InfoHub Logo

س. ا. بەلگىلى قالامگەر، بايىپتى قايراتكەر، بىلىكتى ساياساتكەر رەتىندە اسا زور سەنىم ارتىپ، حالىق قالاۋلىلارىنىڭ تۇڭعىش كاسىبي پارلامەنتتىڭ جەتەكشىسى ەتىپ سايلاعانىنا قۋانىشىمىزدى ءبىلدىرىپ، ءسىزدى بۇرىن دا قۇتتىقتاعان ەدىك. ەندى سول سەزىمىمىزدى رەسمي تۇردە ءبىلدىرىپ، قۇرمەتتى دە كۇردەلى قىزمەتىڭىزگە يگى جەمىستەر تىلەۋگە رۇقسات ەتىڭىز، ابەكە!

ءا. ك. راحمەت! ءبارى دە قايىرىمەن بولسىن! شارافاتى بارشامىزعا بۇيىرسىن!

س. ا. قازاق اتامىزدىڭ «اتقا ءمىندىڭ – اجالعا ءمىندىڭ» دەگەن ءبىر دانا ءسوزى بار. ەل باسقارىپ، بيلىكتىڭ قوس تىزگىنىن تەڭ ۇستاۋعا ءتيىس ازاماتتىڭ ۇدايى قىلپىپ تۇرعان ۇستارانىڭ جۇزىندە جۇرگەندەي بولاتىنىن وسىدان ارتىق قالاي ايتىپ جەتكىزەرسىڭ. ويتكەنمەن، ەلىڭ سەنىم ارتقان سوڭ نار جۇگىن دە قايىسپاي كوتەرۋگە تۋرا كەلەرى حاق. سوندا دا وزىمەن ءوزى وڭاشا سىرلاسىپ، باسى بوس، ۋاقىتى كوپ بولۋىن قالايتىن جازۋشىعا باسشىلىقتىڭ بەدەل ءتاجى اۋىر ءتيىپ جۇرگەن شىعار دەپ تە ويلايمىز. الدە قالامگەر پەشەنەسىنە قاشان دا حالىققا قىزمەت ەتۋ جازعان عوي، «ەكى ەسەپ – ءبىر ەسەپ» دەپ ۇزاقتى كۇن ءماجىلىس جۇرگىزۋگە ەت ۇيرەتىپ، كەندىگىپ كەتتىڭىز بە؟

ءا. ك. «ادام قىرىق كۇننەن سوڭ تامۇققا دا ۇيرەنىپ كەتەدى»،– دەيدى عوي. ءبىراق، ول قاعيدا ساياسي قىزمەتكە جۇرمەيتىن سياقتى. ەل تاعدىرىنا بارىپ تىرەلەتىن ءار ماسەلە قارالعان سايىن سيرات كاپىردىڭ ۇستىندە كەلە جاتقانداي سوزىنەسىڭ. جاۋاپكەرشىلىك پەن ەنجارلىقتىڭ ەشقاشان ءتىل تابىسا المايتىندىعى دا وسىدان شىعار.

س. ا. مىنە، جاڭا پارلامەنتتىڭ جازعى ءارى العاشقى سەسسياسىنىڭ ءۇش ايعا سوزىلعان ماجىلىستەرى اياقتالىپ، كۇزگىسىنە دە ازىرلىك ءجۇرىپ جاتىر. ارينە، دەپۋتاتتار ايتىسىپ-تارتىسىپ قانا تارقاماي، قىرۋار ماسەلە قاراپ، قانشاما قۇجاتتار قابىلدادى. جاسىراتىنى جوق، ءبىراز جۇرت: جارىم جارتىسى جوعارىدان تۇسكەن ءتىزىم سايلانعان بۇل «قالتاداعى پارلامەنت» بولىپ، پرەزيدەنتتىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا ءجۇرىپ، بۇيدالى بوتاداي بايپاڭدايدى دا وتىرادى،– دەپ داۋرىعىپ ەدى. ءبىراق حالىق قالاۋلىلارىنىڭ بۇل تولقىنى ولار ايتقانداي قوي اۋزىنان ءشوپ الماس، قوزىداي موماقان بولا قويعان جوق. ءتىپتى دەپۋتاتتاردىڭ ءبىر توبى ۇندەۋ تاستاپ، ەلدىڭ تىعىرىققا تىرەلۋىنە تىكەلەي كىنالى دەپ رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ ورنىنان كەتۋىن تالاپ ەتتى. سول ءسات جۇرت اقىرى نەمەن بىتەر ەكەن دەپ دەمىن ىشىنە تارتىپ، تىنا قالعانىمەن، قالاۋىنىڭ دۇرىس شىققانىنا كوز جەتكىزىپ، ءسوزىن سويلەر ازاماتتاردىڭ بارلىعىنا ءتاۋبا دەسكەن-اق شىعار. شىندىق شىڭىنا شىعارار سونداي پىكىر تالاستارىنىڭ ۇستىندە شىڭدالادى عوي دەپۋتاتتار دا. ولاي بولسا جوعارعى كەڭەستىڭ ءاربىر سەسسياسى ءوز الدىنا ءبىر مەكتەپ ەمەس پە؟ سوندىقتان العاشقى سەسسيانىڭ حالىققا، ول قالاپ سايلانعان ازاماتتارعا نە بەرىپ، نە قويعانىن ءوز اۋزىڭىزدان ەستىسەك دەيمىز.

ءا. ك. جاڭا پارلامەنت – توبەدەن تۇسكەن پارلامەنت ەمەس. ونىڭ قانداي بولاتىنى بىلتىر قابىلدانعان اتا زاڭىمىزدا ايقىن كورسەتىلگەن-دى. تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ، ءجۇرىپ جاتقان ساياسي، ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق رەفورمانى ودان ءارى تەرەڭدەتۋ – جاڭا پارلامەنتتىڭ تاريح الدىنداعى پارىزى. ونىڭ ۇستىنە، ول ەلىمىزدىڭ ءال-اۋقاتى تومەندەپ، ادامداردىڭ الەۋمەتتىك احۋالى قيىنداعان كەزدە ىسكە كىرىستى. مۇنداي جاعدايدا جۇمىسىن باستاعان جاڭا پارلامەنتتىڭ مەيلىنشە تالاپشىل بولارى وز-وزىنەن تۇسىنىكتى. مەنىڭ ارىپتەستەرىم دە بۇنى بىردەن ۇقتى سايلاۋ وتە سالا تاراتىلىپ بەرىلگەن ەلۋدەن استام زاڭ جوبالارىن قاراۋعا كىرىسپەي، ۇكىمەتتەن ءوزى جۇرگىزىپ وتىرعان رەفورمانىڭ جاڭا بايىپتاماسىن تالاپ ەتتى. ول – ورىندى تالاپ ەدى. ال ۇكىمەتتىڭ ورىنىنان كەتۋىن تالاپ ەتۋ ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، كونستيتۋسيادا پارلامەنتكە ونداي وكىلەتتىك بەرىلمەگەن-دى. سوندىقتان دا، «قىرىق ەكىنىڭ» ۇندەۋى اۋەلى كوميتەتتەردە، سوسىن جالپى ماجىلىستە بايىپتى تالقىلاندى. قابىلدايتىن قۇجاتتىڭ اقىرعى نۇسقاسىن قابىلداۋ ءۇشىن كوميتەتتەر مەن دەپۋتاتتىق فراكسيالار وكىلدەرىنەن ۇيلەستىرۋ توبى قۇرىلدى. بۇنداي تالاپشىلدىقتان اتقارۋشى وكىمەت تە زيان شەكپەگەن سياقتى. پرەزيدەنت تۇڭعىش رەت پارلامەنتكە جولداما جىبەردى. وندا ەكونوميكالىق رەفورمانى ودان ءارى قالاي ورىستەتۋگە بايلانىستى ءوز توپشىلاۋلارى مەن تۇجىرىمدامالارىن باياندادى. پارلامەنتكە كەلىپ ءسوز سويلەپ، اعىمداعى ماسەلەلەر تۋراسىنداعى پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى. پرەزيدەنت پەن پارلامەنتتىڭ اراسىنداعى ءتورت ساعاتقا سوزىلعان «سۇبحاتتىڭ» ەكى ساعاتتان استامى دەپۋتاتتاردىڭ قويعان ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرۋگە ارنالدى.

