InfoHub Logo

نۇر مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «ءدىنتانۋ» ماماندىعىنىڭ
2-كۋرس ماگيسترانتى قاينيدەنوۆ راسۋل قۇرمانعالي ۇلى
عىلىمي جەتەكشى – فيلوس.ع.ك.، دوسەنت ا.ر.المۋحامەتوۆ

اننوتاسيا: VII ع. يسلام ءدىنى اراب تۇبەگىندە قالىپتاسىپ، ەندى ءوسىپ كەلە جاتقان شاعىندا، سولتۇستىگىندە كورشى تۇرعان ۆيزانتيا مەن ساسانيد يمپەريالارى دۇركىرەپ تۇرعان كەزى بولاتىن. جاڭادان قالىپتاسقان، جاس مۇسىلمان ەلى مۇحاممەد (س.ا.س.) پايعامباردىڭ اكەلگەن ءدىنىن وزگەلەرگە جەتكىزۋ ماقساتىندا وزىنەن الدەقايدا قۋاتتى ەلدەرگە جورىق جاساۋدان تارتىنبادى. بۇل ماقالادى مۇسىلمانداردىڭ ءدىندى جايۋعا اسەر ەتكەن نەگىزگى قوزعاۋشى فاكتورلارىنا جانە ايماققا يسلامنىڭ ورنىعۋ سەبەپتەرىنە توقتالدىق. كوپتەگەن حالىقتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ دا ءتول سەنىمىنە، مادەنيەتىنە اينالعان يسلام ءدىنىنىڭ ءتۇر-سيپاتى مەن ونىڭ تارالۋ ۇردىسىنە بايلانىستى ءتۇرلى وي-تۇجىرىمداردىڭ ايتىلۋىنا بايلانىستى، وسى ماسەلەنى جان-جاقتى قاراستىرىپ، سالىستىرمالى تالداۋ جاساپ، دۇرىس قورىتىندى شىعارۋعا تىرىستىق. قازىرگى يران مەن يراكتىڭ اۋماقتارىن الىپ جاتقان پارسىلىق ساسانيد يمپەرياسىنىڭ (224-651 جج.) حاليفالىقتىڭ قۇرامىنا ءوتۋى ورتا ازيالىق تۇركى حالىقتارىنا دا جول اشتى.

اننوتاسيا: VII ۆەكە، كوگدا رەليگيا يسلام تولكو ناچالا سۆوە فورميروۆانيە، سۆوي پريزىۆ، نا سيەۆەرە ۋجە سۋششەستۆوۆالي تاكيە ۆەليكيە يمپەريي كاك ۆيزانتيا ي ساسانيدى. مولودوە گوسۋدارستۆو مۋسۋلمان دابى دونەستي پروروچەستۆو مۋحاممادا (س.ا.س.) ستويكو شلي پروتيۆ موگۋچيح گوسۋدارستۆ توگو ۆرەمەني. ۆ داننوي ستاتە مى راسسموتريم فاكتورى كوتورىە سپودۆيگلي مۋسۋلمان نا ەتي پوحودى ي پريچينى ۋكورەنەيە يسلاما ۆ ەتيح رەگيوناح. ۆ سۆيازي س تەم، چتو حاراكتەر يسلاما ي ەە راسپروسترانەنيە ۆىزىۆاەت رازنوگلاسيە ي رازنىە تەوريي، مى بى حوتەلي راسسموترەت، سراۆنيت سۆەدەنيا سۆيازاننىە س ەتوي تەموي ي سدەلات پراۆيلنىيە ۆىۆودى. پەرەحود تەريتوريي ساسانيدسكوي يمپەريي (224-651 گگ.)، كوتورىە ياۆليايۋتسيا تەريتوريامي سوۆرەمەننوگو يرانا ي يراكا، مۋسۋلمانسكومۋ حاليفاتۋ وتكرىلو پۋت تيۋركسكيم نارودام سەنترالنوي ازيي.

Annotation: The 7th century، when the religion of Islam was just beginning its formation، its appeal، in the north there were already such great empires as Byzantium and Sassanids. The young Muslim state in order to convey the prophecy of Muhammad (pbuh) steadfastly went against the powerful states of that time. In this article، we will consider the factors that motivated Muslims on these campaigns and the reasons for the rooting of Islam in these regions. Due to the fact that the nature of Islam and its spread causes disagreement and different theories، we would like to consider، compare the information related to this topic and draw the right conclusions. The transition of the territory of the Sassanid Empire (224-651 gg.) Which were the territories of modern Iran and Iraq to the Muslim caliphate opened the way for the Turkic peoples of Central Asia.

كىلتتى سوزدەر: ساسانيد يمپەرياسىنا يسلامنىڭ كەلۋى، ورتالىق ازيادا يسلامنىڭ تارالۋى، يرانعا يسلامنىڭ كەلۋى، يسلام ءدىنى قالاي تارالدى.
كليۋچيەۆىە سلوۆا: راسپروسترانەنيە يسلاما ۆ ساسانيدسكوي يمپەريي، راسپروسترانەيە يسلاما ۆ سەنترالنوي ازيي، راسپروسترانەيە يسلاما ۆ يرانە، كاك راسپروسترانايالسيا يسلام.
Keywords: The spread of Islam in the Sassanid Empire، the spread of Islam in Central Asia، the spread of Islam in Iran، how Islam spread.

