پەتردىڭ رەفورماتورلىق قىزمەتى بولدى. جاڭا زايىرلى ويىن-ساۋىق تۇرلەرىنىڭ، اتاپ ايتقاندا، جينالىستاردىڭ ەنگىزىلۋىمەن بۇل كەزەڭدە ادەپتىلىك كەڭىنەن تارادى. سوندىقتان 1708 جىلى «بوكسەلەر، ءار ءتۇرلى ماقتاۋ سوزدەر جازىلعان» كىتابى پايدا بولدى. وندا حاتتى باستايتىن، حانىمعا دەگەن سەزىمىن بىلدىرەتىن فورمۋلالاردىڭ ۇلگىلەرى، حاتتى اياقتاۋعا ىڭعايلى فورمۋلالار، سونداي-اق ينتيمدىك، قۇتتىقتاۋ جانە رەسمي حات الماسۋ ۇلگىلەرى بەرىلگەن. وسىعان سۇيەنە وتىرىپ، 18 عاسىردا كومپليمەنت قولدانۋ ەپيستوليارلىق سويلەۋ سالاسىمەن شەكتەلگەن دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى. 19 عاسىردا كومپليمەنتتى قولدانۋ اياسى ايتارلىقتاي كەڭەيدى. ول اۋىزەكى سويلەۋ ەتيكەتىنىڭ ەلەمەنتىنە اينالىپ، ماقتاۋدىڭ ەرەكشە ءتۇرى، بەيىمدىلىك پەن سۇيىسپەنشىلىك بەلگىسى رەتىندە ءتۇسىندىرىلدى [39، 25]. زەرتتەلگەن ادەبيەتتەر نەگىزىندە زايىرلى ەتيكەت («جاقسى ءۇن» (1881)، «زايىرلى ءومىر مەن ەتيكەت ەرەجەلەرى» (1889)، «الەۋمەتتىك جانە زايىرلى ادەپتىلىك زاڭدارىن زەرتتەگەن زايىرلى ادام» (1880))، ءبىر 19 عاسىردا بۇل سويلەۋ جانرىنىڭ قولدانىلۋىنا قويىلاتىن تالاپتاردى ناقتى انىقتاي الادى. ادەپتى جەتەكشىلەر، ەڭ الدىمەن، ءبىز كەزدەيسوق تانىس بولعان ادامدارعا ماقتاۋ ايتۋدان اۋلاق بولۋعا نەمەسە بۇل جاعىنان وتە ساقتىق پەن تالعامپاز بولۋعا كەڭەس بەردى [39، 191]. ەر ادام جاس كەلىنشەككە «قىزدىڭ مىنەز-قۇلقىنا تولىق كوزى جەتكەندە» عانا ماقتاۋ ايتا الاتىن [36، 61-62]. ەگەر ونىڭ وعان دەگەن جاناشىرلىعىنا سەنىمدى بولماسا، «ول ونى ەشقاشان ماقتاماۋى كەرەك، ويتكەنى دورەكى ماقتاۋ قىزدى سوزىنە سەنۋگە بولمايتىن بوس اداممەن قارىم-قاتىناس جاسايدى دەگەن سەنىمگە اكەلەدى» [36، 62]. قاراپايىمدىلىقتان جاس قىزدار مەن ايەلدەرگە «ىڭعايسىز جاعدايعا تۇسۋدەن قورقىپ» ماقتاۋعا تىيىم سالىنعان [40، 159]. ەر ادامدار اراسىنداعى ماقتاۋ سوزدەردى قابىلداماي، ادەپسىز دەپ ەسەپتەگەن، تىم بولماعاندا ولار ازعانتاي يرونيامەن بىرگە جۇرمەيتىن، ياعني بەيكۇنا ءازىل تۇرىندە كيىنبەگەن [40، 159]. اتا-اناسىنىڭ ماقتاۋىن ەستىگەن جاستار بۇل ماقتاۋدى قاراپايىم تۇردە راستاپ، العىس ايتىپ، جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدى، ءبىراق ەشبىر جاعدايدا ەشتەڭە قوسپايدى [40، 159]. ادەپتىلىك تۋرالى كىتاپتاردا ماقتاۋدى ماقتاۋمەن سالىستىرماۋ قاتاڭ تۇردە ۇسىنىلدى، ولاردى انىق اجىراتادى: «كومپليمەنت - بۇل كەز كەلگەن جاعدايدا ادامدارمەن سويلەسەتىن سىپايىلىق، دالىرەك ايتساق، ادامنىڭ قاسيەتتەرىن ادەيى اسىرا سىلتەۋ. وعان ۇنامدى بولۋ ماقساتى، ءبىراق ونىڭ ماقتاۋدان ايىرماشىلىعى پايدا الۋ ءۇشىن ەمەس» [36، 161]. جاعىمپازدىق قاتاڭ ايىپتالىپ، ءاربىر ادەپتى ادامدى باس كوتەرۋگە ءماجبۇر بولدى [41، 158-159]. ايتا كەتۋ كەرەك، قازىرگى تۇسىندىرمە سوزدىكتەردەگى «كومپليمەنت» ۇعىمىنا انىقتاما بەرۋ ءۇشىن – مىسالى، 4 تومدىق «ورىس ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە»، س.ي.وجەگوۆتىڭ ورىس ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە جانە ت.ب. – لەكسەما «پلاتەلنىە "قولدانىلادى. تەرىس ماعىناداعى «جاقسىلاۋ» زات ەسىمىنىڭ تۋىندىسى بولعانىمەن، سونىمەن بىرگە «جاعىمدى» سىن ەسىمىنىڭ ءسينونيمى بولىپ تابىلادى جانە جاعىمدى كوننوتاسيامەن بىرگە جۇرەدى: «جالپاق - ماقتاۋ، ماقۇلداۋ؛ وزىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى قاناعاتتاندىرۋ. وسىلايشا، «كومپليمەنت» جانە «ماقپال ەتۋ» ۇعىمدارى اڭگىمەلەسۋشىنىڭ شىنايى ەڭبەگىنىڭ كورىنىسى رەتىندە بىر-بىرىنە قاراما-قارسى قويىلادى، ونىڭ ماقساتى - اڭگىمەلەسۋشىنىڭ جەكە پايداسىن ويلاماي، ونىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ جانە اڭگىمەلەسۋشىنىڭ جوقتىعىن ماقتاۋ. نەمەسە پايدا تابۋ ءۇشىن تىم اسىرا سىلتەدى. الايدا، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ماقتاۋ مەن ماقتاۋ اراسىنداعى شەكارا ءبىرشاما دىرىلدەپ، كوممۋنيكاتيۆتى جاعدايعا جانە كوممۋنيكانتتاردىڭ وزدەرىنە، دالىرەك ايتقاندا، ولاردىڭ جاسى مەن الەۋمەتتىك ەرەكشەلىكتەرىنە، سونداي-اق ادرەسات پەن ادرەساتتىڭ جەكە قارىم-قاتىناسىنا بايلانىستى. 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ورىس قوعامىندا قۇندىلىقتار جۇيەسىندە وزگەرىستەر ورىن الىپ، مۇلدە باسقا يدەالدار نازاردا بولدى. ناتيجەسىندە، 80ء-شى جىلدارعا دەيىن كومپليمەنت مۇقيات نازار اۋدارۋدىڭ جانە ارنايى زەرتتەۋدىڭ وبەكتىسى بولمادى. دەگەنمەن، 80-جىلداردىڭ باسىنان باستاپ بۇل سويلەۋ جانرىنا قىزىعۋشىلىق ارتتى. وسى كەزەڭدە كومپليمەنتتى لينگۆوديداكتيكالىق اسپەكتىدە ن.ي. سول كەزدەن باستاپ الدىمەن شەتەل ءتىل ءبىلىمى (ە.چايكا، ر.گەربەرت، ب.ليەۆاندوۆسكا – توماشوزىك، دج.مانەس، ا.پومەرانس، ن.ۆولفسون)، ودان كەيىن قازىرگى ورىستانۋ (ا.گەرمانوۆا، ە.كليۋيەۆ) پايدا بولدى. ، و. يسسەرس) پراگماتيكالىق جاعىنان كومپليمەنتكە قىزىعۋشىلىق تانىتتى. بۇل ءبىزدى قىزىقتىراتىن ريتوريكالىق جانردى بارىنشا جەڭىلدەتۋگە تەندەنسياعا اكەلگەنى انىق. پراگماتيكا شەڭبەرىندە كومپليمەنت كوپتەگەن سويلەۋ تاكتيكاسىنىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرىلادى. ونىڭ ماقساتى – بايلانىس ورناتۋ جانە جاقسى قارىم-قاتىناستى ساقتاۋ [38، 43]. سوڭعى جىلدارى پراكتيكالىق پسيحولوگيا ىسكەرلىك قارىم-قاتىناس ونەرىنە ۇيرەتۋ ماقساتىندا كومپليمەنتكە بەلسەندى تۇردە قىزىعۋشىلىق تانىتا باستادى (ۆ. شەپەل [44، 302]، ۆ. شەينوۆ [45، 1-64]، ا. بوداليەۆ [46، 1]. -320]، ا.بوريسوۆ [47، 1-184]، ت.ب.). ول كومپليمەنتتى قارىم-قاتىناستىڭ قۇپيا رەڭكىن قۇرۋدىڭ، ونىڭ تيىمدىلىگىنە ىقپال ەتەتىن قاجەتتى قۇرامداس بولىگى رەتىندە قاراستىرادى. ەتيكەت ەلەمەنتى رەتىندە كومپليمەنت ونەرىنە قويىلاتىن تالاپتار 20 عاسىردىڭ اياعىندا كۇرت وزگەردى. بۇل رەسەيلىك ءومىر سالتىن امەريكانداندىرۋ تەندەنسياسىمەن جانە، تيىسىنشە، امەريكاندىق يميدج مەن ۇقساستىقتاعى تۇلعاارالىق قاتىناستاردىڭ نورمالارىن قۇرۋمەن تۇسىندىرىلەدى. سوندىقتان قازىرگى ەتيكەتتەر بويىنشا كومپليمەنتتەردى مۇمكىندىگىنشە ءجيى جانە «مەيلى بولسا دا جىلى سوزگە لايىق» اركىمگە ايتۋ ۇسىنىلادى [45، 126]. سويلەۋ ارەكەتى رەتىندە قاراستىرىلاتىن كومپليمەنتتە ءۇش نەگىزگى اسپەكتىنى ءبولىپ كورسەتۋ كەرەك: سويلەۋ ارەكەتى، پسيحولوگيالىق ءوزارا ارەكەت جانە سويلەۋ ارەكەتىنىڭ تىلدىك جۇزەگە اسىرىلۋ ءتاسىلى. سويلەۋ ارەكەتىنىڭ مودەلى سويلەۋ ارەكەتى تەورياسىنىڭ، سويلەۋ ارەكەتى تەورياسىنىڭ جانە سىپايىلىق ۇعىمىنىڭ ەرەجەلەرىن بىرىكتىرەدى. كومپليمەنتتىك مالىمدەمەنى ءبىز لوكۋاسيالىق اكتىنىڭ، يللوكۋسيالىق اكتىنىڭ، پەرلوكۋسيالىق اكتىنىڭ جانە ءسوزدىڭ كۇردەلى بىرلىگى بولىپ تابىلاتىن سويلەۋ ارەكەتىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن ساپالى تۇردە ءارتۇرلى (سويلەۋ جانە سويلەۋ ەمەس) كوممۋنيكاتيۆتى ماقساتتارعا جەتۋدىڭ تىلدىك قۇرالى دەپ تۇسىنەمىز. الەۋمەتتىك ارەكەت. كومپليمەنتتىڭ ينلوكاسيالىق ماقساتتارى: 1) رەپرەزەنتاتيۆتى مازمۇنى ايقىن نەمەسە جاسىرىن وڭ باعالىق پايىمداۋ بولىپ تابىلاتىن سويلەۋشىنىڭ وڭ ينتەنسيونالدىق جاعدايىن ءبىلدىرۋ؛ 2) سويلەۋشىنىڭ ادرەساتتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ نيەتىن/تالپىنۋىن/تىلەگىن ءبىلدىرۋ؛ 3) سويلەۋشىنىڭ ادرەساتقا دەگەن وڭ كوزقاراسىن ءبىلدىرۋ. كومپليمەنتتىڭ يللوكۋسيالىق ارەكەتى سويلەۋشىنىڭ بىلدىرىلگەن ينتەنتتىك كۇيلەرىنىڭ كەڭ اۋقىمىمەن سيپاتتالادى - تەك ماقۇلداۋ مەن تاڭدانۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قۇرمەت، جاناشىرلىق، سۇيىسپەنشىلىك، سۇيىسپەنشىلىك، ءلاززات الۋ، ءلاززات الۋ جانە ت.ب. كومپليمەنتتىڭ يللوكۋسيالىق ارەكەتى ايتىلعان قاساقانا كۇيلەردىڭ ەڭ بولماعاندا بىرەۋى ناقتىعا سايكەس كەلمەگەندە، سونداي-اق ۇسىنىس مازمۇنىن قۇرايتىن وڭ باعالىق پايىمداۋ ناقتى باعاعا سايكەس كەلمەگەندە شىنايى ەمەس بولىپ سانالادى. كومپليمەنتتىڭ پەرلوكۋاسيالىق ماقساتى نەگىزىنەن ادرەساتتا جاعىمدى ەموسيونالدىق رەاكسيا تۋدىرۋ، وعان ءلاززات بەرۋ. كومپليمەنت الۋشىعا اسەر ەتۋ ونىڭ باسقالار مويىنداۋعا جانە باعالاۋعا دەگەن ومىرلىك قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرۋعا نەگىزدەلگەن. پەرلوكۋاسيالىق اسەردىڭ ساپاسى، سايكەسىنشە، قاتەلىك ارەكەتىنىڭ ساتتىلىگى كومپليمەنتتىڭ يلليۋزيالىق ارەكەتىنىڭ وڭ باعالاۋ وبەكتىسى سياقتى اسپەكتىلەرىمەن، كوممۋنيكانتتاردىڭ الەۋمەتتىك رولدىك ستاتۋستارىمەن جانە ونىڭ سيپاتىمەن انىقتالادى. ولاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، كومپليمەنتتىڭ جاسىرىن ارەكەتى جۇزەگە اسىرىلاتىن جاعدايلار. كومپليمەنتتىڭ جالعان ارەكەتتەرى تەك قاساقانا (قاساقانا) عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قاساقانا ەمەس بولۋى مۇمكىن. كومپليمەنتتىڭ قاساقانا ەمەس جالعاندىق ارەكەتتەرى ادرەساتتىڭ مالىمدەمەدەن تۋىنداعان وڭ رەاكسياسى سويلەۋشىنىڭ ماقساتىنا كىرمەيتىن جاعدايلاردا ورىن الادى. كومپليمەنت – الەۋمەتتىك ارەكەتتەر ەكى نەگىزگى كلاسقا بولىنەدى: ەتيكەتتىك جانە اسپاپتىق. بۇل جاعدايدا جىكتەۋ كريتەرييى كومپليمەنتتىڭ الەۋمەتتىك ماقساتىنىڭ سيپاتى بولىپ تابىلادى. بارلىق ەتيكەت كومپليمەنتتەرىنىڭ جالپى الەۋمەتتىك ماقساتى كوممۋنيكانتتار اراسىنداعى انتاگونيستىك ەمەس قارىم-قاتىناستى ساقتاۋ بولسا، ينسترۋمەنتالدى كومپليمەنتتەردىڭ ينۆاريانتتى ماقساتى قارىم-قاتىناس سەرىكتەسىنىڭ مىنەز-قۇلقىن وزگەرتۋ بولىپ تابىلادى. سونىمەن، كومپليمەنت سويلەۋدىڭ الەۋمەتتىك جانە ەموسيونالدى اسەرىن قامتيدى. الەۋمەتتىك سويلەۋ اسەرى - بۇل اقپارات بەرىلمەيتىن، ءبىراق بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك ارەكەتتەر جۇزەگە اسىرىلاتىن قارىم-قاتىناستىڭ ەرەكشە جاعدايى. حابارلامانى جىبەرۋشى كوممۋنيكاتيۆتى ماقساتتى ەمەس، سويلەۋگە اسەر ەتۋدى باسشىلىققا الادى. اڭگىمەلەسۋشىگە كومپليمەنت ايتقان كەزدە، ءبىز، ادەتتە، ونىڭ ءبىر نەمەسە باسقا ەڭبەگى تۋرالى حابارلاۋدى، حاباردار ەتۋدى ماقسات ەتپەيمىز، ءبىراق ءبىز ونى وزىنە تارتۋعا تىرىسامىز، ونىڭ ەڭبەگى مەن قابىلەتىنە تاڭدانىسىمىزدى بىلدىرەمىز. وعان كەز كەلگەن ارەكەتكە بارۋ، ءبىر نارسەگە كەلىسۋ جانە ت.ب. ەموسيونالدى سويلەۋ اسەرى تۇلعاارالىق سۋبەكتيۆتى-ەموسيونالدى قارىم-قاتىناسقا باعىتتالعان. كومپليمەنت الۋشىلاردىڭ نەگىزگى موتيۆ-ماقساتى – قابىلداۋشىلاردىڭ ەموسيونالدىق جاعدايىن جاقسارتۋ. توسىلايشا، كومپليمەنت ءارتۇرلى سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ سيپاتتامالارىن بىرىكتىرەدى. ولار وكىلدەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، ەكسپرەسسيۆتى جانە فاتيكالىق قارىم-قاتىناستى بىرىكتىرە الادى. ءبىراق كومپليمەنتتىڭ جەتەكشى سيپاتى وسى سويلەۋ ارەكەتىنىڭ باعالاۋ سيپاتى بولعاندىقتان، ءبىز ونى قاراستىرامىز ەكسپرەسسيۆتى كاتەگوريالار. كومپليمەنت رەتتەۋشى، يندەكستىك جانە ەموسيونالدى-باعالاۋشى مازمۇندى بىلدىرەتىن اقپاراتسىز سويلەۋ ارەكەتتەرىن بىلدىرەدى [40، 180-183]. زەرتتەۋ ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ءبىز ماقتاۋ / كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتىنىڭ انىقتاماسىن ادرەساتتىڭ ءوز ادرەساتى تۋرالى نەمەسە تۋرالى پىكىرىن (كوبىنەسە وڭ جانە سيرەك پسيەۆدوپوزيتيۆتى) بىلدىرۋگە قىزمەت ەتەتىن جەكە سويلەۋ مالىمدەمەسى رەتىندە قابىلدايمىز. قارىم-قاتىناستىڭ تىكەلەي قاتىسۋشىسى بولىپ تابىلمايتىن جانە ادرەساتتىڭ بەلگىلى ءبىر ماقساتتارعا جەتۋى ءۇشىن اڭگىمەلەسۋشىلەردىڭ تىكەلەي قارىم-قاتىناسى جاعدايىندا ايتىلعان ءۇشىنشى تۇلعا. ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندە ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرىن قولدانۋدىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى مەن ايىرماشىلىقتارىن انىقتاۋ ءۇشىن ءبىز ولاردى سالىستىرۋ/سالىستىرۋ كريتەرييلەرىن انىقتادىق. جاسالعان سالىستىرمالى كريتەرييلەر نەگىزىندە كومپليمەنتتەردىڭ كلاسسيفيكاسياسى جاسالدى، ول سالىستىرمالى تالداۋعا نەگىز بولدى. كومپليمەنت كلاسسيفيكاسياسىنىڭ كريتەرييلەرى كومپليمەنتارلىق ءوزارا ارەكەتتەسۋدە قارىم-قاتىناس ستراتەگياسىن انىقتايتىن سۋبەكت (ادرەستور)، ونىڭ ەرەكشەلىگى قارىم-قاتىناستار جۇيەسىندە - تۇلعاارالىق جانە تۇلعالىق ەمەس كورىنىس تابادى. سونىمەن قاتار تۇلعاارالىق قاتىناس وزىنە دە، ادرەساتقا دا، تىڭداۋشىعا دا، ءۇشىنشى تۇلعالارعا دا باعىتتالۋى مۇمكىن. سايكەسىنشە، كومپليمەنتتىك ءوزارا ارەكەتتەسۋ كەزىندە ادرەساتقا كومپليمەنت، وزىنە دەگەن كومپليمەنت، تىڭداۋشىعا (ياعني، قاتىسقان ءۇشىنشى تۇلعاعا)، قارىم-قاتىناس كەزىندە بولماعان، ءبىراق بار ءۇشىنشى ادامعا كومپليمەنت بولۋگە بولادى. ءسوز الماسۋ سيپاتىنا اسەر ەتەدى، ويتكەنى بۇل تۇلعا سويلەۋشىنىڭ دە، ادرەساتتىڭ دا مۇددەلەرىنىڭ اۋقىمىنا ەنۋى مۇمكىن [48، 1]. جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ نەگىزىندە ماقتاۋ/ماداقتاۋ سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ تيپولوگياسىنىڭ كريتەرييلەرىن انىقتاۋ كەرەك: 1) ءوتىنىشتىڭ كومپليمەنت قابىلداۋشى رەتىندە ارەكەت ەتەتىن كوممۋنيكاتيۆتى كەڭىستىكتەگى ادرەساتقا تىكەلەي باعىتتالۋى؛ 2) ءوتىنىشتىڭ كوممۋنيكاتيۆتى كەڭىستىكتە بولاتىن، كومپليمەنت الۋشى رەتىندە ارەكەت ەتەتىن، ءبىراق ءوزارا ارەكەتتەسۋگە قاتىسۋشى ەمەس ادرەساتقا جاناما باعىتتالۋى؛ 3) ءوتىنىشتىڭ كوممۋنيكاتيۆتى كەڭىستىكتە جوق كومپليمەنتتى ادرەساتقا باعىتتالۋى (بۇل جاعدايدا ادرەسات باسقا سۋبەكتىمەن – كومپليمەنتارلى ەمەس سيپاتتاعى ءوتىنىش ادرەساتىمەن ءوزارا ارەكەتتەسۋگە قاتىسادى)؛ 4) كومپليمەنتتىڭ ادرەساتقا (ەگەر ادرەسات پەن ادرەسات ءبىر تۇلعادا سايكەس كەلسە) باسقا سۋبەكتىمەن (كومپليمەنتسىز سويلەۋ مالىمدەمەسىنىڭ ادرەساتى) ءوزارا ارەكەتتەسۋىندە باعىتى؛ 5) كومپليمەنتتىڭ ءبىر نەمەسە بىرنەشە (ۇجىمدىق) ادرەساتقا باعىتتالۋى؛ 6) كومپليمەنتتىڭ ادرەساتتىڭ ىشكى نەمەسە سىرتقى ەرەكشەلىكتەرىنە باعىتتالۋى؛ 7) كومپليمەنتتىڭ تولىقتىعى نەمەسە تۇتاستىعى؛ 8) كومپليمەنتتىڭ ستيلدەنۋى نەمەسە ستيليزاسيالانباۋى؛ 9) كومپليمەنتتىڭ تەرەڭ جانە ءۇستىرت سەمانتيكاسىنىڭ جۇيەلىلىگى/ۇيلەسپەۋى؛ 10) كومپليمەنت نەمەسە پسيەۆدوكومپليمەنت [48، 2-3]. وسىلايشا، بارلىق كومپليمەنتتەر باعالاۋشى جانە ءجيى ايتىلاتىن ەكسپرەسسيۆتى پايىمداۋلار بولعانىمەن، ولاردىڭ ناقتى سەمانتيكاسى ولاردى جىكتەۋدىڭ ءبىرقاتار كريتەرييلەرىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن بىرگە ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرى ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ ءارتۇرلى سيپاتتامالارىنا سايكەس كەلەتىن بىردەي ەمەس تۇردە جۇزەگە اسىرىلادى. فاكتى ماتەريالدى الدىن الا تالداۋ جانە ورىستار مەن اعىلشىنداردىڭ ۇلتتىق سيپاتى مەن كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلقى تۋرالى تەوريالىق العىشارتتاردى زەرتتەۋ نەگىزىندە ءبىز جوعارىدا اتالعان تيپولوگيالىق كريتەرييلەردى جيناقتاپ، كومپليمەنتتەردىڭ كلاسسيفيكاسياسىن قالىپتاستىردىق، بۇل ونىڭ ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ ماقساتىندا قىزمەت ەتەدى. سويلەۋ ءتۇرى ەكى كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتە ارەكەت ەتەدى. سونىمەن، ماقتاۋ/كومپليمەنت ايتۋ ارەكەتتەرىندە ورىس جانە اعىلشىن ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتارىنىڭ ۇلتتىق-مادەني ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتۋگە بولادى: - كومپليمەنت وبەكتىلەرىندە؛ - ونىڭ ادرەساتتارى مەن ادرەساتتارىندا؛ - كومپليمەنتتى جۇزەگە اسىرۋ تاسىلدەرىمەن؛ - كومپليمەنتتىڭ تىلدىك بەزەندىرۋىندە؛ - كومپليمەنتكە جانە وعان دەگەن رەاكسياعا قاتىستى. اعىلشىن جانە ورىس كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندە قاراستىرىپ وتىرعان سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى مەن ەرەكشە بەلگىلەرىن تالداۋ جانە كومپليمەنتتى جىكتەۋ ءۇشىن وسى ولشەمدەردى نەگىزگە الدىق. كومپليمەنت وبەكتىنىڭ كلاسسيفيكاسياسى كومپليمەنتتە ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرىنە، ونىڭ سىرتقى ءتۇرى مەن كيىمىنە، ونىڭ ىشكى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنە، قابىلەتتەر جانە باسقا دا قاسيەتتەر. ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتىندەگى الەۋەتتى ماقتاۋ مەن ماقتاۋ وبەكتىلەرىنىڭ ءتىزىمى وتە ۇلكەن، ءبىراق، ارينە، كومپليمەنتتىك مالىمدەمەلەردە بىرنەشە نىساندار ءجيى كەزدەسەدى. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز - وسى وبەكتىلەردى انىقتاۋ جانە ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى تۇلعانىڭ سويلەۋ ارەكەتتەرىن بەلگىلى ءبىر ماقتاۋ/كومپليمەنت وبەكتىلەرىمەن قولدانۋ جيىلىگىن انىقتاۋ. كومپليمەنت قازىرگى عىلىمداعى ريتوريكالىق جانر رەتىندە ءبىرقاتار جۇمىستار مەن زەرتتەۋلەرگە ارنالعان. