پوەزيانى ەستراداعا اينالدىرۋعا قارسىمىن
راحات قوسبارماقوۆ جۇرگىزگەن سۇحبات
— اپاي، مەن بۇگىن سىزبەن كوزاقتىڭ ولەڭى حاقىندا، پوەزيا الەمى تۋراسىندا وي بولىسپەكشى ەدىم... الدىمەن قازىرگى قازاق پوەزياسى تۋرالى نە ايتاسىز؟
— قازاق پوەزياسى — نە زاماننان قالىپتاسقان، قاناتىن قاتايتقان پوەزيا. قازاقتىڭ جىر الەمىن تاۋ سىلەمدەرىنە تەڭەسەك، ونىڭ شىڭدارى، جوتالارى، بەلەس-بەلدەرى بار. كوبىمىز كور-جەردى جىرعا قوساتىن بولىپ الدىق. ءبىرازىمىز قوعامدىق كورىنىستەردىڭ ولقىلىق-كەمشىلىكتەرىنە سىناي قارايتىن بولدىق. تابيعات پەن ادام، بولمىس، وتپەلى دۇنيەنىڭ جۇمباق جاراتىلىسى سەكىلدى تىڭ تاقىرىپتارعا، ۇلكەن تاريحي وقيعالارعا تۇجىرىمدار ايتاتىن پوەمالارعا بارىپ جۇرگەن جوقپىز. بۇل زاڭدى قۇبىلىس دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ۇلى تالانتتار وتە سيرەك تۋادى دەسەدى عوي.
— جاستار پوەزياسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
— جاستاردىڭ اراسىندا تالانتتاپر بار. گازەت-جۋرنالدارعا شىققاندارىن وقىپ ءجۇرمىن. دۇكەندەردەن ساتىپ الىپ وقىمايمىن، دۇكەن ارالاپ جۇرۋگە ۋاقىتىم بولا بەرمەيدى.
— جىل سايىن شىعىپ جاتقان جيناقتاردىڭ ءبارىنىڭ بىردەي جۇرتشىلىق جۇرەگىنە جول تابا الماۋى نەلىكتەن؟
— ءقازىر اسىرەسە، سوڭعى جىلدارى، ولەڭ كىتاپتار سيرەك شىعاتىن بولدى عوي. قاعاز جوق. شىققان كىتاپتارعا 1000-2000 دانا تيراج بەرىلەدى. ول كىمگە جەتەدى؟ ەكىنشى ءبىر جاي، ءقازىر ءبىزدىڭ قوعامداعى الاساپىران تىرشىلىكتەن بە، كوپ جۇرتتىڭ ولەڭ وقيتىن قۇلقى دا، ۋاقىتى دا جوق سەكىلدى. وقىرمان مەن اقىن جانە اقىننىڭ كىتابىن شىعاراتىن باسپالار اراسىندا ەشقانداي جۇيەلى بايلانىس جوق. سوندىقتان، جىر كىتاپتارى ەلدىڭ جۇرەگىنە جەتىپ جاتىر ما، جەتپەي جاتىر ما، بۇل جايىندا ساۋەگەيلىك ايتپايمىن.
— وقىرماننىڭ ولەڭگە دەگەن ىقىلاسىنىڭ سۋىنۋى نەلىكتەن دەپ ويلايسىز؟
— ارينە، ولەڭنىڭ ولەڭ ەمەستىگىنەن. پوەزيانىڭ قارا سوزبەن ايتىلمايتىن قۇدىرەتى بولماسا، ول جىردى تۇسىنەتىن وقىرماننىڭ جۇرەگىنەن بەرىك ورىن الا المايدى، ەسىندە قالمايدى. قالانىڭ ءىشى دە، سىرتى دا بىر-بىرىنەن اۋمايتىن سەمەنت ۇيلەرى سەكىلدى بىردەڭەلەردى ۇيقاستىرىپ، ولەڭ دەگەنمەن، ول شىنايى تۋىندى ەمەس. وقىرماننىڭ ورەسى دەگەن ۇعىم بار. ورەلى وقىرمان دا، شىنايى تالانت سەكىلدى سيرەك ۇشىراسادى. كەيبىر اقىنداردىڭ كەشىنە سارايلارعا جينالىپ جاتاتىن كوپ جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي ءسوز ءقادىرىن باعالايتىن، ولەڭ ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن سەزىنەتىندەر ەمەس. كوبىسى جالاڭ ءپالسافاعا قۇرىلعان گازەتتىك ماقالا سەكىلدى «ولەڭدەردى» عانا تۇسىنەتىندەر. ونداي اقىنداردىڭ ولەڭدەرى وزدەرىمەن بىرگە ولەدى.