نەگىزگى ءبولىم

يسلام ءسوزى «تىنىشتىق، بەيبىتشىلىك، اماندىق» دەگەندى بىلدىرەدى. يسلامنىڭ ماڭىزى مەن رۋحى سول نارسەدە. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى تاڭدا باتىستاعىلار يسلامدى تىنىشتىقتىڭ ەمەس، سوعىس، باسقىنشىلىق، حاوس جانە بۇلىكشىلىكتىڭ ءدىنى رەتىندە تۇسىنەدى. يسلام تەك اتاۋىمەن عانا تىنىشتىق ءدىنى بولماستان، ءوزىنىڭ بارلىق تالىمدەرىمەن دە تىنىشتىق ءدىنى بولىپ تابىلادى جانە سونى ءىس جۇزىندە كورسەتۋدە. ەگەردە سوزبە-سوز اۋداراتىن بولساق، «يسلام» دەگەن ءسوزدىڭ ەكىنشى ماعىناسى – «بويسىنۋ». وسىلاي، «تىنىشتىق» جانە «بويسىنۋ» دەگەن سوزدەر يسلامدى تولىق بەينەلەيدى. «تىنىشتىق» – مۇسىلماننىڭ باسقا ادامدارعا جاسايتىن مامىلەسىنە، سونداي-اق يسلامنان تاباتىن تىنىشتىققا بايلانىستى. «بويسىنۋ» – مۇسىلماننىڭ قۇدايعا قىلعان مامىلەسىن بىلدىرەدى. قىسقاشا ايتقاندا، ءدىننىڭ بۇكىل فيلوسوفياسىن سول تەك ءبىر ءسوز قامتيدى. يسلام ىلىمىندە ەسكەرە كەتەتىن قىزىقتى جايت: ءاربىر شىنايى ءدىن ءوزىنىڭ قۇدايدان ەكەنىن كورسەتۋى ءۇشىن، ەكى شارتقا يە بولۋى كەرەك. بىرىنشىدەن شىنايى دىندەر ادامعا ءوزىنىڭ جاراتۋشىسىن تانىتۋدى قالاسا، ەكىنشى جاعىنان باسقا ادامدارمەنەن ۇلگىلى، جاعىمدى بايلانىستى تۇزۋگە باعىتتالادى.[1، 6-7 ب.]

ءاحلي سۋننا عۇلامالارى بىلاي دەيدى: «اللانىڭ ءاربىر پايعامبارى ءوز ءداۋىرىنىڭ جانە ءوز قاۋىمىنىڭ ىشىندە قاي جاعىنان بولماسىن ەڭ كەمەلى بولىپ تابىلادى. ال مۇحامماد (س.ا.س.) پايعامبار بولسا – الەمنىڭ جاراتىلعانىنان باستاپ، سوڭعى اقىرەت كۇنىنە دەيىنگى بارلىق قاۋىمداردىڭ ىشىندە ەڭ كەمەلى جانە ەڭ جاقسىسى بولىپ تابىلادى. قاي جاعىنان بولماسىن ونى ەشكىم دە اسا المايدى. بۇل زاڭدى جاعداي، سەبەبى بارلىق نارسەگە كۇش-قۇدىرەتى جەتەتىن جاراتۋشى ونى وسىنداي قىلىپ جاراتتى. وعان لايىقتى دارەجەدە ەشكىم العىس ايتا المايدى جانە تەرىسكە دە شىعارا المايدى».

قۇراندا ايتىلعانداي: «(ۋا، مۇحاممەد!) ءبىز سەنى كۇللى الەمگە (كۇللى جاراتىلىسقا) تەڭدەسى جوق راقىم رەتىندە عانا جىبەردىك» [2، 21:107].
جوعارىدا ايتىلعان يسلامنىڭ نەگىزگى انىقتامالارى بەيبىتسۇيگىش ءدىن ەكەندىگىن جانە بارلىق ادامزاتقا كەلگەن ءدىن ەكەندىگىن ايقىندايدى.
ابۋ باكر ءال-حۋزاليدىڭ سوزىنەن جەتكەن ريۋاياتتا: «ماعان مىنانداي وقيعانى جەتكىزدى، بىردە اللانىڭ ەلشىسى قاجىلىقتان كەيىنگى كۇندەردىڭ بىرىندە، ساحابالارىنىڭ الدىنا شىعىپ، بىلاي دەدى: «ۋا، ادامدار! اللا مەنى راحىم ەتىپ جانە بارلىق ادامزاتقا جىبەردى، مەن جايىندا ويلارىڭ ءوزارا بولىنبەسىن، يسانىڭ اپوستولدارى ول تۋرالى بولىنگەنى سياقتى!» ساحابالارى ودان سۇرادى: «ۋا، اللانىڭ ەلشىسى! اپاستولداردىڭ پىكىرلەرى قالاي ءبولىندى؟». ول بىلاي جاۋاپ قايتاردى: «ول مەن شاقىرعان نارسەگە شاقىردى. ول بىرەۋدى جاقىن ايماققا جىبەرگەندە، ولار سوعان قۋانىپ، ال الىس ايماققا جىبەرىلگەن ادام ول جاققا بارعىسى كەلمەي، ۋاقىت سوزۋمەن بولدى. وسىعان بايلانىستى يسا (ا.س.) اللاعا شاعىمداندى، سودان كەيىن ۋاقىتتى سوزىپ جۇرگەندەر جىبەرىلگەن ايماقتارداعى حالىقتاردىڭ تىلىندە سويلەيتىن بولدى» [3، 597 ب.].
مۇحاممەد وسى سوزدەرمەن ساحابالارىن ۇلكەن ىسكە دايىندادى، سەبەبى يسلام ءدىنى بەلگىلى ءبىر ايماقتى عانا ەمەس، بارشا قاۋىمداردى قامتيدى. ساحابالارىنىڭ بارلىعى وعان مۇلتىكسىز باعىنىپ، بۇيرىقتارىن تولىعىمەن بۇلجىتپاي ورىندايتىندىقتارىن، جىبەرگەن جاققا باراتىندىقتارىن ايتقاننان سوڭ، مۇحاممەد ساحابالارىنىڭ ءبىرازىن شەت ايماقتارعا، بيلەۋشىلەرگە جىبەرە باستايدى.