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتىندەگى كومپليمەنتتى زەرتتەۋگە تىكەلەي باعىتتالعان، بۇل ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ ماقساتىنا بارىنشا سايكەس كەلەدى. سوندىقتان ءبىز قوسىمشا مالىمدەمەلەردىڭ وبەكتىلەرىن سيپاتتاۋ ءۇشىن وسى سالاداعى ازىرلەمەلەردى قولدانامىز. ر.سەرەبرياكوۆانىڭ ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى قارىم-قاتىناستاعى ماقتاۋ مەن كومپليمەنتتەردى زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەلەرى ورىستار مەن اعىلشىنداردىڭ باعالاۋشى كوممۋنيكاتيۆتى ساناسىندا قالىپتاسقان ەرەكشەلىكتەر تۋرالى كۋالاندىرادى [49، 1-5]. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى 1-كەستەدە كورسەتىلگەن. كەستە 1 ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندەگى ماقتاۋ/ماداقتاۋ/كومپليمەنتتەردىڭ وبەكتىسىنە بايلانىستى جيىلىگىن تالداۋ. كومپليمەنت ءتۇرى جالپى سانىنان % - بەن سويلەۋ اكتىلەرىن ورىس كوممۋنيكاتيۆتىك مادەنيەتى اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتىك مادەنيەتى ادامنىڭ سىرتقى كەلبەتىن قۇتتىقتاۋ 37% 21% كاسىبيلىكتى نەمەسە بەلگىلى ءبىر قابىلەتتەردى باعالايتىن كومپليمەنتتەر 19% 20% جالپىلاما كومپليمەنتتەر (جەكە تۇلعانى تۇتاستاي سيپاتتايتىن كومپليمەنتتەر) 16% 10% ىشكى، مورالدىق قاسيەتتەردى ماقتاڭىز 10% 24% ينتەللەكتۋالدى قابىلەتتەرگە ماقتاۋ 9% 13% باسقا دا كومپليمەنتتەر (جاسىنا بايلانىستى كومپليمەنتتەر، ەسىمگە كومپليمەنت، ۇيگە، ءۇي جاعدايىنا كومپليمەنت جانە باسقالار) 9% 12% سونىمەن، زەرتتەۋ بارىسىندا ورىس تىلىندەگى كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتە ادامنىڭ سىرتقى كەلبەتىن ماداقتاۋ باسىم بولسا، اعىلشىن تىلىندە كوممۋنيكاتيۆتىك مادەنيەتتە ادامنىڭ ىشكى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن ماداقتاۋ جەتەكشى ورىن الاتىنى انىقتالدى. كومپليمەنتتەردى قولدانۋداعى وسى ۇلتتىق-مادەني ەرەكشەلىكتەردى انىقتايتىن نەگىزگى فاكتورلار، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، سالىستىرىلاتىن تىلدىك مادەنيەتتەردەگى يەرارحيالىق قۇندىلىقتار جۇيەسىنىڭ سايكەس كەلمەۋى جانە ورىس جانە اعىلشىن ەتيكەت مادەنيەتىنىڭ قاعيدالارى مەن نورمالارىنداعى ايىرماشىلىقتار بولىپ تابىلادى. دەگەنمەن، اعىلشىن تىلىندە سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىندا سىرتقى كورىنىستى ماقتاۋعا كوپ كوڭىل بولىنەدى - اعىلشىن مادەنيەتىندەگى كومپليمەنتتەردىڭ بۇل ءتۇرى ەكىنشى ورىندا. ورىس تىلىندە دە، اعىلشىن تىلىندە دە كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتە سىرتقى كەلبەت تۋرالى كومپليمەنت نەگىزىنەن قارىم-قاتىناستىڭ بەيرەسمي جاعدايلاردا قولدانىلاتىنى انىق. ىسكەرلىك قارىم-قاتىناستا اڭگىمەلەسۋشىنىڭ سىرتقى كەلبەتى تۋرالى ماقتاۋ سوزدەردىڭ پايداسى از جانە جاعىمسىز ءدامنىڭ بەلگىسى رەتىندە قاراستىرىلۋى مۇمكىن. كەيبىر اۆتورلار، اتاپ ايتقاندا، س.يلينسكيي، جالپى العاندا «اڭگىمەلەسۋشىنىڭ سىرتقى كەلبەتىنە جانە فيزيكالىق قاسيەتتەرىنە قاتىستى «قالاي ارىقتادىڭىز» نەمەسە «بويىڭىز قانشا» دەگەن سياقتى كومپليمەنتتەردى دورەكى دەپ سانايدى» [50، 5]. وسىعان قاراماستان، جوعارىدا كەلتىرىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەلەرى مەن ءبىز زەرتتەگەن فاكتىلىك ماتەريال ەكى كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتە دە ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتىنىڭ بۇل ءتۇرىن قولدانۋدىڭ ناقتى جوعارى جيىلىگىن كورسەتەدى. مىنە، ورىس جانە اعىلشىن كوركەم ادەبيەتى شىعارمالارىنىڭ ماتىندەرىنەن الىنعان مۇنداي مالىمدەمەلەردىڭ مىسالدارى: «ءسىز ادەمىسىز، سونىمەن قاتار ونىڭ تالعامىندا ...» (سحەمەلينين ك.س. «مەن») «مەن سەن سياقتى سۇيكىمدى ادامداردى ەرەكشە جاقسى كورەمىن» (كۋپرين ا.ي. «شۇڭقىر») «ول قانداي ادەمى، قانداي ەرەكشە سۇلۋ ەدى!» (الەشكين پ. «ورىس تراگەدياسى») “I’ve always wanted to meet you،” she gushes. Then she stands back and says، “You are as pretty as everyone says” (Bushnell C. “Four Blondes”) “In the first place، you’re the most beautiful woman I’ve ever seen…” (Wharton E. “Summer’) “You look very beautiful in red، minx.” (Hern C. “Miss Lacey’s Last Fling”) جوعارىداعى مىسالداردا كومپليمەنت تۋرالى ايتىلعان ادرەساتتىڭ نەمەسە حابارلاماعا قاتىسپايتىن ءۇشىنشى تۇلعانىڭ جالپى كورىنىسى. سىرتقى كورىنىستىڭ جەكە ەلەمەنتتەرىنە، دەنە بولىكتەرىنە قاتىستى كومپليمەنتتەرگە كەلەتىن بولساق، ولار كوبىنەسە ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى قارىم-قاتىناستا قولدانىلادى. ۇقساس كومپليمەنت كوزدى نەمەسە قولدى، بەتتى نەمەسە شاشتى جانە ت.ب. سيپاتتايدى: «قۇدايىم، مەن سەنىڭ كوزدەرىڭنىڭ قانداي ادەمى ەكەنىن بىلمەدىم! - دەدى ول كەنەت. - تەڭىز تۇستەرى »(كوروليەۆا ا.« تەڭىز ءتۇسىنىڭ كوزدەرى ») «بۇل... جاي عانا كوزگە تۇسەتىن كورىنىس. تاڭقالارلىق جاقسى فيگۋرا، ... ادەمى قولدار مەن سۇر كوزدەر جارتى بەت »(و. ديۆوۆ« اعايىندىلار ») «... ادەمى ۆەرا: كاشتان بۇيرالارى، كوك كوزدەر» (گەرسيەۆا ا. «قىزىل سيرەن») “You have really nice eyes، don’t you؟ Misshaped though، but nice” (Ostdick N. “Ronald Jones Loves Me”) “I would tell you how the soft red silk enhances the natural flush of your perfectly sculpted cheeks – cheeks softer than silk، petal-soft…” (Hern C. “Miss Lacey’s Last Fling”) “I would tell you…how the fiery color echoes the tantalizing hints of auburn caught by the candlelight in your glorious hair – thick، luxurious hair…” (Hern C. “Miss Lacey’s Last Fling”) اعىلشىن تىلىندەگى سويلەۋ قارىم-قاتىناسىندا قولدانۋدىڭ ەڭ جيىلىگى بار ادامنىڭ ىشكى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنە ارنالعان كومپليمەنتتەردىڭ ىشىندە ماقتاۋ/ماداقتاۋ سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ باسقا تۇرلەرىمەن سالىستىرعاندا، مەيىرىمدىلىككە جانە باسقا دا ءداستۇرلى ىزگىلىككە ارنالعان كومپليمەنتتەر ەڭ ءونىمدى بولىپ تابىلادى - جومارتتىق، ادالدىق، قاراپايىمدىلىق، باتىلدىق، ءدىندارلىق. “Dear Sally، what I like about you is your beautiful honesty” (Lessing D. “England Versus England”) “You’ve been wonderfully kind to me” (Wharton E. “Summer”) “…they are some of the finest and the kindest human beings on the face of the earth!” (Wharton E. “Summer”) “Yalena is a very brave little girl. It is not easy to be the daughter of a soldier.” (Ringo J.، Evans L. “The Road to Damascus”) “…I could tell you were an honest man. There weren’t so many left.” (Lodge D. “Paradise News”) بۇل رەتتە جوعارىدا اتالعان قاسيەتتەردى اتاپ وتكەن ءجون امبەباپ بولىپ تابىلادى. تيىسىنشە، بۇل جاعدايدا ءبىز بۇل بەلگىلەردى سول نەمەسە باسقا ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتىڭ مونوپوليالىق يەلەنۋى تۋرالى ەمەس، كەرىسىنشە ولاردىڭ كورىنۋ فورمالارىنداعى (كولەڭكەسى، ستيلدەرى جانە ت.ب.) ايىرماشىلىقتارى جانە ولاردى ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىنىڭ باعالاۋى تۋرالى ايتىپ وتىرمىز. تىلدىك تۇلعا. اعىلشىن تىلىندەگى مىسالداردا ادامنىڭ مورالدىق قاسيەتتەرىن – ءداستۇرلى ىزگى قاسيەتتەردى باعالاۋ ناقتى كورسەتىلسە («سەن ادال ادامسىڭ»، «سەن مەيىرىمدىسىڭ»، «ول وتە باتىل»)، ال ورىس تىلىندەگى مالىمدەمەلەردە ماداقتاۋ. جانە ءبىز سيپاتتاعان وسى ارتۇرلىلىكتىڭ كومپليمەنتى قاسيەتتەرى دە باعالانادى، ءبىراق ءارقاشان تىكەلەي اتالمايدى، ءبىراق كومپليمەنت قابىلداۋشىنى باسقا ادامداردان ەرەكشەلەندىرەتىن قاسيەتتەر رەتىندە ورنالاسۋى مۇمكىن. سالىستىرۋ: «ول وتە جاقسى بالا. بايىپتى، مەيىرىمدى، ادال «(مارينينا ا. «كەزدەيسوق») «ماعان تاعى نە ۇنايدى، ماتۆەي، ءسىز كەشتە سانگە ۇمتىلمايسىز، تەك وزىڭىزگە سەنەسىز» (دوسەنكو ۆ. «جىندىنىڭ ادىلدىگى») «نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قىزىق ادام... اڭگىمەلەسۋگە جاعىمدى، وتە مەيىرىمدى» (سۋرەتشى نيكاس سافرونوۆ ن.ءا. نازاربايەۆ تۋرالى) «ءسىز ماعان ۇنايسىز: اقىلدى، ءبىلىمدى، ىسكەرسىز، باسقالار ءۇشىن جولدى كەسىپ وتپەيسىز، ءبىراق وزىڭىزدىكىدەن دە باس تارتپايسىز» (دوسەنكو ۆ. «جىندىنىڭ ادىلدىگى») «ول شارۋالاردان كەم جۇمىس ىستەدى، ول وزىنە دە، ارينە، جاۋعا دا اياۋشىلىقتى بىلمەدى» (ۆەرەسوۆ د. «قارعانىڭ زارى») «سەن كۇشتى قىزسىڭ، ەپتى، وزىڭنەن كورنەكتىسىڭ» (ۆەرەسوۆ د. «قارعانىڭ زارى») كورىپ وتىرعانىڭىزداي، بۇل ورىس مىسالدارىندا مەيىرىمدىلىك، قايسارلىق، باتىلدىق، ەڭبەكقورلىق كورىنىستەرىنىڭ الۋان ءتۇرلى رەڭكتەرى بار. اعىلشىن ءتىلىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتىندە كومپليمەنت ءجيى بولمايدى، بۇل اڭگىمەلەسۋشىنىڭ ورىس تىلىنەن ايىرماشىلىعى، جەتىلگەنىن، جەتىلگەنىن كورسەتەدى: «سەن كۇشتى بولدىڭ، ميكولاي، جەتىلدىڭ»، - دەدى اكە ماقۇلداپ (الەشكين پ. «ورىس تراگەدياسى»). «توليا... قالاي جەتىلدىڭ!.. قانشاما تاپسىرىس!» (بونداريەۆ يۋ. «جاس كومانديرلەر») ورىستاردىڭ ەرلىك، كۇش-قۋات، باتىلدىق كورىنىستەرىنە دەگەن قۇرمەتى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ورىس حالقىنىڭ تاريحي وتكەن جولىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى جانە ءالى كۇنگە دەيىن ماقتاۋعا لايىق دەپ سانالادى. قابىلەت پەن كاسىبيلىكتى باعالايتىن كومپليمەنتتەردىڭ قاتارىندا اعىلشىن تىلىندەگى قارىم-قاتىناستا قولدانۋ ەرەكشەلىگى بويىنشا ءۇشىنشى ورىندى الاتىن ادامنىڭ ەڭ كوپ تاراعان كومپليمەنتى جۇمىستاعى جوعارى قۇزىرەتتىلىك بولىپ تابىلادى: “He favors me with an expression that I define as smug satisfaction. “You’re very thorough، Bolo. Yes، indeed، you’re doing a very commendable job. Keep up the good work.” (Ringo J.، Evans L. “The Road to Damascus”) “…they’ve done a beautiful job on the restoration.” (Lodge D. “Paradise News”) “That’s very commendable of you، my dear. Such initiative and patriotism! I’m sure the girls…will be delighted to hear that you’re doing your part to rebuild our lovely world.” (Ringo J.، Evans L. “The Road to Damascus”). ونىڭ ۇستىنە، سوڭعى مىسال س.مادارياگا بريتاندىقتار اراسىندا ايتقان «الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتىڭ» جوعارى سەزىمىن كورسەتەدى [35، 21]. بۇل ماقساتتى باعىتتىڭ اعىلشىن تىلىندەگى كومپليمەنتتەرى كەڭەيتىلدى، ياعني. گرامماتيكالىق جاعىنان اياقتالعان سويلەمدەر قولدانىلادى. سويلەۋشى ءوز ويىن مۇمكىندىگىنشە ءدال جەتكىزۋگە تىرىسادى، مۇنى ىستەۋ قيىن، ءوزىن قىسقا، دىرىلدەگەن تىركەستەرمەن شەكتەيدى. بۇل، ەڭ الدىمەن، وسى سويلەۋ اكتىلەرى قولدانىلاتىن قارىم-قاتىناس سالاسىنا بايلانىستى. جاقسى ورىندالعان جۇمىس، جاقسى ورىندالعان مىندەت ءۇشىن ماقتاۋ كوبىنەسە باسشىلارمەن، ارىپتەستەرمەن نەمەسە سەرىكتەستەرمەن اڭگىمەلەسۋدە قابىلدانادى، ياعني. رەسمي ىسكەرلىك كوممۋنيكاسيادا [51، 2]. اڭگىمەلەسۋشىنىڭ باعالاناتىن ارەكەتتەرى كوبىنەسە كۇردەلى، سوندىقتان سويلەۋشى ولاردى سيپاتتامايدى، ءبىراق ولاردى «to do» جانە «to make» ەتىستىكتەرىمەن اۋىستىرادى: «ءسىزدىڭ ىستەگەندەرىڭىزدى ءبىز وتە باعالايمىز»، - دەدىم مەن كەمپىرگە. (مۋدي ا. «ميسسيسيپيدەگى جاسقا تولۋى») «ماعان جانە اناما جاساعان بارلىق ىستەرىڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت» (الكوتت ل. «قىزدارعا ارنالعان گيرليانديا») ورىس تىلىندەگى قارىم-قاتىناستا ادامنىڭ قابىلەتتەرى مەن كاسىبيلىگىنە ماقتاۋلار ازىراق كەزدەسەدى، ويتكەنى زەرتتەۋ ناتيجەلەرى كورسەتكەندەي: «تاماشا نارسە، جارايسىڭ!» – نۋگا ءوزىنىڭ قاۋىپسىزدىك باستىعىن ماقتادى» (دوسەنكو ۆ. «جىندىنىڭ ادىلدىگى») «ال، مەندە مۇنى شەشە الاتىن سەنەن جاقسى ادام جوق!» (دوسەنكو ۆ. «جىندىنىڭ ادىلدىگى») «ءسىز ءبىز ويلاعاننان دا كاسىبيسىز» (دوسەنكو ۆ. «جىندىنىڭ ادىلدىگى») بۇل مىسالدار، بۇرىن اتاپ وتكەنىمىزدەي، رەسەيلىكتەردىڭ ادالدىق پەن جاۋاپكەرشىلىكتى بارىنەن دە جوعارى باعالايتىنىن راستايدى. اعىلشىن تىلىندەگى كوممۋنيكاسيادا بايقالاتىنداي باستاماشىلىق پەن تاۋەلسىزدىك ەمەس، ءوز مىندەتتەرىن ورىنداۋ. بالكىم، بۇل شىنىندا دا ورىس ءتىلدى تۇلعاسىنىڭ ەڭبەكقورلىق پەن كاسىبيلىكتى ءتۇسىنۋى شىعار. اعىلشىن تىلىنە قاراعاندا، ورىس تىلىندەگى كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتە ادامنىڭ ينتەللەكتۋالدىق قابىلەتتەرىن ماداقتاۋ ءجيى قولدانىلادى. ەكى مادەنيەتتەگى دە وسى تۇردەگى سويلەۋ ارەكەتتەرى كومپليمەنت الۋشىنىڭ جالپى ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىن دە، ونىڭ اقىل-وي قابىلەتتەرىنىڭ جەكە نيۋانستارىن دا - لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن، دانالىعىن، اناليتيكالىق ويلاۋىن جانە ت.ب. سيپاتتاي الادى: «تۋسەنكا، ... سەن وتە اقىلدى جانە دامىعان قىزسىڭ ...» (مارينينا ا. «ءبىلۋشى») «ارينە، ءسىز ەرەكشە ادامسىز. ءسىزدىڭ ءبىلىمىڭىز كەڭ، ال ادەتتەن تىس تۇجىرىمداردى تابۋ ونەرى تاڭقالارلىق »(روسوحوۆاسكيي I. «كوماندير») «جارايسىڭ، ۇشقاندا قۋىپ الدىڭ!» (دوسەنكو ۆ. «جىندىنىڭ ادىلدىگى») “You’re so intelligent” (Updike J. “Couples”) “She’s a very intelligent child، and has a nice little manner of her own” (Alcott L. “Eight Cousins”) “You’re pretty wise، aren’t you؟” (Updike J. “Couples”) “Dammit، Maewest، you’re so…logical” (Peck R. “Anonymously yours”) ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندە جالپى تۇلعانى سيپاتتايتىن جالپىلاما كومپليمەنت دەپ اتالاتىن جالپى باعالاۋ ءجيى قولدانىلادى. سونىمەن قاتار، زەرتتەۋ ناتيجەلەرى اعىلشىن تىلىندەگى سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىندا كومپليمەنتتىڭ باسقا تۇرلەرىمەن سالىستىرعاندا ولاردى قولدانۋ جيىلىگىن كورسەتەدى: «ءسىز وتە ەرەكشە قىزسىز»، - دەدى بىكوۆ. «وكىنىشتىسى، مەن ۇيلەنەيىن دەپ جاتقاندا سەنىڭ قاسىڭدا بولماعانىڭ» (پلاتوۆا ۆ. «بىلتىراڭقى شايقاستار») «تانيۋحا – ايەل، ناعىز ايەل... عاجايىپ ايەل» (كوماروۆ ا. «زەبرا») «Bella is a capital girl، and one can’t help loving her” (Barnard A.M. Behind a Mask or a Woman’s Power) “She is a remarkable girl” (Updike J. “Couples”) “Do you have any idea how remarkable you are، dear lady؟” (Ringo J.، Evans L. “The Road to Damascus”) ادامنىڭ سىرتقى كەلبەتىنە، ىشكى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنە، كاسىپقويلىعىنا جانە ينتەللەكتۋالدىق قابىلەتتەرىنە جانە جالپى باعالاۋ كومپليمەنتتەرىنە قاراعاندا جاسىنا بايلانىستى كومپليمەنت، ارينە، ەكى مادەنيەتتە دە الدەقايدا سيرەك قولدانىلادى. كومپليمەنتتەردىڭ بۇل ءتۇرىن قاراستىرۋ اعىلشىننىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتىندە اڭگىمەلەسۋشىنىڭ سىرتقى كەلبەتى وزگەرمەگەنى نەمەسە اڭگىمەلەسۋشىنىڭ كارى بولىپ كورىنبەيتىنى ءجيى اتاپ وتىلەتىنىن كورسەتەدى، ال ورىس تىلىندە جاستى تومەندەتەتىن كومپليمەنت نەگىزىنەن قولدانىلادى: «قىزىم مەنى كورگەندە قولىن لاقتىرىپ جىبەردى: «سەن ون جاسقا كىشىسىڭ! (كراۆسوۆا ا. «فوتوسەسسيا») «شاشىڭىز كەرەمەت!.. شاشىڭىز ءسىزدى جاسارتادى» (ۆيلمونت ە. «ءۇش جارتى راقىمدىلىق، نەمەسە مىڭجىلدىقتىڭ سوڭىنداعى كىشكەنە ماحاببات») «ول ... جاس جانە ادەمى بولدى، ءتىپتى تەرىسى ... قىزعىلت ءتۇستى» (ۆيلمونت ە. «ءۇش جارتى گرەيس، نەمەسە مىڭجىلدىقتىڭ اياعىندا كىشكەنتاي ماحاببات») «ەسكى دوس قىز ءۇشىن ءسىز كەرەمەت كورىنەسىز! سىزگە جاسىڭىزدى بەرۋگە بولمايدى ... »(ۆيلمونت ە.