پارلامەنتپەن قارىم-قاتىناستىڭ مۇنداي ۇردىسىنە ۇكىمەت تە كوشتى. ەكى ايداي بىر-بىرىمەن ارالاسىپ جارىماعان پارلامەنتتىك كوميتەتتەر مەن مينيسترلىكتەر بىرتە-بىرتە قويان-قولتىق جۇمىس ىستەۋگە داعدىلاندى. وعان مينيسترلەر كابينەتىنىڭ داعدارىسقا قارسى جاڭا بايىپتامانىڭ جوباسىن، ونى ەكونوميكالىق دايەكتەيتىن مەموراندۋمدى، 1994 جىلعا ارنالعان بيۋدجەتتى تالقىلاۋ شەشۋشى اسەر ەتتى. اتالمىش قۇجاتتار اۋەلى كوميتتەتەردە تالقىلاندى. وعان پرەمەر-مينيستردەن باستاپ، ءتيىستى ۇكىمەت مۇشەلەرى ات سالىستى. كوميتەتتەردە ايتىلعان پىكىرلەر مەن ۇسىنىستاردى ساراپتايتىن ۇيلەستىرۋ توبى قۇرىلدى. ول توپ ءار ۇسىنىستى جان-جاقتى تالقىلاپ، بۇگىن تاڭدا قالاي جۇزەگە اسىرۋعا بولاتىندىعىنىڭ ىقتيمال شەشىمىن بەلگىلەدى. كەيىن اتالمىش جوبالار پارلامەنتتىڭ جالپى جيىنىندا كەڭىنەن تالقىلاندى. بۇل تالقىلاۋ ايدان استام ۋاقىتقا سوزىلدى. ونداي بايىپتى تالداۋ-تالقىلاۋسىز اسىعىستىققا، ۇستىرتىككە جول بەرىلەر ەدى. پارلامەنتتىڭ تۇراقتى قىزمەت ىستەيتىن كاسىبي ۇردىسكە كوشىرىلگەندەگى ەڭ باستى ماقساتتىڭ ءوزى سول ەدى. وسىنى تۇسىنبەي جاڭا پارلامەنتتى «جايباسارلىققا، ورىنسىز قازىمىرلىققا جول بەرىپ وتىر» دەپ ايىپتاۋ – دەموكراتيالىق پارلامەنتاريزمنىڭ تابيعاتىن تۇسىنبەۋدەن تۋىنداپ جاتقان ۇشقارى پىكىرلەر.

ونداي ۇشقارىلىق دەپۋتاتتار تاراپىنان دا، ۇكىمەت تاراپىنان دا، قوعامدىق پىكىر تاراپىنان دا از ۇشىراسىپ جۇرگەن جوق.

ءبىزدىڭ بالاۋسا دەموكراتيامىز بالالىق اۋرۋلارىنان «تۇگەل ارىلدى» دەي المايمىز. كەڭەستىك كەڭىستىكتەگى كەيىنگى جىلدارعى ساياسي ورنىقسىزدىق مۇنداي وتپەلى كەزەڭدە بولماي قويمايتىن ەكونوميكالىق داعدارىستى پايدالانىپ، بيلىككە تالاستى اسىرەسە ورشىتۋدەن ەتەك الىپ وتىر. بىرەۋلەرگە نارىق ۇنامايدى. بىرەۋلەرگە دەموكراتيا ۇنامايدى. بىرەۋلەرگە تاۋەلسىزدىك ۇنامايدى. بىرەۋلەرگە بۇگىنگى بيلىك باسىندا وتىرعاندار ۇنامايدى. ءبارى دە ءوزىن «وپپوزيسيامىز» دەپ اتايدى. وسىنداي جاعدايدا بيلىك ينستيتۋتتارىنىڭ ءوزارا قىرعي-قاباقتىعى قوسىلسا، ەكونوميكالىق داعدارىس ساياسي داعدارىسقا ۇلاسىپ شىعا كەلەدى. وعان ۇرىنباس ءۇشىن قوعامدا قانشا اعىم، قانشا پىكىر بولسا، سونىڭ ءبارى توعىساتىن پارلامەنتكە ايىرىقشا بايىپتىلىق پەن بايسالدىلىق كەرەك. اۋىزعا قاقپاق سالۋدىڭ قاجەتى جوق. ايتىلاتىن پىكىرلەر ايتىلسىن. سىنالاتىن جايىتتەر سىنالسىن. انىقتىلىق پەن اقيقاتتىلىق احۋالى ورناتىلسىن. ءبىراق، سونىڭ ءبارى ءدۇردارازدىق پەن شامشىلدىقتى ورشىتۋگە ەمەس، جاعدايدى مۇقيات تالداپ، ىقتيمال شەشىم قابىلداي الاتىنداي ىسكەرلىككە باعىتتالسىن.

ول ءۇشىن قوعام باستان كەشىپ وتىرعان جاعدايدا نەنىڭ ءبىرىنشى كەزەكتە، نەنىڭ ەكىنشى كەزەكتە تۇرۋعا ءتيىستى ەكەنىن تۇبەگەيلى انىقتاپ الماي بولمايدى.

