InfoHub Logo

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ت.ع.ك.، دوسەنت گ.ب. قوزعامبايەۆا

كۇللى الەمنىڭ بارلىق حالىقتارىندا امۋلەت- تاليسمان دەپ اتالسا، قازاق حالقىندا تۇمار دەپ اتاعان.تۇمار ءوزىنىڭ ماعىنالىق سيپاتى جاعىنان كوز تيمەۋ ءۇشىن، اسەمدىك ءۇشىن جانە ت.ب. جاعدايلاردا تاعىلادى.تۇمار تەرىدەن تىگىلگەن قالتا، ماگيالىق ماعىناسى جەكەلەنۋ، وڭاشالانۋ، ءوزىن ەلدەن ەرەك ۇستاۋ، وزگەشە بولىپ كورىنۋ سياقتى ماعىنالارعا سايادى. «تۇمار» ءسوزىنىڭ ماعىناسى ەجەلگى داۋىردەن -اق، قانداي دا ءبىر تايپا، ەلدە بولماسىن وزىندىك تاريحي ءمانى بولعاندىعى تاريحتان بەلگىلى. العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس داۋىرىندە ءومىر سۇرگەندەر توتەميزم كەزەڭىندە اڭداردىڭ ازۋ تىستەرىن، تۇياقتارىن ءتىزىپ، مونشاق سياقتى تاعىپ، قورشاعان ورتانىڭ تىلسىم كۇشتەرىنەن قورعانۋ ماقساتىندا ايباتتى جانۋارلاردىڭ كۇش-قايراتى وزدەرىنە بەرىلەدى دەگەن نانىم-سەنىمدەر بولعان. ساق زامانىندا ءتۇر جاعىنان بارىنشا وزگەرگەن جانە وڭدەلگەن كۇيدە بولسا دا، انيميزم، توتەميزم جانە ماگيا سياقتى ەڭ ەجەلگى ءدىني ۇعىمدار دا ساقتالعان. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە قابىرلەردە ساق داۋىرىندە مونشاق تاستار، ۇلۋ قابىرشاقتارى تابىلعان. ەرتە تەمىر داۋىرىندە ساق تايپالارى تاستان جاسالعان مونشاقتار مەن تەڭىز جاعالاۋلارىندا كەزدەسەتىن ۇلۋ قابىرشاقتار تىزبەسىن تۇمار رەتىندە تاققاندىعىن اڭعارامىز. سونداي–اق رۋدىڭ نەمەسە تايپانىڭ ءقايسىبىر ميفتىك حايۋان-تەگىنەن شىعۋ تۋرالى ۇعىم جانۋارلاردىڭ مەتالدان جاسالعان مۇسىندەرىندە بەينەلەنگەن. شايقاستاردا جەلەپ-جەبەيدى، دەپ ونىڭ بەينەسى قارۋعا سالىنعان، جاۋعا مىنەتىن اتتى ساقتاسىن دەپ جۇگەنگە شەگەلەگەن.ساقتارعا جاقسى تانىس جابايى اڭدار بەينەسىندەگى كيەلى حايۋاندار تۋرالى، ولاردىڭ شاپشاندىعىن، ەپتىلىگىن جانە كوبىنە كيەلى كۇشىن ماداقتايتىن اڭىزدار شىعارىلعان. ال ورتاعاسىرلاردا قولونەر ءىسى دامي كەلە قاسيەتتى سانالاتىن قۇستاردىڭ، جان-جانۋارلاردىڭ بەينەلەرىن اعاشتان، سۇيەكتەن، مەتالدان جاساپ تۇمار رەتىندە تاققان. ورتاعاسىرلىق وتىرار قالاسىنا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بارىسىندا، عالىمدار قۇستىڭ، جىلاننىڭ باسى، اققۋ، قاز جانە سەركە بەينەلەنگەن تۇمارلار تاپقان.