مۇحاممەد پاتشالارعا يسلامعا شاقىرۋ ماقساتىمەن حات جازىپ ەلشىلەرىن جىبەردى. ول ديحيا يبن ءحاليفتى – ۆيزانتيانىڭ پاتشاسىنا؛ ابدۋللا يبن حۋزايفانى – پارسى حوسروۆقا؛ ءامر يبن ۋماييانى – ەفيوپيا كورولى نەگۋسكە؛ حاتيب يبن ءابۋ بالتاعانى – الەكساندريانىڭ كورولى مۇقاۋقيسكە؛ ءامر يبن ءال-استى – بانۋ ءال-ازدتان بولعان ءال-دجۋلۋنديدىڭ ۇلدارى دجايفار جانە يازعا، وماننىڭ باسقا دا بيلەۋشىلەرىنە. ساليت يبن ءامردى – يامامنىڭ بيلەۋشىلەرى بولعان سۋماما يبن كسالۋ ال-حانافيگە، حاۋزايبن ءالي ال-حانافيگە؛ ءال-اس يبن ءال-حادراميدى – باحرەيننىڭ كورولى ءال-مۋنزيريبن ساۆا ال-ابديگە؛ شۋدجايبن ۆاحبتى – سيريا شەكاراسىنىڭ پاتشاسى ءال-حۋرس يبن ءابۋ شامر ال-عاسسانيگە؛ شۋدجا يبن ۆاحبتى – دجابال يبن ءال-ايحام ال-عاسسانيگە؛ ءال-مۋحاجير يبن ءابۋ ۋمايي ءال-ماحزۋميدى – يەمەن پاتشاسىنا ءال-حارس يبن ءابد كۋلال ال-حيمياريگە جولدايدى.

دجو-انن گروسستىڭ ايتۋىنشا، «ورتالىق ازيا مادەنيەتىن قازىرگى تاڭدا تۇرىك-يران مۇراسى ايقىندايدى، ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى بۇدان بۇرىڭعى تاريحي كەزەڭدەردە تۇركىلەنگەندىگىن ەسكەرۋ كەرەك. يسلام بۇل جەرلەرگە VIII ع. باستاپ ارابتاردىڭ كەلىپ ورتالىق قالالاردى باسۋىمەن ەندى. جۇزدەگەن جىلدارعا سوزىلعان يسلامداندىرۋ ءۇردىسى كۇردەلى، ءارى ءتۇرلى جولدارمەن بولدى» [4، 147 ب.].

ورتالىق ازيادا وزگەرىستەردىڭ ورىن الۋ ۇدەرىسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن تۇپكى فاكتوردان، جاڭا وركەنيەتتىڭ قاينار كوزىنەن، اۋقىمدى ايماقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن تۇرلەندىرگەن – يسلام دىنىنەن باستاۋ كەرەك. سەبەبى، «ول – مۇسىلمانداردى ءدىندى جايۋعا يتەرمەلەگەن نەگىزگى رۋحاني وزەك بولىپ تابىلادى. وسى ءدىننىڭ شەڭبەرىندە جانە سول ارقىلى جاڭا الەۋمەتتىك قوعام قالىپتاستى. يسلام جەتكەن ايماقتارداعى حالىقتارعا ولار ءۇشىن جاڭا بولعان ساۋالداردى قويدى، ءومىر جانە الەم جايىندا جاڭا وي نەگىزدەمەلەرىن ۇسىندى.

ءسوزسىز، يسلام سەنىمى ادامنىڭ تەگىنە، ەتنيكالىق تۇرىنە قاراي بولىنبەيدى. ول بۇكىل ادامزاتتىڭ ءبىر تەكتەن تۋىنداۋ ءپرينسيپىن ۇستانادى. يسلامدا ادامدار ناسىلىنە، تەگىنە قاراپ ەمەس، سەنىمىنە قاراي اجىراتىلادى. يسلام يبراحيمدىك بولىپ تابىلاتىن، پايعامبارلار ارقىلى جەتكەن مونوتەيستىك دىندەردى مويىندايدى جانە ولاردى «كىتاپ يەلەرى» دەپ اتايدى. بۇل دەگەنىمىز، يسلام ءدىنى حريستيان جانە يۋدايزم سەنىمدەرىنە قانشا سىني كوزقاراسپەن قاراعانىمەن، ولاردىڭ تاريحي ماڭىزدىلىعىن، ولارعا وتە جاقىن سەنىمدەر ەكەنىن ايتىپ، ءارى بايلانىسىن جوققا شىعارمايدى [5، 6-7 ب.].

ا.زاررينكۋب «كىتاپ يەلەرىن» يسلام قابىلداۋعا ماجبۇرلەگەن جوق دەپ جازادى. ەۆرەيلەر حريستيان ەلدەرىنەن گورى، يسلام ەلدەرىندە الدەقايدا ەركىن، اماندىقتا ءومىر ءسۇردى. سول سياقتى شىعىستىق حريستياندار – نەستورياندىقتار، ياكوۆيتتەر جانە ت.ب. ريمدىك يمپەريادان گورى، يسلامدىق جەرلەردە تىنىش عۇمىر كەشتى. ال يسلام يەلىگىندە ءومىر سۇرگەن زورواسترييلەر تولەپ جۇرگەن دجيزيا سالىعى كەزىندە ساسانيد بيلىگىنە تولەگەن جان باسى سالىعىنان بىرنەشە ەسە تومەن بولدى.

مۇحاممەد (س.ا.س.) پارسىلاردىڭ پاتشاسى حوسروۆقا ابدۋللا يبن حۋزايفا ارقىلى جولدانعان حاتتا: «راحىمدى، مەيىرىمدى اللانىڭ اتىمەن باستايمىن. اللانىڭ ەلشىسى مۇحاممەد اتىنان – پارسىلار بيلەۋشىسى حوسروۆقا.

اماندىق پەن ساۋلىق – يسلامعا مويىنسۇنعاندارعا، اللاعا جانە ەلشىسىنە يمان كەلتىرگەندەرگە، اللادان باسقا قۇداي جوق ەكەنىنە، بالاسىنىڭ، كومەكشىسىنىڭ جوق ەكەنىنە سەنگەندەرگە، مۇحاممەدتىڭ ونىڭ ق ۇلى ءارى راسۋلى ەكەنىن قابىلداعاندارعا!