« قاراپايىم تۇلعانىڭ شامادان تىس قوزۋى ») “It’s a wonder she isn’t wrinkled and gray…” (Alcott L. “Little Men”) - My hair is getting gray! – He raised a hand and took off his hat. - A little، - she sad. - But you are not old (Curwood J.O. “The Courage”) ادرەساتتىڭ وتباسى مۇشەلەرى مەن تۋىستارىنا ماقتاۋ سوزدەرى جوعارىدا اتالعان زەرتتەۋ اياسىندا قاراستىرىلماعانىنا قاراماستان، كومپليمەنتتىڭ بۇل ءتۇرى اعىلشىن ءتىلىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتىنىڭ كورنەكتى بەلگىسى بولىپ تابىلادى. بۇل پاندىك باعىتتى ماداقتاۋدى تۋىستارى، دوستارى نەمەسە جاقسى تانىستارى ايتادى. ادرەساتتىڭ تۋىستارىنىڭ كەڭ اۋقىمى ادرەسات بولا الادى، دەگەنمەن ادرەساتتىڭ بالالارىنىڭ كەلبەتىن جانە ونىڭ اتا-اناسىنىڭ قادىر-قاسيەتىن باعالايتىن كومپليمەنت باسىم: “Your mother is so…charming،” Hubert said the first time he met her.” (Bushnell C. “Four Blondes”) “Your aunt Ursula was a sweetie. I really got to like her in the few weeks we had to get acquainted… She had a great sense of humor، didn’t she؟” (Lodge D. “Paradise News”) “I like old Morrow’s mother. She was all right… She had a lot of charm.” (Salinger J.D. “The Catcher in the Rye”) “If I had a daughter like yours، …I should be a very proud and happy woman.” (Alcott L. “Eight Cousins”) “I envy you the pride and happiness of having such a daughter،” – answered old Mac، unexpectedly betraying the paternal sort of tenderness men seldom feel for their sons.” (Alcott L. “Rose in Bloom”) سونىمەن، فاكتىلىك ماتەريالدى تالداۋ بارىسىندا ماقتاۋ/كومپليمەنتتىڭ سويلەۋ ارەكەتتەرى ادرەساتتىڭ (كومپليمەنت سۋبەكتىسى)، ادرەساتتىڭ نەمەسە جوق ءۇشىنشى تۇلعانىڭ بەينەلەرىن قامتيتىن كادرعا نەگىزدەلگەنى انىق بولادى. كوممۋنيكاتيۆتى كەڭىستىك، سونىمەن قاتار كومپليمەنتتىڭ سۋبەكتىسى (وبەكتىسى). جالپى العاندا، ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ وبەكتىلەرىنىڭ ءتىزىمى وتە الۋان ءتۇرلى، ءبىراق وسى سالادا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىنە ەڭ ءتان كومپليمەنتتەردىڭ وبەكتىلىك باعدارىن ءبولىپ كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءبىز ورىستار مەن اعىلشىنداردىڭ كوممۋنيكاتيۆتى ساناسىنداعى باعالاۋشىلىقتىڭ ءارتۇرلى كورىنىستەرى تۋرالى جانە ەكى كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەگى كومپليمەنتتىڭ فوكۋسىنداعى ايىرماشىلىقتار تۋرالى قورىتىندى جاساۋعا بولادى. قارىم-قاتىناستا ورىستار نەگىزىنەن سىرتقى فاكتورلارعا نازار اۋدارادى، بۇل ورىس كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتىندە ادامنىڭ سىرتقى كەلبەتىن ماقتاۋ، جاقسى ورىندالعان جۇمىس ءۇشىن ماقتاۋ ونىمدىلىگىن راستايدى. بريتاندىقتار ءۇشىن ىشكى فاكتورلار ۇلكەن ءرول اتقارادى، بۇل ادامنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى مەن ينتەللەكتۋالدىق قابىلەتتەرىنە ارنالعان كومپليمەنتتەردى ءجيى قولدانۋدا كورىنەدى. كومپليمەنتتەردى الۋشىلار مەن الۋشىلار بويىنشا جىكتەۋ ماقتاۋ/كومپليمەنت ايتۋ ارەكەتتەرى دە كومپليمەنت قابىلداۋشىلارىنا (سۋبەكتىلەرىنە) قاراي جىكتەلەدى. بۇل جىكتەۋ كريتەرييىن كەيبىر زەرتتەۋشىلەر كومپليمەنت ۆەكتورى دەپ اتايدى [48، 4]. كومپليمەنت ۆەكتورىنا سايكەس ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتىنىڭ كەلەسى تۇرلەرىن اجىراتۋعا بولادى: 1) ديرەكتيۆالىق كومپليمەنت؛ 2) رەفلەكسيالىق كومپليمەنت؛ 3) تىڭداۋشىعا كومپليمەنت ايتۋ؛ 4) ءۇشىنشى تۇلعا جوق كەزدە وعان ماقتاۋ. ديرەكتيۆالىق كومپليمەنت – ءبىر مەزگىلدە ەكى فۋنكسيانى – كوممۋنيكاتيۆتى سۋبەكت جانە كومپليمەنت الۋشىنى اتقاراتىن اڭگىمەلەسۋشى-كوممۋنيكاتورعا كومپليمەنت: «ال سەن بايقاعىشسىڭ. مەن ءسىزدى باعالاماعان سياقتىمىن »(پلاتوۆا ۆ. «لەديبۋگتاردىڭ شايقاسى») «تىڭدا، ۆاسيا، سەن شىنىمەن دە دانىشپانسىڭ! - دەدى ميشكا موناحوۆتى ماقۇلداي وتىرىپ، ونىڭ ءالسىز يىعىنان سيپادى »(دوسەنكو ۆ.«جىندىنىڭ ادىلدىگى») “Very well done، child؛ I see you have not lost the use of your limbs though you are in your teens.” (Alcott L. “Eight Cousins”) “You really do read unusually well، and I’m very glad for it، for it is a rare accomplishment، and one I value highly.” (Alcott L. “Eight Cousins”) رەفلەكسيالىق كومپليمەنت - بۇل سىرتقى نەمەسە ىشكى سويلەۋ تۇرىندە ءوزىن-وزى ماقتاۋ: «... مەنىڭ قانداي ءبىرتۇرلى ەكەنىمدى، تۇسىنىكسىز ەكەنىمدى، ءبىراق قانداي باتىل جىگىت ەكەنىمدى كورەسىڭ! مەن بارلاۋدا قىزمەت ەتكەنىمدى ءبىل» (بونداريەۆ يۋ. «كومانديرلەردىڭ جاسى») «مەندە سۇيكىمدىلىك بار... سوندا مەن سياقتى ادامداردى ۇناتاسىڭ با؟ (بونداريەۆ يۋ. «جاس كومانديرلەر») “…but every man we know، compared to me، is a clunk. Really. I’m not conceited، but that’s a fact.” (Updike J. “Couples”) “I’m probably the best at cleaning،” he said. I’m probably one of the cleanest people you’ve ever met in your life.” (Lodge D. «Paradise news”) دەگەنمەن، مۇنداي سويلەۋ ارەكەتتەرىندە ءوزىن-وزى ماقتاۋ، كوممۋنيكاتيۆتى ماكسيمۋمدار نەمەسە سويلەۋ پوستۋلاتتارى، اتاپ ايتقاندا، قاراپايىمدىلىق، ساندىق جانە ادەپتىلىك پرينسيپتەرى بۇزىلاتىنىن ءارقاشان ەستە ۇستاعان ءجون [52، 6]. تىڭداۋشىعا كومپليمەنت تۋرالى ايتقاندا، ءبىز كومپليمەنتتىڭ پسيەۆدو-ادرەسيتىن ايتامىز. بۇل شىن مانىندە وعان ەمەس، سويلەسۋ كەزىندە قاتىسقان ءۇشىنشى ادامعا ارنالعان كومپليمەنت الۋشى رەتىندە ارەكەت ەتەتىن ادام - ت.ب. بۇل جاعدايدا ءبىز ءوتىنىشتى الۋشى مەن ادرەسات اراسىنداعى سايكەسسىزدىك تۋرالى ايتىپ وتىرمىز: «مارۋسيا شىنىمەن سيقىرشى» (ءبىر قىزدىڭ الدىندا ايتىلعان) (ۆيلمونت ە. «ءپريميتيۆتى تۇلعانىڭ شامادان تىس قوزۋى») «نەللي - كەرەمەت سۇلۋ قىز!» (قىزدىڭ قاتىسۋىمەن ايتتى) (ۆيلمونت ە. «ءپريميتيۆتى تۇلعانىڭ شامادان تىس قوزۋى») “She is the kindest lady in the world!” (سكازانو ۆ پريسۋتستۆيي جەنششينى) (Alcott L. “A Garland for Girls”) “Ruth sings awfully well.” (سكازانو ۆ پريسۋتستۆيي جەنششينى) (Alcott L. “A Garland for Girls”) كومپليمەنت ول بولماعان كەزدە ءۇشىنشى تۇلعاعا ايتىلۋى مۇمكىن: «ول وتە جاقسى بالا. بايىپتى، مەيىرىمدى، ادال» (مارينينا «كەزدەيسوقتىق») «نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قىزىق ادام... اڭگىمەلەسۋگە جاعىمدى، وتە مەيىرىمدى» (سۋرەتشى نيكاس سافرونوۆ ن.ءا. نازاربايەۆ تۋرالى) “She is a nice girl، and I’m much interested in her.” (Alcott L. “A Garland for Girls”) “She is just what you need، - sensible and kind، intelligent and capable؛ not ashamed to do anything for you، and able to teach you a great deal in a pleasant way.” (Alcott L. “A Garland for Girls”) سويلەۋ ارەكەتتەرىندە سينگۋليارلىق/كوپتىك كريتەرييى نەگىزىندە زەرتتەۋشىلەر ادرەساتتىڭ ءۇش ءتۇرىن اجىراتادى: دارا، ۇجىمدىق جانە جاپپاي. ماقتاۋ/كومپليمەنت ايتۋ ارەكەتتەرىندە ادرەساتتاردىڭ اتالعان تۇرلەرىنىڭ بارلىعى جۇزەگە اسا بەرمەيدى [53، 55]. تىكەلەي بايلانىس جاعدايىندا جالعىز ادرەسات ءجيى كەزدەسەدى: «دينكا، سەنىڭ سىرتقى تۇرىڭدە ارتىق ەشتەڭە جوق، بۇل تاڭ قالدىرۋعا تۇرارلىق!» (ۆيلمونت ە. «ءپريميتيۆتى تۇلعانىڭ شامادان تىس قوزۋى») «جارايسىڭ، ۇشقاندا قۋىپ الدىڭ!» (دوسەنكو ۆ. «جىندىنىڭ ادىلدىگى») “Very well done، child؛ I see you have not lost the use of your limbs though you are in your teens.” (Alcott L. “Eight Cousins”) “You look quite wash out… How nice you smell!” (جەنا – مۋجۋ) (Wharton E. “Summer”) ۇجىمدىق ادرەسات تىكەلەي بايلانىستا دا مۇمكىن: «بالالار، جارايسىڭدار، تەز ىستەدىڭدەر!» (دونسوۆا د. «التىن بالىقتان شىققان قۇلاق») «سىزدە وسىنداي كەرەمەت ءۇي بار ... مەن ءارقاشان مۇنداي نارسەنى ارماندايتىنمىن»، - دەدىم مەن ماليكا كۇلدى »(دونسوۆا د. «التىن بالىق قۇلاعى») “How splendid you are! It does my heart good to see my handsome sisters in their best array.” (Alcott L. “A Modern Cinderella”) “…they are some of the finest and the kindest human beings on the face of the earth!” (Wharton E. “Summer”) بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تۋرالى ايتقاندا بۇقارالىق ادرەسات تۇسىنىلەدى. ماقتاۋدى جاپپاي ادرەساتقا بۇرۋ مۇمكىن ەمەس. وسىلايشا، سينگۋليارلىق/كوپتىك كريتەرييىنە نەگىزدەلگەن ءبىز الۋشىلار ءۇشىن كومپليمەنتتىڭ كەلەسى تۇرلەرىن انىقتادىق: 1) ءبىر ادرەساتقا كومپليمەنت؛ 2) ۇجىمدىق ادرەساتقا كومپليمەنت. كومپليمەنتتەردى الۋشىلار مەن الۋشىلار تۋرالى ايتقاندا، ارينە، تۇلعا ارالىق كومپليمەنتتىك قارىم-قاتىناستا گەندەرلىك-رولدىك مىنەز-قۇلىق ماسەلەسىن قاراستىرۋ قاجەت. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، ايەل مىنەز-قۇلىق پاراديگماسى ەرلەردىڭ مىنەز-قۇلىق پاراديگماسىنا ديامەترالدى تۇردە قارسى تۇرۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى تۇردە قالىپتاسپاعان [54، 5]. دەگەنمەن، ايەل مىنەز-قۇلىق پاراديگماسىنداعى ارالاس، امبەباپ جانە ەركەكتىك سيپاتتارمەن قاتار ءارتۇرلى زەرتتەۋشىلەر بەيديرەكتيۆتىلىك سياقتى ازدى-كوپتى وڭ شىن ايەلدىك قاسيەتتەر مەن قاسيەتتەردى اجىراتادى؛ وي مەن سەزىمنىڭ ديففۋزياسى؛ تابيعاتقا جاقىندىق؛ باسقا ادامداردىڭ پىكىرىنە جوعارى بەيىمدەلۋ؛ ەلىكتەۋ جانە كوبەيتۋ قابىلەتى جوعارى؛ قابىلداۋ قابىلەتى؛ سەنىمدىلىك؛ سىرتقى الەممەن رۋحاني بىرلىك؛ (ەرلەر) نازارىنىڭ ورتالىعىندا بولۋعا ۇمتىلۋ؛ كومپليمەنتتىڭ وبەكتىسى بولۋعا ۇمتىلۋ؛ پراگماتيزم؛ توزىمدىلىك؛ نازىكتىك؛ جۇمباق؛ قۇمارلىق؛ دۇنيەلىك ساقتىق؛ پراكتيكالىق [54، 6]. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، بۇل ەرەكشەلىكتەر ايەلدەردىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلقىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن الدىن الا انىقتايدى. سايكەسىنشە، ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ كومپليمەنتتەرىنىڭ ايقىن قاراما-قايشىلىقتارى بولۋى ىقتيمالدىعى سوسيولينگۆيستەر بۇرىننان مويىندالعان تەوريالىق ۇستانىممەن تۇسىندىرىلەدى، كوممۋنيكاتيۆتى جاعدايلاردا ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ ارەكەتى ءارتۇرلى [55، 118]. ايەلدەر وزدەرىنە ايتىلعان كومپليمەنتتەردى قوعام قابىلداعان رولدىك مىنەز-قۇلىقتى ماقۇلداۋدىڭ نەمەسە ىنتالاندىرۋدىڭ اۋىزشا قۇرالى رەتىندە قابىلدايدى. ورىس جانە اعىلشىن قوعامىنداعى ءالسىز جىنىستىڭ وكىلدەرى ءارتۇرلى زەرگەرلىك بۇيىمدارعا، ادەمى كيىمدەرگە، ءساندى شاشتارعا قىزىعۋشىلىق تانىتادى دەپ كۇتىلۋدە، سونداي-اق وتباسىلىق ىستەرگە جانە بالالاردى تاربيەلەۋگە انىق، ايقىن قىزىعۋشىلىق تانىتادى. ايەلدىڭ تارتىمدى كورىنۋى، ادەمى كويلەكتەر مەن اشەكەيلەر كيۋى الەۋمەتتىك تۇرعىدان انىقتالعان ءرولدى ورىنداۋدى بىلدىرەدى جانە سپەكتاكل رەتىندە قاراستىرىلادى. ەر ادامدار، كەرىسىنشە، كومپليمەنتتەردى ادرەساتقا دەگەن ىنتىماقتى، دوستىقتى ءبىلدىرۋدىڭ ەڭ جاقسى سويلەۋ قۇرالى دەپ سانامايدى، سوندىقتان ولار كومپليمەنتتەردى ەتيكەت ەرەجەلەرىمەن نەمەسە الەۋمەتتىك سىپايىلىقپەن قولدانۋ جاعدايلارىندا ءجيى اۋىزشا ايتادى. باتىس قوعامدارىندا كىم كىمدى (ەر-ايەلگە، ايەل-ەركەككە نەمەسە ءبىر جىنىستىڭ وكىلدەرى بىر-بىرىمەن سويلەسكەندە) ءجيى ماقتايدى دەگەن ماسەلە ءبىرقاتار لينگۆيستيكالىق ەڭبەكتەردە الدەقاشان شەشىمىن تاپقان. ن.ۆولفسوننىڭ ايتۋىنشا، دج.مەينس، دج.حولمس جانە د.ف. قوڭىر، كومپليمەنتتەردى ءجيى الۋشىلار دا، الۋشىلار دا ايەلدەر ورىندايدى. بۇل رەتتە ايەلدەردىڭ ايەلدەردى ماقتاۋى ءجيى كەزدەسەدى، ودان كەيىن ايەلدەردىڭ ەرلەرگە، ەرلەردىڭ ايەلدەرگە دەگەن ماقتاۋى كەلەدى. ەرلەردىڭ ەرلەرگە دەگەن ماقتاۋلارى ەڭ از [55، 119]. ورىس جانە اعىلشىن لينگۆومادەنيەتىندەگى ايەلدەردىڭ كومپليمەنتتەرىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك تاكتيكاسى مالىمدەمەلەر تاقىرىبىن تاڭداۋ دەڭگەيىندە دە، تىلدىك بىرلىكتەردى تاڭداۋ دەڭگەيىندە دە كورىنەدى. تازا ايەلدەرگە ارنالعان كومپليمەنت ءۇشىن ايەلدەر رەسيپيەنتتەرىنىڭ تۋىستارىنا (ولاردىڭ بالالارىن قوسپاعاندا)، ولاردىڭ مىنەزى مەن دەنساۋلىعىنا قاتىستى تاقىرىپتارعا سيرەك سىلتەمە ءتان. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ايەلدەر اڭگىمەلەسۋشىنىڭ مىنەزى مەن دەنساۋلىعىنا وڭ ەتيكەتتىك باعا بەرۋدەن اۋلاق بولادى، ويتكەنى مۇنداي مالىمدەمەلەردى قابىلداۋشى ايەلدەر ادەكۆاتتى تۇردە قابىلداماۋى مۇمكىن (جاقسىلاۋ، يرونيا نەمەسە ءتىپتى قورلاۋ رەتىندە). ال ايەل ادرەساتتاردىڭ ەستىگەنىنىڭ ماعىناسىن قاتە ءتۇسىندىرۋى ايەل ادرەسانتتار ءۇشىن كۇتپەگەن ناتيجەلەرگە اكەلۋى مۇمكىن، وندا ادرەساتتاردىڭ كوممۋنيكاتيۆتى ستراتەگياسى جۇزەگە اسپايدى، ولاردىڭ كوممۋنيكاتيۆتى ماقساتى ورىندالمايدى. جالپى العاندا، كومپليمەنتتەردى قابىلداۋشىلاردىڭ جانە ايەل الۋشىلاردىڭ، اتاپ ايتقاندا، ايتىلعان ءسوزدىڭ ماعىناسىن، سايكەسىنشە، ورىس جانە اعىلشىن قوعامىنداعى ادرەساتتاردىڭ نيەتتەرىن بارابار دەكودتاۋ ماسەلەسى وتە وتكىر. سوسيولينگۆيستەر ماقتاۋ ەتيكەتتەرىن ۆەرباليزاسيالاۋ ساتىندە كومپليمەنت ادرەساتتارى ءوزىن جايسىز سەزىنۋ، ءوزىن-وزى قورعاۋ قاجەتتىلىگىن سەزىنۋ جانە ەڭ باستىسى كومپليمەنتكە قالاي دۇرىس جاۋاپ بەرۋ كەرەكتىگىن بىلمەۋ جاعدايلارىنىڭ جوعارى ىقتيمالدىعى مەن ناقتى جيىلىگىن اتاپ وتەدى [55، 119]. ايەلدەردىڭ رەسيپيەنتتەردىڭ بالالارىنىڭ مەكتەپتەگى جەتىستىگى، ولاردىڭ دارىندىلىعى جانە باسقا دا ىزگى قاسيەتتەرى تۋرالى ماقتاۋى انالىق شەبەرلىك پەن ايەل رەسيپيەنتتەردىڭ ىزگى قاسيەتتەرىن مويىنداۋدى بىلدىرەدى، بۇل اڭگىمەلەسۋشىلەرمەن ىنتىماقتى قۇرۋ نەمەسە نىعايتۋ نيەتىنىڭ تىكەلەي كورىنىسى: «بۇل سىزگە جاقسى - ولەجكا سىزبەن جاقسى وقيدى. سۋرەت سالادى، حوككەيگە قۇمار – بالا ەمەس، التىن! (دونسوۆا د. «التىن بالىقتان شىققان قۇلاق») «نينوچكا، ... سەنىڭ ... بالاڭ بار، قانداي تاماشا قىز، قانداي سۇلۋ، انانىڭ تۇكىرگەن بەينەسى» (مارينينا ا. «ءبىلۋشى») “They say Bernard is a best student. My congratulations، Ursula! I always knew you were a perfect mother” (Lodge D. “Paradise News”) “Your daughter has a gift for singing، misses Albot. Besides، she’s a very good dancer” (Lodge D. “Paradise News”) ايەلدەر رەسيپيەنتتەرىنىڭ سىرتقى كەلبەتىنە، جەكە زاتتارىنا (كيىم-كەشەك، پاتەر)، تۇرمىستىق (نەگىزىنەن اسپازدىق) جانە كاسىبي قابىلەتتەرىنە باعىتتالعان كومپليمەنتتەردىڭ سانى الدەقايدا كوپ [55، 122]: «سىزدە وسىنداي كەرەمەت ءۇي بار ... مەن ءارقاشان مۇنداي نارسەنى ارماندايتىنمىن»، - دەدىم مەن ماليكا كۇلدى »(دونسوۆا د. «التىن بالىق قۇلاعى») «و، اناشىم، قانداي ادەمى بلۋزكا! بىلەسىز بە، ىلگىشتە مەن ونى باعالامادىم ... «(ۆيلمونت ە. «ءوپتيميستتىڭ ساياحاتى نەمەسە بارلىق ايەلدەر اقىماق») “I like your dress. I think it’s adorable” (Collins D. “Lady Boss”) “Oh، me، what a sweet toilet table!” (Alcott L. “Eight Cousins”) “I do believe you have a gift for cooking، you take it so cleverly.” (Alcott L. “Little Men”) ادرەسانت-ايەلدەر كومپليمەنتتەردى تاڭدايدى، ەڭ الدىمەن، اڭگىمەلەسۋشىلەردىڭ ەكەۋى دە كوزبەن قابىلدايتىن جانە سونىمەن بىرگە ادرەساتتاردىڭ جەكە تالعامىنىڭ ماتەريالدىق كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن وبەكتىلەردى تاڭدايدى. ايەلدەر ءوتىنىش بەرۋشىلەر سىرتقى كەلبەتىنە قاتىستى كومپليمەنتتەردى ادرەساتپەن اۋىزشا اۋىزشا ىنتىماقتى ءبىلدىرۋ رەتىندە عانا تۇسىندىرۋگە بولادى دەگەن ۇستانىمنان شىعادى. بۇل ورىسشا دا، اعىلشىنشا دا سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىنا ءتان. جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالدارداعى ايەلدىڭ كوممۋنيكاتيۆتى تاكتيكاسى كومپليمەنت وبەكتىسىن تاڭداۋ ساتىسىندا كورىنەدى. ادرەساتتىڭ نىسان رەتىندە اڭگىمەلەسۋشىنىڭ بلۋزكاسىن/كويلەگىن تاڭداۋى ونىڭ جوعارى كوممۋنيكاتيۆتى قۇزىرەتتىلىگىن كورسەتەدى. بەلگىلى بولعانداي، ورىس ءتىلىنىڭ دە، اعىلشىننىڭ دا لينگۆومادەنيەتىندە ءوتىنىشتى ادرەسات ەكى جاقتىڭ دا وڭ باعالاعان جانە ادرەسات ءۇشىن ۇلكەن قۇندىلىعى بار نارسەمەن بايلانىستىراتىن بولسا، اشىق ماقتاۋ رەتىندە ەمەس، كومپليمەنت رەتىندە ءتۇسىنۋى مۇمكىن. جوعارىدا ايتىلعان كونتەكسكە ۇقساس ادرەساتتىڭ شىنايىلىق دارەجەسىن انىقتاۋ وتە قيىن بولۋى مۇمكىن. سوعان قاراماستان، ءبىز بۇل كومپليمەنتتەردى شىن جۇرەكتەن جاسالعان كومپليمەنتتەردى وتباسىلىق نەمەسە جاقىن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولاتىن جانە بىر-بىرىنە مورالدىق نەمەسە ماتەريالدىق جاعىنان تاۋەلدى ەمەس قارىم-قاتىناس جاساۋ ءۇشىن كوبىرەك ءتان دەگەن ۇستانىمعا سۇيەنە وتىرىپ، شىن جۇرەكتەن دەپ جىكتەيمىز. كوممۋنيكاسيالىق جاعدايدىڭ بەيرەسمي اتموسفەراسى دا ادرەسات ايەلدىڭ شىنايىلىعىن كورسەتەدى. بۇل رەتتە ادرەسات ايەلدىڭ ادرەسات ايەلگە دەگەن قۇرمەتىنىڭ دارەجەسى وعان دەگەن جاناشىرلىق پەن وڭ كوزقاراسپەن كورىنەتىن ەلەۋلى بولۋى كەرەك. تالداناتىن كومپليمەنتتىڭ ادرەساتىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك تاكتيكاسى ايتىلىمنىڭ ءوزىن قۇرىلىمداۋدا دا كورىنەدى: الدىمەن جالپى جوعارى باعا جانە باعالاناتىن زاتتان ادرەساتتىڭ جالپى اسەرىن ءبىلدىرۋ، سودان كەيىن ونىڭ اسەرى ناقتىلانادى. . ودان ءارى كونتەكستتى تالداۋ ادرەسات ايەل ءوزىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتى ماقساتتارىنا ءساتتى قول جەتكىزدى دەگەن قورىتىندى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ايەلدەردىڭ ەرلەرگە دەگەن كومپليمەنتتەرى گەندەرلىك قارىم-قاتىناستىڭ تاماشا ۇلگىسى بولىپ تابىلادى، وندا ادرەسات، قارىم-قاتىناستىڭ باستاماشىسى رەتىندە ارەكەت ەتەتىن ايەل ەرلەردىڭ جوعارىدا ايتىلعان كومپليمەنتتەرگە جالپى تەرىس قاتىناسىن مىندەتتى تۇردە ەسكەرۋى كەرەك. دەمەك، ايەل ادرەساتتىڭ كوممۋنيكاتيۆتى تاكتيكاسى تازا ايەلدىك كومپليمەنت ايتۋشىلاردىڭ كوممۋنيكاتيۆتى تاكتيكاسىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا «نازىك» جانە ويلاستىرىلعان بولۋى كەرەك. ۆ.