ءوز باسىم، بۇگىن تاڭداعى ەڭ باستى ماسەلە – تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ دەپ بىلەمىن. ويتكەنى، مەملەكەتىمىزدىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگى قازىرگىدەي دۇربەلەڭ كەزدە تەك قانا ءبىر عانا حالىقتىڭ ەمەس، قازاقستاندى مەكەندەيتىن بارشا ازاماتتاردىڭ ومىرلىك مۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى. قازاقستاندا تاۋەلسىزدىكتىڭ جاعدايى ورنىقپاي تۇرىپ، دەموكراتيا دا، نارىق تا ويداعىداي ورىستەپ كەتە المايدى. ول ءۇشىن جاڭا قابىلدانعان كونستيتۋسيامىزدىڭ وزەكتى قاعيدالارىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاي بىلۋگە ۇيرەنۋىمىز كەرەك. قاي ماسەلەنى تالقىلاعاندا دا، ەڭ الدىمەن، تاۋەلسىزدىككە نۇقسان كەلمەۋىنە باسا زەر سالۋىمىز كەرەك. اسىرەسە، بيلىك ورىندارىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىندا بۇل قاعيدانى مەيلىنشە بەرىك، مەيلىنشە نازىك ۇستانا ءبىلۋىمىز كەرەك. ونداي ساليقالى مىنەز اۋەلى پارلامەنتتەن تابىلۋى كەرەك. بيلىك ءبولىسۋ قاعيداسى ءۇش بيلىك ورىنىنىڭ ماڭىز-ماقساتىن انىق ايقىنداپ بەرگەن-دى. قوعامنىڭ كامەلەتكە تولعان ەرەسەك مۇشەلەرىنىڭ تىكەلەي داۋىس بەرۋىمەن سايلاناتىن اتقارۋشى بيلىك مانداتى پرەزيدەنتكە بەرىلگەن-دى. وعان مەملەكەتتىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن بەلگىلەۋ تاپسىرىلعان-دى. ءبىراق، ول ساياسات كونستيتۋسيامەن سايكەسىپ، حالىق مۇددەسىنە قايشى كەلمەيتىندەي زاڭدىق نەگىزدە جۇزەگە اسۋعا ءتيىستى. ول ءۇشىن ەلدىن ەرەسەك ازاماتتارى تىكەلەي داۋىس بەرۋ جولىمەن زاڭ شىعاراتىن ورىن – جوعارعى كەڭەستى سايلادى. سونداي دەموكراتيالىق جولمەن قابىلداناتىن زاڭنىڭ قالتقىسىز ورىندالۋىن قاداعالاۋ سوتتىق بيلىككە جۇكتەلەدى. ءبارى دە – باسى اشىق ماسەلە. ءبىراق، ەسكى قوعامدىق تاجىريبە الگىندەي اتىمەن جاڭا قاعيدالاردىڭ ءوزىن بوركىن اينالدىرىپ، كونە سۇرلەۋلەرگە قاراي يتەرمەلەي بەرەدى.

ىشكى، سىرتقى ساياساتتى بەلگىلەيتىن اتقارۋشى وكىمەتتىڭ، سونىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرىن بەلگىلەيتىن زاڭ جوبالارىن ازىرلەپ ۇسىنۋ الەمدىك تاجىريبەدە كەڭىنەن تارالعان. ءبىراق، سونى كونستيتۋسيانىڭ «رۋحى» مەن «ارپىنە» قاتاڭ ۇيلەستىرىپ، قوعام مۇددەسىنە تەرەڭ ورايلاستىرا، جان-جاقتى پايىمداپ قابىلداۋ – پارلامەنتتىڭ تەل ءىسى. بۇل ارادا ولار بىر-بىرىنە ءارى ساراپشى، ءارى جاردەمشى. ماسەلە تاعدىرىن ىقپالداستىق پەن تالاپشىلدىقتىڭ ارا-جىگىن ايقىن اجىراتىپ، شەبەر ۇيلەستىرە ءبىلۋ شەشەدى. ءبىزدىڭ بالاۋسا دەموكراتيامىز ءبار-بار ۋاقىتتا وسىعان جەتە ءمان بەرمەي، وراشولاقتىققا ۇرىنىپ قالا بەرەدى. ىقپالداستىقتى ىمىرالاستىقپەن شاتىستىرىپ الاتىن اتقارۋشى وكىمەت «جان تورسىق پارلامەنت» جاساۋعا ۇمتىلسا، تالاپشىلدىقتى تىكباقاي تەكەتىرەسپەن، تايتالاستىقپەن شاتىستىرىپ الاتىن زاڭ شىعارۋشى وكىمەت مەملەكەت پەن قوعام تاعدىرىن ەكىۇدايلىلىققا اپارىپ ۇرىندىراتىن «قوس وكىمەتتىلىك» دەرتىن ۋشىقتىرادى.

بۇنىڭ ەكەۋى دە ءبىزدىڭ كوسەگىمىزدى كوگەرتپەيدى. وعان الىس، جاقىن كورشىلەرىمىزدىڭ جەپ جاتقان وپىقتارى ايقىن ساباق بولا الادى. «بيلىك مونوپوليزمىنە» ۇكىمەتىمىز دە، پارلامەنتىمىز دە ءۇيىر بولماۋعا ءتيىستى. ءبىرىن ءبىرى ۇركىتۋ، ءبىرىن ءبىرى اۋدارىپ سالۋ اۋەلى وكىمەت تۇراقسىزدىعىنا، ارتىنان تاۋەلسىزدىك بايانسىزدىعىنا ۇرىندىرۋى مۇمكىن.

كەز كەلگەن زاڭ جوباسىن تالقىلاعاندا ۇكىمەتتىڭ ءسال نارسەدەن اپشي قالاتىن كىنامشىلدىكتەن، ال پارلامەنتتىڭ ءجوندى-جونسىز باسا كوكتەي جونەلەتىن «ساياسي اۋپىرىمدىكتەن» بويىن اۋلاق ۇستاعانى دۇرىس.

كەمەل دەموكراتيا ەلدەرىندە ۇكىمەت پارلامەنتپەن اقىلداسپاي، ءبىر دە ءبىر شارانى جۇزەگە اسىرمايدى، ال پارلامەنت كەز كەلگەن زاڭنىڭ كەز كەلگەن بابىنا اۋەلى ۇكىمەنت كەلىسىمىن الماي تۇرىپ، وزگەرىس ەنگىزە المايدى. ويتكەنى، قوعام مۇددەسىن مەملەكەت مۇمكىندىگىمەن ۇيلەستىرە الماعان جەردە ورنىقتىدىق احۋال تابان تىرەپ تۇرا المايدى.

مۇنداي ءوزارا قاداعالاۋ زاڭنىڭ قاپىسىز دايىندالىپ، قاپىسىز پايىمدالىپ قابىلدانۋىنا، كەيىن قالتقىسىز ورىندالۋىنا كەپىلدىك بەرەدى. سوندا عانا ۇكىمەت پەن پارلامەنت قىرعي-قاباقتىققا دا، ىمىراشىلدىققا دا ۇرىنباي، «كونستيتۋسيالىق سيىسىمدىلىققا» نەگىزدەلگەن ىسكەر قارىم-قاتىناس ورناتا الادى.

ءبىز مۇنداي قارىم-قاتىناسقا ەندى ۇيرەنىپ كەلەمىز. جاڭا پرالامەنت تەك بيۋدجەتتى قابىلداۋ ۇستىندە بۇرىن قابىلدانعان ونداعان قۇجاتتىڭ كۇشىن جويۋعا تاۋەكەل ەتسە، ول جۇرت ايتىپ جۇرگەندەي، تاپ ونشا «جۇمساق پارلامەنت» بولا قويماعانى. ال اتقارۋشى وكىمەت تاپ سونداي تالقى مەن تالداۋعا شىداي بىلسە، ونىڭ دا جالىنا قول اپارتپاستاي «شۋ اساۋعا» اينالىپ كەتە قويماعانى. ەندەشە، ەكى تاراپ تا بىرلەسە ويلاسىپ-پايىمداۋدىڭ، بىرلەسە تالداپ-تالقىلاۋدىڭ پايدالى ەكەندىگىن ۇعىنا باستادى دەگەن ءسوز.