سونىمەن قاتار مالدىڭ اسىعى، قۇستىڭ سۇيەكتەرى،قاسقىردىڭ ازۋ ءتىسى، كيىكتىڭ باقايى تابىلعان.قازاق حالقىنىڭ ءدىني سەنىمىندە توتەميستىك سەنىم بولدى جانە ولاردىڭ ادەت-عۇرپىنىڭ قالىپتاسۋىندا، تۇرمىسىندا جان-جاقتى ءرول اتقاردى دەپ ويلاۋعا نەگىز بار. مىسالى، ەسكى جىل ەسەبىندەگى 12 جانۋاردىڭ اتىمەن بايلانىستى اتاۋلار مەن ءارقايسىنىڭ يەسى بار دەپ، ات قويىپ ايدار تاققان: زەڭگى بابا، ويسىل قارا، شوپان اتا ت.ب. جان-جانۋارلارعا بايلانىستى اڭىز،اڭگىمەلەر مەن ەرتەگىلەردە ولارعا بايلانىستى كورىنىستەردى بايقاپ، ءار حايۋاندى عاجايىپ سيقىرلى كۇشى بار، دەپ تانىعان توتەمدىك تۇسىنىكتەردى بايقايمىز.سونىمەن بىرگە، قازاق حالقىنداعى توتەميزمدىك ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىر ءتۇرى «تابۋ» بولىپ تابىلادى، ياعني، ءبىر نارسەگە تيىم سالۋ ماعىناسىن بىلدىرەدى. ەگەر توتەمدىك تۇسىنىكتەردە جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ ادامعا قانداس تۋىستىق قاتىناسى بار دەپ تۇسىندىرىلەتىن بولسا، تابۋدا كەيبىر جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر «قاسيەتتى» دەپ ۇعىنىلىپ، ولاردىڭ ءوز اتىن اتاۋعا تىيىم سالىنعان. ەگەر ءوز اتىن اتاسا، زيان كەلتىرەدى دەپ تۇسىنگەن. مىسالى قاسقىردىڭ اتىن قاسقىر دەمەي «يت-قۇس»، «ۇزىنقۇلاق» سياقتى اتاۋلار بەرگەن.ومىردە بولاتىن ءتۇرلى جاعىمدى-جاعىمسىز قۇبىلىستاردىڭ ءبارى دە تىلسىم كۇشتەر ارەكەتىنىڭ ناتيجەسى دەپ تۇسىنگەندىكتەن، ولاردىڭ كيەسىنە ۇشىراماس ءۇشىن ءار ءتۇرلى جول-جورالعىلار، قاعيدالار، قۇربان شالۋ، كوپشىلىك بولىپ ءتۇرلى ىرىمداردى ورىنداۋ قالىپتاسقان. قازاق اراسىندا «ساقتانساڭ ساقتايمىن» دەگەن ءسوزدىڭ توركىنى دە وتە تەرەڭدە جاتىر. مۇمكىندىگىنشە ادامنىڭ ساقتانۋعا ءتيىستى قۇبىلىس-نىسانالارى: جىن، پەرى، شايتان، الباستى،شەشەك، جالماۋىز،ءتىل، سۇق، كوز تيۋ جانە ت.ب.قازاق حالقىنىنىڭ نانىم-سەنىمىندە اسا تەرەڭ مانگە يە جانە ەلەۋلى ورنى بار ەكەنى جوعارىداعى مىسالداردان دا اڭعارۋعا بولادى.