ۆ. لەونتيەۆ بريتان لينگۆومادەنيەتىندە تاقىرىپتىق جاعىنان ايەلدەردىڭ ەرلەرگە دەگەن كومپليمەنتتەرى ادرەساتتاردىڭ سىرتقى تۇرىنە (50%)، ولاردىڭ كاسىبي شەبەرلىگىنە (20%) جانە ەركەك ادرەساتتاردىڭ ايەل ادرەساتتارعا جەكە قاتىناسىنا (20%) باعىتتالعانىن اتاپ وتەدى. بارلىق قالعان تاقىرىپتار مىسالداردىڭ 10% قۇرايدى [55، 122-123]. ايەلدەردىڭ ەرلەرگە دەگەن كومپليمەنتتەرىنىڭ ۇقساس تاقىرىپتىق قۇرىلىمى ورىس تىلىندەگى اۋىزشا قارىم-قاتىناسقا دا ءتان، مۇنى زەرتتەۋ اياسىندا ءبىز زەرتتەگەن فاكتىلەر دالەلدەيدى: - ساعان كوزىلدىرىك جاراسادى، - دەدى يننا نەگە ەكەنى بەلگىسىز. – راقمەت، – دەپ كوڭىلدى العىس ايتىپ، ولاردى كيگىزدى... (ۋستينوۆا ت. «كوروليەۆانىڭ ءبىرىنشى ەرەجەسى»). «سلاۆيان، سەنەن ارتىق ەشكىم جازا المايتىنىن بىلەسىڭ. ولار سەن ءۇشىن دۇعا ەتىپ جاتىر!» (ايەلى - كۇيەۋ-جۋرناليست) (دونسوۆا د. «التىن بالىقتان قۇلاق») «پەتروۆيچ، سەنىڭ ءوزى باتىرسىڭ!» (شۋحارد س. «پەتروۆيچپەن، باستىسى تۋرالى ...») “You are extraordinarily attractive to women. And your greatest charm is that you don’t realize it.” (Cronin A.J. “The Citadel”). “I wonder if there is anything in the world that you cannot do،” she said، in a tone with respectful admiration.” (Alcott L. “Eight Cousins”) “In fact، you have the most brilliant political mind in Europe” (يز كينوفيلما “It was yesterday”) ەر ادامدار جەكە تاۋەلسىزدىك پەن الەۋمەتتىك جاعدايىنا، اڭگىمەلەسۋشىنى ءوز مۇددەلەرى شەڭبەرىنەن «شىعارۋعا» نازار اۋدارادى دەگەن كۇشتى پىكىردى جانە ەر ادامدار ءۇشىن ءتىل اقپارات قۇرالى عانا ەمەس دەگەن بەرىك پىكىردى ەسكەرە وتىرىپ، ايەلدەر، ەر ادامدارعا ماقتاۋ ايتۋ، ەگەر ولار شىنىمەن دە ەر رەسيپيەنتتەرمەن بايلانىس ورناتقىسى كەلسە، وزدەرىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك قۇزىرەتتىلىگىن تولىق كورسەتۋى كەرەك. سوندىقتان بەيرەسمي جاعدايدا، تەڭ دارەجەدەگى ەر ادامدارمەن سويلەسكەندە، ايەلدەر جوعارى مارتەبەگە يە ەركەكتەرمەن (مىسالى، جۇمىستاعى باستىقتارمەن) سويلەسكەندە ولاردان مۇلدەم اۋلاق بولا وتىرىپ، سىرتقى كەلبەت نەمەسە مىنەز تاقىرىپتارىن تاڭداۋى كەرەك. باسشىلارمەن قارىم-قاتىناستا ايەلدەردىڭ كومپليمەنتتەرىنىڭ نەگىزگى، ءتىپتى بولماسا، نەگىزگى تاقىرىبى - ولاردىڭ كاسىبي داعدىلارى مەن قابىلەتتەرىنىڭ تاقىرىبى. بۇل ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىنە بىردەي قاتىستى. ەركەك مىنەز-قۇلىق پاراديگماسىنىڭ قاسيەتتەرى مەن اتريبۋتتارىنىڭ ىشىندە عالىمدار ەركەكتىكتى اتايدى؛ سانانىڭ جوعارى دەڭگەيى، ىس-ارەكەتتىڭ ماندىلىگى؛ ساقتىق؛ لوگيكا؛ ءتۇپنۇسقالىق؛ ءبىلىم بەرۋ؛ ينتەللەكتۋالدىق؛ ءوزىن-وزى سىناۋ؛ تاۋەلسىزدىك؛ وزىنە تۇلعا رەتىندە قاتىناسى؛ جوعارى ءوزىن-وزى باعالاۋ؛ دوستىقتا ءبىرتۇتاس يدەياعا بەرىلگەندىك [54، 2]. بۇل قاسيەتتەر ەر ادامداردىڭ ايتقان ماقتاۋ مەن ماقتاۋ سوزدەرىندە كورىنەدى. ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتىك مادەنيەتىندە ايەلگە ايتىلاتىن ەركەك كومپليمەنتتەرىنىڭ وبەكتىلىك باعىتتىلىعى جاعىنان سىرتقى كەلبەت، دارەتحانا زاتتارى، كيىم-كەشەك جانە ت.ب. كومپليمەنت باسىم ەكەنى ءسوزسىز: «سەن جالپى الەمدەگى ەڭ ادەمى قىزسىڭ» (مارينينا ا. «بىلەتىن ادام») «...سەن كەرەمەت كورىنەسىڭ! سىزگە جاسىڭىزدى بەرۋ مۇمكىن ەمەس »(ۆيلمونت ە.« قاراپايىم تۇلعانىڭ شامادان تىس قوزۋى ») «پرونين: «سەندە وتە ادەمى شۇلىقتار بار» (حارمس د. «ينتەرفەرەنسيا») “You look very beautiful in red، minx.” (Hern C. “Miss Lacey’s Last Fling”) “Your hair’s so lovely.” (Salinger J.D. “The Catcher in the Rye”) ەكى مادەنيەتتە دە جوعارى ناتيجەلى ەرلەردىڭ ماقتاۋى ايەل رەسيپيەنتتەرىنىڭ كاسىبيلىگى مەن ءارتۇرلى قابىلەتتەرىن سيپاتتايدى (اسپازدىق جانە ت.ب.): «تاڭعاجايىپ... ءتىلى، بايانداۋ لوگيكاسى، ءسوزدىڭ انىقتىعى – تاماشا. شىعارما ەرەكشە» (مارينينا ا. «كەزدەيسوق») «سۆەتلانا، مەن سەنىڭ وسى جۇمىستى اتقارعانىڭدى قالايمىن. ءسىز بۇعان وتە شەبەرسىز!» - اسپازدىڭ كوڭىل-كۇيى جاقسى بولدى »(دونسوۆا د.« التىن بالىق قۇلاعى ») “My dear، it is perfect bread، and you are an honour to your teacher.” (Alcott L. “Eight Cousins”) “…My dear، you are a treasure؛ I haven’t tasted such tea since my poor maid Ellis died… Whatever you do seem to do well، and that is such a comfort.” (Barnard A.M. “Behind a Mask، or a Woman’s Power”) ەر ادامدار ادەتتە ەركەكتىك دەپ سانالاتىن قاسيەتتەردى، سونداي-اق جوعارىدا سيپاتتالعان ەركەكتىك ستەرەوتيپتى قۇرايتىن قاسيەتتەردى ءدال باعالاي وتىرىپ، ەر ادامدارعا كومپليمەنت ايتادى: «گەنەرال، مەن ءسىزدىڭ جەكە ەرلىگىڭىز بەن ەرلىگىڭىزدى جوعارى باعالايمىن» (گايدار ا. «قار بەكىنىسىنىڭ كومەندانتى») «تىڭدا، ۆاسيا، سەن شىنىمەن دە دانىشپانسىڭ! – دەدى ميشكا، موناحوۆتى ماقۇلداعانداي ونىڭ ءالجۋاز يىعىنان سيپاپ «(دوسەنكو ۆ. «ادىلەت جىندى») «ءسىز تۋرالى وتە ماقتانارلىق پىكىرلەر الدىق... ءسىز بۇرىنعى كسرو مقك-نىڭ ۇزدىك ماماندارىنىڭ ءبىرىسىز» (ابدۋللايەۆ چ. «قاننىڭ ءۇش ءتۇسى») “You are a trump، Dan، and I’m ever so much obliged to you.” (Alcott L. “Little Men”) “You’re very thorough، Bolo. Yes، indeed، you’re doing a very commendable job. Keep up the good job!” (Ringo J.، Evans L. “The Road to Damascus”) “…he was terrific. He was the greatest coach in the country. I would be nothing without him.” (مۋجچينا حۆاليت سۆوەگو ترەنەرا) (Updike J. “Spouses”) ارينە، جوعارىداعى تالداۋدا جالپىلاۋ مەن ستەرەوتيپتەۋ ۇلەسى كوپ. كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلىقتىڭ گەندەرلىك سيپاتتاماسى ءبىرقاتار زەرتتەۋلەردىڭ ءپانى بولىپ تابىلادى، ولاردى تەرەڭدەتىپ زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدىڭ ماقساتىنا كىرمەيدى. ايەلدەر مەن ەركەكتەردىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلقى قوعامدا قابىلدانعان الەۋمەتتىك قاتىناستاردىڭ سيپاتىمەن بىرگە كوپ دارەجەدە قارىم-قاتىناس ورىن الاتىن ورتانىڭ سپەسيفيكالىق ەرەكشەلىكتەرىمەن، قارىم-قاتىناس كونتەكستىنىڭ جاعدايلارىمەن، كوممۋنيكانتتاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىمەن جانە جالپى كوممۋنيكاتيۆتى جاعداي. اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىن ايەلدەر مەن ەركەكتەردىڭ كومپليمەنتتىك پاراديگمالارى ۇقساس ورىس تىلىندەگىلەردەن، بالكىم، تەك فورماسى مەن لينگۆيستيكالىق ديزاين تاسىلدەرىمەن ەرەكشەلەنەدى [54، 3]. كومپليمەنتتەردىڭ ورىندالۋ تاسىلىنە قاراي جىكتەلۋى كومپليمەنتتەردىڭ ورىندالۋ تاسىلىنە قاراي كەلەسى تۇرلەرىن اجىراتۋعا بولادى: 1. تىكەلەي كومپليمەنت. 2. جاناما كومپليمەنت. 3. كومپليمەنت – انتيتەزا. تىكەلەي كومپليمەنت - بۇل ءپىشىنى مەن مازمۇنى بويىنشا كومپليمەنتتىڭ انىق جانە تولىق ارەكەتتەرى. تىكەلەي كومپليمەنتتىڭ يللوكۋسيوندى ارەكەتتەرى جاتادى، ولاردا ولاردىڭ ۇسىنىستىق مازمۇنىن قۇرايتىن قۇندىلىق پايىمداۋ شارتتى فورمۋلالار ارقىلى ايقىن كورىنەدى. وسىلايشا، تىكەلەي كومپليمەنت ادامنىڭ قادىر-قاسيەتىن تىكەلەي كورسەتەدى. تىكەلەي كومپليمەنتتىڭ قۇرىلىسى وتە ستاندارتتى. ول، ادەتتە، ءۇش بولىكتەن تۇرادى: ۇندەۋ، ناقتى حابارلاما جانە موتيۆاسيا، ت.ب. وبەكتىنىڭ تولىق سيپاتتاماسى. ءبىراق موتيۆاسيا بولماۋى مۇمكىن: «اناتوليي يۆانوۆيچ، ... سىزدە ءازىل-وسپاق، تازا دا جارقىن پوەزيا بار» (اقىن ا.ي. ترەتياكوۆتىڭ سۇحباتىنان)؛ «تۋسەنكا، ... سەن وتە اقىلدى جانە دامىعان قىزسىڭ ...» (مارينينا ا. «بىلەتىن ادام»). «سىزگە بۇل ءيىس جاراسادى» (پارفيۋمەريا تۋرالى) (پلاتوۆا ۆ. «باتىس لەديبۋگ»). “He whispered: “You are a remarkable woman، Kafari” (Ringo J.، Evans L. “The Road to Damascus”) “You are the strongest person I have ever known، Kafari... Do you have any idea how remarkable you are، dear lady؟” (Ringo J.، Evans L. “The Road to Damascus”) “You really do have beautiful eyes you know” (Baade R.L. “Such Lovely Eyes You Have”) جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردان كورىنىپ تۇرعانداي، ادرەساتتىڭ ءاتى-جونى ارقىلى بەرىلگەن ءبىر مەرزىمدى نوميناسيا دا، اتى مەن اكەسىنىڭ اتى (ورىس تىلىندەگى سويلەۋ تىلىندە) جانە زات ەسىمنەن جانە ەسىمنەن تۇراتىن ەكى مەرزىمدى نوميناسيا. ەسىمدىكتىڭ قوسىمشاسى، تۋرا كومپليمەنتتە مەكەن-جاي قىزمەتىن اتقارا الادى. ايتا كەتۋ كەرەك، ادرەساتقا تەگى نەمەسە اكەسىنىڭ اتى بويىنشا كومپليمەنتتەگى ۇندەۋ ءىس جۇزىندە ورىس سويلەۋ مادەنيەتىنە ءتان ەمەس. تەك قانا تەگىن نەمەسە اكەسىنىڭ اتىن قۇرايتىن ءبىر مۇشەلى نوميناسيا كوممۋنيكانتتار اراسىندا تىعىز قارىم-قاتىناس بولعان سيرەك جاعدايلاردا عانا رۇقسات ەتىلەدى، ويتكەنى بۇل مالىمدەمەگە تانىستىق سەزىمىن بەرەدى جانە بەيرەسمي جاعدايدا عانا قولدانىلادى: «شادرينا، سەن جارقىراتاسىڭ!» (ۆيلمونت ە. «ءپريميتيۆتى تۇلعانىڭ شامادان تىس قوزۋى») «پەتروۆيچ، سەنىڭ ءوزى باتىرسىڭ!» (شۋحارد س. «پەتروۆيچپەن، باستىسى تۋرالى ...») قۇتتىقتاۋدا، جينالىستا، ۇندەۋدە ايتىلعان ماقتاۋ سوزدەردە بولماۋى مۇمكىن: «مەن ساعان ءبىر قاراپ كورەيىن. جارايسىڭ، جارايسىڭ، بۇلىڭعىر ەمەسسىڭ، ءپىشىنىڭدى ساقتايسىڭ، جارايسىڭ. سىزدە ستيل بار ... «(ۆيلمونت ە. «ءپريميتيۆتى تۇلعانىڭ شامادان تىس قوزۋى») «وي، سەن قاندايسىڭ ... ءسىز مەن ويلاعاننان دا جاقسىسىز ...» (ۆيلمونت ە. «ءپريميتيۆتى تۇلعانىڭ شامادان تىس قوزۋى») “How well you are looking!” (Alcott L. “Rose in Bloom”) “How splendid you are! It does my heart good to see my handsome sisters in their best array.” (Alcott L. “A Modern Cinderella”) تىكەلەي كومپليمەنتتەردىڭ وبەكتىلەرى، سونداي-اق جانامالارى، جالپى كومپليمەنتتىك مالىمدەمەلەردە سيپاتتالاتىن ىزگى قاسيەتتەردىڭ، بەلگىلەردىڭ، قاسيەتتەردىڭ جانە ت.ب. جاناما كومپليمەنت جاسىرىن بولادى. جاناما كومپليمەنتتە ادرەساتتىڭ قوراپتان تىس ويلاۋ قابىلەتى جانە ونىڭ ادەكۆاتتى ۆەرباليزاسياسى جۇزەگە اسىرىلادى. بۇل كومپليمەنت توبىندا بىرنەشە كىشى تۇرلەردى بولۋگە بولادى: 1. جىبەرۋشى ادرەساتتىڭ ءوزىن ەمەس، وزىنە قىمبات نارسەنى ماقتايدى: «الەكساندر يۆانوۆيچ، ... سىزدە مۇلدە قىز جوق، ءبىراق قازىنا، ول ءبارىن دە بىلەدى، پىسىرەدى، قۋىرادى، توساپ پىسىرەدى، قۋىرادى، قياردى مارينادتاۋدى بىلەدى» (مارينينا) A. «ءبىلۋشى») “Your kitty is just so lovely، so skittish…” (Lodge D. “Paradise News”) 2. ماقتاۋ ادرەساتقا جاناما تۇردە جاتادى: «نينوچكا، ... سەنىڭ ەندى بالاڭ بار، قانداي تاماشا قىز، قانداي سۇلۋ، انانىڭ تۇكىرگەن بەينەسى» (مارينينا ا. «ءبىلۋشى») “You tell stories almost as well as Grandpa” (Alcott L. “Little Men”) 3. جونەلتۋشى ادرەساتتىڭ وزىنە تيگىزەتىن وڭ اسەرىن اتاپ وتەدى: «ونىمەن سويلەسىپ، وڭايىراق بولادى» (مارينينا ا. «كەزدەيسوق») «جانىڭدا، ساشەنكا، ماعان بۇل بارلىق جەردە ۇنايدى»، - دەدى ول كۇلدى »(پولياكوۆا س.« رەمي مارتين ») “… my best inspiration come from the beneficent life of a sweet and noble woman.” (Alcott L. “Rose in Bloom”) “I wish you would stay with me always، David. It has made me younger، and happier…” (Curwood J.O. “The Courage”) 4. جىبەرۋشى ادرەساتتىڭ كەز كەلگەن جەتىستىكتەرىن جوعارى باعالايدى: «وتىز جاسىندا شىعارماشىلىق جەتىستىكتەرى بار ادامعا ءومىرىنىڭ سوڭىنداعى كەيبىرەۋلەردەن بىردەڭە تىلەۋ وتە قيىن...» (ا. بۋينوۆ - ۆ. يۋداشكين) “Your novels have received numerous accolades، including three Christy Awards for excellence in fiction. How have you honed your craft؟” (يز ينتەرۆيۋ س ديەۆيسوم بۋننوم) 5. ماقتاۋ كەزىندە ادرەسات جالپىعا تانىلعان ۇلگىلەرگە، اڭگىمەلەسۋشىنى قولايلى تۇردە كورسەتەتىن ماكسيمدەرگە سىلتەمە جاسايدى: - كىم جەڭدى؟ - ۆولوديا... كەزدەيسوق! - كەزدەيسوقتىق - بۇل زاڭدىلىقتىڭ ەرەكشە جاعدايى! («ەڭ سۇيكىمدى جانە تارتىمدى» فيلمىنەن) - جۇمىستان كەشىگىپ قالسام، ۋايىمداما. وندا مەن جاقسى ەمەسپىن. – ە، قولونەرشىلەر عانا جاراسادى. تالانتتى ادامدار ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە. («ەڭ سۇيكىمدى جانە تارتىمدى» فيلمىنەن) “He’s so handsome… Nice picture… Only real professionals may be so good at making photos.” (و فوتو، سدەلاننوم پروفەسسيونالنىم فوتوگرافوم) (Lodge D. “Paradise News”) تىكەلەي كومپليمەنت سياقتى، كومپليمەنتتىڭ جاناما سويلەۋ ارەكەتىنىڭ قۇرىلىمى ادرەساتتىڭ ەسىمدىك، اتىن نەمەسە اتىن جانە اكەسىنىڭ اتىن (ورىس تىلىندە) ارقىلى بەلگىلەۋدى قامتيدى. سونىمەن قاتار، جاناما كومپليمەنتتە ماقتاۋ وبەكتىسى نەمەسە ماقۇلداۋ سەبەبى، ونىڭ ساپالىق سىن ەسىمدەر مەن ۇستەۋ ارقىلى بىلدىرىلگەن وڭ باعاسى بار: «سوندىقتان ءبىر سوققىمەن قازىق قوندىرۋ ءۇشىن - كەرەمەت كۇشكە يە بولۋ كەرەك» (گارانين ا. «ورىس اعاسى. جەرلەس») “She must be an observing as well as energetic young person، to discover your chief weakness and attack it so soon.” (Barnard A.M. “Behind a Mask or a Woman’s Power”) جاناما كومپليمەنت، تۋرا سوزدەر سياقتى، موتيۆاسيانى قامتۋى نەمەسە بولماۋى مۇمكىن، ياعني. وبەكتىنىڭ تولىق سيپاتتاماسى: «جاقسى، ساعان ىڭعايلى. جالپى، سىزدە جاقسى پاتەر بار، سونداي ۇلكەن، ەشكىم ەشكىمگە كەدەرگى جاسامايدى »(موتيۆاسيا بار) (مارينينا ا. «بىلەتىن») «ءسىزدىڭ ساۋساقتارىڭىز قانداي قىزىق! ءسىز كەزدەيسوق ۆيولونچەليستسىز بە؟.. ۇزىن، دىرىلدەگەن ساۋساقتارىڭىز تاماشا پسيحيكالىق ۇيىم تۋرالى ايتادى» (موتيۆاسيا بار) («ەڭ سۇيكىمدى جانە تارتىمدى» فيلمىنەن). «ۇزاق ۋاقىت بويى مەن سىزبەن بىرگە ءوزىمدى جاقسى سەزىنبەدىم» (موتيۆاسيا جوق) (ۆيلمونت ە. «پريميتيۆ تۇلعانىڭ شامادان تىس قوزۋى») “…if you were my sister، I should be very proud of you، because your face shows what I admire more than its beauty truth and courage، Phebe.” (موتيۆاسيا پريسۋتستۆۋەت) (Alcott L. “Rose in Bloom”) “None of them is like you،” she said with startling frankness، her eyes shining at him. “I would love to be with you.” (موتيۆاسيا وتسۋتستۆۋەت) (Curwood J.O. “The Courage”) “There are women big enough and strong enough – few، maybe. Big enough to endure neglect and loneliness… A few might not complain، might be able to endure… You، Miss Ruth – I believe you are one of them.” (موتيۆاسيا پريسۋتستۆۋەت) (Clarence K.B. “Youth Challenges”) كومپليمەنت-انتيتەزادا، سونداي-اق جاناما كومپليمەنتتە ادرەساتتىڭ ستاندارتتى ەمەس ويلاۋ قابىلەتى جانە ونىڭ ادەكۆاتتى ۆەرباليزاسياسى جۇزەگە اسىرىلادى. بۇل تۇردەگى كومپليمەنتتەر انتيتەزاعا نەگىزدەلگەن: «بىلەسىڭ بە، مەن سەنى شىن جۇرەكتەن كەشىرەمىن... مۇنداي سۇلۋ ايەل بولۋ وڭاي ەمەس شىعار؟» “You are really a moron. But what a dancer.” (Sallinger J.D. “The Catcher in the Rye”) پسيحولوگتار كومپليمەنتتىڭ بۇل ءتۇرىن ەڭ ەموسيونالدى جانە ەستە قالارلىق دەپ ەسەپتەيدى [56، 135]. دەگەنمەن، «مينۋس» ەشبىر جاعدايدا «پليۋستەن» اسىپ كەتپەۋى كەرەك، ايتپەسە ناتيجە ادرەسات سەنەتىن نارسەگە قاراما-قايشى بولۋى مۇمكىن. مۇنداي كومپليمەنتتەردە وبەكتىنىڭ ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتاماسى سيرەك كەزدەسەدى، ويتكەنى بۇل ولاردى ماقتان تۇتىپ، شىنايىلىقتان ايىرۋى مۇمكىن: «مەن ءسىزدىڭ كىتابىڭىزدى وقىعاندا، مەن ءبىر نارسەگە وكىندىم - ونى جازباعانىما!» «بىلەسىڭ بە، ناتاشا، مەن سەنى ادەمى دەپ ايتا المايمىن، ويتكەنى سەن شىنىمەن ادەمىسىڭ» ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان ماقتاۋ/كومپليمەنتتىڭ سويلەۋ ارەكەتتەرى، ولاردىڭ ورىندالۋ تاسىلىنە قاراي جىكتەلەدى، ورىس جانە اعىلشىن ءتىلىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندە جالپى نىسانى مەن مازمۇنى جاعىنان ۇقساس. وسىعان بايلانىستى قانداي دا ءبىر ەلەۋلى تىلدىك جانە مادەني ەرەكشەلىكتەر مەن ايىرماشىلىقتاردى انىقتاۋ قيىن. ءبىزدىڭ تالداۋىمىزدىڭ ناتيجەلەرى بەلگىلى ءبىر كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەگى تىكەلەي نەمەسە جاناما كومپليمەنتتەردىڭ ۇلكەن نەمەسە از ونىمدىلىگىن باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. بۇل رەتتە ولاردىڭ تىلدىك رەسىمدەلۋ جولدارىنىڭ سايكەسسىزدىگى مەن ەكسپرەسسيۆتىلىك دارەجەسى ايقىن كورىنەدى. 3.2 ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرىندەگى ەموسيونالدىلىق پەن ەموسيونالدىلىقتىڭ اراقاتىناسى بريتاندىقتاردىڭ پسيحولوگيالىق پورترەتىن جاساي وتىرىپ، ۆ.