س. ا. سونىمەن، جاڭا پارلامەنت بۇرىننان بار جاتتاندى جولمەن جۇرمەي، سونىدان سوقپاق سالدى دەيمىز عوي. شىنىندا دا ۇكىمەت ءبىر ەمەس، ەكى دۇركىن ەسەپ بەرىپ، قازىرگى قيىندىقتان شىعۋدىڭ جولدارىن قاراستىرعان باعدارلاماسىن دا بايان ەتتى. ەلباسىنىڭ ءوزى سەسسيا جۇمىسىنا ءجيى ارالاساپ، كۇن تارتىبىندەگى كوكەيتەستى ماسەلەلەر جونىندە ۇنەمى پىكىرىن ءبىلدىرىپ وتىردى. ۇكىمەتتىڭ الاڭسىز جۇمىس ىستەپ، جاعدايدى وڭعارۋى ءۇشىن ون بەس اي مۇرسات بەرۋدى ءوتىندى. ال وسى ون بەس ايدىڭ ىشىندە ءقازىر دە قۇلدىراپ، شىڭىراۋدان ءبىر-اق شىققان جاعدايىمىزدىڭ تۇزەلىپ كەتەرىنە ءوز باسىڭىز سەنەسىز بە؟ الدە بۇل دا باياعى سوزبۇيداعا سالار ۇيرەنشىكتى ۇزىن ارقان كەڭ تۇساۋ بولىپ شىعا ما؟

ءا. ك. ون بەس ايدىڭ تاپ ونشا كوپ ۋاقىت ەمەس ەكەندىگى راس. مۇنداي مەرزىم ىشىندە تالاي نارسەنى ءبۇلدىرىپ ۇلگەرۋگە بولاتىن شىعار. ال، ءبىراق، كوپ نارسەنى تۇزەتىپ ۇلگەرۋگە بولاتىندىعىنا كۇمانىم بار. ونىڭ ۇستىنە، بىزدە ورىن الىپ وتىرعان داعدارىس تەك كەيىنگى كەزەڭدەگى ەمەس، جىلدار بويعى كەلەڭسىزدىكتەردىڭ ناتيجەسى عوي. ەۆروپانىڭ ونداعان ءتىپتى جيىرمالاعان مەملەكەتتەرى سيىپ كەتەتىن كەڭ بايتاق قازىنالى تەرريتوريادا اينالاسى جيىرما ميلليون ادامدى كيىندىرىپ-تويىندىراتىنداي جاعدايدىڭ جاساقتالىنباي كەلگەندىگى – جىلدار بويى قانشالىقتى كۇيىكى ەكونوميكالىق ساياسات جۇرىگىزىلىپ وتىرعاندىعىنا ايقىن دالەل بولا العانداي عوي. دەمەك، قىرۋار بايلىقتى يگەرۋ ەمەس، يەمدەنۋ عانا كوزدەلگەن عوي. بىلايعى دۇنيەدە تۇتاس ۇلتتىق تەرريتوريالار تۇگىلى شاعىن ايماق، جەكەلەگەن قالالاردىڭ ءوزى تابيعي، مورالدىق رەسۋرستارىن يگەرە وتىرىپ، باسقا ايماقتارمەن ءوزارا ءتيىمدى ىقپالداستىق ورناتا وتىرىپ، ءوزىن-وزى قامتاماسىز ەتۋ ساياساتىنا كوشىپ جاتقاندا، بىزدە كۇللى ەكونوميكالىق ءتۇزىلىم بار بايلىقتىڭ ءبارىنىڭ ۇستىندە وتىرىپ، بارعان سايىن وزىنەن-وزى كىرىپتار بولا تۇسۋگە نەگىزدەلگەن عوي. سوندا ءقازىر قيت ەتسە، «قالىپتاسقان ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ بۇزىلعانىن» ايتىپ، بار قىرسىقتىڭ ءبارىن سوعان جاۋىپ باعاتىن سابازداردىڭ نەنى كوكسەپ، نەگە وكىنىپ جۇرگەنىنە تاڭىمىز بار. ءويتىپ، بار كەسەپاتتىڭ سىرىن بۇگىن قولىمىز ازەر جەتىپ وتىرعان تاۋەلسىزدىككە جاپپاي، ەجەلدەن بەرى ەتەك جەڭىمىزدەن بىردەي تارتقىلاپ كەلە جاتقان كىرىپتارلىقتان ىزدەۋىمىز كەرەك. تاۋەلسىزدىككە ەمەس، باسىبايلىلىققا نەگىزدەلگەن ەكونوميكالىق ساياسات قانا، قازىرگىدەي تىعىرىققا اكەپ تىرەي الادى. جىلدار بويى مۇمكىندىگى ەسەپكە الىنعان-مەن، مۇددەسى ەسەپكە الىنباعان ايماقتار عانا كۇندەردىڭ كۇنىندە تاپ وسىلاي سازعا وتىرىپ قالادى. ويتكەنى، كىرىپتار ەكونوميكادان تاۋەلسىز ەكونوميكاعا كەشپەي تۇرىپ، ەشقانداي ەلدىڭ، ەشقانداي ولكەنىڭ كوسەگەسى كوگەرە قويۋى مۇمكىن ەمەس. ال، ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ بۇل ماسەلەدە دە ءاردايىم قايداعى ءبىر «قاعىنعان» ساياسي اۆانتيۋرالاردىڭ سىناق الاڭىنا اينالىپ كەلگەندىگى ءمالىم. ارىدەگىلەردى بىلاي قويعاندا، كۇنى كەشەگى قايتا قۇرۋدىڭ باستاپقى كەزەڭىڭدە دە، ول تاپ سونداي «قاتەرلى ساياسي سىناق الاڭىنا» اينالىپ كەتە جازدادى. اتاقتى «جەلتوقسان ەپوپەياسى» دا سودان ءوربىدى، ءقازىر دە ونداي سويقاندىقتان كۇدەرىن ۇزە قويماعان كۇشتەر از ەمەس. قايتا قۇرۋدىڭ كوسەمدەرى ۇلت ايماقتارىن «ساياسي ەسەڭگىرەتۋدى» قامتاماسىز ەتە الماعانمەن، ەكونوميكالىق ەسەڭگىرەتۋدى قامتاماسىز ەتىپ ۇلگەردى. ولاردىڭ تۇسىندا باستالعان ەكونوميكالىق رەفورما، اسىرەسە، كاسىپورىندار تۋرالى زاڭ ەكونوميكانى باسقارۋدا بۇرىنعى ورتالىقتىڭ قولىنان شىعىپ بارا جاتقان تىزگىندى ەندى تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ دە قولىنا تيگىزبەۋدى كوزدەگەن بوپ شىعىپ وتىر. ولار بۇرىنعى ۆەدومستۆولىق وزىمشىلدىكتى كاسىپورىندىق وزىمشىلدىكپەن الاستىرىلىپ ۇلگەردى. ءسويتىپ، كەيىنگى جىلدارى كوپتەگەن كاسىپورىندار «ءوزى بي، ءوزى قوجا» داۋرەن كەشتى. وزىنە ءوزى قىزمەت ەتۋدى مۇرات تۇتىپ، ءوزى تۇرعان تەرريتورياعا قىزمەت ەتۋدى ۇمىتا باستادى. قىمبات مينەرالدىق رەسۋرستار سولاي تالان-تاراجعا ءتۇستى. كوپتەگەن قارجى سىرتقا سولاي شىعىپ، سولاي قايتپاي قالدى. ەسەپ سۇرايتىن بۇرىنعى ءۇردىس پەن بۇرىنعى قۇرىلىمدار جويىلدى. ەكونوميكانىڭ دامۋىن ۇيلەستىرىپ، جاڭا ءۇردىس پەن جاڭا قۇرىلىمدار جاساقتالا قويمادى. جاساقتالعاندارى دا ىسكە كىرىسپەي جاتىپ، كەرەكتى تاجىريبە جيناقتاپ ۇلگەرمەي جاتىپ، قايتا قۇرىلىپ، قايتادان وزگەرىسكە ۇشىراپ باقتى. ۇلتتىق بايلىعىمىزدىڭ ەسەبى مەن اينالىمىنىڭ ىزىنەن اداسىپ قالاتىنداي جاعداي ورنادى. قاراپتان قاراپ يەسىزدەنىپ بارا جاتقان تەرريتوريا، يەسىزدەنىپ بارا جاتقان رەسۋرستار، يەسىزدەنىپ بارا جاتقان ەكونوميكانى تۋعىزدى. وعان مەنشىك رەفورماسىنىڭ كەشەۋىلدەۋى دە از سەبەپشى بولعان جوق. مۇنداي ءدۇدامال احۋالدى ەكونوميكا مەن وكىمەت بيلىگىندەگى اشقاراق كۇشتەر پايدالاندى. بىرەۋلەردىڭ ورىنسىز تەز بايىپ، ەكىنشى بىرەۋلەردىڭ ورىنسىز تەز كەدەيلەنۋى سودان ەتەك الدى. مۇنداي «ەكونوميكالىق» جۇگەنسىزدىكتىڭ ودان ءارى اسقىنداۋى ادامداردىڭ تۇرمىسىنا، حالىقتاردىڭ بوستاندىعىنا، مەملەكەتتەردىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ەشقانداي ءقاۋىپ تۋعىزباۋى اقىلعا سىيماس ەدى. ەكونوميكالىق دامۋ جۇيە تاپپاي تۇرىپ، قوعامدىق دامۋ دا جۇيەلى ورىستەي الماسى بەلگىلى.