عالىم- ەتنوگراف ا. سەيدىمبەك: «تاڭىرلىك نانىم-سەنىمدەگى ءارىسى – تۇركىلەر، بەرگىسى – كوشپەلى قازاق ءۇشىن - كۇن، كوك، وت، سۋ سياقتى جەر دە كيەلى. «قارا جەر» كيەلى جەر دەگەن ماعىنادا. بايىرعى كوشپەلىلەر تاعاتىن تۇماردىڭ ىشىندە تۋعان جەردىڭ ءبىر شوكىم توپىراعى بولعان. تۇمار ءسوزى بايىرعى تۇركى تىلىندە «تۋما يەر» - «تۋعان جەر» دەگەن سوزدەردىڭ كىرىگۋىنەن شىققان. كەيىن يسلام ءدىنىنىڭ ورناۋىنا بايلانىستى تۇماردىڭ ىشىنە دۇعا سالىپ جازۋ ءداستۇرى قالىپتاستى»، دەگەن مالىمەتتەر بەرەدى. Vءىىى عاسىردا ورتا ازيا جانە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىنە يسلام ءدىنىنىڭ ەنىپ، ودان ءارى تاراۋىنا بايلانىستى ءدىن باسىلارى سىرقاتتانعان ادامداردى كىتاپ اشاتىن مولدا، يشاندارعا بارىپ قارالۋىن قاتتى قاداعالادى. ناۋقاسقا سيامەن قاعازعا ەمدەيتىن دۇعالارى بار سيامەن جازىلعان قاعازدى سۋعا ەزىپ ىشۋگە نەمەسە ونى ءۇشبۇرىشتاپ تىگىلگەن تەرىنىڭ،ماتانىڭ ىشىنە سالىپ، باس كيىمگە، كەۋدەگە تۇمار قىلىپ تاعىپ جۇرۋگە كەڭەس بەردى. بۇل كەزدە كوپشىلىك تۇماردى اراپشا دۇعا جازىلىپ، ءۇشبۇرىشقا كەلتىرىپ بۇكتەلگەن قاعاز دەگەن تۇسىنىك بولدى. ال كەيىنىرەك دۇعا ءۇشبۇرىشتى جانە دوڭگەلەك فورمالى مەتالل قوراپشالارعا سالىنىپ، ونىڭ ءوزى تۇمار دەپ اتالاتىن بولدى. بۇدان ءبىز، قازاق دالاسىندا يسلام ءدىنىنىڭ كەڭىنەن تاراۋى مەن ورناۋىنا بايلانىستى بولجامدى بايقاۋعا بولادى. حالىق تۇسىنىگى بويىنشا، مالداردىڭ اۋرۋى كەي جاعدايدا كوز تيۋدەن بولادى دەپ ەسەپتەلگەن. كوز تيمەۋ ءۇشىن بوتاعا، تۇيەگە، سيىرعا، جۇيرىك اتتارعا ءار ءتۇرلى تۇمارلار تاعىلعان. مىسالعا، بوتاعا ۇكى تاعىپ، ءبىراز ۋاقىت جۇرتتان وڭاشا ۇستاپ تۇمار تاققان. ول تۇمار – جىپكە وتكىزىلگەن قارا دوڭگەلەك تاستار. بوگدە بىرەۋ بوتانى كورىپ قالسا «تىل-كوزىم تاسقا» دەپ جەرگە تۇكىرگەن. ەگەر ولاي ەتپەسە ءۇي يەسى ودان جاڭاعى ءسوزدى ايتىپ، جەرگە تۇكىرۋدى تالاپ ەتكەن. ءسۇتتى كوپ بەرەتىن سيىرعا دا جەتى قارا تاستى سالىپ، ءۇشبۇرىشتاپ تىككەن تۇمارلار تاعىپ قويۋ ادەتى بولعان. بۇل قازىرگى كەزدەگى ءجيى قولدانىسقا يە «تىل-كوزىم تاسقا»، «ءتىلىم تاسقا ءتيسىن»، «كوزىم تاسقا ءتۇسسىن» دەگەن تىركەستەردىڭ شىعۋ توركىنى رەتىندە قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