كۇمانسىز، مەن سەنى يسلامنىڭ كەڭ ءارى بەيبىت الەمىنە شاقىرامىن، يسلامعا قارسى شىققان جاعدايدا، قۇدايعا جانە ونىڭ ەلشىسىنە قارسى سوعىسقا دايىندال». حۋسروۆ «ونىڭ ەلى قۇرىسىن» دەپ مۇحاممەدتىڭ حاتىن جىرتىپ تاستايدى. يراندىق شاحتىڭ وسىنداي قارسى جاۋابىنان كەيىن ارابتاردىڭ ساسانيد يمپەرياسىنىڭ جەرىنە باسقىنشىلىق ارەكەتتەرى باستالادى، سونىڭ قۇرامىندا بولعان ورتالىق ازياعا دا.
مۇحاممەدتىڭ ولىمىنەن كەيىن 633-651ج. ءتورت ءادىل حاليفالاردىڭ داۋىرىندە كورشى جانە باسقا دا ەلدەرگە قارسى جورىقتار جاسالىپ، يسلامدى كەڭگە جايۋدا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتەدى. ساياسي كوزقاراسپەن قارايتىن بولساق، ءادىل حاليفالاردىڭ بيلىك كەزەڭى، وزگە ەلدەردى باعىندىرۋ ۋاقىتى بولدى. 633-634 جج. سيريا مەن پالەستينا، مىسىر مەن بۇكىل كىشى ازيا باعىندىرىلدى جانە ساسانيدتىك يراننىڭ شەكاراسىنا شىقتى.
يرانعا باعىتتالعان جورىقتا اراب اسكەرى يران اسكەرىمەن العاش حافير دەگەن جەردە قاقتىعىسادى. بۇل شايقاس زاندجير دەگەن اتپەن بەلگىلى. اتالمىش سوعىستا مۇسىلمانداردىڭ قولباسشىسى حاليد يبن ۆاليد يران اسكەرىن ويسىراتا جەڭىپ، يران اسكەر قولباسشىسى حۋرمۋزدى ولتىرەدى. ال كەلەسى 634 ج. مازور دەگەن جەردە اراب پەن يران اسكەرىنىڭ اراسىندا بولعان شايقاستا يراننىڭ 50 مىڭدىق اسكەرى جەڭىلىسكە ۇشىراپ، مۇسىلماندارعا يران جەرىنە جول اشىلدى.

ارابتاردىڭ جاۋلاۋ ءۇردىسىن زەرتتەگەن ە.ا.بەليايەۆتىڭ پىكىرىنشە، VII ع. ازيا، افريكا جانە ەۆروپادا ءبىرىنشى جاۋلاۋ كەزى ءابۋ باكىر، ومار جانە وسمان داۋىرىندە ورىن الدى. يراندىق عالىم سايد نافيسي ارابتاردىڭ يران جەرىندەگى جاۋلاۋ ارەكەتتەرى تۋراسىندا ايتقان پىكىرى بويىنشا، ارابتاردىڭ يرانعا قارسى باعىتتالعان جورىقتارى 630 ج. ساسانيد ەلىنىڭ قۇرامىندا بولعان باحرەينگە شابۋىل جاساۋمەن باستالادى. ارابتار يراندى تولىعىمەن 651 ج. باعىندىرىپ بولادى.

ساسانيد اۋلەتىنىڭ سوڭعى شاحى يەزدەگير III ولتىرىلۋىمەن يراننىڭ سانعاسىرلىق ءداۋىرى اياقتالدى، 425 جىل ءومىر سۇرگەن كونە ۇلىق يمپەريالاردىڭ ءبىرى – ساسانيد يمپەرياسى قۇلادى.

وسمان بيلىگىنىڭ تۇسىنا دەيىن اراب حاليفالىعى ءوسىپ، كەڭگە جايىلىپ ۇلگەرەدى. وسى ماسەلەنى قوزعاعان ەۆروپپالىق زەرتتەۋشى ا.ميۋللەر بىلاي دەيدى: «ەڭ الدىمەن حاليفانىڭ بۇيرىعىمەن ءبىرىنشى تولقىن ارىندى كۇشپەن اتتانادى: ولار پەرسيانى وكسۋسقا دەيىن، سيريانى، مەسوپوتاميانى، ارمەنيانى، كىشى ازيانىڭ كەبىر جەرلەرىن كونستانتينوپولعا دەيىن، مىسىر جانە افريكانىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىن كارفاگەنمەن قوسىپ الادى» [6، 313 ب.].

بيلىككە مۋعاۋيا يبن ابۋسۋفيان كەلگەننەن كەيىن يسلام مەملەكەتتىلىگىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالدى – ۋماۋي حاليفالىعى (661-750 جج.). وسى ۋماۋيلەردىڭ بيلىك ەتۋ ءداۋىرىن اراپ شاپقىنشىلىعىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى دەسەك بولادى. مۋعاۋيا يراننىڭ سولتۇستىك اۋماقتارىن باعىندىرىپ بولۋ ءۇشىن حوراساننىڭ بيلەۋشىسى ەتىپ كايس يبن حايسامدى تاعايىندايدى. ول ەكى جىلدىڭ ىشىندە (662-663 جج.) بادگيس، گەرات، بۋشانديس جانە بالحتى باعىندىرا الدى.

ا.ميۋللەر بۇل كەزەڭدەگى حاليفات تاريحىن بىلاي تۇسىندىرەدى «ابد ال-مالىك (685-705) ۋماۋي اۋلەتىنىڭ بيلىگىن نىعايتقاننان كەيىن، اراب ۇلتى ۇلى قولباسشى ءال-ۋاليدتىڭ (705-715) تۇسىندا ەكىنشى تولقىنمەن جەرلەر مەن حالىقتاردى باسا باستادى: شىعىسىندا ءۇندىستان مەن تۇركىستانعا دەيىن، سولتۇستىگىندە كاۆكاز جانە كونستانتينوپولدىڭ قابىرعالارىنا دەيىن. ال باتىسىندا اتلانت مۇحيتىنا دەيىن جانە ارى قاراي فرانسيا جەرىنە تەرەڭ بويلادى... ارابتاردىڭ ۇلى قوزعالىسى ءوز شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى» [6، 313 ب.].

