InfoHub Logo

وتباسى تاربيەسى-قوعام نەگىزىنىڭ باستاۋى.
وتباسى-ادام بالاسىنىڭ وسىپ-ونەر، قاز تۇرار، قانات قاعار ۇياسى، التىن بەسىگى. تاربيەنىڭ كىلتى-وتباسىنىڭ ءومىر تىرشىلىگىنە بايلانىستى. اسىرەسە، اتا-انانىڭ ادامگەرشىلىك بەينەسى بالالاردى تاربيەلەۋدىڭ نەگىزگى كوزى. «قىران ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى» عوي. بالا ءومىرىنىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ اتا-انا وزدەرىنىڭ نەگىزگى بورىشتارىن اتقارۋعا كىرىسەدى، ياعني ولارعا تاربيەشى بولا باستايدى. وتباسىنىڭ بەرىك نەگىزى مىنە، رۋحاني مۇددەنىڭ بىرلىگىندە بولماق. ونىڭ ءبىرتۇتاس تاتۋ بولۋى بەرەكە بىرلىگى ەڭ الدىمەن اكە-شەشەنىڭ بىر-بىرىنە، بالالارىنا قالاي قارايتىندىعىنا بايلانىستى.

ەرتە كەزدە بالالار وقىسا دا، وقىماسا دا ءدىن تالاپ ەتكەن تۇرمىس ەرەجەسىن بىلۋگە، ورىنداۋعا ءتيىستى بولعان. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان، حالىق داستۇرلەرى مەن سالتتارى بولعان، وتباسى ءتارتىبى سولار ارقىلى قاتاڭ رەتتەلىپ وتىرعان. مىسالى: قىزعا قانداي كيىم لايىقتى، شاشتى ءبىر ءورىم بە، الدە ەكى ءورىم ەتىپ ءورۋى دۇرىس پا، ونى شاشباۋمەن ساندەۋ كەرەك پە، نە ورامالدىڭ، نە كيمەشەكتىڭ استىنا جاسىرىپ قويعان ءجون بە؟ دەيتىن جايلاردى جىكتەگەن. ال، قازىرگى كەزدە قىزدارىمىزدىڭ كىندىگىن كورسەتىپ ءجۇرۋى، جاراسسىن-جاراسپاسىن كيىمدەردى كيۋى، ءومىرىمىزدىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالعانىن جاسىرا المايمىز. بالانىڭ جاقسى ادام بولۋى تەك عانا ءومىردىڭ اعىمىنان قالماي كيىنۋ عانا ەمەس، ەڭ نەگىزگىسى ومىردەن ءوز ورنىن تابا الاتىن ازامات رەتىندە تاربيەلەۋ جاعى اقساپ جاتادى.

ۇرپاق – بولاشاق، ياعني ول ادامزاتتىڭ بولاشاعى، ال وتباسى كىشكەنە مەملەكەت. وتباسىندا ىنتىماق بولماۋىنان، ەرلى-زايىپتىلار اراسىنداعى الاۋىزدىقتان، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ەكىنشىسى تىڭداماۋى، بالا تاربيەسىن تىم قيىنداتىپ جىبەرەدى سوندىقتان اتا-انا بەدەلدەن، ءتىل العىزۋ ىقپالىنان ايىرىلادى. كەي اتا-انالار وزدەرىنىڭ مىندەتتەرىن تەك بالالاردىڭ قارنىن اشىرماۋ، كيىمدەرىن بۇتىندەۋ دەپ تە ويلايدى. بالالارىنىڭ ءبىلىمىن مەكتەپتە العان باعالارىمەن عانا باعالايدى. «2» السا جامان، «5» السا جاقسى. وقۋ جىلى ىشىندە بىردە-بىر رەت بالالارىنىڭ ساباعىنا قاتىسپايتىن اتا-انا، بالاسى بۇزىق بولسا، ءتارتىپسىز بولسا ۇستازدار قاۋىمىنا ءتىل تيگىزىپ، قارالاپ جاتاتىن كەزدەرى دە از بولمايدى. مىنە، سوندىقتان وتباسىنداعى ءبىلىم بەرۋ باعىتىنداعى تاربيەسى جايىنا قالادى. وتباسىنىڭ اسا ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى-بالانى جارقىن ىستەرگە، نۇرلى مۇراتتارعا تاربيەلەۋ ەكەندىگىن ەستەن شىعارىپ العان قانشاما اتا-انا بار دەسەڭىزشى. حالقىمىزدىڭ «بالاڭدى بەس جاسقا دەيىن پاتشاداي سىيلا، بەس جاستان ون بەس جاسقا دەيىن قۇلىنداي جۇمسا، ودان سوڭ وزىڭە اقىلشى دوس سانا» دەگەن ومىرلىك قاعيداسى بار ەمەس پە!

بالا تاربيەسىنىڭ العاشقى التىن قازىعى تۋعان ۇياسى، ءوز وتىنىڭ باسىنداعى، اتا-انا تاربيەسى. «بالانىڭ باس ۇستازى اتا-اناسى» دەمەكشى وتباسىنداعى تانىم، تۇسىنىك قالاي قالىپتاسسا، ادامنىڭ بويىندا قالاتىن سول قاسيەت سولاي قالىپتاسادى. «بولسا ءتارتىپ، بالا وسەدى سومدانىپ، قاتاڭ ۇستا، بوس جۇرمەسىن ساندالىپ» دەپ ءجۇسىپ بالاساعۇن ايتقانداي، ەسى كىرىپ، ءتىلى شىعا باستاسىمەن-اق بالانى شەكتەن تىس شولجاڭداتپاي، بايسالدى، ۇعىمتال، ءتىلالعىش ەتىپ باۋلۋ اتا-انانىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى.