«ەر قاناتى – ات» دەگەن اتا-بابامىز جىلقىنى وتە قادىرلەگەندىگى بەلگىلى. «جۇيرىككە – تۇمار» دەگەن ماقال وسىنى اڭعارتادى. اقىن-جىراۋلار تىلىندە، ءار ءتۇرلى جىرلاردا تۇلپارلارعا تۇمار تاعىلاتىندىعى ءجيى كەزدەسەدى، تۇمارىنا قاراپ ونىڭ جاي ات ەمەس ەكەندىگىن اجىراتقان:

جۇيرىكتىڭ بەلگىسى:

بايگەگە قوسقان تۇمارلاپ،

جىگىتتىكتىڭ بەلگىسى

بەدەۋ ءمىنىپ استىنا

جيىنعا تۇسكەن بۇلاڭداپ

جۇيرىك اتتارعا تۇمار رەتىندە مال سۇيەگى، كيىزدىڭ قيىندىسىنان جاسالعان تۇمارلار تاعىلعان. قازاقتىڭ بايىرعى تۇسىنىك ۇعىمى بويىنشا «ءتىلىم تاسقا، سۇعىم سۋعا، نازارىم نازارعا اۋسىن»، «ءتىل كوزدەن ساقتاسىن»، «يا، اللا تىلدەن، سۇقتان، ءقاۋىپ – قاتەردەن قاعىس قىل»، «نازارى اشتىڭ سۇعىنان ساقتا» ءتارىزدى باتا –تىلەكتەر كوز تيۋدەن ساقتاۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى ەكەن دەسەدى.

اسا كيەلى سانالاتىن ءداستۇرلى ىرىمداردىڭ ءبىرى – تۇمار تاعۋ.قازاق حالقىندا «كوز تيۋ»، «ءتىل تيۋدەن» ساقتاۋ بارىسىندا تۇمار تاققان.جاس بالا نە جاڭا تۋعان ءتولدى كوز تيۋدەن، اۋرۋ-سىرقاۋدان ساقتايدى دەگەن ۇعىممەن ىشىنە قۇران ءسوزى جازىلعان، ءۇش بۇرىشتى ماتا نە بىلعارىمەن تىستالعان دۇعالىق قاعازى بار تۇمار تاققان.سونداي –اق جاس بالالاردىڭ كيىمىنە ۇكى، مونشاق، ەسەكتاس، سىرعا، بىلەزىك سياقتى اشەكەي بۇيىمدار تاعۋ دا ءتىل، كوز تيۋدەن ساقتايدى دەپ ەسەپتەلگەن. مىسالى قازاقتار ەسەكتاس دەپ اتالاتىن تاستى جاس بالالاردىڭ كيىمىنە تۇمار رەتىندە تاققان. ش.ءۋاليحانوۆ كەزىندە ول تۋرالى: «قازاقتار كوزدەن جانە تىلدەن ساقتاۋ ءۇشىن «ەسەكتاس» دەپ اتالاتىن تاستى تاعادى. ولاردىڭ سەنىمىنشە، تاس ەسەكتىڭ قارنىنا جۇرەدى، ءبىراق ساۋداگەرلەر «ەسەك تاس» دەپ، شىنى سىرىمەن سىرلانعان كوك قىشتى الداپ ساتادى»،- دەگەن قۇندى ەتنوگرافيالىق مالىمەتتەردى شىعارمالارىندا كەلتىرگەن.

بالاعا كوز تيگەن دەپ جورىسا، كەيدە سۋمەن ەمدەگەن. ول ءۇشىن ەسىكتىڭ تۇتقاسىن جۋعان سۋمەن بالانىڭ ەكى الاقانىن جانە تابانىن جۋادى نەمەسە دالادان ءيتتىڭ باس سۇيەگىن تاۋىپ الىپ، ونى سۋعا قايناتىپ، سول سۋعا بالانى شومىلدىرعان.سۋعا قايناتقان ءيتتىڭ قۋ باسىن تازا اق شۇبەرەككە وراپ، جوعارىعا ءىلىپ قويادى.