تاۋەلسىز مەملەكەت تاۋەلسىز ەكونوميكا ساياساتىن جاساقتاي الماي تۇرىپ، ويداعىداي ورگە باسىپ كەتە الماقشى ەمەس. بۇرىنعى جوسپار جوعالدى. ەندىگى ەكونوميكاعا تەك جۇيەلى قارجى ساياساتى عانا جۇيەلى ىقپال ەتە الادى. وتكەن كۇزدە ۇلتتىق اقشامىز شىعارىلعانعا دەيىن ءوز ەكونوميكامىزدى قارجىلاندىرۋدىڭ تىزگىنى، تۇپتەپ كەلگەندە، ءوز قولىمىزدا بولعان جوق-تى. تەڭگەنىڭ شىعۋى – ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ەڭ ءبىرىنشى شەشۋشى قادام ەدى. كەيبىر ىشكى، سىرتقى ىرىتكى كۇشتەردىڭ بارلىق قيىنشىلىقتاردىڭ ءبارىن ۇلتتىق تەڭگەنىڭ شىعارىلۋىنان كورىپ، ورشەلەنىپ باعۋى دا تەگىننەن تەگىن ەمەس-تى. الايدا، وداقتىڭ قۇلاۋىنا دا، قالىپتاسقان ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ ۇزىلۋىنە دە كۇنى كەشە شىعارىلعان ۇلتتىق ۆاليۋتالاردىڭ ەشقانداي قاتىناسى جوعى وز-وزىنەن تۇسىنىكتى ماسەلە. ول – سەبەپ ەمەس، سالدار. ەندى بولارى بولىپ، قويارى قويىپ قويعان تاريحي پروسەستەرگە كىنالىلەردى ىزدەپ، ونسىز دا ىڭعىرشاعى شىعۋعا اينالعان ادامدار مەن حالىقتاردى بىر-بىرىنە جاۋىقتىرعاننان جاعداي تۇزەلمەيدى. جاعداي تۇزەلسە، جاۋ ىزدەۋمەن ەمەس، تىعىرىقتان شىعارار جول ىزدەۋمەن، كەتكەن كەمشىلىكتەردەن دۇرىس قورتىندى شىعارا بىلۋمەن تۇزەلەدى.

ارينە، ۇكىمەت سۇراپ وتىرعان ون بەس ايدىڭ ىشىندە ابدەن ويران بوتقاسى شىعا جازداپ، ويسىراپ، قالعان ەكونوميكامىزدىڭ بارشا ولقىلىقتارىن ورىنىنا كەلتىرۋ ەش مۇمكىن ەمەس. ونداي ۇكىمەت جوق. ونداي ۇكىمەت بولمايدى دا. ءبىراق سول مەرزىم ىشىندە داعدارىستان شىعار جول تاۋىپ، ونى تاجىريبەدە سىناپ كورىپ، العاشقى قورىتىندىلارىن شىعارا باستاۋعا ابدەن بولادى. قازاقستان ۇكىمەتى دە سوعان بەل بۋىپ وتىر. ەگەر ون بەس اي ىشىندە قولعا الىپ جاتقان شارالارى كوڭىلگە ءۇمىت ورناتا السا، ۇكىمەتتىڭ دىتتەگەن جەردەن شىعا بىلگەنى. ال ورناتا الماسا، وندا ۋادە قۇدايدىڭ اتى دەگەن عوي... ۋاقىت كورسەتە جاتار. الايدا، بەلگىلى ءبىر مەجە بەلگىلەۋدىڭ ءوزى دە ساياسي شەشىمدىلىكتىڭ كورىنىسى بولسا كەرەك. ءبىز بۇل ارادا ودان گورى باسقا ءبىر ماسەلەگە كوڭىل بولگەنىمىز دۇرىس سياقتى. ول الگى ون بەس ايدان كەيىن ۇكىمەت اتقارعان ىستەردى باعالاعاندا قانداي قاعيدا ۇستانۋ كەرەكتىگى.

مەنىڭشە، ون بەس ايدان كەيىن ءبىز ۇكىمەتتەن كوپ ەشتەڭە سۇراماي، ءبىر-اق ماسەلەنى سۇراۋىمىز كەرەك سياقتى. ول – قازاقستاننىڭ ۇلتتىق داۋلەتىن جىلدار بويى ءراسۋا قىلىپ كەلگەن ەكونوميكالىق كىرىپتارلىق ساياساتىن ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك ساياساتىمەن الماستىراتىنداي باعىتتاما جاساقتاي الدى ما، جوق پا؟

ءبىز، ەڭ الدىمەن، ءوز ەكونوميكامىزدى ءوز يگىلىگىمىزگە قىزمەت ەتكىزۋگە ۇيرەنۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن ءار ايماعى، ءار تاراپقا تارتىپ، كورشى مەملەكەتتەردىڭ كورشى ايماقتارىمەن كوبىرەك ىقپالداسىپ، ءوزارا ىقپالداسپاي كەلگەن قازاقستان وبلىستارىن بىرىمەن ءبىرى ەتەنە بايلانىستىعى ءبىر تۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىككە اينالدىرۋدى تالاپ ەتەدى. ول ءۇشىن مەملەكەتىمىزدىڭ وندىرگىش كۇشتەرىن تاۋەلسىزدىك تالاپتارىنا لايىقتاپ قايتا ورنالاستىرۋ، ەكونوميكالىق، ءتىپتى ساياسي-تەرريتوريالىق تۇزىلىمىنە ايتا قالارلىقتاي وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك بولار. ويتپەيىنشە، ەنەرگەتيكالىق، تاسىمال-بايلانىستىق تاۋەلسىزدىككە، تابيعي بايلىقتارىمىزدى يگەرۋ مەن وڭدەۋدى جاراسىمداندىرۋعا جەتىلە المايمىز.