تاجىك عالىمى ا.حاقنازاروۆ ورتالىق ازيادا اراب شاپقىنشىلىعىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ كەزىندە، كەلەسىنى اتاپ ايتادى، قۇتايباعا دەيىنگى قولباسشىلار، سونىڭ ىشىندە ۋبايدۋللا جانە سايد بۇحارا مەن سامارقاندقا قارسى جورىق جاساعان كەزدەرىندە بيلەۋشىلەردەن جانە جەرگىلىكتى حالىقتاردان مول كولەمدە قۇن الىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ اراسىندا يسلامدى جايۋعا ەش كوڭىل بولمەدى. قۇتايبا بۇل ىسكە ەرەكشە ءمان بەرەتىن. سوندىقتان، جەرگىلىكتى حالىقتى يسلام ءدىني راسىمدەرىن جانە ولاردى ورىنداۋ تارتىپتەرىن ۇيرەتۋ ءۇشىن،  ول ءاربىر بۇحارالىق وتباسىعا ءبىر اسكەري مۇسىلماندى تۇرعىزدى.

قۇتايبا سامارقاندتى العاننان كەيىن قايتادان بالحقا اتتاندى. بالحتان كەيىن ول كەش، ناساف، حورەزم، حودجەند، فەرعانانى جاۋلادى. فەرعانادان كەيىن قۇتايبا قىتايعا جول ىزدەي باستادى جانە ءسويتىپ قىتايدىڭ ۇلكەن قالاسى بولعان قاشعارعا جەتتى. ول قاشعاردا كاسير يبن فالاننىڭ باسشىلىعىمەن 12 ادامنان تۇراتىن ەلشىلىك قۇرىپ، ولاردى جۇڭگو يمپەراتورىنا جولدايدى. جۇڭگو يمپەراتورى ەلشىلىكتى قابىلدايدى. مۇسىلماندار يمپەراتورعا ءوزىنىڭ قالاۋلارى مەن ۇسىنىستارىن يمپەراتورعا جەتكىزدى. يمپەراتور ولارعا سىي-سياپات كورسەتىپ شىعارىپ سالادى. كۋتايبا جاۋاپ العاننان كەيىن قايتا مەرۆكە ورالادى.

وسىمەن قۇتايبانىڭ ماۋارانناحرگە جورىقتارى ايماقتى الۋىمەن اياقتالدى 713-715 جج.  ال اساد يبن ابداللانىڭ نامەنگەرلىگى تۇسىندا حوراساننىڭ سوڭعى وبلىسى حاتلون الىنۋىمەنەن 676-737 جج. حوراساندى باعىندىرۋ اياقتالادى.

وسىلايشا، ارابتاردىڭ حوراسان مەن ماۋارانناحردە جەڭىسكە جەتۋى يسلام دىندەرىنە دەگەن بەرىكتىگى سەبەپ بولدى. سونىمەن قاتار، ساسانيد ياپەرياسىنىڭ، سونىڭ ىشىندە حوراسان مەن ءماۋارانناحردىڭ باعىندىرىلۋى بۇل ەلدەردىڭ ساياسي جانە الەۋمەتتىك بىتىراڭقىلىعى، جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەردىڭ ساتقىندىعى، ەلدىڭ اسكەري كۇشىنىڭ السىزدىگى، سىبايلاس جەمقورلىق، كەنەتتەن الەۋمەتتىك ستراتيفيكاسيالانۋى ۇلتتىڭ جانە جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ بىرلىگىنىڭ جوعالۋى، باستارىن قوسىپ بىرىكتىرەتىن ءدىننىڭ بولماۋى جانە ت.ب. جاعدايلار سەبەپ بولدى.

ەسكەرەتىن جايت، زەرتتەۋشىلەردىڭ اراسىندا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ يسلامعا دەيىنگى ءدىني كوزقاراستارى جانە يسلام ءدىنى قالايشا بۇل جەرلەردە تۇراقتاپ قالعاندىعى تۋراسىندا بىرەگەي پىكىر جوق.

الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق بىتىراڭقىلىق، ءجيى ءدىنارالىق قاقتىعىستار، زورواسترييلىك ءدىن باسىلارى قاراپايىم حالىقتىڭ مۇقتاجدىقتارى مەن مۇددەلەرىنە نەمقۇرايلىلىعى ساسانيد يمپەريانىڭ السىرەۋىنە سەبەپ بولدى. سونىمەن بىرگە، جەرگىلىكتى حالىق وزدەرىن جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ زۇلىمدىقتارىنان قۇتقاراتىن قۇتقارۋشىنى – ادامدى نەمەسە ءىلىمدى كۇتۋدە بولدى. ءدال وسى ۋاقىتتا كەلگەن يسلام قۇتقارۋشى رەتىندە قابىلداندى. قۇراندا ايتىلعانداي: «ول (قۇران) كۇللى عالامعا (بار جاراتىلىس ءۇشىن) ناسيحات ءارى ەسكەرتۋ» [2، 81:27].

قۇراننىڭ باسقا دا اياتتارىندا، ارابتاردان گورى باسقا حالىقتار يسلامدى قابىلداۋعا مورالدىك جانە رۋحاني تۇرعىدا الدەقايدا دايىن ەكەندىگىن بايان ەتەدى. بۇل اياتتار مۇحاممەدكە (س.ا.س.) تۇسكەننەن كەيىن، ولار اراب ەمەس قاۋىمداردان ەرەكشە قولداۋ تاپتى: «(ۋا، راسۋلىم)، ەگەر مىنا كاپىرلەر دە وزىڭە بەرگەن وسىناۋ اماناتتارىمىزدى مويىندامايتىن بولسا، ءشۇباسىز، ءبىز ولاردى مويىندايتىن، كۇپىرلىك قىلمايتىن قاۋىمعا تابىستايمىز» [2، 6:89].