قازاق دالاسىن زەرتتەۋدە ۇلەس قوسقان عالىم، ا.ليەۆشين:«قىرعىز نەمەسە قىرعىز ايەلى وزىمەن بىرگە ءۇش بۇرىشتى ءوزىن ساقتايتىن اياتتار جازىلعان تۇمار تاعادى. ول ادامدى باقىتسىزدىقتان ساقتايدى دەپ سەنەدى»، دەپ ءوز زەرتتەۋلەرىندە جازعان.قازاق حالقى اراسىندا ەرەسەك ادامدارعا قاراعاندا جاس بالالار مەن قىز كەلىنشەكتەرگە(سونىڭ ىشىندە سۇلۋلارىنا) كوز تيگىش بولادى دەپ سانالادى.حالىقتىڭ مۇنداي بايىرعى ۇعىم –تۇسىنىگىن قازىرگى زامانداعى بيوفيزيكالىق زەرتتەۋلەر جوققا شىعارمايدى.بيوفيزيكالىق زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك كەز كەلگەن ادامنىڭ دەنەسىن ءارتۇرلى سىرتقى زياندى اسەرلەردەن ساقتايتىن بيوەنەرگيالىق قابى – بيوپولياسى نەمەسە اۋراسى بولادى. ەرەسەك دەنساۋلىعى مىقتى ادامداردىڭ اۋراسىنىڭ ديامەترى ۇلكەن، ال نارەستەلەر مەن قارتتاردىڭ، اياعى اۋىر جاس كەلىنشەكتەردىڭ اۋراسى جۇقا بولادى.سوندىقتان جامان اۋراسى بار ادامنىڭ كوز سۇعىن باسقا زاتتارعا اۋدارۋ ءۇشىن، ءتىل كوزىنەن قورعاپ قالادى دەپ سانالاتىن تۇمار، ۇكى نەمەسە زەرگەرلىك اشەكەي بۇيىمدار تاعىلادى. اشەكەي بۇيىمداردىڭ ءوزى و باستا ءتۇرلى پالە – جالادان، جامانشىلىقتان ساقتاۋشى تۇمار قىزمەتىن اتقاراتىن زات رەتىندە قالىپتاستى.