ەكىنشىدەن، ەكونوميكالىق بايلىعىمىز گەوساياسي جاعدايىمىزدى جاقسارتۋعا، جان-جاعىمىزبەن ءتاتۋ-تاتتى كورشىلىك، قالعان دۇنيەمەن ءتيىمدى قارىم-قاتىناس ورناتۋعا جۇمسالۋعا ءتيىستى. ول – تەك ءوز ەكونوميكامىزدى وسى زامانعا لايىقتاپ، ۇتىمدى دامىتا الساق قانا مۇمكىن نارسە. بۇل ءۇشىن وسى زامانعى تەحنولوگيا مەن باسقارۋ جۇيەسى كەرەك. ول وسىزامانعى ەكونوميكانى دامىتا بىلگەن كەڭىستىكتەرمەن تىعىز ىقپالداسا ءبىلۋدى، شيكىزاتىمىزدى تۇراقتى ۆاليۋتا مەن وسىزامانعى تەحنولوگيا رىنوگىنا تىكەلەي شىعارار سىندارلى جۇيەلەر تابۋدى ءبىرىنشى كەزەككە قويادى. ويتپەيىنشە، ءبىز ءداستۇرلى ەكونوميكالىق قاتىناستارمەن ايماقتىق رىنوك قىسپاعىنان شىعا الماي، قايداعى ءبىر قاسىندا وتىرىپ، «شومىشتەن قىتۋ»، «تۇتىكتى بۇراي ساپ، قارالاي دىمىڭدى قۇرتۋ» ساياساتىنىڭ قيتۇرقىلارىناڭ قۇتىلا المايمىز.

قىسقاسى، ۇكىمەت ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ جولىن تاپپاي تۇرىپ، داعدارىستان شىعۋدىڭ دا جولىن تابا المايدى. سوندىقتان، ەكونوميكالىق رەفورمانى ەڭ باستى ارناعا – ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك ارناسىنا بۇرۋ كەرەك.

س. ا. دەپۋتاتتاردىڭ دەنى سايلاۋ الدىنداعى ايتىس-تارتىستىڭ وت-جالىنىنان شارپىلماي، القىنباي امان وتكەندەر ەكەنى داۋسىز. ءسوز جوق، ولار سايلاۋشىلار الدىندا قازىرگى احۋالدى وگەرتىپ، جۇرتتىڭ جاي-كۇيىن جاقسارتامىز دەپ ۇيىپ-توگىپ ۋادە بەرىپ، قىرۋار امانات ارقالادى. كەيبىر دەپۋتاتتاردىڭ سايلانىپ العان سوڭ كونەكتى سىرتتان سالىپ، ءبىزدىڭ مىندەتىمىز جەكە ايماقتىڭ تۇرعىندارىنا بىردەڭە جاساپ بەرۋ ەمەس، كاسىبي پارلامەنت مۇشەسى بولعاندىقتان كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعار زاڭدار ازىرلەۋ دەپ سايلاۋشىلارىنا جولاماي قوياتىنى بار. وسى جول ولاردى قالىڭ بۇقاراعا بۇگىنگى حال-جايدى ۇعىندىرىپ، پارلامەنتتىڭ قام-قارەكەتىنەن حاباردار ەت دەپ، كانيكۋل كۇندەرى ءوز وكرۋگتارىنا جىبەرگەندەرىڭىز وتە ورىندى بولعان. ءومىردى بىلمەي تۇرىپ، كوڭىلدەن شىعار زاڭ جاساۋ دەگەن ويعا قونبايدى دا عوي. جالپى، كاسىبي دەپۋتاتتىڭ قىزمەتى زاڭ جوبالارىن ازىرلەپ، ساراپقا سالىپ، تالقىلاپ تالداۋمەن عانا شەكتەلۋگە ءتيىس پە؟

ءا. ك. قوعامدىق ورنىقتىلىق كونستيتۋسيا شىنداپ قاستەرلەنگەن جەردە عانا جۇزەگە اسادى. ۇلتتىق پارلامەنتىمىزدىڭ باستى سيپاتى اتا زاڭىمىزدا ايتىلعان. ەندى ارنايى كونستيتۋسيالىق زاڭ قابىلدانباقشى. ونىڭ پايىمدامالىق نەگىزى الەمدىك پارلامەنتاريزم تاجىريبەسىنە سۇيەنەرى داۋسىز. دەپۋتات قوعام مەن مەملەكەت تاعدىرىنىڭ بارلىق سالاسىنا دا ارالاسىپ، ىقپال ەتە الادى. تەك مۇلتىكسىز زاڭ شىعارىپ، ونىڭ قالتقىسىز جۇزەگە اسۋىن قاتاڭ قاداعالاۋ ارقىلى عانا ىقپال ەتە الادى. ايتپەسە، ول سالالىق، ايماقتىق، تاپتىق-جىكتىك ءلوببيدىڭ، توپتىق ەگويزمنىڭ قارۋىنا اينالىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. پارلامەنت پەن دەپۋتات ءوز بەلسەندىلىگىن كونستيتۋسيالىق وكىلەت شەڭبەرىمەن شەكتەي بىلسە عانا، قوعام مەن مەملەكەتتە زاڭدىلىقتىڭ نىعايۋىنا ويداعىداي ۇلەس قوسا الارى ءسوزسىز. جالپى، پارلامەنت پەن دەپۋتات قاي ماسەلەدە دە زاڭ سىيلاۋ مەن زاڭدىلىقتىڭ ونەگەسىن كورسەتكەنى ابزال.

س. ا. دەپۋتاتتاردىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرىپ جۇيەگە كەلتىرىپ وتىراتىن جوعارعى كەڭەستىڭ كوميتەتتەرى بار. ولارعا كۇنبە-كۇن باسشىلىق جاساپ، باعىت بەرۋ ءۇشىن ۇيلەستىرۋ كەڭەسى قۇرىلدى. بۇرىن وسىنداي مىندەتتىڭ ءبارىن ءتورالقا اتقارۋشى ەدى. ونىڭ اتىن ۇيلەستىرۋ كەڭەسى دەپ وزگەرتكەنمەن نە ۇتتىق؟ اتى وزگەرگەنمەن زاتى وزگەشە بولدى ما؟ ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق قانداي؟ الدە ءبارى دە جاڭاشا بولسىن دەگەن داقپىرتتىڭ دۇرمەگى مە بۇل دا؟

ءا. ك. جوق، بۇل دا كاسىبي پارلامەنتتىڭ تابيعاتىنان تۋىنداپ جاتقان وزگەرىس. بۇرىن اندا-ساندا ءبىر جينالاتىن زاڭ شىعارۋشى وكىمەت اعىمداعى ساياساتقا ءوزىنىڭ تۇراقتى قۇرىلىمدىق بولىگى – ءتورالقا ارقىلى عانا ارالاسا الاتىن ەدى. ال قازىرگى كۇنبە-كۇن تۇراقتى جۇمىس جاساپ وتىرعان كاسىبي پارلامەنت كۇنبە-كۇنگى اعىمدىق ساياساتقا تىكەلەي ارالاسا الادى. سوندىقتان دا ونىڭ ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنە تەك ۇيلەستىرۋشىلىك مىندەتتەر عانا جۇكتەلەدى. ال، ونىڭ بۇگىنگى وكىلەتى سول ۇيلەستىرۋشىلىك ماڭىزىن تۇگەل قامتىپ، تۇگەل قامتاماسىز ەتە الىپ وتىر ما؟ جوق پا؟ الدە بوياۋشى بوياۋشى دەگەنگە، ساقالدى دا بوياپ، ۇيلەستىرۋشىلىك كەڭەستىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق وكىلەتىن تىم قولدان تارىلتىپ المادىق پا؟ ول – ءوز الدىنا ماسەلە.