گ. كرىسكو [57، 278-279] كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناستا اعىلشىن ۇلتتىق سيپاتىنىڭ پارادوكستارىن ءتۇسىنۋ ءجيى قيىنعا سوعاتىنىن اتاپ وتەدى، ولاردىڭ اراسىندا ول «كونفورميزم مەن ءينديۆيدۋاليزمنىڭ، ەكسەنتريستىك پەن تەگىستىكتىڭ، دوستىق پەن وقشاۋلانۋدىڭ، الشاقتىق پەن وقشاۋلىقتىڭ وعاش ۇيلەسىمى» دەپ اتايدى. سايكەستىك، قاراپايىمدىلىق جانە سىپايىلىق». ۇقساس پارادوكس بريتاندىقتاردىڭ ەموسيالارىن بىلدىرۋىندە، ونىڭ ىشىندە ماقتاۋ مەن ماقتاۋ سوزدەرىندە كورىنەدى. «سۋىق جانە ۇستامدى اعىلشىندار» ۇنەمى بىر-بىرىنە كۇلكى سىيلايدى، بۇل، ءبىر قىزىعى، اۋىزشا قارىم-قاتىناستا دا كورىنەدى، ول ءبىرقاتار جاعدايلاردا مانەرلىلىگىمەن، مانەرلىلىگىمەن جانە ايقىن اسىرا سىلتەۋىمەن ەرەكشەلەنەدى: “You couldn’t have devoted yourself to a better charity، or done it more sweetly، my darling. God bless you!” (Alcott L. “A Garland for Girls”) “You are a trump، Dan، and I’m ever so much obliged to you.” (Alcott L. “Little Men”) “You’ve both grown so pretty! I can’t decide، which I like best. Phebe is the biggest and brightest-looking، …but somehow you are so of sweet and precious…” (Alcott L. “Eight Cousins”) ەموسيالاردىڭ اشىق، باقىلانبايتىن كورىنىسىمەن سيپاتتالاتىن ورىستار، زەرتتەۋشىلەر، اتاپ ايتقاندا، ا.ۆەجبيسكايا [22، 260 ب.]، ورىس مادەني قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى، كەرىسىنشە، كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناستا بريتاندىقتار ءجيى ۇستامدى: ولار ءجيى كۇلمەيدى، اسىرەلەۋدى ۇناتپايدى، ماقتاۋعا سەنبەيدى («بۇل كومپليمەنت پە؟» دەگەن سۇراققا رەسەيلىكتەر، ادەتتە، شىندىقتى ايتتى دەپ سەندىرەدى): «ءبىز ءسىز تۋرالى وتە ماقتانارلىق پىكىرلەر الدىق ... ساراپشىلار ءسىزدى بۇرىنعى كسرو كگب-نىڭ ەڭ جاقسى ماماندارىنىڭ ءبىرى دەپ سانايدى. بۇل ماقتاۋ ەمەس، مەن شىندىقتى ايتىپ وتىرمىن» (ابدۋللايەۆ چ. «قاننىڭ ءۇش ءتۇسى») بۇل ايىرماشىلىق فاتيكالىق كوممۋنيكاسياعا نەمەسە تۇلعا ارالىق ءوزارا ارەكەتتەسۋ كوممۋنيكاسياسىنا قاتىستى. بۇل كوممۋنيكاتيۆتى قاسيەت اعىلشىنداردى كوبىنەسە ورىستار شىنشىل جانە ەكىجۇزدى دەپ قابىلداۋىنىڭ سەبەبى بولىپ تابىلادى، ال ورىستار بريتاندىقتاردىڭ كوز الدىندا كۇڭگىرت، دوستىقسىز جانە مۇڭدى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. مۇنداي ستەرەوتيپتەر ءساتتى قارىم-قاتىناسقا ەشقانداي ىقپال ەتە المايدى [58، 152]. قازىرگى عالىمدار امبەباپ مادەني ۇعىمداردىڭ مازمۇنى مەن فورماسىن اشقاندا ەموسيونالدىق كومپونەنتكە ۇلكەن ءمان بەرەدى. ولار «ءتىل بارلىعىنا بىردەي جانە اركىم ءۇشىن ءار ءتۇرلى، ەڭ الدىمەن ونىڭ ەموسيونالدىلىعى سالاسىندا، مۇندا تۇلعالىق ەموسيونالدىق ماعىنالار اياسىنداعى تىلدىك بىرلىكتەردىڭ سەمانتيكاسىنىڭ تۇرلەنۋى مەن يمپروۆيزاسياسىنىڭ دياپازونى ەڭ كەڭ جانە كەڭ. ەڭ الۋان ءتۇرلى» [59، 59]. ەموسيالىق تىلدىك كودتىڭ بار-جوعى تۋرالى داۋلار عالىمدار تاراپىنان وڭ شەشىمىن تاپتى: ۇلتتىق ءتىل كودىندا ءارتۇرلى تىلدىك دەڭگەيدەگى ەموسيونالدىق قۇرالداردىڭ بولۋى ەندى كۇمان تۋدىرمايدى [60، 1]. ءتىلارالىق قاتىناس – ءتىلدىڭ ەموسيونالدىق مۇمكىندىكتەرىن زەرتتەۋ اسپەكتىلەرىنىڭ ءبىرى. ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە اۋدارۋ پروسەسىندە قولدانىلاتىن تىلدەردىڭ كودىندا كورىنەتىن الەم سۋرەتىنىڭ ۇلتتىق-مادەني ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ءبىلىم ەرەكشە وزەكتى بولادى. ەموسيالار امبەباپ امبەباپ، ءبىراق ولاردىڭ تىلدەگى كورىنىسى ۇلتتىق ەرەكشەلىك، سوندىقتان ءتىل سەمانتيكاسىنىڭ ەموسيونالدىق كومپونەنتىن ونىڭ مادەني اسپەكتىسىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قاراستىرۋ زاڭدىلىق [60، 2]. ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندەگى ەموسيالاردىڭ كورىنۋ ەرەكشەلىكتەرىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ت.ۆ. لارينا ەموسيونالدىلىق پەن ەموسيونالدىلىق سياقتى ۇعىمداردى ناقتى اجىراتۋدى ۇسىنىپ، ولارعا مىناداي انىقتاما بەرەدى: ەموسيونالدىلىق – ادامنىڭ پسيحوفيزيولوگيالىق قاجەتتىلىگى بولىپ تابىلاتىن ەموسيالاردىڭ ينستينكتيۆتى، بەيسانالىق، جوسپاردان تىس كورىنىسى؛ ەموسيونالدىلىق – بەلگىلى ءبىر كوممۋنيكاتيۆتى قاتىناسقا يە ەموسيالاردىڭ سانالى، جوسپارلى كورىنىسى [58، 156]. ءبىرىنشى جاعدايدا ەموسيالار تابيعي، ستيحيالى، ولار سەزىمنىڭ اشىق كورىنىسى؛ ەكىنشىسىندە ەموسيانىڭ كورىنىسى قاساقانا جانە كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلىق ستراتەگياسىن بىلدىرەدى. ەموسيونالدىلىق پەن ەموسيونالدىلىقتىڭ ءارتۇرلى باعىتتارى بار: ءبىرىنشىسى سۋبەكتىگە كوبىرەك باعىتتالعان (بۇل «وزىنە ارنالعان» ەموسيالار)، ەكىنشىسى وبەكتىگە باعىتتالعان (بۇل «باسقالار ءۇشىن» ەموسيالار). ەكى كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەگى ەموسيالاردىڭ كورىنۋ ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى تالقىلاۋىمىزعا ورالساق، اعىلشىن كۇلىمسىرەۋ ءجيى ەموسيونالدى، ال ورىس كۇلىمسىرەۋ ەموسيونالدى ەكەنىن تۇسىندىرۋگە بولادى. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، اعىلشىن ءتىل مادەنيەتىن ماداقتاۋ/كومپليمەنتتەۋ سويلەۋ ارەكەتتەرى ەتيكەت سيپاتىنا كوبىرەك جاتادى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىگى وسىدان كەلىپ شىعادى، ول اڭگىمەلەسۋشىلەر ءوز نازارىن باسقالاردىڭ سەزىمدەرىنە كوبىرەك اۋدارادى، ولارعا مۇقيات بولۋدى تاپسىرادى. (careful، considerate، thoughtful) باسقالارعا جانە ولاردىڭ سەزىمدەرىنە. بۇل كەزدەيسوق ەمەس، ويتكەنى اعىلشىن تىلىندەگى سىپايىلىقتىڭ بۇكىل جۇيەسى وبەكتىگە باعىتتالعان، ورىس تىلىنەن ايىرماشىلىعى، ول نەگىزىنەن سۋبەكتىنىڭ وزىنە عانا قاتىستى. جالپى كوڭىل-كۇيدى بولىسپەي، ءوزىنىڭ ىشكى كۇيىنە ساي ارەكەت ەتۋ اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىن تۇلعا ءۇشىن سىپايى مىنەز-قۇلىق نورمالارىن بۇزۋ بولىپ تابىلادى. وسىلايشا، ەموسيالاردىڭ كورىنۋىندەگى/كورسەتىلۋدەگى ايىرماشىلىقتار قارىم-قاتىناستىڭ ەكى ءتۇرىن – ەموسيونالدى جانە ەموسيونالدى تۇردە اجىراتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەموسيونالدى قارىم-قاتىناس - بۇل اڭگىمەلەسۋشىنىڭ نەمەسە باسقالاردىڭ رەاكسياسىن مىندەتتى تۇردە ەسكەرمەيتىن، ونىڭ ەموسيونالدىق ىشكى كۇيلەرىنىڭ كورىنىسى رەتىندە سويلەۋشىنىڭ ەموسيالارىنىڭ ستيحيالىق، جوسپاردان تىس، تابيعي كورىنىسى. ەموسيالىق قارىم-قاتىناس - بۇل اڭگىمەلەسۋشىگە باعىتتالعان جانە سويلەۋشى ستراتەگيالىق ماقساتتاردا قولدانىلاتىن ەموسيالاردىڭ سانالى، باقىلاناتىن دەمونستراسياسى: باسقالارعا اسەر ەتۋ، ادالدىقتى، ىزگى نيەتتى كورسەتۋ، مۇمكىن بولاتىن جانجالدىڭ الدىن الۋ، ت.ب. الەۋمەتتىك قىزمەت اتقارادى. مۇنداي قاقتىعىسقا قارسى ستراتەگيا اڭگىمەلەسۋشىلەردى بەلگىلى ءبىر قاشىقتىققا ءبولىپ تۇراتىن جاعدايلارعا ءتان. بۇل، اتاپ ايتقاندا، اعىلشىننىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتى جاتاتىن، ماكسيمالدى الەۋمەتتىك قاشىقتىقپەن سيپاتتالاتىن مادەنيەتتەرگە كوبىرەك ءتان ەكەنى انىق [58، 157]. ءداستۇرلى اعىلشىن ۇستامدىلىعى ەموسيونالدى قارىم-قاتىناسقا ەمەس، ەموسيونالدى قارىم-قاتىناسقا قاتىستى. كوممۋنيكاتيۆتى ەموتيۆتىلىك، كەرىسىنشە، اعىلشىن ءتىلىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك مىنەز-قۇلقىنىڭ باسىم بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى جانە اعىلشىن سىپايىلىعىمەن تىكەلەي بايلانىستى، ول قىزىعۋشىلىقتى اسىرا كورسەتۋدى، اڭگىمەلەسۋشىگە جاناشىرلىقتى، وپتيميست بولۋدى تالاپ ەتەدى: “I’m so dazzled by the brilliancy and beauty that has suddenly burst upon me، I have no words to express my emotions،” answered Charlie، gallantly dodging the dangerous question.” (Alcott L. “Rose in Bloom”) “…it seems as if I never really saw a girl before، or had any idea what agreeable creatures they could be. I fancy you are a remarkably good specimen، Rose.” (Alcott L. “Rose in Bloom”) “Oh، Phebe، it was splendid! I nearly cried، I was so proud and glad to see you do yourself justice at last.” (Alcott L. “Rose in Bloom”) كومپليمەنت الۋشىلاردىڭ ەموسياسى ولاردىڭ قولداناتىن تىلدىك قۇرالدارىنان تىكەلەي كورىنىس تاباتىنى انىق. وسىلايشا، ورىس كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتىنىڭ وكىلدەرى كورىپ وتىرعانداي، اعىلشىن ءتىلىنىڭ تۇلعاسى «بوس»، رەسمي كومپليمەنتكە ۇمتىلۋمەن سيپاتتالادى. كومپليمەنتتىڭ رەسمي قولدانىلۋى ەتيكەتتىك ماقتاۋدى بىلدىرەتىن ءبىرقاتار ستاندارتتى جاعدايلارعا تاعايىندالادى. بۇل جاعدايدا كومپليمەنتتى شىنايى دەپ اتاۋعا بولمايدى، ويتكەنى ادرەسات سىپايىلىق-ماسكا سياقتى ءادىستى قولدانادى، سايكەس سەزىمدەردى سەزىنبەستەن شىنايىلىق «ءتىلىن» قولدانادى. مادەنيەتارالىق قارىم-قاتىناستا ەموسيالاردىڭ بەلگىلى ءبىر كورىنىستەرىن دۇرىس تۇسىندىرە ءبىلۋ، ولارعا دۇرىس تۇسىنىك بەرۋ، ولاردىڭ فۋنكسيونالدىق ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى، مۇنى ىستەۋ وڭاي ەمەس، ويتكەنى ءبىز جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ەموسيانىڭ كورىنىستەرى اراسىنداعى بايلانىس ەموسيالار مەن ءبىر ۋاقىتتا باستان كەشكەن سەزىمدەر ءارقاشان تىكەلەي جانە ءبىر ماعىنالى بولا بەرمەيدى [61، 1]. 3.3 ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندەگى ماقتاۋ/كومپليمەنت جانە جاۋاپ سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرى ءبىز ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى تۇلعالاردىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلقىنداعى نەگىزگى ايىرماشىلىقتاردى ولاردىڭ قارىم-قاتىناسىنىڭ ەموسيونالدىلىعى مەن ەموسيونالدىلىعىمەن تۇسىندىرگەندىكتەن، ءبىز ەموسيونالدىلىقتىڭ اعىلشىن تىلىندەگى ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرىندە قالاي كورىنەتىنىن قاراستىرامىز. ۆ.ۆ. لەونتيەۆ، ماقتاۋ/كومپليمەنت ايتۋ ەتيكەتىنىڭ سويلەۋ ارەكەتىنىڭ يلليۋزيالىق كۇشى اشىق بولۋى جانە سويلەۋ ارەكەتىنىڭ يللوكاسيالىق ماقساتىنا وڭاي قول جەتكىزۋ ءۇشىن وسى سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ ادرەسانتتارى وزدەرىنىڭ ەموسيالارىن بىرىكتىرۋ ارقىلى ءتۇسىندىرۋى كەرەك. تيپ كۇشەيتكىشتەر سياقتى ەكسپرەسسيۆتى لەكسيكالىق قۇرالدارمەن جالپى باعالاۋ پرەديكاتتار “Thank you so much”، “I am most grateful” ي ت.د. [62، 2]: “Ok، thank you very much. You are a dream come true.” (پرەپوداۆاتەل – ستۋدەنتكە زا پرينەسەننۋيۋ چاشكۋ چايا). “Your daughter is a genius، she is absolutely fantastic.” (ۋچيتەل – روديتەليام وب يح رەبەنكە). بريتاندىقتار اڭگىمەلەسۋشىنى دە، بولىپ جاتقان جانە بايقالاتىن بارلىق نارسەنى دە اسىرا باعالايتىنى انىق، بۇل ءۇشىن كوپتەگەن ارتىقشىلىقتار قولدانىلادى. (How absolutely marvelous!/You are absolutely fantastic/You’re being extremely kind/That’s brilliant. I’m delighted you are coming، that’s fantastic): “That’s splendid! You did well.” (Alcott L. “A Garland for Girls”) “Magnificent! Encore! Encore!” cried Gerald enthusiastically.” (Barnard A.M. “Behind a Mask or a Woman’s Power”) “Stupendous! Chrysanda، you’ve never been more stunning!” (Hambly B. “Bride of the Rat God”) اسىرەلەۋ نەمەسە قايتا باعالاۋ ستراتەگياسىن قولدانۋ، ەڭ الدىمەن، بريتاندىقتاردىڭ ەكسپرەسسيۆتى ەموسيونالدى-باعالاۋ بىرلىكتەرىن كەڭىنەن قولدانۋىندا كورىنەدى: “great”، “excellent”، “perfect”، “gorgeous”، “wonderful”، “brilliant”، “superb”، “fantastic”، “fabulous”، “marvelous”، “divine”، “ravishing”، “terrific”، “delighted”، “enjoyable” “Everybody at school says he’s a wonderful person” (Ringo J.، Evans L. “The Road to Damascus”) “In fact، you have the most brilliant political mind in Europe” (يز كينوفيلما “It was yesterday”). “It is wonderful! I can sing، but nothing half so fine as that.” (Alcott L. “Eight Cousins”) “Bless the little dear، what a generous heart she has!” (Alcott L. “Eight Cousins”) “My dear، it is perfect bread، and you are an honour to your teacher.” (Alcott L. “Eight Cousins”) ءبىر قىزىعى، مۇنداي ارتىقشىلىقتى لەكسەمالاردان تۇراتىن باعالاۋشى ەسكەرتۋلەر كوبىنەسە پروزالىق نارسەلەردى باعالاۋدا قولدانىلادى، بۇل مۇنداي اسىرا سىلتەۋلەرگە ۇيرەنبەگەن ورىس كوممۋنيكاسيالارىن تاڭ قالدىرادى: «سەن مۇلدەم فانتاستيكاسىڭ» (سەن مۇلدەم فانتاستيكالىقسىڭ) (كومەك بەرگەنى ءۇشىن). ىدىس جۋۋ) / مەندە ەڭ كەرەمەت ۆاننا بولدى (مەن ەڭ ادەمى ۆاننانى قابىلدادىم) / ءسىزدىڭ كۇرىشىڭىز كەرەمەت. بۇل كەرەمەت كورىنەدى (ءسىزدىڭ كۇرىشىڭىز كەرەمەت. بۇل كەرەمەت كورىنەدى) (ۇستەلدە) / بۇل وتە كەرەمەت. مەن قۋانىشتىمىن. بۇل سەنگىسىز “Oh me، what a sweet toilet table!” (Alcott L. “Eight Cousins”) “…My dear، you are a treasure؛ I haven’t tasted such tea since my poor maid Ellis died… Whatever you do seem to do well، and that is such a comfort.” (Barnard A.M. “Behind a Mask، or a Woman’s Power”) “It’s the sweetest، dearest kitchen in the world!” (Alcott L. “Little Men”) وسى سالادا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى كورسەتكەندەي، اعىلشىن تىلىندە «كومپليمەنت» ەموسيونالدىق ۇعىمىن ءبىلدىرۋدىڭ ەڭ ءجيى قولدانىلاتىن قۇرالدارىنا «ادەمى» ەموسيونالدىق سىن ەسىمى جانە «جاقسى» جالپى باعالاۋ پرەديكاتى، «وتە» جانە «سوندىقتان» كۇشەيتكىشتەرى جاتادى. »، «oh» شىلاۋى جانە الۋشىنىڭ اتى: “How nice it smells!” (Alcott L. “Eight Cousins”) “How well those fellows row! Look to them، and take notes for your own use by and by… How beautifully they go…” (Alcott L. “Eight Cousins”) “Your plans are always so wise and kind! That’s why they work so well، I suppose…” (Alcott L. “Eight Cousins”) “How kind you are!” (Barnard A.M. “Behind a Mask، or a Woman’s Power”) “In the first place، you’re the most beautiful woman I’ve ever seen…” (Wharton E. “Summer”) “You look very beautiful in red، minx.” (Hern C. “Miss Lacey’s Last Fling”) اعىلشىن تىلىندەگى كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتە اڭگىمەلەسۋشىنىڭ سىرتقى تۇرىنە تاڭدانۋىن سيپاتتاۋ ءۇشىن سويلەۋشى باسقا دا ءبىرقاتار سىن ەسىمدەردى قولدانا الادى. (“beautiful”، “pretty”، “wonderful”، “graceful”، “gorgeous”، “sweet”، “nice”، “fine” ي درۋگيە): “You wore such a graceful little garland… It is most artistic، and caught my eye at once.” (Alcott L. “A Garland for Girls”) “Your paleness is excellent…” (Barnard A.M. “Behind a Mask، or a Woman’s Power”) “Gorgeous! Ravishing! Fatal beauty at its most devastating!” (Hambly B. “Bride of the Rat God”) اعىلشىن ءتىلىنىڭ تۇلعاسىنان ايىرماشىلىعى، ورىس كوممۋنيكتەرى ايقىن ەكسپرەسسيۆتى بوياۋى بار ەموسيونالدى سىن ەسىمدەردىڭ ءارتۇرلى ارسەنالىن ءجيى پايدالانادى. زەرتتەۋدىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ءبىز زەرتتەگەن فاكتىلىك ماتەريال «جاقسى»، «ادەمى» جانە ت.ب. سياقتى ەموسيونالدى بەيتاراپ سىن ەسىمدەردىڭ ءجيى قولدانىلاتىنىن كورسەتەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ورىس تىلىندەگى سويلەۋ اكتىلەرىندە ارتىق لەكسەمالاردىڭ، جوعارى مانەرلى تىلدىك قۇرالداردىڭ جانە قايتا باعالاۋ ەلەمەنتتەرىنىڭ سيرەك قولدانىلۋى، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە، اعىلشىن تىلىندەگى ەتيكەت مالىمدەمەلەرىمەن سالىستىرعاندا ولاردىڭ ۇلكەن شىنايىلىعىنىڭ كورىنىسى بولۋى مۇمكىن، بۇل ءوز كەزەگىندە بايلانىستى. ورىس جانە اعىلشىن ءتىلدى تۇلعانىڭ دەمونستراسيالىق ەموسيالارىنداعى ايىرماشىلىقتارمەن: «ول قانداي ادەمى، قانداي ەرەكشە سۇلۋ ەدى!» (الەشكين پ. «ورىس تراگەدياسى») «مىنە، اقىلدى قىز، سەن مەندەگى ەڭ اقىلدى جانە ەڭ ادەمىسىڭ» (ۆيلمونت ە. «ۇشۋداعى تاۋىق») «سەن جالپى الەمدەگى ەڭ ادەمى قىزسىڭ» (مارينينا ا. «بىلەتىن ادام») «ال سەن جاقسى ايەلسىڭ، ناتاشا، شىنشىل» (مارينينا ا. «ءبىلۋشى») ارينە، بۇل جەردە ستەرەوتيپتەۋ مەن جالپىلاۋدىڭ جوعارى دارەجەسى بار. دەگەنمەن، سويلەۋ ارەكەتىنىڭ يللوكۋاسيالىق ماقساتى مەن ونداعى قولدانىلاتىن تىلدىك قۇرالداردىڭ تىكەلەي بايلانىسى ايقىن. كومپليمەنت سوزدەرىندەگى سويلەۋدىڭ لەكسيكالىق جۇيەسى تۋرالى ايتا وتىرىپ، ءتىپتى «ريتوريكا» كىتابىنىڭ اۆتورى اريستوتەل دە سويلەۋدى سالقىن جانە شىنشىل ەتەتىن كۇردەلى سوزدەردى قولدانۋدان اۋلاق بولىپ، جالپى سوزدەردى قولدانۋعا كەڭەس بەردى [37، 48]. ال ادرەساتتاردىڭ ءاتى-جونىنىڭ قولدانىلۋىنا كەلسەك، پسيحولوگتاردىڭ پىكىرىنشە، ادامدى بارىنەن دە ءوز اتى قىزىقتىرادى. وسىلايشا، اڭگىمەلەسۋشىنىڭ اتىن پايدالانۋ ونىڭ كوزايىمىنا اينالۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ادىستەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بۇل اعىلشىن جانە ورىس تىلىندەگى كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرگە بىردەي قاتىستى: “You’re very thorough، Bolo. Yes، indeed، you’re doing a very commendable job. Keep up the good work.” (Ringo J.