تۇركىستان قالاسىنداعى ق.ا.ياساۋي كەسەنەسى «كىتاپحانا» بولمەسىندە «سىر ساقتاعان تۇمارلار» تاقىرىبىندا (2012ج.18.05-18.06)وتكەن كورمەدە قازاق ايەلدەرىنىڭ زەرگەرلىك ساندىك اشەكەي بۇيىمدارىنىڭ ءبىرى تاماشا ۇلگىسى بويتۇمار كورسەتىلدى. ساۋكەلەگە كوز مونشاق، ۇكى-اياق، جىلانباس ءتارىزدى تولىپ جاتقان اشەكەيلەر تاعىلعان. زەرگەرلەر تۇماردى اسا شەبەرلىكپەن جاساعان ونى نەعۇرلىم اسەم، كوز تارتارلىق بولۋى كىسىنىڭ نازارى بىردەن ادامعا ەمەس الگى زەرگەردىڭ جاساعان بۇيىمىنا تۇسەتىندەي، ياعني كوز تيۋدەن ساقتاۋ ماقساتىندا پايدالانادى. نەگىزىنەن قىز بالانىڭ ايەلدەردىڭ اشەكەي كوپ تاعىنۋى قىز بولاشاق انا، دۇنيەگە ۇرپاق اكەلۋشى سول سەبەپتەن كيىمىنە، باس كيىمىنە (ساۋكەلە، تاقيا، ورامال) كوپتەپ اشەكەي بۇيىمدار تاعىنعان. تۇمار تاعۋ ەرتەدەن قالىپتاسقان شاشى ۇزىن قىز كەلىنشەكتەر كوز تيمەۋ ءۇشىن شاشپاۋ، شاشقاپ، شاشقا ارنالعان تۇمارلار تاققان. جاس تۇسكەن كەلىننىڭ دە شىمىلدىعىنا اشەكەي زاتتار مەن ۇكىلى تۇمار تاعاتىن بولعان، بۇل ءۇردىس بۇگىنگى كۇنىمىزگە دەيىن جەتىپ وتىر.تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، ءبىزدىڭ بابالارىمىز تۇمار تاعۋدىڭ عاسىرلار بويى عاجاپ ۇلگىسىن جاساعان. مىسالى: حان ورداسىندا – وردا تۇمار، قالا قاقپالارىندا – قاقپا تۇمارى، ۇيلەردە – ءۇيتۇمار، باتىرلاردا – بويتۇمار، ارعىماققا – اتتۇمار، كازىرگى زامانعى كورىنىسى كولىك تۇمار، ءتورت تۇلىكتە – كوزتۇمار، ۇيلەنگەندە – قوستۇمار، قىز ۇزاتسا – جاساۋتۇمار، ءسابيلى بولسا – بەسىك تۇمار جاستاتاتىن بولعان.تۇمار تەكەمەت پەن كيىمدەردە جانە كىلەمدەر مەن ءۇي جيھازدارىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. مۇنداعى وي دا سىرتقى تىل-كوزدەن، پالە-جالادان ساقتاۋ ماقساتىندا تۇمار بەينەسى سالىنادى. ءۇيدىڭ تورگى بولمەسىندە ءىلۋلى تۇراتىن كىلەمنىڭ ناق ورتاسىنا تۇماردىڭ بەينەسى ورنالاسۋى دا كوز تيمەۋ ءۇشىن جاسالادى. تۇمار تەك ىشىنە اياتتار عانا سالىپ ءجۇرۋ ەمەس، سونىمەن قاتار، تۇماردىڭ جان-جاقتى سيپاتتا پايدالانىلعان.       بۇگىنگى تاڭدا زاماننىڭ توعىسۋىمەن بولعان ەرەكشەلىكتەرى مەن وزگەشەلىكتەرى سەبەبىنەن تۇمار ءسوزىنىڭ ادام بالاسىنا دا، جان-جانۋارعا دا، سونىمەن قاتار جانسىز زاتتارعا دا، باسقا دا تىلسىم قۇبىلىستتار مەن كۇشتەرگە قاتىستى ايتىلادى. مىسالى، تىل-كوزدەن ساقتانۋ ماقساتىندا جاڭا جايعا قونىستانعانداردىڭ قابىرعالارعا ىلەتىن زاتتاي تۇمارى، ادام جانىنىڭ امان بولۋ ماقساتىندا موينىنا تاعاتىن تۇمارى، الىس جولعا شىققان كەزىندە وزىمەن الا جۇرەتىن تۇمارى (تۋعان جەر توپىراعى، نە ەلىن ەسكە تۇسىرەتىن كيەلى دەپ ساناعان بۇيىمى)، مال باسىنىڭ ساقتىعى ءۇشىن تاعىلاتىن تۇمارى (سىرعا سالۋ، قورعايدى دەپ سەنگەن قىزىل ءتۇستى ماتا قيىندىسىن كيە تۇتىپ مالدىڭ موينىنا، نە قۇيرىعىنا بايلايدى) جانە تاعى باسقا دا ادام بالاسىنىڭ وزىنە قىمبات، ءقادىرلى دۇنيەسىن قورعاۋ بارىسىندا جاسالىناتىن جورالعى بويىنشا جاسايتىن تۇمار تۇرلەرى كەزدەسەدى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. قازاقستان تاريحى (كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن). – ءى توم. – الماتى: اتامۇرا، – 1996. – 544 بەت

2. تولەۋبايەۆ ا.ت. رەليكتى دويسلامسكيح ۆەروۆانيي ۆ سەمەينوي وبريادنوستي كازاحوۆ. الما –اتا: عىلىم، 1999.

3. ش.ءۋاليحانوۆ تاڭدامالارى الماتى: جازۋشى، 1985.

4. قازاق حالقىنىڭ داستۇرلەرى مەن ادەپ عۇرىپتارى. – الماتى: ارىس، – 2005.ءى توم. - 75-93 بەتتەر.

5. ومەش ۇلى ءا. كوز تيۋ تۋرالى مەديسينا نە دەيدى؟ // ۇلت تاعىلىمى №2. – 1999.، -65- 70 بەتتەر.

6. شويبەكوۆ ر. ن. قازاق زەرگەرلىك ونەرىنىڭ سوزدىگى. – الماتى: عىلىم، 1991 7. قاناربايەۆا ب.قازاقتىڭ نانىم –سەنىمدەرى. –الماتى:قاعانات، -1999.

---