س. ا. پارلامەنتتەر دە بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىس جاساپ تاجىريبە الماسىپ، ءبىرىن-بىرى بايىتىپ وتىراتىن ءتىرى ورگانيزم ءتارىزدى عوي. بۇرىن تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى ەلدەرىنىڭ جوعارعى كەڭەستەرى كەلەلى ءبىر ماسەلەلەردى كەلىسىپ شەشۋ ءۇشىن باس قوساتىن پارلامەنتارالىق اسسامبلەيا بولۋشى ەدى. سونىڭ ءبىر ءماجىلىسى بۇرناعى جىلدارى ءبىزدىڭ الماتىدا وتكەنى بار. جاڭا پارلامەنتىمىزدىڭ سول اسسامبلەياعا كوزقاراسى قانداي؟ الداعى ۋاقىتتا وعان دەگەن كوزقاراسى قاي تۇرعىدا بولۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟

ءا. ك. ءاربىر وركەنيەتتى مەملەكەت مەملەكەتارالىق ىقپالداستىقتان باس تارتپايدى. پارلامەنتتەرى دە سولاي. ءبىز پارلامەنتارالىق بايلانىستىڭ بارلىق سالاسىنا دا بەلسەنە ات سالىسۋعا ءازىرمىز. ونداعان مەملەكەتتەردىڭ پارلامەنتتەرىمەن تىكەلەي بايلانىس جاسايتىن تۇراقتى توپتار قۇردىق. پارلامەنتارالىق بايلانىستىڭ حالىقارالىق ۇيىمدارىمەن دە، ەۆروپالىق ۇيىمدارمەن دە، ايماقتىق ۇيىمدارمەن دە قارىم-قاتىناسىمىز جاقسى. تمد ەلدەرىنىڭ پارلامەنتارالىق اسسامبلەياسىمەن بارلىق دەڭگەيدە بايلانىس جاساپ كەلەمىز. كوپتەگەن دەپۋتاتتارىمىز اتالمىش ۇيىمداردىڭ باسقارۋشى ورىندارىنا مۇشە.

س. ا. ابەكە، «ءبىر كەمەگە مىنگەننىن جانى بىرگە» دەگەندەي، ەكەۋمىز دە شىقساق – شىڭىمىز ءبىر، قۇلاساق – قۇزىمىز ءبىر قالام اۋلىنىڭ ادامدارىمىز. سەنەرىمىز دە، سۇيەنەرىمىز دە، قۇرالىمىز دا، تۇمارىمىز دا – ءتىل، كادىمگى انامىزدىڭ اق سۇتىمەن دارىپ، سانامىزعا سىڭگەن تۋعان ءتىل. سول ءتىلىمىز بۇدان بەس جىل بۇرىن مەملەكەتتىك مارتەبە العاندا، ودان بەرى التىن ارىپپەن اتا زاڭىمىزعا جازىلعاندا قانداي قۋانىپ ەدىك. وتكەن سەسسيادا سويلەگەن سوزىندە پرەزيدەنتىمىز سونىمىز اسىعىستىق بولىپتى، بۇل ماسەلەگە قايتا ءبىر ورالىپ سوعۋ كەرەك دەگەندەي سىڭاي تانىتتى. اشىعىن ايتسام، وسى ءسوز باۋىرىن جاڭا عانا كوتەرىپ، ءتاي-تاي باسۋعا ەندى-ەندى تالپىنا باستاعان ءتىلىمىزدىڭ تىلەگىن تىلەۋشىلەرگە قاتتى باتتى. قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرۋگە بايلانىستى ورىس تىلدىلەر شەت قاقپاي بولا باستادى دەپ بايبالام سالىپ، اراعا وت تاستاپ، ءدۇردارازدىقتى قوزىرۋعا تىرىسۋشىلاردىڭ دالباساسىنا شىنىمەن-اق سەنىپ قالدى ما ەكەن دەپ دال بولىپ ءجۇر جۇرتتىڭ ءبارى. حالقىمىزدىڭ وننان جەتىسى ورىسشا سويلەسە، جينالىستارىمىزدىڭ وننان توعىزى ورىسشا وتسە، ورىس ءتىلى قالاي شەتقاقپاي بولماق؟ ءتىپتى جوعارعى كەڭەستىڭ ماجىلىستەرى تۇگەل دەرلىك ورىسشا وتپەي مە؟ ءمۇيىزى قاراعايداي قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ ءوزى كوپكە تۇسىنىكتى بولسىن دەگەن جەلەۋمەن ورىسشا جورتاقتاي جونەلەتىنى قايدا؟ قازاق ءتىلىنىڭ شەكەسى شىلقىلداپ وتىرعانى وسى ما سوندا؟ الدە ورىس تۇرعىندارىنان سانى ەكى جارىم ميلليونداي ارتىق قازاقتاردىڭ ولاردان مەكتەبى كوپ پە؟ جوق. ال، قازاقشادان ورىسشا باسىلىمداردىڭ سانى الدەقايدا ارتىق. ءوستىپ وتىرىپ كونستيتۋسياعا وزگەرىس ەنگىزۋدىڭ قاجەتى بولار ما ەكەن؟ وسى جەنىندە ويىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى.

ءا. ك. مەنىڭ بۇل ماسەلەدەگى كوزقاراسىم قالامداستارىما دا، قانداستارىما دا، وتانداستارىما دا ايان. ونى ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدانعاندا دا، اتا زاڭىمىز قابىلدانعاندا دا، جاۆورونكوۆا دەگەن دەپۋتاتتىڭ بايبالامشىل مالىمدەمەسىنە جاۋاپ بەرگەندە دە قۇلتاسىز ورتاعا سالعانمىن. سول پىكىرىم پىكىر. ونى وزگەرتەتىندەي وبەكتيۆتى دە، سۋبەكتيۆتى دە سەبەپ جوق. قازاقستاندا ءقازىر قولدانىلىپ جۇرگەن ءتىل ساياساتى – ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ بۇگىنگى احۋالىنا سايكەسە الاتىن بىردەن ءبىر ىقتيمال ساياسات. ونى وزگەرتكەننەن داۋ كوبەيمەسە، ازايمايدى. بۇگىنگى تاڭدا بىزدە تىلگە تىرەلىپ تۇرعان ەشتەڭە جوق. ونى بيلىك جولىنداعى تالاستىڭ ارزان ويىنشىعىنا اينالدىرعىسى كەلەتىندەرگە وركەنيەتتى تۇردە تويتارىس بەرە الساق، بۇگىنگى زامانداستىڭ دا، ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ دا ساۋابىنا قالار ەدىك.