يسلام ءدىنى وزىنە دەيىنگى سەنىمدەرگە، ولاردىڭ ناسىلدىك، قوعامداعى ورنى مەن تاپتىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماستان، وزىنە ىلەسكەندەردى تەڭ قۇقىقتى جانە ءوزارا باۋىر دەپ قابىلدادى. يسلام وزگەلەردىڭ ۇلتىنا، ناسىلىنە جانە تىلىنە قاراماستان مۇقتاجداردى، ايەلدەردى جانە قۇلداردى قامقورلىققا الۋعا شاقىردى. يسلام العاشقى كۇننەن باستاپ ينتەرناسيونالدى، تولەرانتتى جانە جالپى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرگە يە بولعانى انىق. مىنە وسى نارسە ايماقتاعى حالىقتىڭ اراسىندا يسلامنىڭ تارالۋىنا العىشارت بولدى.

يسلامدى زەرتتەگەن فرانسۋز عالىمىنىڭ پىكىرىنشە، «ەگەر ءدىني سەنىمدەردى ساياسي قاجەتتىلىكتەردەن اجىراتىپ الاتىن بولسا، يسلامنان ارتىق تولەرانتتى جانە فاناتيزمنەن ارىلعان ءدىن جوق» [7، 22 ب.].

يسلام ءدىنى ادامداردىڭ بىر-بىرىنە جاقىندىعىن سەنىمىنە قاراي ايقىندايدى. اسىرەسە، كىتاپ يەلەرى مەن پۇتقا تابىنۋشىلار بىر-بىرىنەن الشاق. مۇسىلماندار مەن حريستياندار بىر-بىرىنە مۇسىلمان-ارابتار مەن پۇتقا تابىنۋشى-ارابتارعا قاراعاندا الدەقايدا جاقىن بولدى [5، 7 ب.].
سونىمەن قاتار، يسلام دوكتريناسى اسا بەيبىتسۇيگىش بولدى جانە وزگە تۇسىنىكتەرگە سابىرلىق تانىتتى. جيحاد ءسوزىنىڭ ءبىرىنشى نەگىزگى ماعىناسى – ءوزىنىڭ دىنسىزدىگىمەن نەمەسە ءالسىز يمانىمەن كۇرەسۋ، «سوعىس» جاريالاۋ بولىپ تابىلادى. ءوز ىشىندەگى «ءدىنسىزدى» جەڭۋ كەرەك بولدى. «وزگەلەردى» يسلامعا شاقىرۋدا قۇراننىڭ ۇستانعان نەگىزگى ءپرينسيپى – كوز جەتكىزۋ ءپرينسيپى بولدى. حالىقتىڭ يسلامعا قىزىعۋىنا كەلەسى ايات تا ەرەكشە تۇرتكى بولدى: «ەگەر مۇشرىكتەردىڭ ءبىرى سەنەن پانا تىلەسە، ونى قاناتىڭنىڭ استىنا ال. سوندا ول ءۇشىن اللانىڭ ءسوزىن ەستۋ مۇمكىندىگى تۋادى (بالكىم يمان كەلتىرەر). سودان كەيىن ونى باراتىن ءھام ءوزىن قاۋىپسىزدىكتە سەزىنەتىن جەرىنە دەيىن امان-ەسەن جەتكىزىپ تاستا. ويتكەنى ولار راسىندا دا يماننىڭ، حاق ءدىننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن اقيقاتتان بەيحابار قاۋىم» [2، 9:6].

يسلام كەلمەي تۇرعان ۋاقىتتا يران جانە ورتالىق ازيا حالىقتارى رۋحاني قۇلدىراۋ حالىندە بولدى، ول ايماقتاردا تولەرانتتىلىق بولمادى. يسلام ءدىني جانە ەتنيكالىق ءفاناتيزمنىڭ قىسپاعىندا بولعان جەرگىلىكتى حالىققا جاڭا ءومىردى ۇسىندى. ورتالىق ازيادا بۋدديستەر، حريستياندار جانە زورواسترييلەردىڭ اراسىندا تارالعان ناسىلدىك جانە ەتنيكالىق قىسىم كورسەتۋ اۋىرتپالىقتارى قۇراننىڭ ىقپالىمەن ەمدەلىپ وتىردى. بۋدديزم، حريستيان جانە زورواستريي دىندەرىنىڭ وزگەلەرگە دەگەن توزىمسىزدىگىنە قاراماستان، «جاڭا ءدىن «كىتاپ يەلەرىنە» تولەرانتتىلىقتى ۇستاندى جانە عىلىم مەن ومىرگە دەگەن ەرەكشە قىزىعۋشىلىعىن كورسەتتى. يسلامنىڭ دامۋ ءۇردىسى ساياسي الاۋىزدىقتاردىڭ سالدارىنان يسلامعا ءتان تولەرانتتىلىق سيپاتى جوعالعانعا دەيىن جالعاستى» [7، 19 ب.].

جوعارىدا ايتىلعان نارسەلەردىڭ اياسىندا كەلەسى قورىتىندىعا كەلسەك بولادى، ايماقتاعى حالىقتاردىڭ اراسىندا يسلامنىڭ تارالۋىنا سەبەپ بولعان كەلەسى فاكتورلار بولا الادى:

-  بۇرىڭعى نانىم-سەنىمدەردىڭ، سەكتالار مەن اعىمداردىڭ قۇلدىراۋى؛
-  الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سيپاتتاعى فاكتورلار؛
-  ساياسي فاكتورلار؛
-  ساسانيد ەلىندە بىرلىك يدەيالارىنىڭ بولماۋى؛
-  سالىقتاردىڭ كوپتىگى حالىققا اۋىر كەلۋى؛
-  ساسانيلەردىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ قۇلدىراۋى جانە مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ السىرەۋى؛
-  ۇلتتىڭ جانە ونىڭ ءداستۇرلى-مورالدىق نەگىزدەرىنىڭ ەسكىرۋى؛
-  كاستالىق جۇيە جانە الەۋمەتتىك-ادىل قاتىناستاردىڭ بولماۋى؛
-  ءتيىمسىز ەكونوميكالىق جۇيە؛
-  ادامنىڭ قۇقىعىن تاپتايتىن سوت جانە زاڭ جۇيەسى؛
-  يسلام ءىلىمىن تولىق مويىنداۋ، ونىڭ ءادىل سيپاتىن جانە قۇدايدىڭ الدىنداعى بارلىق ادامداردىڭ تەڭ قۇقىلىعىن قابىلداۋ؛
-  جاڭا ءدىننىڭ كوركەمدىگى جانە ت.ب.