، Evans L. “The Road to Damascus”) «سۆەتلانا، مەن سەنىڭ وسى جۇمىستى اتقارعانىڭدى قالايمىن. ءسىز بۇعان وتە شەبەرسىز!» - اسپازدىڭ كوڭىل-كۇيى جاقسى بولدى »(دونسوۆا د.« التىن بالىق قۇلاعى »). قىسقا سىن ەسىمدەر ورىس تىلىندەگى ماقتاۋ/كومپليمەنت سوزدەرىندە ءجيى قولدانىلادى. مۇنداي كومپليمەنتتەرگە «سونداي»، «قالاي» ساپا كۇشەيتكىشتەرىن قولدانۋ ءتان، تولىق سىن ەسىمدەرى بار كومپليمەنتتەرگە – «سونداي»، «نە». ءدال وسىلار ورىس كومپليمەنتىنە ەموسيونالدى ەكسپرەسسيۆتى رەڭك پەن لەپ ينتوناسياسىن بەرەدى: «ءسىز سونشالىقتى سۇيكىمدىسىز، مەن سىزگە ءبىر ۇسىنىس جاساعىم كەلەدى ...» (ەرماك ا. «ماحاببات شىندىقتان ارتىق») «سەن وتە ادەمىسىڭ دەپ ايتقانىڭ جاقسى بولدى! ال ءسىز كولىك جۇرگىزەسىز، جانە مۇنداي تاۋەلسىز ... «(ۋستينوۆا ت. «كەرى سيقىردىڭ زاڭى») «ءسىز سونداي مەيىرىمدى، سونشالىقتى تازاسىز ...» (بوگاتىريەۆا ە. «مويىنداۋ») «ءسىزدىڭ ءجۇزىڭىز سونداي بالعىن، قۋانىشتى ...» (پولياكوۆا س. «رەمي مارتين») ورىس تىلىندە دە، اعىلشىن تىلىندەگى سويلەۋ اكتىلەرىندە دە ساپالىق سىن ەسىمدەر سالىستىرمالى جانە جوعارى دارەجەدە كەڭىنەن قولدانىلادى: «سەن الدەقايدا ادەمىسىڭ. ءبىراق ءسىزدىڭ كوزدەرىڭىز ءدال سولاي »(مارينينا ا.« جالعىزدىقتىڭ يتتەرى »). «اندريۋشا، - دەدى ول، - بىلەسىز بە، مەن ءقازىر بۇكىل الەمدە مەنىڭ سىزگە جاقىن ادامىم جوق ەكەنىن ءتۇسىندىم. ءسىز ەڭ جاقسىسىز، ءسىز ءوزىڭىزدىڭ قانداي ەكەنىڭىزدى ەلەستەتە دە المايسىز »(مارينينا ا.« جالعىزدىقتىڭ ۇلىعان يتتەرى »). «ول وتە سۇيكىمدى ايەل بولدى ... جانە ەشكىم ەستىمەگەن داڭق ... ونىڭ اينالاسىنداعى ادامدار جاسمين بۇتاسىنىڭ اينالاسىندا ىزىلداعان ارالار سياقتى ىزىلدادى» (الەكسەيەۆ گ. «جاسىل جاعالاۋلار») “I think you’re quite one of the nicest people I’ve ever known، and one of the finest too” (Wharton E. “Summer”) “I think you are the dearest girl in the world، and I’ll let you do anything you like with me.” (Alcott L. “Eight Cousins”) “That is the nicest lunch I ever had!” (Alcott L. “Little Men”). كوبىنەسە ورىسشا دا، اعىلشىنشا دا تىكەلەي ماقتاۋلار ۋاقىتتى كورسەتەتىن ديستريبيۋتورلاردى پايدالانادى: «ءسىز كەرەمەت بولدىڭىز، نينا ۆاسيليەۆنا. ادەتتەگىدەي «(ۋستينوۆا ت. «كوروليەۆانىڭ ءبىرىنشى ەرەجەسى») “Your plans are always so wise and kind! That’s why they work so well، I suppose…” (Alcott L. “Eight Cousins”) “It was the kindest thing you ever did…” (Alcott L. “Rose in Bloom”) ورىس تىلىندە دە، اعىلشىن تىلىندە دە ەتىستىك-ورىنداۋ سوزدەرى ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرىندە ءجيى قولدانىلادى. ورىنداۋ سەپتىگى بار ايتىلىمداردا «كومپليمەنت/ماداقتاۋ» ينتەنسيونالدىق ماعىناسى بارىنشا تولىق ورنەكتى تابادى [63، 3]. بۇل اسىرەسە رەسمي بيزنەستە، رەسمي جاعدايدا قارىم-قاتىناس جاعدايلارىنا قاتىستى: «ماعان سەنىڭىز، مەن ءسىزدىڭ اقىل-ويىڭىز بەن ىسكەرلىگىڭىزدى باعالايمىن»، - دەپ ۆەليحوۆ قاسكۇنەمدى ماقتادى» (دوسەنكو ۆ. «جىندىنىڭ ادىلدىگى»). «گەنەرال، مەن ءسىزدىڭ جەكە ەرلىگىڭىز بەن ەرلىگىڭىزدى جوعارى باعالايمىن» (گايدار ا. «قار بەكىنىسىنىڭ كومەندانتى») “I admire her taste…” (Barnard A.M. “Behind a Mask، or a Woman’s Power”) “I appreciate your honesty…” (Greenman B. “Black، Gray، Green، Red، Blue: a Letter from a Famous Painter on the Moon”). جاعىمدى بەلگىگە قاراما-قارسى بولىپ كورىنەتىن ماعىنانى بىلدىرەتىن لەكسەمالاردىڭ كومەگىمەن بىرەۋدىڭ ەڭبەگىنە جاعىمدى باعا بەرۋدىڭ قىزىقتى تاسىلدەرى، مىسالى: اعىلشىنشا “awful”، “terrible” نەمەسە ورىسشا – “terrible”، ول وكسيموروندى، سونداي-اق «ايەلدىك بەلگى» دەپ اتالاتىن كوپتەگەن لەكسەمالاردى قولدانۋ ارقىلى كورىنەدى. (“adorable”، “charming”، “sweet”، “lovely”، “divine”):«دوگادليۆىي تى – ۋجاس!» (مارينينا ا. «ۆويۋششيە پسى ودينوچەستۆا») «ا تى پو-پرەجنەمۋ ۋجاسنو ميل»، - پروششەبەتالا داما» (الەكساندروۆا م. «زولۋشكا ۆ بيكيني»). “I expect he’s awfully nice، really.” (Wharton E. “Summer”) “She had a terribly nice smile.” (Salinger J.D. “The Catcher in the Rye”) “ That little girl with the red leaves is charming.” (Alcott L. “A Garland for Girls”) “ I knew Miss Harper once، - a lovely woman…” (Alcott L. “A Garland for Girls”) گەندەر ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ تىلدىك ديزاينىنا دا اسەر ەتەدى. ايەلدەردى ماقتايتىن ەرلەردىڭ تىلىندە «ايەلدىك» ءپرينسيپتى سيپاتتايتىن ەموسيونالدى-باعالاۋشى لەكسيكا بار، اتاپ ايتقاندا: نازىكتىك، جۇمساقتىق، تالعامپازدىق، تالعامپازدىق جانە ت.ب.: «ۋا، حانشايىم، مەن سەنى قولىممەن رەنجىتكەن جوقپىن دەپ ۇمىتتەنەمىن. مەنى كەشىرىڭىز، ءبىراق بۇل وسىنداي نازىك جاراتىلىستىڭ قۇلاۋىنىڭ الدىن الۋدىڭ جالعىز جولى بولدى »(ەرماك ا.« ماحاببات شىندىقتان ارتىق ») «مەن سىزگە جۇمساق قىزىل جىبەكتىڭ كەرەمەت مۇسىندەلگەن ششەكتەرىڭىزدىڭ تابيعي قىزارۋىن قالاي جاقسارتاتىنىن ايتىپ بەرەر ەدىم – ششەكتەر جىبەكتەن جۇمساق، گۇل جاپىراقشاسى جۇمساق...» (Hern C. «ميسس لەيسيدىڭ سوڭعى ۇرىسى») بۇل كومپليمەنت ءادىسىن ايەلدەر مەن ەركەكتەرگە قاتىستى ايەلدەر دە قولدانادى، ءبىراق مۇنداي كومپليمەنت ەرلەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا ءجيى جانە ءتان ەمەس. ەر ادامدار بىر-بىرىنە كومپليمەنت ايتىپ، ادەتتە «ەركەكتىك» پرينسيپپەن سيپاتتالاتىن ءارتۇرلى ەموسيونالدى-باعالاۋشى رەڭكتەگى لەكسيكانى پايدالانادى، اتاپ ايتقاندا: كۇش، بەرىكتىك، نانىمدىلىق، ساقتىق: «سەن كۇشتى بولدىڭ، ميكولاي، جەتىلدىڭ»، - دەدى اكە ماقۇلداپ (الەشكين پ. «ورىس تراگەدياسى»).“…you’re doing a very commendable job. Keep up the good job!” (Ringo J.، Evans L. “The Road to Damascus”) ەتيم سپوسوبوم كومپليمەنتاسيي پولزۋيۋتسيا تاكجە جەنششينى پو وتنوشەنيۋ ك مۋجچينام. دليا رۋسسكيح جەنششين وسوبەننو حاراكتەرنو پريمەنەنيە وسەنوچنىح پريلاگاتەلنىح س ۋمەنشيتەلنو-لاسكاتەلنىمي سۋففيكسامي: «تۋسەنكا،… تى وچەن ۋمنەنكايا… ديەۆوچكا» (مارينينا ا. «توت، كتو زناەت») «ودنا بىلا سۆەتلايا… لادنەنكايا تاكايا…» (دوسەنكو ۆ. «پراۆوسۋديە بەشەنوگو») لەكسيكا وتدەلنىح رەچيەۆىح اكتوۆ پوحۆالى/كومپليمەنتا زاسلۋجيۆاەت وسوبوگو ۆنيمانيا س توچكي زرەنيا پەريەۆودا س رۋسسكوگو يازىكا نا انگلييسكيي ي ناوبوروت. تاك، ۆ رۋسسكوي كوممۋنيكاتيۆنوي كۋلتۋرە وچەن راسپروسترانەنى كومپليمەنتى، سودەرجاششيە سۋبستانتيۆى س پولوجيتەلنوي وسەنكوي («مولودەس»، «ۋمنيسا» ي درۋگيە). «مولودەس»، پوميمو انگلييسكوگو سۋبستانتيۆا “attaboy”، دەپ اۋدارۋعا بولادى “fine fellow”، “well done!”، “ a good egg”، “clever cookie”، “that’s a dear!” ي در. (ەلەكتروندىق سوزدىك “Multitran”): قانداي كەرەمەت! – There’s a fine fellow! مىنە جارايسىڭ! - That is the right spirit! ءسىز جارادىڭىز! – You are a peach! جارايسىڭ! مىنە كەرەمەت! – Cheers! ول جارادى! – She’s a clinker! سول سياقتى، ورىس تىلىندەگى «اقىلدى» ماعىناسىن اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋدىڭ ءارتۇرلى جولدارى بار: “headpiece”، “clever cookie”، “brainiac”، “clever boy (girl)”، “wise head” جانە ت.ب: مىنە جارايسىڭ! – That’s a dear! ول جارادى، بىردەن بايقالدى! – One can tell that she is intelligent ماقتاۋ مەن ماقتاۋ سوزدەرىن ورىس تىلىنەن اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋ كەزىندە لەكسيكالىق جانە گرامماتيكالىق تۇرلەندىرۋ ادىستەرى وتە ءجيى قولدانىلادى، اسىرەسە گرامماتيكالىق اۋىستىرۋ ادىستەرى: ءسىز سول قالپىسىز. – You never change. ۋاقىت ءسىزدى وزگەرتپەيدى. – Age doesn’t tell on you. ءوز جاسىڭىزدان جاس كورىنەسىز. – You don’t look your age. ءجۇرىسىڭىز كەرەمەت. – You walk/move gracefully. قىسقا شاش ءسىزدى جاس كورسەتەدى. – With your cut short you look much younger. كۇلكى ءسىزدى سۇلۋلاندىرادى. – A smile becomes you. سىزگە بۇل كيىم جاراسادى. – You look very smart in this suit. ءسىزدىڭ مىنەزىڭىز مەيىرىمدى. – You are kind hearted. You do a wonderful job as interpreter. –ءسىز كەرەمەت اۋدارماشىسىز! You’re a good translator. – ءسىز جاقسى اۋداراسىز. You are good-natured. – ءسىزدىڭ مىنەزىڭىز جاقسى. The blouse goes well with your colouring. – بۇل كويلەك سىزگە جاراسىمدى. The same goes for you. – مەن دە ءسىز جايلى يتا الامىن. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى كورسەتكەندەي، كوپ جاعدايدا تولىق دەكلاراتيۆتى جانە لەپتى سويلەمدەردى قولدانۋ اعىلشىن تىلىندەگى ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ اكتىلەرىندە تىركەلەدى. اعىلشىن تىلىندەگى ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتىنىڭ نەگىزگى سينتاكسيستىك قۇرىلىمدارى: You + to be + Adj./N.؛ You + look + Adj./N.؛ N./Pn. + to be + Adj.؛ What + Adj. N.، How + Adj.، What + Adj.؛ I like/love…: “…you’re the most beautiful woman I’ve ever seen…” (Wharton E. “Summer’) “How splendid you are!..” (Alcott L. “A Modern Cinderella”) “…what a sweet toilet table!” (Alcott L. “Eight Cousins”) “…what I like about you is your beautiful honesty” (Lessing D. “England Versus England”) ورىس تىلىندەگى ماقتاۋ/كومپليمەنت اكتىنىڭ سينتاكسيستىك قۇرىلىمى ۇقساس: 1) ءسىز/ءسىز + سىن ەسىم/زات ەسىم 2) ءسىز/ءسىز + adv. + قاراۋ / قاراۋ 3) قانداي (ءنشى، -ىنشى) + سىن. + زات ەسىم/ەسىمدىك؛ سياقتى + سىن.؛ سوندىقتان + adj. 4) ماعان ۇنايدى / (مەن) جاقسى كورەمىن ...: «ءسىز ادەمىسىز، سونىمەن قاتار ونىڭ تالعامىندا ...» (ءسىز + سىن ەسىم-پرەديكات) (سحەمەلينين ك.س. «مەن») «مەن اسىرەسە سەن سياقتى سۇيكىمدى ادامداردى جاقسى كورەمىن» (مەن ... جاقسى كورەمىن) (كۋپرين ا.ي. «شۇڭقىر») «ول قانداي جاقسى، قانداي كەرەمەت سۇلۋ!» (اس + ەسىمدىك + سىن ەسىم) (الەشكين پ. «ورىس تراگەدياسى») ەكى كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتە دە ۇلكەن ەكسپرەسسيۆتىلىكتى ءبىلدىرۋ ءۇشىن كومپليمەنتتە گيپەربولا، سالىستىرۋ، گراداسيا سياقتى ستيليستيكالىق قۇرالدار ءجيى قولدانىلادى. گيپەربوليزاسيانى قولدانۋدىڭ مىسالى كەلەسى مالىمدەمەلەر بولۋى مۇمكىن: «سىزدە جەڭىمپازدىڭ كوزى بار. انىقتاۋ بويىنشا جوعالتا المايتىن ادامنىڭ كوزى، ويتكەنى ول جەڭىلسە دە، ول ءبارىبىر سوڭىندا جەڭەدى »(مارينينا ا. «جالعىزدىقتىڭ ۇلىعان يتتەرى») «ماگنيتيزمى كوپتەگەن ەر ادامداردى ەسىنەن شىعاراتىن بۇل ايەل»، - دەدى سەرگەي (كارپەنكو ا. «جاڭا ءولىمشى ايەلدەر») «ۋا، حانشايىم، مەن سەنى قولىممەن رەنجىتكەن جوقپىن دەپ ۇمىتتەنەمىن. مەنى كەشىرىڭىز، ءبىراق بۇل وسىنداي نازىك جاراتىلىستىڭ قۇلاۋىنىڭ الدىن الۋدىڭ جالعىز جولى بولدى »(ەرماك ا.« ماحاببات شىندىقتان ارتىق ») «ءسىز مەن ءۇشىن يلاھي سۇلۋلىقتىڭ كەرەمەت بەينەسى بولدىڭىز. مرامور ءمۇسىن سياقتى سۋىق جانە الىنبايتىن ... «(گارانين ا. «ورىس اعاسى. جەرلەس») “They are the people، I feel، among whom Shakespeare will be born if he is born again” (Wharton E. “Summer”) “I would tell you how the soft red silk enhances the natural flush of your perfectly sculpted cheeks – cheeks softer even then the silk، petal-soft… And how the fiery color echoes the tantalizing hints of auburn caught by the candlelight in your glorious hair – thick luxurious hair…And how the rich color emulates the sweet tint of your lips – full، lush، sensual lips…” (Hern C. “Miss Lacey’s Last Fling”) سالىستىرۋدى ءارتۇرلى تاسىلدەرمەن كورسەتۋگە بولادى: - ادرەسات قانداي دا ءبىر ادەبي كەيىپكەرمەن سالىستىرىلادى: «ساشا ونىڭ ادال دوسى، سكۆاير سانچو پانسا بولدى، ءارقاشان كومەكتەسۋگە دايىن» (ف. كيركوروۆ - ا. يۋدوۆ تۋرالى). «شەبا پاتشايىمى» دەپ ءبىر وپەراتور ەكىنشىسىنىڭ قۇلاعىنا ىسقىردى، «كوروليەۆا مارگو... اياقتارى جارقىراعان...» (ۋستينوۆا ت. «كوروليەۆانىڭ ءبىرىنشى ەرەجەسى») “The Ugly Duckling turned out a swan، you remember…I’m sure he’ll turn out a capital specimen of the Campbell variety.” (Alcott L. “Rose in Bloom”) ادرەسات بەدەلى حالىق مويىنداعان اتاقتى ادامدارمەن سالىستىرىلادى: «بۇل جاس موسارت ەرەكشە دارىندى» («تاڭعى جۇلدىز» تەلەشوۋىنان) «ول جاقسى بولدى، ول قورقىنىشتى بىلمەدى ... جوعارعى ەدىل ورماندارىنىڭ جاننا د'ارك ...» (پوليەۆوي ۆ.ن. «ەڭ ەستە قالارلىق: مەنىڭ باياندامالارىمنىڭ اڭگىمەلەرى» - كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى چايكينا تۋرالى EI) “He will definitely be a Shakespeare yet!” (Alcott L. “Little Men”) “Bless her dear heart! She’s bonnier than ever! Looks like a Madonna doesn’t she؟ With that blue cloak round her، and her bright hair flying in the wind.” (Alcott L. “Rose in Bloom”) كەلەسى سويلەۋ ارەكەتتەرى كومپليمەنتتە گراداسيانىڭ مىسالى بولا الادى: «بۇل ايەل ءوزىنىڭ سۇيكىمدىلىگىن ەشقاشان جوعالتپايدى. سوفي مەيىرىمدى جانە جاناشىر. ول جاقسى اكتريسا، ايەل، انا، ايەل - ول تەك ادام بويىندا بولاتىن بارلىق قاسيەتتەردى بىرىكتىرەدى »(نيكاس سافرونوۆ سوفيا لورەن تۋرالى) «مەن ليۋبوۆ ارحيپوۆاعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمدى مويىنداعىم كەلەدى. مەن ءۇشىن ول كەرەمەت ايەلدىڭ، كەرەمەت اكتريسانىڭ، كەرەمەت ءانشىنىڭ بەينەسى. ول تاڭدانۋ مەن تابىنۋدان باسقا ەشتەڭەنى تۋدىرۋى مۇمكىن ەمەس »(س. بەلسس - ل. ارحيپوۆا، «ايەلدەر قالاسى» تەلەباعدارلاماسى) “…I’ve watched you، and found the girl I’ve always wanted for my wife. Modest، and brave، dutiful and true، that’s what I love.” (Alcott L. “A Garland for Girls”) “She would make a man of me. She puts strength and courage into me as no one else can. She is unlike any girl I ever saw؛ there’s no sentimentality about her؛ she is wise، and kind، and sweet. She says what she means، looks you straight in the eye، and is as true as steel. I’ve tried her، I know her، and – ah، Gerald، I love her so!” (Barnard A.M. “Behind a Mask، or a Woman’s Power”) ءبىزدىڭ باقىلاۋلارىمىز كورسەتكەندەي، ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندە ماقتاۋ/كومپليمەنت ءبىلدىرۋ قۇرالدارى نەگىزىنەن سايكەس كەلەدى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ تۇلعاسىنىڭ ەموتيۆتەر مەن باعالاۋ لەكسەمالارىنىڭ اناعۇرلىم كوپ الۋان ءتۇرىن پايدالانۋى اعىلشىن تىلىندەگى كوممۋنيكاسيانىڭ ەموتيۆتىك سيپاتىمەن تۇسىندىرىلەدى. بۇل بارلىق زەرتتەلەتىن اعىلشىن تىلىندەگى سويلەۋ اكتىلەرى فورمالدى جانە شىنايى ەمەس دەگەندى بىلدىرمەيدى، ول مادەنيەتارالىق قۇزىرەتتىلىكتىڭ جوعارى ماڭىزدىلىعىن راستايدى جانە كوممۋنيكاسياعا قاتىسۋشىلار مەن اۋدارماشىلار بولىپ تابىلاتىن سويلەۋ دەلدالدارىنان قارىم-قاتىناس جاسايتىن كوممۋنيكاتيۆتى جاعدايعا وتە مۇقيات بولۋدى تالاپ ەتەدى. ورىن الادى. زەرتتەۋدىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ءبىز زەرتتەگەن فاكتىلىك ماتەريال، جالپى العاندا، رەسەيلىكتەر كوپ ماقتاۋلار مەن ماقتاۋلاردى قابىلدامايتىنىن كورسەتەدى، ويتكەنى ولار الدىمەن شىنىمەن تابۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. ورىس ماقال-ماتەلدەرىندە دە وسى كوزقاراس تۋرالى ايتىلادى: «ولشەۋسىز ماقتاۋ نامىس زيان»، «تۇز - ارتىق ەمەس، ماقتاۋ - ارتىق ماقتاۋ»، «اسكەري ەرلىكتەرى ءۇشىن، ماقتاۋدى باتىل كۇتۋ»، «ءجۇزىنىڭ بالعىندىعى ءۇشىن ەمەس». ولار كۇرەسكەردى ماقتايدى»، «جامانمەن ماقتانۋ جاقسى ەمەس» جانە ت.ب. زەرتتەۋ بارىسىندا رەسەيلىك كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلىقتا كومپليمەنتپەن كەلىسۋ ونىڭ ادىلدىگىنىڭ ۇتىمدى ۋاجدەرىمەن بىرگە باسىم بولاتىنى انىقتالدى: – ايتپاقشى، زويا سەرگەيەۆنا، سىزدە ءاجىم وتە از. -راحمەت. مەن ءالى جاسپىن... (دارىگەر ز.س. ميرونوۆانىڭ سۇحباتىنان). - ءسىز وتە ىڭعايلىسىز. - راقمەت، مەن ءوز ءۇيىمدى وسىلاي جاساۋعا كوپ تىرىستىم. – وندايدا سىزدە ديزاينەرلىك تالانت بار. - جوق، سەن نەسىڭ، جاقسى ءدام (سويفەر م. «كلۋبتاعى تانىسۋ») - كاتيا، كەرەمەت كورىنەسىڭ! - راحمەت، مەن اتاقتى ستيليست الەكساندر تودچۋكپەن جۇمىس ىستەيمىن... مەن سپورتپەن ۇنەمى اينالىسامىن... (ءانشى كاتيا لەلدىڭ سۇحباتىنان) اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىن ادام قۋانىش، ماقتاۋ مەن ريزاشىلىقتى بىلدىرۋگە بەيىم. بۇل اعىلشىن تىلىندەگى قارىم-قاتىناستىڭ ەموسيونالدىلىعىنا جانە سويلەۋ ءتارتىبىنىڭ بەلگىلەنگەن ەرەجەلەرىن ساقتاۋعا دەگەن ۇمتىلىسىنا بايلانىستى دەپ سانايمىز: - It is a pleasure to hear you، for you read remarkably well. - Do you really think so، uncle؟ I’m so glad! (Alcott L. “Eight Cousins”) - You are not silly، my dear، but a very sensible girl، we all think، and I’m proud to have you for a sister. - That’s so nice of you! (Alcott L. “Eight Cousins”). ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندە كومپليمەنتكە (بار بولسا) رەاكسيانى ەڭ جالپى تۇردە كورسەتۋگە بولادى: 1. كومپليمەنتپەن كەلىسۋ، ونى قابىلداۋ: – ديزاينعا نازار اۋدارعانداردىڭ ءبىرى سياقتىسىز... ادەمى. - ءىلتيپاتىڭىزعا راحمەت. (سەرگەي ناۋموۆپەن سۇحباتتان) - ساعان كوزىلدىرىك جاراسادى، - دەدى يننا نەگە ەكەنى بەلگىسىز. – راحمەت، – دەپ كوڭىلدى العىس ايتىپ، ولاردى كيگىزدى... (ۋستينوۆا ت. «كوروليەۆانىڭ ءبىرىنشى ەرەجەسى») - My faith، Alec، that’s the sort of voice that wins a man’s heart out of his breast! - So it would! – answered Dr. Alec delightedly. (Alcott L. “Rose in Bloom”) - How well you are looking! - Oh، thanks! (Alcott L. “Rose in Bloom”) 2. كومپليمەنتتىڭ ودان ءارى دامۋى (ونىڭ ىشىندە قايتارىلاتىن كومپليمەنت): -سەنىڭ كەرەمەت مىسىقتارىڭ بار! وتە مەيىرىمدى. - ولار سەنى ۇناتىپ قالدى. ولار ەشكىمگە ولاردى ەركەلەتۋگە رۇقسات بەرمەيدى. (ۋستينوۆا ت. «پاتشايىمنىڭ ءبىرىنشى ەرەجەسى») - سلاۆا، بۇل مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ كەرەمەت سىيلىق. - مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ كەرەمەت قىز ءۇشىن. («سيرك حانشايىمى» فيلمىنەن). - …I like you. - Really؟ – he asked، diffidently. - Really، - she said. - I like you too، - he said، boyishly. (Clarence K.B. “Youth Challenges”) - I thought the other night I should like you. Now I’m sure of it. – She owned her father’s directness. - You are good. – He said. (Clarence K.B. “Youth Challenges”). 3. كومپليمەنتپەن كەلىسپەۋ: مەنىڭ بۇلاي كىمگە كەرەكپىن؟ ناتاليا جىلادى. «سەن وتە ادەمىسىڭ»، - دەدى انفيسا قىڭىر. – وتە. - ...مەن، سونداي سيىر، ومىرىمدە ەشكىممەن بيگە دە بارمادىم، ويتكەنى مەنى ەشكىم شاقىرماعان! (ۋستينوۆا ت. «كەرى سيقىر زاڭى») – ساعان قاراپ وتىرىپ، الگى قىزدان مۇنداي كەلىنشەك قالاي بولىپ شىقتى؟ - حانىم؟ تانيا شىن كوڭىلمەن كۇلدى. مەن قانداي حانىممىن؟ حانىمدار باسقاشا ءومىر سۇرەدى، مەنىڭ ءومىرىم وتە ايەلدىك ەمەس - شىعۋ تەگى دە، تاربيەسى دە. (ۆيلمونت ە. «مەن ءوزىمدى اققۇبا دەپ تاپتىم!») - You are a remarkable woman، Kafari Camar. She shook her head: - No، I’m just a Jeffersonian. (Ringo J. and Evans L. “The Road to Damascus”) - You’re the strongest person I have ever known، Kafari Khrustinova. Do you have any idea how remarkable you are، dear lady؟ - I don’t feel very remarkable، Simon. And I probably look like a drowned cat. (Ringo J. and Evans L. “The Road to Damascus”) ماقتاۋ نەمەسە ماقتاۋ ادرەساتتا تەك وڭ نەمەسە بەيتاراپ رەاكسيا تۋدىرۋى مۇمكىن ەمەس - رەاكسيا دا انىق تەرىس بولۋى مۇمكىن. ءبىرقاتار جاعداياتتاردا ماقتاۋ سوزدەردى انىق ماقتاۋ سوزدەرى نەمەسە يرونيانى، كەيدە زۇلىمدىقتى بىلدىرەتىن، ادرەساتتى قورلاۋعا جاقىن سويلەۋ ارەكەتتەرى تۇسىنىلەدى (قوس جاقتى كومپليمەنت – ەكىۇشتى كومپليمەنت؛ سولاقاي ماقتاۋ – كۇماندى كومپليمەنت، مازاق ەتەتىن كومپليمەنت). ادرەساتتا جاعىمسىز رەاكسيا سويلەۋشىنىڭ كىناسىنەن دە، ادرەساتتىڭ وزىنە ءتان كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى دا بولۋى مۇمكىن، مىسالى، قاراپايىمدىلىق، ۇيالشاقتىق. سويلەۋشىنىڭ تەرىس رەاكسياعا اكەلەتىن قاتەلىكتەرىنىڭ ءبىرى - تىم اشىق ماقتاۋ سوزدەردى قولدانۋ: - ...سەن باسقالارعا ۇقسامايسىڭ. مەن سەنى كەشە دە، بۇگىن دە كوردىم. سىزدە ەرەكشە نارسە بار ... - ءسىز بارىنە وسى مەيرامحاناعا اپارۋ كەرەك دەپ ايتاسىز. (ەرماك ا. «ماحاببات شىندىقتان دا ارتىق») - Your last picture was wonderful، Miss Gonzales. - Your flattery is dishonest. (Chandler R. “Little Sister”). تاعى ءبىر قاتەلىك - يرونيا، مازاق، كەلەكەلەۋدى قامتيتىن كومپليمەنت قولدانۋ: «ال سەن جاقساردىڭ. ءسىز تىستەرىڭىزدى كىرگىزدىڭىز بە؟ - "مىنە، اقىماق!" (دوۆلاتوۆ س.د. «رەزەرۆ»). «قانداي اقىلدىسىڭ» دەپ كۇرسىندىم. - اسىرەسە بۇگىن. - ال سەن ساۋداگەرسىڭ. (پولياكوۆا س. «رەمي مارتين»). “How nice of you to visit، John”، she said with icy contempt that wasn’t lost on him even in his drunken state.” You’re looking well…” (Steel D. “The Long Road Home”) سوڭعى مىسالدا وتباسىلىق جانجال كەزىندە جىبەرۋشى (ايەلى) كۇيەۋىنىڭ سىرتقى كەلبەتى تۋرالى ماقتاۋ ايتادى. مالىمدەمەنىڭ يللوكۋسيوندىق ماقساتى ادرەساتتى قورلاۋ، رەنجىتۋ جانە ونى مەنسىنبەۋشىلىككە باعىتتالعانىن كونتەكستەن بايقاۋعا بولادى. بۇل تۇرعىدا ادەتتە جاعىمدى ەموسيالاردى بىلدىرەتىن «جاقسى» جانە «جاقسى» ەموسيالارى جاعىمسىز كوننوتاسياعا يە بولادى. تەرىس سالىستىرۋدى قامتيتىن كومپليمەنت تەرىس رەاكسيانى تۋدىرۋى مۇمكىن: «مەن سەنى سۇلۋسىڭ دەپ ايتقان جوقپىن... مەن سەنى ادەمىسىڭ دەدىم. بۇل ءارتۇرلى سوزدەر »(پولياكوۆا س.« رەمي مارتين ») «ءار ادام ادەمى بولا المايدى. ءبىراق ءسىزدىڭ ميىڭىز دۇرىس رەتتەلگەن »(مارينينا ا. «كەزدەيسوق») “You are really a moron. But what a dancer.” (Sallinger J.D. “The Catcher in the Rye”) “You’re rather handsome، not a prince though.” (Lodge D. “Paradise News”) سويلەۋشىنىڭ تانىسۋى دا تەرىس رەاكسيانى تۋدىرادى: «مەنىڭ سۇيكىمدىلىگىم»، - دەپ اقىرىن باستادى كوروۆيەۆ (كومپليمەنت-شاعىم) «مەن سۇيكىمدى ەمەسپىن»، - دەدى ازامات ونىڭ ءسوزىن. — ءاي، قانداي ايانىشتى، — دەدى كوروۆيەۆ مۇڭايىپ. (بۋلگاكوۆ م.ا. «ماستەر مەن مارگاريتا») - Good boy، I really had no idea you could look so like a gentleman. - Stop calling me a boy. (Alcott L. “Rose in Bloom”) ادرەساتتىڭ سويلەۋشىنىڭ شىنايىلىعىنا سەنىمسىزدىگى كومپليمەنتكە ادەكۆاتتى ەمەس جاۋاپ بەرەدى: «سەنىڭ كەرەمەت رۋحتارىڭ بار». - «ءيا؟ ءسىزدىڭ ءدامىڭىز ناشار »(پلاتوۆا ۆ. «بىلتىراڭقى شايقاستار») “… you look younger، cousin Jolyon”. – “I’m ancient…” (Galsworthy J. “The Forsyte Saga. In Chancery”) الۋشى قاراپايىمدىلىق يدەياسىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، كومپليمەنتكە قارسى شىعۋى مۇمكىن: - ءيا، سەن مىنا كويلەكپەن ادەمىسىڭ! - «وندا قانداي سۇلۋلىق!» (مينكو ۆ. «ەسىمدەردى اتاماي»). دەگەنمەن، اعىلشىن ءتىلىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتىندە كومپليمەنتكە جاۋاپ بەرۋ كەزىندە اڭگىمەلەسۋشىمەن ايتىسۋ نەمەسە قاراپايىمدىلىقتىڭ جالعان يدەيالارىن باسشىلىققا الۋ ادەتتەگىدەي ەمەس ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. سويلەۋشىنىڭ كومپليمەنت تاقىرىبىن تاڭداۋداعى قاتەلىگى دە ادرەساتتىڭ تەرىس رەاكسياسىنا اكەلۋى مۇمكىن: «... ءسىز مەنى «ءسىز» دەپ اتاي الاسىز. – «مەن مۇنى بىردەن ىستەي المايمىن... ونىڭ ۇستىنە، سەن سونداي بەرىك كورىنەسىڭ...» – «شىنىمەن بە؟! مەن ءوزىمدى سونشا قارتايدىم دەپ ويلامادىم »(مينچين ا.« ناتاليا ») “You are extraordinarily attractive to women. And your greatest charm is that you don’t realize it”. – “No، but really،” – he protested. “I hope I’m some kind of a doctor as well” (Cronin A.J. “The Citadel”) كەلەسى سەبەپ - بەلگىلى ءبىر جاعدايدا كومپليمەنتتىڭ ورىنسىزدىعى: «... مەن قول جەتىمسىزدىكتىڭ وتكىر، ازاپتى ساناسىنسىز قاراي المايمىن... ادەمى ايەلدەردىڭ جۇزىنە... مىسالى، ءسىزدىڭ بەتىڭىزگە...» - «جارايدى، گريگوريي ساۆەليچ. بۇل ەندى ءومىر تۋرالى ەمەس، ەڭ باستىسى، ەشتەڭە ەمەس. بۇل وتە قاتتى- Have you given up your painting؟ – she asked rather abruptly… - Sweetest face I ever saw، and very like you about the eyes، isn’t it؟ – said Charlie، who seemed to have a Yankee trick of replying to one question with another. - I want an answer، not a compliment. (Alcott L. “Rose in Bloom”) قۇلدىراۋ »(شۋگايەۆ ۆ. «بوگوتولداعى قاتىسۋ») جانە، سايىپ كەلگەندە، ادرەساتتىڭ ادرەساتقا دەگەن انتيپاتياسى دا تەرىس رەاكسياعا اكەلەدى: «لەنا، سەن قانداي جاقسىسىڭ!» - «كەتۋ! ءسىز ايگىلى زۇلىمسىز »(بۋلگاكوۆ م.ا.« تۋربينالار كۇندەرى ») “You are a very nice girl، but I wish you would flirt with me، and me only”، said Winterbourne. – “Ah! Thank you very much، you are the last man I should think of flirting with” (James H. “Daisy Miller”) وسىلايشا، سويلەۋشى تىم انىق ماقتاۋ سوزدەردەن، يرونيا، كەلەكە، كەلەكە، جاعىمسىز سالىستىرۋدان اۋلاق بولۋ، سونداي-اق تانىسۋدان اۋلاق بولۋ ارقىلى كومپليمەنتكە جاعىمسىز رەاكسيانىڭ ىقتيمالدىعىن ازايتا الادى. بۇل ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىنا ءتان. قورتىندى سويلەۋ ارەكەتتەرى تەورياسى تۇرعىسىنان ماقتاۋ/ماداقتاۋدىڭ جەتەكشى سيپاتى ونىڭ باعالاۋشىلىق سيپاتى بولىپ تابىلادى، سوندىقتان ماداقتاۋ/كومپليمەنت ەكسپرەسسيۆتىك سىنىبىنا كوبىرەك جاتادى. ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندەگى ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ ۇلتتىق-مادەني ەرەكشەلىكتەرى نەگىزىنەن ماقتاۋ/كومپليمەنت وبەكتىلەرىندە، مالىمدەمەلەردى لينگۆيستيكالىق تۇجىرىمداۋ تاسىلدەرىندە (اسىرەسە لەكسيكالىق دەڭگەيدە) جانە ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىنىڭ رەاكسياسىندا كورىنەدى. كومپليمەنتكە تىلدىك تۇلعا، ال ادرەساتتار، ادرەساتتار تۇرعىسىنان ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى سويلەۋ سوزدەرىنىڭ سيپاتتامالارى جانە ماقتاۋ/كومپليمەنتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ادىستەرى ايتارلىقتاي ۇلتتىق-مادەني ەرەكشەلىكتەردى اشپايدى. قاراستىرىلىپ وتىرعان ەكى مادەنيەتتەگى ماقتاۋ/ماداقتاۋدى ءبىلدىرۋدىڭ لينگۆيستيكالىق قۇرالدارىنىڭ نەگىزگى ايىرماشىلىقتارى نەگىزىنەن ورىس جانە اعىلشىن لينگۆومادەني بىرلەستىكتەرى وكىلدەرىنىڭ ەموسيالاردى كورسەتۋ ەرەكشەلىكتەرىن انىقتايتىن ەموسيونالدىلىق پەن ەموسيونالدىلىقتىڭ اراقاتىناسىمەن تۇسىندىرىلەدى. تىلدىك قاۋىمداستىقتىڭ ۇلتتىق سيپاتى مەن باعالاۋشىلىق ساناسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ءبىلۋ مادەنيەتارالىق قۇزىرەتتىلىك قۇرامداستارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى جانە مادەنيەتارالىق قارىم-قاتىناستىڭ تيىمدىرەك بولۋىنا ىقپال ەتەدى. بۇل جۇمىستا ماقتاۋ/ماداقتاۋ سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى سويلەۋ ارەكەتىنىڭ تەورياسى تۇرعىسىنان تالدانعان، سونىمەن قاتار وبەكتىگە باعدارلانۋ، كومپليمەنت ۆەكتورى، جۇزەگە اسىرۋ ادىستەرى جانە وسى سويلەۋدىڭ تىلدىك بەزەندىرىلۋى تالدانعان. ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتىندە ارەكەت ەتەدى. كومپليمەنت قۇبىلىس رەتىندە ءارتۇرلى كوزقاراستاردان زەرتتەلۋى مۇمكىن: پسيحولوگيا، الەۋمەتتانۋ، مادەنيەتتانۋ، ءتىل ءبىلىمى جانە باسقا عىلىمدار. اتالعان عىلىمداردىڭ ءارقايسىسى ماقتاۋ مەن كومپليمەنتتەردى ءوز ۇعىمدار مەن قۇندىلىقتار جۇيەسى ارقىلى زەرتتەيدى. پسيحولوگيا كومپليمەنتتى ادامعا اڭگىمەلەسۋشىنىڭ ورنالاسقان جەرىنە جەتۋگە كومەكتەسەتىن جانە ءتيىمدى تۇلعاارالىق ءوزارا ارەكەتتەسۋگە ىقپال ەتەتىن «پسيحولوگيالىق سيپاۋ» ءتۇرى رەتىندە زەرتتەيدى. الەۋمەتتانۋ كومپليمەنتتى ادامنىڭ قورشاعان قوعاممەن، قوعاممەن قارىم-قاتىناسىن قۇرۋ مەن دامىتۋدىڭ، جەكە تۇلعانىڭ الەۋمەتتىك كەڭىستىگىن قۇرۋدىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە قاراستىرادى. مادەنيەتتانۋ ءۇشىن كومپليمەنت، ەڭ الدىمەن، بەلگىلى ءبىر ەتنوس مادەنيەتىنىڭ ەلەمەنتى، ونىڭ ادەپتىلىگى، مورالدىق نورمالارى، داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارى قوعامدا قابىلدانعان. سويلەۋ ارەكەتىنىڭ تەورياسى سويلەۋ ارەكەتىن، پسيحولوگيالىق ءوزارا ارەكەتتى جانە كومپليمەنتتە سويلەۋ ارەكەتىن تىلدىك جۇزەگە اسىرۋ ءادىسىن نەگىزگى اسپەكتىلەر رەتىندە ءبولىپ كورسەتەدى. جوعارىدا اتالعان عىلىمداردىڭ توعىسىندا پايدا بولعان عىلىم – پراگماتيكا نەمەسە پراگماتيكالىق لينگۆيستيكا – ماقتاۋ مەن ماقتاۋدىڭ بارلىق وسى اسپەكتىلەرى مەن قىرلارىن قامتيدى جانە سويلەۋ ارەكەتىنىڭ بۇل ءتۇرىن ءبىر كوممۋنيكاتيۆتىك مادەنيەت اياسىندا دا، مادەنيەتارالىق قارىم-قاتىناستا دا جان-جاقتى زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. . ماقتاۋ / كومپليمەنت باسقا ءبىرقاتار سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ سيپاتتامالارىن بىرىكتىرەدى - ولار وكىلدەردىڭ، ەكسپرەسسيۆتى جانە فاتيكالىق كوممۋنيكاسيانىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بىرىكتىرە الادى. ءبىراق ماقتاۋدىڭ/كومپليمەنتتىڭ جەتەكشى سيپاتى وسى سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ باعالاۋ سيپاتى بولعاندىقتان، ءبىز ولاردى ەڭ الدىمەن ەكسپرەسسيۆتىك كاتەگورياعا جاتقىزامىز. ماقتاۋ مەن كومپليمەنت بەلگىلى ءبىر دارەجەدە فاتيكالىق سويلەۋ جانرلارىنا جاتادى، ويتكەنى سويلەۋ ارەكەتىنىڭ بۇل ءتۇرى نەگىزىنەن قارىم-قاتىناستى ساقتاۋعا، بايلانىس ورناتۋعا باعىتتالعان. بۇل سويلەۋ ارەكەتتەرى باعالاۋشى بولا وتىرىپ، قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني ومىرىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى، مۇندا بەلگىلى ءبىر فورمالاردى قولدانۋ كوممۋنيكانتتاردىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق پارامەترلەرىمەن، قارىم-قاتىناس جاعدايىمەن انىقتالادى. شەشەندىك ءسوز تۇرعىسىنان العاندا، ماداقتاۋ مەن ماقتاۋ ەپيدەيكتيكالىق سويلەۋ جانرلارىنىڭ جۇيەسىنە كىرەدى، ويتكەنى بۇل تۇجىرىمدار شابىتتاندىراتىن، سالتاناتتى، ماقتاۋ سوزدەر بولىپ تابىلادى. بۇل جۇمىستا ءبىز «ماداقتاۋ» جانە «كومپليمەنت» ۇعىمدارىنىڭ ءمانىن انىقتادىق، ولاردىڭ ورتاق بەلگىلەرى مەن ايىرماشىلىقتارىن اشتىق. وسى ماقساتتا ءبىز «كومپليمەنت» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى مەن زەرتتەلۋ تاريحىن ىزدەدىك. جوعارىدا اتالعان ەكى انىقتاماداعى بار ەرەكشەلىك وسى زەرتتەۋ اياسىندا بىزگە سونشالىقتى ماڭىزدى ەمەس بولىپ كورىنەدى، سايكەسىنشە، ءبىز «ماداقتاۋ» جانە «كومپليمەنت» ۇعىمدارىن سينونيم رەتىندە قاراستىرامىز. زەرتتەۋ ماقساتىنا سۇيەنە وتىرىپ، قول جەتكىزۋدىڭ ءبىر ءادىسى سالىستىرمالى ءادىس بولىپ تابىلاتىن ورىس جانە اعىلشىن تىلدىك تۇلعانىڭ ۇلتتىق سيپاتىن زەرتتەۋگە ەرەكشە نازار اۋداردىق. ۇلتتىق مىنەزدىڭ ەرەكشەلىكتەرى حالىقتىڭ مادەني جانە سويلەۋ داستۇرىندە كورىنىس تابادى، ال ولار ءوز كەزەگىندە بەلگىلى ءبىر مادەنيەتتە تاريحي قالىپتاسقان جانە ونىڭ ەتيكالىق جۇيەسىن كورسەتەتىن سويلەۋ جانە سويلەۋ ارەكەتىنە قويىلاتىن جالپى تالاپتار جۇيەسىندە بەينەلەنەدى. جانە ەستەتيكالىق قۇندىلىقتار. سونىمەن، ورىس جانە اعىلشىن ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ پسيحولوگيالىق پورترەتتەرىن قۇراستىرا وتىرىپ، ءبىز ورىستىڭ ۇلتتىق مىنەزىنىڭ باسىم بەلگىلەرى قاراپايىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك، اشىقتىق، شىنايىلىق، مىنەز-قۇلىقتىڭ ستيحيالىلىعى، ادالدىق جانە ۇجىمدىق سانا دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك. ورىس ءتىلىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلقىنىڭ نەگىزگى سيپاتتامالارى دا وسىنداي. اعىلشىنعا كەلەتىن بولساق، ونىڭ يەلىكتەن شىعارۋمەن، ۇستامدىلىقپەن، ينديۆيدۋاليزممەن، ەموسيالاردى جاسىرۋعا ۇمتىلۋمەن شەكتەسەتىن تاۋەلسىزدىگى، ءبىر قاراعاندا، اعىلشىن ءتىلىنىڭ تۇلعاسىنىڭ ايقىن اسىرا سىلتەۋشىلىككە، ماقتاۋ سوزدەرىندەگى ەكسپرەسسيۆتىلىگى مەن ەكسپرەسسيۆتىلىگىنە قايشى كەلەدى / كومپليمەنت. اعىلشىن ۇلتتىق سيپاتىنىڭ بۇل پارادوكسى تابيعي جانە ستيحيالى ەمەس، ەموسيالاردىڭ جوسپارلانعان كورىنىسىمەن تۇسىندىرىلەدى. ءبىراق، ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدا ۇسىنىلعان تۇجىرىمدار كورسەتكەندەي، بۇل بريتاندىقتاردىڭ ەكىجۇزدىلىگى مەن شىنايى ەمەستىگىن راستاۋعا نەگىز بەرمەيدى. بارلىعى اعىلشىن كوممۋنيكاتورىنىڭ باسقالاردىڭ سەزىمدەرىنە كوبىرەك نازار اۋدارۋىمەن تۇسىندىرىلەدى، ول باسقالارعا جانە ولاردىڭ سەزىمدەرىنە وتە مۇقيات بولۋدى تالاپ ەتەدى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ تۇلعاسى ارقىلى اڭگىمەلەسۋشىگە قىزىعۋشىلىقتىڭ جوعارىلاۋىنىڭ ادەيى كورىنىسى، ەموسيونالدىلىقتان گورى ەموسيونالدىلىقتىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن ەكسپرەسسيۆتىلىكتىڭ جوعارى دارەجەسى. اعىلشىن تىلىندەگى تۇلعانىڭ ەموسيالاردى سانالى تۇردە كورسەتۋى، كەرىسىنشە، باسقالارعا اسەر ەتۋ، ادالدىق كورسەتۋ، ىقتيمال جانجالدىڭ الدىن الۋ جانە ت.