س. ا. كەمەل جازۋشى، تەرەڭ تاريحشى دەپ ءسىزدى قالامگەر قاۋىم ەل باسشىلىعىنداعى ءوزىنىڭ وكىلەتتى وكىلى سانايدى. جانە تۋعان ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ جاعدايىن وزىڭىزدەن جاقسى بىلەتىن جاناشىر جاقىن كەمدە-كەم شىعار. سوندىقتان سىرىمىزدى دا، مۇڭىمىزدى دا، شىنىمىزدى دا وزىڭىزگە ايتامىز. ءبىر عاسىردان استام بىردە پاتشانىڭ، بىردە باسقانىڭ قىسىمىندا بولىپ، قىسپاعىن كورىپ، دىنىنەن دە، تىلىنەن دە كوز جازىپ قالا جازداعان جۇرت ەندى-ەندى ەڭسە كوتەرىپ، وڭ-سولىن تانىپ، تاريحىنا زەر سالا باستاپ ەدى، مىنا تارشىلىق زامانعا تاعى دا تاپ كەلدى. ەڭ ازى كىتاپ تابۋدىڭ ءوزى قيىن بولىپ قالدى. ونەر وردالارىنىڭ بولاشاعى جانە بۇلدىر. انا تىلىمىزدەگى ءباسپاسوزدىڭ ءحالى ءتىپتى مۇشكىل. باسپا ءسوز بەن باسپالار جونىندە، مادەنيەت ماسەلەلەرى جايىندا زاڭدار ءالى جوق. وسىلار جونىندە جوعارعى كەڭەستىڭ نە ويلاعانى بار؟

ءا. ك. ونداي زاڭدار بولادى. دايىندالىپ جاتىر. قابىلداناتىن دا شىعار. ماسەلە سول زاڭداردىڭ ويداعىداي جۇزەگە اسۋىندا. ول ءۇشىن ازات قوعام، ازات سانا كەرەك. ول تەك تاۋەلسىز مەملەكەتتە عانا مۇمكىن بولا الادى. ەندەشە، تاۋەلسىزدىك جولىنداعى قيىنشىلىقتاردى تۇرمىستىڭ قيىنشىلىقتارىمەن شاتىستىرىپ الماعانىمىز ءجون. تۇرمىستىڭ قيىنشىلىعىنان تاۋەلدىلىك جاعدايىندا دا قۇتىلۋعا بولادى. ال تاۋەلدىلىكتىڭ قيىنشىلىعىنان تەك تاۋەلسىزدىك قانا قۇتقارا الادى. تاۋەلسىزدىك – قان دا توكپەي، قارىن دا اشىرماي وڭاي جەتە سالاتىن ارزان مۇرات ەمەس. كەشە تاريحىمىزدى زەرتتەۋگە كوپ ءمان بەرسەك، وسىنى قاپىسىز ۇعىنۋ ءۇشىن ىجداعات ەتتىك قوي. بۇگىن سونداي قيىن تاريحي مۇمكىندىكتى وڭاي تارىك ەتىپ الماۋىمىزعا باسا كوڭىل بولگەنىمىز دۇرىس.

س. ا. جوعارعى كەڭەستىڭ جۇمىسىن باسپا ءسوز ءبىر سىدىرعى جازىپ كەلەدى. البەتتە، ولاردىڭ كەيدە اسىرا سىلتەپ اسىرەلەپ جىبەرەتىنى، كەيدە قازىمىرلانىپ كەتىپ، قۇلدىراتىپ جىبەرەتىن ءساتى جوق ەمەس. ءسوز بوستاندىعىن ۇشقارى تۇسىنەتىن كەيبىر باسىلىمداردىڭ بيلىكتىڭ ءتورتىنشى تارماعىمىز دەپ، سىناعاننىڭ ءجونى اسىعا سالىنىپ، تيسە – تەرەككە، تيمەسە – بۇتاققا دەگەندەي، باسقا-كوزگە قاراماي، ۇرعىلاي بەرەتىندەرى دە بار. ءبىراق، قايسىسى بولسىن، پارلامەنت قىزمەتىن نازاردان تىس قالدىرماۋعا تىرىساتىنى انىق. وسى ورايداعى ءوز پىكىرىڭىزدى ورتاعا سالار ما ەدىڭىز.

ءا. ك. ءقازىر سىناعىسى كەلگەن كىسىگە ءمىن كوپ. وكپەلەگىسى كەلگەن كىسىگە دە سەبەپ جەتكىلىكتى. ال جاعدايدى تۇسىنگىسى كەلگەن كىسىگە سابىر كەرەك. بايىبىنا بارماي تۇرىپ، بايبالامداي جونەلگەننەن نە تاۋىپ جاتىرمىز؟ باردان ايىرىلماساق جوققا يە بوپ، قارق قىلدىق پا؟ قازىرگىدەي جاۋاپتى كەزەڭدە پارىقتى پايىم، پاراساتتى پىكىر قات. باسپاسوزدەن دە كۇتەرىمىز سول. الەۋمەتتىك داراقىلىققا ەمەس، الەۋمەتتىك ساليقالىلىققا قىزمەت ەتكەنىن قالار ەدىك.

س. ا. ءسىز «اقيقات» جۋرنالىنا ىشىكتىڭ ىشكى باۋىنداي جاقىن ادامسىز، القا مۇشەسى ءارى بەلگىلى اۆتورىسىز. جۋرنال بۇرىن جوعارعى كەڭەستىڭ قاراۋىندا بولاتىن. كەيىنگى كەزدە قالىپتاسقان جاعدايلارعا وراي ءقازىر مينيسترلەر كابينەتى قۇرىلتايشى بولىپ وتىر. ءبىراق باعىت-باعدارى سول باياعى قالپى. راس، پارلامەنت جۇمىسىن جۇيەلى جازىپ، سەسسيالاردان ۇدايى ەسەپ بەرىپ وتىرۋعا ايىندا ءبىر شىعاتىن جۋرنالدىڭ مۇمكىندىگى بولا قويماس. ءبىراق حالىق قالاۋلىلارىنىڭ اراسىنداعى وي-پىكىردىڭ كەنىندەي ازاماتتاردان ىرگەمىزدى اۋلاق سالماق ەمەسپىز. جۋرنال جۇمىسىن جەتىلدىرىپ، مازمۇنىن بايىتا تۇسۋگە ءوزىڭىز قانداي اقىل قوسار ەدىڭىز؟

ءا. ك. جۋرنالدىڭ باستى مۇراتى – حالقىمىز بەن قاۋىمىمىزدى تاۋەلسىزدىككە، دەموكراتياعا، الەۋمەتتىك ادىلەت پەن ەكونوميكالىق بەلسەندىلىككە باۋلۋ بولعانى ءجون. اسىرەسە، اتالمىش قۇبىلىستاردى تەوريالىق تۇرعىدان تەرەڭ پايىمداۋعا باسا كوڭىل بولگەن دۇرىس. پارلامەنتكە كورسەتىلەر كومەكتىڭ ەڭ ۇلكەن ءتۇرلى – پارلامەنتاريزم تابيعاتىن كەڭىنەن ءتۇسىندىرۋ دەپ بىلەر ەدىم. ءسىزدىڭ باسىلىمنىڭ بۇل مارەدەن شىعا بىلەرىنە سەنىمىم كامىل.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن سارباس اقتايەۆ، «اقيقات» جۋرنالى، № 10، 1994 جىل.

---