ۆ.بۋللەت اتالمىش فاكتورلاردى ەسكەرە وتىرىپ بىلاي دەيدى: «سانالى تۇردە جاڭا ءدىندى قابىلداعان ادام جايىندا، ونىڭ بۇرىنعى ءدىنى ونىڭ ادامگەرشىلىك كوزقاراستارىنا جاۋاپ بەرە الماۋى مۇمكىن دەپ ايتۋعا بولادى».

شىنىمەن، بۇل ءۇردىس بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ەرىكتى تۇردە جانە ادامداردىڭ قاجەتتىلىگىنە قاراي جۇزەگە استى، سەبەبى «بىرنەشە ءجۇز مىڭنان تۇراتىن كوپ ەمەس ارابتىڭ اسكەرى، ءماجبۇرلى تۇردە كوپتەگەن ميلليونداعان حالىقتى ءوز دىندەرىن، داستۇرلەرىن جانە سالتتارىن تاستاۋعا كوندىرۋى» جانە مۇلدەم باسقا ءدىن مەن مادەنيەتتى قابىلداتۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.

بارلىعىمىزعا ءمالىم بولعانداي، ارابتار ورتالىق ازياعا جاساعان جورىقتارىندا قالا مەن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ الدىنا ءۇش شارت قوياتىن: يسلامدى قابىلداۋ، دجيزيا تولەۋ نەمەسە سوعىس جۇرگىزۋ. ارابتاردىڭ العاشقى باسقىنشىلىق كەزىندە كوپشىلىك ەتنوستار جاڭا ءدىننىڭ ءتۇر سيپاتىن ءالى تۇسىنە قويماعاعاندىقتان دجيزيا تولەۋگە كەلىسەتىن.

قاپەرگە الاتىن جايت، حوراسان مەن ءماۋارانناحر حالىقتارىنىڭ كوپشىلىگى ۋماۋي اۋلەتىنىڭ بيلىگى تۇسىندا يسلامدى قابىلدادى. قۇراندى جاقسى ءتۇسىنۋ ءۇشىن جانە ءدىني راسىمدەردى دۇرىس ورىنداۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار جەرگىلىكتى اكىمدەرگە، ءتىپتى حاليفاعا قۇراندى ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ بەرۋدى جانە ناماز بەن باسقا دا ءدىني راسىمدەردى ءوز تىلدەرىندە ورىنداۋعا رۇقسات بەرۋگە ءجيى ءوتىنىش قىلاتىن. سونىڭ ناتيجەسىندە قۇراننىڭ كوپتەگەن اۋدارمالارى مەن تۇسىندىرمەلەرى پايدا بولدى جانە قوعامدىق ءومىردىڭ يسلامدانۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. س.ل.ۆاسيليەۆ پىكىرىنشە، ايماقتا يسلامنىڭ تارالۋىنا جانە قابىلدانۋىنا اسەر ەتكەن تاعى ءبىر فاكتور – ولاردىڭ اراب ءتىلىن يگەرۋلەرى جانە قۇراننىڭ ماعىناسىن تۇسىنۋلەرى [8، 121 ب.].

حوراسان مەن ءماۋارانناحر تۇرعىندارى قۇراننىڭ مازمۇنىمەن تانىسقاننان كەيىن، وزگە حالىقتار مەن ەلدەرگە يسلامنىڭ تارالۋىندا ۇلكەن ءرول اتقارعان تۇلعالار شىقتى. ءبالازۋريدىڭ مالىمدەۋىنشە، «مۋعتاسيم ءبيللاح حاليفانىڭ بيلىگى تۇسىندا قولباسشىلاردىڭ كوبىسى ءماۋارانناحردان بولدى – سوعدىلار، فەرعانالىقتار، ۋسۋرشان مەن شاشتان شىققاندار.  سول ەلدەردىڭ پاديشاحتارى مامۋننىڭ سارايىنا كەلىپ تۇراتىن جانە تۇركىلەر سوعىسىپ جاتقان ايماقتار، ولاردىڭ كورشىلەرى يسلام ءدىنىن قابىلداپ جاتتى».