ب. اعىلشىن تىلىندەگى قارىم-قاتىناستىڭ ەموسيونالدىلىعى ءسوزسىز اعىلشىن تىلىندەگى ماقتاۋ/كومپليمەنت سويلەۋ اكتىلەرىن قۇراستىرۋدىڭ تىلدىك قۇرالدارىندا كورىنەدى. اعىلشىندار كوپتەگەن ارتىقشىلىق بىرلىكتەردى، كۇشەيتكىشتەردى، ەكسپرەسسيۆتى ەموسيونالدى-باعالاۋدى قولدانادى بىرلىك. ورىس كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتى ەموسيونالدىراق، ياعني. ورىس تىلدىك تۇلعاسى ەموسيالاردىڭ ستيحيالىق، تابيعي دەمونستراسياسىمەن سيپاتتالادى، ول اڭگىمەلەسۋشىمەن ىنتىماقتاستىقتى كورسەتۋ، ءتيىمدى قارىم-قاتىناسقا جەتۋ ءۇشىن قولدانىلادى. ارينە، ورىس تىلىندەگى قارىم-قاتىناس ەموسيونالدىلىعىمەن دە ەرەكشەلەنەدى، ءبىراق ول اعىلشىن تىلىندەگى سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىنا قاراعاندا الدەقايدا از ءرول اتقارادى. اعىلشىن تىلىمەن سالىستىرعاندا ورىسشا كومپليمەنتتەردىڭ تومەن ەموسيونالدىلىعى ورىس سويلەۋ اكتىلەرىن لينگۆيستيكالىق بەزەندىرۋ قۇرالدارىندا دا كورىنەدى. دەگەنمەن، ورىس تىلىندەگى سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىندا اعىلشىن تىلىنەن كەم ەمەس، سويلەۋ ارەكەتتەرىنە ەموسيونالدى ەكسپرەسسيۆتى كوننوتاسيا مەن لەپ ينتوناسياسىن بەرەتىن كۇشەيتكىشتەر قولدانىلادى. كۇشەيتۋ زاڭىنىڭ اسەرىنەن ورىس تىلىندە دە، اعىلشىن تىلىندە دە ماقتاۋ/كومپليمەنت، گيپەربولا، سالىستىرۋ، گراداسيا سوزدەرى ءجيى قولدانىلادى. وسىلايشا، جالپى العاندا، ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى ماقتاۋ / كومپليمەنت سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ اراسىنداعى نەگىزگى ايىرماشىلىق كومپليمەنت الۋشىنىڭ سەزىمدەرى مەن ەموسيالارى اراسىنداعى سايكەستىكتىڭ ءارتۇرلى دارەجەسى دەپ قورىتىندى جاساۋعا بولادى. ءبىزدىڭ پايىمداۋ بارىسىندا ءبىز ەموسيالاردىڭ كورىنىسى مەن ءبىر مەزگىلدە باستان كەشىرگەن سەزىمدەر اراسىنداعى بايلانىس ءارقاشان تىكەلەي جانە ءبىر ماعىنالى بولا بەرمەيدى دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك. تيىسىنشە، مادەنيەتارالىق قارىم-قاتىناستا ءتيىمدى قارىم-قاتىناستى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ەموسيالاردى دۇرىس ءتۇسىندىرۋ جانە ولاردى دۇرىس ءتۇسىندىرۋ داعدىلارىن مەڭگەرۋ قاجەت. وسى سالادا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىن تالداي كەلە، ورىس تىلىندەگى كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتە ادامنىڭ سىرتقى كەلبەتىن ماداقتاۋ، ال اعىلشىن تىلىندە ادامنىڭ ىشكى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن ماداقتاۋ باسىم بولاتىنىن انىقتادىق. كومپليمەنتتەردى قولدانۋداعى وسى ۇلتتىق-مادەني ەرەكشەلىكتەردى انىقتايتىن نەگىزگى فاكتورلار، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، سالىستىرىلاتىن تىلدىك مادەنيەتتەردەگى يەرارحيالىق قۇندىلىقتار جۇيەسىنىڭ سايكەس كەلمەۋى جانە ورىس جانە اعىلشىن ەتيكەت مادەنيەتىنىڭ قاعيدالارى مەن نورمالارىنداعى ايىرماشىلىقتار بولىپ تابىلادى. اڭگىمەلەسۋشىنىڭ سىرتقى كەلبەتىنە، ىشكى قاسيەتتەرىنە جانە ينتەللەكتۋالدىق قابىلەتتەرىنە ارنالعان كومپليمەنتتەردى ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندەگى تۇلعالاردىڭ قولدانۋ جيىلىگىندەگى ايىرماشىلىقتاردى ەسكەرە وتىرىپ، ەكى كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتە ادرەساتتىڭ باسقا ارتىقشىلىقتارىن باعالايتىن مالىمدەمەلەردى قولدانۋ جيىلىگى شامامەن 2000-گە تەڭ. بىردەي. سونىمەن بىرگە ەكى تىلدىك مادەنيەتتەگى مۇنداي تۇجىرىمداردىڭ تىلدىك رەسىمدەلۋ فورماسى مەن قۇرالدارى بىردەي ەمەس. ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندە ايەلدەردىڭ ماداقتاۋلاردى قابىلداۋشى جانە قابىلداۋشى رەتىندە ارەكەت ەتەتىنى انىق. ەكى مادەنيەتتە دە ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ ماداقداۋلاردىڭ كوممۋنيكاتيۆتى تاكتيكاسى مالىمدەمەلەر تاقىرىبىن تاڭداۋ دەڭگەيىندە دە، تىلدىك بىرلىكتەردى تاڭداۋ دەڭگەيىندە دە كورىنەدى. ايەلدەردى ماقتايتىن ەرلەردىڭ تىلىندە «ايەلدىك» ءپرينسيپتى سيپاتتايتىن ەموسيونالدى-باعالاۋشى لەكسيكا بار، اتاپ ايتقاندا: نازىكتىك، جۇمساقتىق، تالعامپازدىق، تالعامپازدىق جانە ت.ب. ۇقساس لەكسيكانى ايەلدەر دە ايەلدەر مەن ەرلەرگە قاتىستى قولدانادى، ءبىراق مۇنداي ماقتاۋلار ەرلەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا ءجيى جانە ءتان ەمەس. ەر ادامدار بىر-بىرىنە ماداقتاۋ ايتۋدا ادەتتە «ەركەكتىك» پرينسيپپەن سيپاتتالاتىن ءارتۇرلى ەموسيونالدى-باعالاۋشى رەڭكتەگى سوزدىك قورىن پايدالانادى: كۇش، بەرىكتىك، نانىمدىلىق جانە ساقتىق. ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندە ماداقتاۋ ادامنىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن تىكەلەي (تىكەلەي ماداقتاۋ) نەمەسە جاناما تۇردە (جاناما ماداقتاۋ) كورسەتە الادى. ءبىز ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى سويلەۋ ارەكەتىنىڭ وسى ەكى ءتۇرىنىڭ جالپى سيپاتتامالارىن انىقتادىق - سويلەۋ ارەكەتىنىڭ جالپى قۇرامى، وبەكتىلەردىڭ ءتىزىمى جانە مۇنداي ماداقتاۋلاردىڭ بار كىشى تۇرلەرى. زەرتتەلگەن بىرلىكتەردىڭ ماتەريالىنا سۇيەنە وتىرىپ، ماداقتاۋ - انتيتەزاعا كەلەتىن بولساق، بۇل اعىلشىن تىلىندەگى سويلەۋ كوممۋنيكاسياسىندا ءجيى كەزدەسپەيدى دەپ ەسەپتەيمىز، بۇل ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اعىلشىن ءتىلىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتىندەگى ماداقتاۋدىڭ ەتيكەتتىك سيپاتىمەن دە تۇسىندىرىلەدى. بۇل ماداقتاۋ-انتيتەزا ادەپسىز جانە تىم تانىس بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ورىستىڭ لينگۆيستيكالىق تۇلعاسى، ەگەر ول ماداقتاۋعا قانداي دا ءبىر اۋىزشا رەاكسيا كورسەتسە، وندا، ادەتتە، ونىڭ كەلىسىمىن ونىڭ ادىلدىگى ءۇشىن ۇتىمدى ۋاجبەن سۇيەمەلدەپ، ونىمەن كەلىسەدى. اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىن ادام العان ماقتاۋ مەن ريزاشىلىقتان قۋانىش، ءلاززات كورسەتۋگە بەيىم، ونى ءبىز اعىلشىن تىلىندەگى قارىم-قاتىناستىڭ ەموسيونالدىلىعىمەن جانە بەلگىلەنگەن سويلەۋ ەتيكەتىن ۇستانۋعا دەگەن ۇمتىلىسپەن تۇسىندىرەمىز. ەڭ جالپى تۇردە ەكى مادەنيەتتە دە ماداقتاۋعا اۋىزشا رەاكسيا ماداقتاۋدى قابىلداۋ، ماداقتاۋدى قايتارۋ نەمەسە ونىمەن كەلىسپەۋ ارقىلى كورىنۋى مۇمكىن. سوڭعىسى، ءوز كەزەگىندە، ايقىن جاعىمپازدىق، يرونيا مەن كەلەمەجدەۋ، جاعىمسىز سالىستىرۋ، سويلەۋشىنىڭ شەكتەن تىس تانىستىعى، ادرەساتتىڭ ماداقتاۋدىڭ شىنايىلىعىنا سەنىمسىزدىگى، ادرەساتتىڭ ادرەساتقا دەگەن انتيپاتيا نەمەسە ادرەساتتىڭ قاراپايىمدىلىعىمەن تۋىنداۋى مۇمكىن. بۇل ديپلومدىق جۇمىس مادەنيەتارالىق كوممۋنيكاسيا بارىسىندا تىلدىك جانە مادەني ارالاسۋدى ازايتۋعا جانە ءتيىمدى كوممۋنيكاسيانى دامىتۋعا كومەكتەسۋگە ارنالعان. ورىس جانە اعىلشىن لينگۆومادەني بىرلەستىكتەرى بولىپ تابىلاتىن ءارتۇرلى لينگۆيستيكالىق قاۋىمداستىقتاردىڭ وكىلدەرى اراسىندا. پايدالانىلعان دەرەككوزدەر ءتىزىمى 1. «كرۋگوسۆەت» ەلەكتروندى ەنسيكلوپەدياسى / www.krugosvet.ru/articles/ 87/1008757/1008757a3.htm
2. كاستلەر ل. «جاعىمسىز» جانە «جاعىمدى» سىپايىلىق: سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ءارتۇرلى ستراتەگيالارى // «ءتىل مەن سويلەۋدەگى اگرەسسيا» ۋنيۆەرسيتەتارالىق كونفەرەنسيا ماتەريالدارى، رسۋح ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى. - 1 س. 3 تەمىرعازينا
ز. ق. وتاندىق جانە شەتەل ءتىل بىلىمىندەگى قازىرگى تەوريالار. – پاۆلودار، 2002. – 140 ب.
4. ماەنوۆا م.ءماتىن تەورياسى جانە پوەتيكانىڭ ءداستۇرلى ماسەلەلەرى // شەتەل ءتىل بىلىمىندەگى جاڭالىق. ءىس. VIII. - م.، 1978. C. 425-441.
5. وستين دج. ءسوز ارەكەت رەتىندە // شەتەل ءتىل بىلىمىندەگى جاڭالىق: سويلەۋ اكتىلەرىنىڭ تەورياسى. ءىس. XVII. - م.، 1986. C. 27.
6. Searle J. سويلەۋ اكتىسى دەگەنىمىز نە // شەتەل ءتىل بىلىمىندەگى جاڭالىق: سويلەۋ اكتىلەرىنىڭ تەورياسى. ءىس. XVII. - م.، 1986. س. 151-169.
7. ۆيتگەنشتەين ل. فيلوسوفيالىق زەرتتەۋلەر // ۆيتگەنشتەين ل. فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەر. I ءبولىم. پەر. ونىمەن بىرگە.–م.: گنوزيس، 1994.–612 ب.
8. پوچەپسوۆ گ.گ. سويلەمدەردى زەرتتەۋدىڭ پراگماتيكالىق اسپەكتىسى (پراگماتيكالىق سينتاكسيس تەورياسىن قۇرۋعا) // ياش. 1975. No 6. س. 15-25.
9. اپرەسيان يۋ.د. گرامماتيكا مەن لەكسيكاداعى ورىنداۋشىلار // كسرو يان. ادەبيەت جانە ءتىل سەرياسى. ت. 46. 1986. No 3. - س. 208-222.
10. ارۋتيۋنوۆا ن.د.، پادۋچيەۆا ە.ۆ. پراگماتيكانىڭ شىعۋ تەگى، ماسەلەلەرى جانە كاتەگوريالارى // شەتەل ءتىل بىلىمىندەگى جاڭالىق: لينگۆيستيكالىق پراگماتيكا. - ءىس. XVI. - م.، 1985.- س. 3-42.
11. گلازۋنوۆا و.ي. مەتافورالىق تۇرلەندىرۋلەردىڭ لوگيكاسى. – پەتەربۋرگ، 2000. – 190 ب.
12. گريس گ.پ. لوگيكا جانە سويلەۋ كوممۋنيكاسياسى // شەتەل ءتىل بىلىمىندەگى جاڭالىق: لينگۆيستيكالىق پراگماتيكا. ءىس. XVI. – م.، 1985. – س.217-237.
13. Searl J. سويلەۋ ارەكەتتەرىنىڭ تەورياسى. – م.، 1998. – 180 ب.
14. Searle J. جاناما سويلەۋ اكتىلەرى // شەتەل ءتىل بىلىمىندەگى جاڭالىق: سويلەۋ اكتىلەرىنىڭ تەورياسى. ءىس. XVII. – م.، 1986. – س.195-283.
15. سۋلەيمەنوۆا ە.د. قازىرگى ءتىل بىلىمىندەگى ماعىنا ۇعىمى. – الما-اتا: مەكتەپ، 1989. – 160 ب.
16. سۋسوۆ ي.پ. ءتىل ءبىلىمىنىڭ تاريحى: باكالاۆريات جانە ماگيسترانتتارعا ارنالعان وقۋ قۇرالى. - تۆەر: تۆەر مەملەكەتى. ۋن-ت، 1999. - 494 ب.
17. قاراسيك ۆ.ي. الەۋمەتتىك مارتەبە ءتىلى. - م .: رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى؛ ۆولگوگراد مەملەكەتى. پەد. ينستيتۋت، 1992. – 330 ب.
18. باحتين م.م. ءتىل بىلىمىندەگى زەرتتەۋلەر. – ل.1983. – 416 ب.
19. كرىسين ل.پ. ءتىل مەڭگەرۋدىڭ الەۋمەتتىك اسپەكتىسى // جويۋ. narod.ru/krysyn_cozialnyi_aspect_soderganije.htm. - 3 س.
20. تەر-ميناسوۆا س.گ. ءتىل جانە مادەنيەتارالىق قاتىناس: وقۋ قۇرالى. – م.: سلوۆو/سلوۆو، 2000. – 624 ب.
21. انتيپوۆ گ.ا.، دونسكيح و.ا.، ماركوۆينا ي.يۋ.، سوروكين يۋ.ا.ءماتىن مادەنيەت فەنومەنى رەتىندە. نوۆوسيبيرسك: ناۋكا، 1989.- س.77.
22. ۆەجبيسكايا ا. سويلەۋ اكتىلەرى // شەتەل ءتىل بىلىمىندەگى جاڭالىق: لينگۆيستيكالىق پراگماتيكا. ءىس. XVI. - م. 1985. - س. 251-275.
23. نەدوبۋح ا.س. مادەنيەتارالىق قۇزىرەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋ // لينگۆيستيكالىق حابارشى. ءىس. 1. – يجيەۆسك، 1999. – س.70-76.
24. ابراموۆا ت.ۆ. پراگمالينگۆيستيكاداعى ديالوگيزم جانە سويلەۋ ەتيكەتىن زەرتتەۋ // http://tpl1999.narod.ru/WEBTPL2002/ABRAMOVATPL2002.HTM. - 4 س.
25. ميحالسكايا ا.ك. شەشەندىك ونەردىڭ نەگىزدەرى. وي مەن ءسوز. ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ 10-11 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان وقۋلىق. – م.، 1996. – 426 ب.
26. ستەرنين ي.ا. پراكتيكالىق ريتوريكا. – ۆورونەج، 1993. – 142 ب.
27. يوردانيا V. ەتنوس جانە ۇلت // الەمدىك ەكونوميكا جانە حالىقارالىق قاتىناستار. No3، 1992. – س.60-65.
28. ديۋبى دج. ەتنوپسيحولوگيا / اۋدارما. فر. – م.، 1991. – 256 ب.
29. پۋشكاريەۆ ل.ن. مەنتاليتەت دەگەنىمىز نە؟ تاريحنامالىق جازبالار // پاتريوتتىق تاريح، №3، 1995. - 158-160 ب.
30. نيكولايەۆا يۋ.ورىستار مەن فرانسۋزدار بىر-بىرىمەن. ۇلتتىق ستەرەوتيپتەردىڭ تاريحي تامىرى//http://www.lmi.newmail.ru/PUTI/Niko.htm. - 3 س.
31. سيكيەۆيچ ز.ۆ. ورىستار: حالىقتىڭ «بەينەسى» (سوسيولوگيالىق وچەرك). – پەتەربۋرگ، 1996. – 152 ب.
32. ستەرنين ي.ا. كوممۋنيكاتيۆتى مىنەز-قۇلىق سيپاتتاۋ ءپانى رەتىندە // تۆەر لينگۆيستيكالىق مەريديانى. ءىس. 1. - تۆەر، 1998. - س. 93-98.
33. ترۋشينا ل.ب. بيزنەسمەندەر اراسىنداعى كاسىبي قارىم-قاتىناستاعى مادەنيەتتەر ديالوگى // رەسەي جانە باتى. – م.، 1994. – س.130-131.
34. وۆچيننيكوۆا ا. ورىستار مەن اعىلشىنداردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى // http://bestreferat.ru/referat-like-280-3.html. – 5 س.
35. Madariaga S. اعىلشىن، فرانسۋز، يسپاندار / اۋدارما. اعىلشىن تىلىنەن. گوۆورينوۆا ا.ۆ.، سانكت-پەتەربۋرگ: ناۋكا، 2003. - 243 ب.
36. سۆەتلوۆ و.پ. زايىرلى تاربيەلى جاس جىگىت: قوعامدا اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋدا جانە بي بيلەۋ كەزىندە قولدانىلاتىن شەتەل سوزدەرىنىڭ قاجەتتى سوزدىك قورىن تولىقتىرىپ، ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا جانە ۇيدە ءوزىن قالاي ادەپتىلىكپەن ۇستاۋ كەرەكتىگى تۋرالى ەرەجەلەر مەن نۇسقاۋلار جيناعى. 2 بولىمدە / قۇراست. سۆەتلوۆ و.پ.. – م.، 1898. – 302 ب.
37. اريستوتەل. 4 تومدىق شىعارمالار جيناعى. - م.، 1975-1984 جج.
38. يسسەرلەر و.س. اۋىزەكى سويلەۋدەگى ماداقتاۋدىڭ سويلەۋ تاكتيكاسى // قالا ءسوزى. بۇكىلرەسەيلىك ۋنيۆەرسيتەتارالىق عىلىمي كونفەرەنسيانىڭ تەزيستەرى. - ومبى، 1995 ج.
39. جاقسى ءۇن: الەۋمەتتىك جانە وتباسىلىق ومىردەگى بارلىق جاعدايلارعا ارنالعان ەرەجەلەر مەن كەڭەستەر جيناعى.- سانكت-پەتەربۋرگ: گەرمان گوپپەنىڭ باسىلىمى، 1881. - XVI. - 548 c.
40. الەۋمەتتىك ءومىر ەرەجەلەرى جانە ەتيكەت. جاقسى ءۇن: ۇيدەگى جانە قوعامدىق ومىردەگى ءارتۇرلى جاعدايلارعا ارنالعان كەڭەستەر مەن نۇسقاۋلار جيناعى / قۇراست. يۋريەۆ پەن ۆلاديميرسكيي. م.: ريپول، 1991. - 416 ب.
41. قوعامدىق جانە زايىرلىلىق زاڭدىلىقتارىنىڭ كودەكسىن وقىعان زايىرلى ادام. جاقسى تون. – م.، 1896. – 189 ب.
42. فورمانوۆسكايا ن.ي. سويلەۋ ەتيكەتى جانە قارىم-قاتىناس مادەنيەتى. – م.: جوعارى مەكتەپ، 1989. – 159 ب.
43. اكيشينا ا.ا.، فورمانوۆسكايا ن.ي. ورىس تىلىندە سويلەۋ ەتيكەتى. – م.، 1986. – 183 ب.
44. شەپەل ۆ.م. يميدجولوگيا: جەكە سۇيكىمدىلىك قۇپيالارى. – م.، 1994. – 3022 ب.
45. شەينوۆ ۆ. ەر مەن ايەل: قارىم-قاتىناس ەنسيكلوپەدياسى. س.-پب.، 1997. - 64 ب.
46. بوداليەۆ ا.ا. قارىم-قاتىناس پسيحولوگياسى. – م.، 1986. – 320 ب.
47. بوريسوۆ ا. ادامنىڭ قارىم-قاتىناسىنىڭ ءسانى. – م.، 1998. – 184 ب.
48. سۋروۆا ە.ا. ماداقتاۋداعى ديسكۋرستاعى مالىمدەمەلەردىڭ تيپولوگياسىنىڭ كريتەرييلەرى تۋرالى سۇراققا // www.tverlingua.by.ru. – 8 س.
49. سەرەبرياكوۆا ر.ۆ. ورىس جانە اعىلشىن كوممۋنيكاتيۆتى مادەنيەتتەرىندەگى ماداقتاۋد پەن ماقتاۋدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى // ءتىل، كوممۋنيكاسيا جانە الەۋمەتتىك ورتا. ءىس. 1، 2001. - 5 ب.
50. يلينسكيي س. PR. جارناما. ماركەتينگ. نەيرو-لينگۆيستيكالىق باعدارلامالاۋ // www.franklang.ru. – 10 س.
51. كوگانوۆا ە. قازىرگى اعىلشىن تىلىندەگى «ماداقتاۋد» اكتىسى // www.samgueng.narod.ru/rus/tez2.htm. - 3 س.
52. پۋگاچيەۆا و.ۆ. ءوزىن-وزى ماقتاۋ سويلەۋ ارەكەتى جانە ونىڭ قۇرالدارى رەتىندە كوممۋنيكاتيۆتى ماكسيمۋمدار تۇرعىسىنان تۇسىنىكتەمەلەر. ءىس. 5، 2007. - 8 ب.
53. دياچكوۆا ي.گ. سويلەۋ جانرلارى رەتىندە ماقتاۋ مەن ايىپتاۋ (پراگماتيكالىق تالداۋ) // ومبى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حابارشىسى. ءىس.3،1998. - س. 55-58.
54. سۋروۆا ە.ا. ماداقتاۋلىق ديسكۋرستىڭ گەندەرلىك پاراديگماسى // www.tverlingua.by.ru. – 8 س.
55. لەونتيەۆ ۆ.ۆ. اعىلشىن لينگۆومادەنيەتىندەگى ايەلدەردىڭ ماقتاۋلارى // ۆولمۋ حابارشىسى. 2 سەريا: ءتىل ءبىلىمى. - ءىس. 1 س. 118-123.
56. دەريابو س.، ياسۆين ۆ. بايلانىس گروسسمەيستەرى. - م.، س-پب.، 2004. - 192 ب.
57. كرىسكو ۆ.گ. ەتنيكالىق پسيحولوگيا. – م.: اكادەميا، 2002. – 320 ب.
58. لارينا ت.ۆ. فاتيكالىق ەموسيالار جانە ولاردىڭ قارىم-قاتىناستاعى ءرولى // تىلدەگى جانە سويلەۋدەگى ەموسيالار: عىلىمي ماقالالار جيناعى / رەد. رەد. شارونوۆا ي.ا.- م.: رگگۋ، 2005. - س.150-160.
59. شاحوۆسكيي ۆ.ي. ەموسيالىق كوممۋنيكاتيۆتى جاعدايداعى تىلدىك تۇلعا // فيلولوگيا عىلىمدارى. - 2002. No 4. س. 59-67.
60. شاحوۆسكيي ۆ.ي. ەموسيالار لينگۆيستيكاسى: نەگىزگى پروبلەمالارى، ناتيجەلەرى جانە بولاشاعى // www.tverlingua.by.ru. – 5 س.
61. موروزوۆا ي.س.، دۆينيانينوۆا گ.س. 20 عاسىردىڭ سوڭىنداعى اعىلشىن لينگۆومادەنيەتىندەگى ماداقتاۋد (ەتنومادەني، پراگماتيكالىق جانە گەندەرلىك اسپەكتىلەر) // language.psu.ru/bin/view.cgi؟m=002&lang=rus. - 2 س.
62. موروزوۆا ي.س. اعىلشىن (بريتان) لينگۆيستيكالىق مادەنيەتىندەگى «ماداقتاۋد» سويلەۋ ارەكەتىنىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرى (XX عاسىرداعى كوركەم شىعارمالاردىڭ ماتىندەرى نەگىزىندە // www.language.psu.ru. - 16 ب.
63. دياچكوۆا ي.گ. سويلەۋ جانرلارىندا مالىمدەمەنىڭ قاساقانا ماعىناسىن ءبىلدىرۋ جولدارى ماقتاۋ جانە ايىپتاۋ // www.univer.omsk.su/trudy/fil_ezh/ n2/dyachkova.html. - 6 س.
You Might Also Like
-
ءقادىرلى مۇسىلمان باۋىرلار، قۇرمەتتى وتانداستار! مەيىرىمدى، راحىمدى اللانىڭ اتىمەن باستايمىن! مىنە، ايلاردىڭ تورەسى، كۇللى مۇسىلمان بالاسى ءۇشىن قاسيەتتى رامازان ايىمەن قيماي قوشتاساتىن كۇنگە دە تاياپ...
-
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىم جانە جوعارعى ءبىلىم مينيسترلىگى ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ ۋنيۆەرسيتەتى كەاق 3 كۋرس ستۋدەنتى: تالعات ۇلى داۋرەن ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى: 6ۆ01504- نەگىزگى ...