وتباسىندا بالا تاربيەسىنە تەرىس ىقپال ەتەتىن فاكتورلاردان اتا-انا ءارقاشان اۋلاق بولۋى كەرەك. «اكەگە قاراپ ۇل وسەر، شەشەگە قاراپ قىز وسەر»، «اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەمەكشى، جالپى وتباسىندا ۇل بالا تاربيەسىندە اكەنىڭ، قىز بالا تاربيەسىندە شەشەنىڭ ورنى ەرەكشە. «قىزىڭ وسسە قىزى جاقسىمەن اۋىلداس بول، ۇلىڭ وسسە، ۇلى جاقسىمەن اۋىلداس بول»، «ۇل تۋسا ەلدىڭ قورعانى، قىز تۋسا ەلدىڭ كوركى» دەپ حالقىمىز بەكەر ايتپاعان شىعار. مۇنىڭ ءبارى اكە-شەشەنىڭ بالا تاربيەلەۋدەگى وزدەرىنىڭ ۇلگى-ونەگەسىنە دە تىكەلەي بايلانىستى بولماق.
اتا-بابامىز وتباسى تاربيەسىندە ەڭبەككە دە كوپ ءمان بەرىپ، ول تۋرالى دا وزىندىك ويلاردى قالدىرعان. «ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان ايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ. ادامزاتتىڭ قامى ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ سۇيگەن ق ۇلى بولاسىڭ» دەپ وتباسىندا بالانى جاستايىنان ەڭبەككە باۋلۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن جوعارى قويا بىلگەن. «اتا – انا بالاعا سىنشى». بالالاردىڭ بوس ۋاقىتىن دۇرىس ۇيىمداستىرىپ، نەمەن اينالىسىپ جۇرگەندىگىنە جىتە كوڭىل بولسە، مەرزىمدىك باسىلىمدارعا جازدىرىپ، ادەبي شىعارمالاردى وقۋعا جاسىنان داعدىلاندىرسا كەيىن بارماق تىستەيتىن وقيعالاردىڭ الدىن الۋعا بولار ەدى.
ۇلكەندى قۇرمەتپەن ءقادىر تۇتۋ، ءىلتيپاتتى قارىم-قاتىناستا بولۋ، سىيلاسا ءبىلۋ، اتا-انانى قارتايعاندا قاراۋ، كىشىگە قامقور بولۋ-بۇل قازاق حالقى ءۇشىن جازىلماعان زاڭدار. «ۇلكەندى سەن سىيلاساڭ، كىشى سەنى سىيلايدى، كىشى سەنى سىيلاسا، كىسى سەنى سىيلايدى»، «اعا ادەپتى بولسا، ءىنى ادەپتى، اپا ادەپتى بولسا، ءسىڭلى ادەپتى» ت. ب. ماقالداردان ۇلگى-ونەگە، تالىم-تاربيەگە ەرەكشە نازار اۋدارعانىن كورەمىز،

سونىمەن، اتا-انانىڭ تاربيەسى بالا مىنەزىنىڭ ىرگە تاسى. «تاربيە – تابالدىرىقتان باستالادى» ناقىلى ومىردەن الىنعان شىندىق. بالا تاربيەسى – نازىك تە كۇردەلى، ءارى قوعامدىق جاۋاپكەرشىلىككە جاتادى. بالا – ءومىردىڭ گ ۇلى، سول الەۋمەتتىڭ بولاشاعى. بالانى تاربيەلى دە، سانالى ازامات ەتىپ وسىرگىمىز كەلسە، ەڭ الدىمەن ءوزىمىز كىرشىكسىز تازا، تاربيەلى ادام بولۋىمىز كەرەك. ادامگەرشىلىك پەن سانالىقتىڭ باستاپقى قاراپايىم بەلگىلەرىن ونەگەلى وتباسىندا دارىتقان بالانىڭ بولاشاعى جارقىن، ءومىرى ءماندى بولماق. «ءبىزدىڭ ءبالالار-بىزدىڭ قارتتىعىمىز، جامان تاربيە-بولاشاقتاعى قايعىمىز، بۇل ءبىزدىڭ كوز جاسىمىز، بۇل باسقالار الدىنداعى، بۇكىل ەلىمىز الدىنداعى ءبىزدىڭ كىنامىز» دەمەكشى كەڭ بايتاق ەلىمىزدە ۇرپاقتان – ۇرپاققا جالعاسىپ، ۇياتتىلىق، ادەپتىلىك، كورگەندىلىك، مەيىرىمدىلىك، شاراپاتتىلىق سالتانات قۇرىپ ۇيلەسىمدىلىك تاۋىپ جاتسا، سول قىمبات قاسيەتتەردىڭ ءبارى وتباسى، وشاق قاسىندا بۇرشىك اتىپ، بۇتاعىن جاياتىنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.