ايماقتىڭ يسلامدانۋىنا تاعى سەبەپ بولعان نارسە، جەرگىلىكتى حالىقتار مەن ارابتاردىڭ اراسىندا تۋىستىق بايلانىستىڭ ورناۋى. يسلامنىڭ العاشقى كەزەڭدەرىندە-اق ارابتاردىڭ بەدەلدى يراندىق وتباسىلاردىڭ، جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەردىڭ جاقىن تۋىستارىنىڭ قىزدارىمەن ۇيلەنۋ تاجىريبەسى كەڭ تارالدى. ماسەلەن، ۋاليد يبن ابدۋلماليك ءحاليفتىڭ يراندىق اقسۇيەك وتباسىنان بولعان شاحافاريدامەن ۇيلەنگەن سوڭ، ولاردىڭ ۇلى يازيد يبن ۋاليد حاليفا بولدى جانە ول يراندىقتاردى حاليفالىقتىڭ مەملەكەتتىك ىستەرىنە ارالاستىرۋعا باستاماشى بولدى.
ۋماۋي اۋلەتىنىڭ بيلىگىنىڭ باستاپقى كەزىندە اراب ەمەس حالىقتاردى يسلامعا كىرگىزۋدىڭ باسقا ءتاسىلى كەڭ تارالدى – ولار كوپ كولەمدە ارابتاردى يران، حوراسان جانە ءماۋارانناحر جەرلەرىنە قونىستاندىردى.  627 جىلى زياد يبن ابيسۋفيان حاليفا حوراساننىڭ اكىمدىگىنە رابيع يبن زيادتى تاعايىندادى جانە سونىمەن قاتار بۇل ايماققا باسرا مەن كۋفادان 50 مىڭ تۇرعىندى وتباسىلارىمەن بىرگە قونىستاندىرۋدى بۇيىردى. ارابتاردى قونىستاندىرۋ ءۇردىسى باسقا حاليفالاردىڭ كەزىندە دە جۇزەگە استى. سونىڭ ناتيجەسىندە، قونىس اۋدارعان مۇسىلماندار جەرگىلىكتى حالىقپەن تۋىستىق بايلانىستى ورناتىپ جاتتى، بۇل ءۇردىس تە اراب ەمەستەردىڭ اراسىندا يسلامنىڭ كەڭ تارالۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى.

يسلامنىڭ تامىرى، يدەيالارى، مادەني سالتتارى تۇبىندە حريستيان مەن يۋدايزم دىندەرىمەن ساباقتاساتىندىقتان، ورتالىق ازيادا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەتنيكالىق توپتار مەن حريستياندىقتى ۇستانۋشىلار ەشبىر كەدەرگىسىز ورتاق تۇسىنىككە كەلىپ، يسلامدى قابىلداپ جاتتى.
ي.ا.كرىۆەليەۆتىڭ انىقتاماسى بويىنشا، بەلگىلى ءبىر حريستيان توپتارىنىڭ يسلامدى قابىلداۋىنا اسەر ەتكەن نارسەلەر، «يسلامنىڭ ەكلەكتيكالىق سيپاتى، كونە پوليتەيستىك سەنىمدەرگە، حريستياندار مەن ياحۋديلەرگە يسلامنان وزدەرىنە تانىس سيپاتتار مەن ىلىمدەردى، ۇيرەنشىكتى قۇلشىلىق فورمالاردى تابۋى» [9، 64 ب.].

ارابتارمەن جاۋلانعان بارلىق ەلدەر مەن حالىقتار ءۇشىن ورتاق بولعانى، يسلامنىڭ سەنىمىنە، زاڭدارىنا ۇيلەسپەگەننىڭ بارلىعى شەتتەتىلىپ وتىردى نەمەسە مۇلدەم ۇمىتىلدى. ناتيجەسىندە، يسلامنىڭ قاعيدالارى مەن سالتتارى يسلامداندىرىلعان حالىقتاردىڭ مادەنيەتىنىڭ بولاشاقتاعى دامۋ جولىن باعىتتاپ وتىردى، سونىڭ ىشىندە حوراسان مەن ءماۋارانناحر حالىقتارىنىڭ دا.

قورىتىندى

ساسانيد يمپەرياسىنىڭ جانە وزگە دە ايماقتارداعى حالىقتاردىڭ يسلامدانۋىنا اسەر ەتكەن فاكتورلاردىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ يسلامدى ەرىكتى، سانالى تۇردە قابىلداۋى ماڭىزدى ورىن الادى. ايماقتارعا كەلگەن جاڭا اراب نامەڭگەرلەرى اۋىر سالىق سالۋمەن، ارابتاردى وزگەلەردەن جوعارى ساناۋمەن قوعامدا نارازىلىق تۋدىرعانىمەن، يسلام ءىلىمى ءوزىنىڭ ادىلدىگىمەن، ادامداردىڭ قۇدايدىڭ الدىنداعى تەڭدىگىمەن، وزگە ءدىن وكىلدەرىنە دەگەن ەرەكشە تولەرانتتىلىعىمەن جاپپاي قولداۋ تاپتى. وسىنداي قاسيەتتەرگە يە بولعان يسلام ءىلىمى تۇركى حالىقتارىنىڭ يسلامدانۋىنا تۇرتكى بولعان باستى فاكتور بولىپ تابىلادى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.

1. ازيرەتي مىرزا تاحير احماد. «يسلامدىن ەلەمەنتاردىك وكۋۋسۋ»، ISLAM INTERNATIONAL PUBLICATIONS LTD.، بيشكەك 2008. 63 بەت.
2. اكىمحانوۆ ا.، اناربايەۆ ن. قۇران كارىم قازاقشا تۇسىندىرمەلى اۋدارما. الماتى: نۇر-مۇباراك باسپاسى، 2019. 624 بەت.
3. يبن حيشام. جيزنەوپيسانيە پروروكا مۋحاممادا. پەريەۆود س ارابسكوگو ن.ا.گاينۋللينا. ۋمما موسكۆا 2007. 656 بەت.
4. گروسس دج. مۋسۋلمانسكايا سەنترالنايا ازيا: رەليگيوزنوست ي وبششەستۆو. پەريەۆود س انگل. دودحۋدويەۆا ل. دۋشانبە 2006. 175 بەت.
5. فرولوۆا ە.ا. يستوريا ارابو-مۋسۋلمانسكوي فيلوسوفيي. سرەدنيە ۆەكا ي سوۆرەمەننوست. موسكۆا يف ران 2006. 199 بەت.
6. ميۋللەر ا. يستوريا يسلاما. T.1-2. م.: استرەل، است، 2004. 911 بەت.
7. زاررينكۋب ا.ح. يسلامسكايا سيۆيليزاسيا. م.: اندالۋس، 2004. 237 بەت.
8. ۆاسيليەۆ س.ل. «يستوريا ۆوستوكا ت.1»: ۆىسشايا شكولا؛ موسكۆا؛ 1998. 609 بەت.
9. كرىۆەليەۆ ي.ا. يستوريا رەليگيي. 2 توم، م.: مىسل، 1976. 419 بەت.

---