مەن جالپى پوززيانى ەستراداعا اينالدىرۋعا قارسى اداممىن. ءقازىر جارنامانىڭ زامانى بولىپ تۇر عوي. ناعىز پوەزيانى وڭاشا وتىرىپ وقىپ قانعا ءسىڭىرۋ كەرەك. سونىمەن، ورەلى وقىرمان از، ولار الگى ايتقانىمداي ءبىر قالىپتان شىققان «ولەڭدەردى» وقىعىسى كەلمەيدى، ءلاززات الا المايدى. ال پوەزيانىڭ ءيسى مۇرىندارىنا بارمايتىندار ونسىز دا كىتاپ وقىمايدى عوي.
— قازىرگى كۇنى «قازاق ولەڭىنىڭ ءقادىرى تومەندەپ، قاسيەتى قاشتى» دەگەن پىكىر كەڭ ەتەك الدى...
— ءبىزدىڭ قوعامدا ادەبيەت پەن ونەردەن گورى اقشانى كوپ تاباتىندار قۇندى بولىپ تۇر. ادەبيەتتى، ونىڭ ىشىندە پوەزيانى تۇسىنەتىن، ونىڭ حالىقتىڭ بولاشاعى مەن رۋحاني ءومىرى ءۇشىن قاجەتتىگىن قاستەرلەيتىن، شىنايى تالانت پەن جالعان داڭقتىڭ اراسىن اجىراتاتىن باسشىعا (باياعى ءىلياس وماروۆ اعامىزدان كەيىن) جارىماي-اق قويدىق.
بەلگىلى ءبىر قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعاسىن، ادەبيەتتىڭ دە، ادەبيەتشىنىڭ دە تاعدىرى سول قوعامداعى يدەولوگيا تىزگىنىن ۇستاعاندارعا تىكەلەي بايلانىستى. «ادەبيەتتىڭ قاسيەتى قاشتى» دەگەن پىكىردىڭ ءتۇپ توركىنى وسىندا جاتىر.
— سونداي-اق جازبا ولەڭنىڭ وقىرمان جۇرەگىنەن ورىن الا الماۋىن «ايتىس كوبىرەك ناسيحاتتالىپ كەتتى، قوعامداعى جازبا پوەزيانىڭ ءرولىن ايتىس جانرى تارتىپ الدى» دەپ تۇسىندىرۋشىلەر، قازاق ونەرىنىڭ وسى ءبىر سالاسىنا وكپە ارتۋشىلار دا كوپ. بۇعان نە ايتاسىز؟
«ايتىس كوبەيىپ كەتىپ، جازبا ولەڭ ءقادىرىن جويدى» دەگەن — تۇسىنبەگەندەردىڭ اڭگىمەسى. بەتحوۆەننىڭ فورتەپيانولىق قۇدىرەتتى شىعارمالارى قۇرمانعازىنىڭ ەكى ىشەكتى دومبىرامەن تارتقان ۇلى تۋىندىلارىن ىعىستىرمايدى عوي. ءار ونەردىڭ ءوز جولى بار. كىتاپ وقىپ، وڭاشا ۇيدە وتىراتىنداردان گورى ايتىسقا باراتىندار سانى كوپ ەكەنى راس. ونىڭ دا وزىندىك سەبەپ-سالدارلارى بار. الدىمەن ايتىس — قازاق حالقىنىڭ اتام زاماننان قالىپتاسقان ونەرى، ۇمىتىلىپ بارىپ، ەندى-ەندى ومىرىمىزگە ەنىپ جاتىر. دەمەك، ەلدىك، حالىقتىق ءىس ءۇشىن ءوز باسى جان قيناپ ەشتەڭە جاساماسا دا، «قازاق» دەگەن ءسوز ەستىلسە، ءتوس قاعىپ شىعا كەلەتىن قانعا سىڭگەن قاسيەتىمىز بار. قازاقتىڭ قايتا تۋعان ونەرى دەپ ەل ايتىسقا ىقىلاسپەن قارايدى. ەكىنشىدەن، تەرەڭ ويمەن ايتايىن دەگەنىن اۋزىڭا شايناپ سالمايتىن پاراساتتى كىتاپتاردى وقىعاننان گورى ونسىز دا شارشاپ-شالدىعىپ، كوڭىل كوتەرەر ەشتەڭە تاپپاي جۇرگەن جۇرتقا سۋىرىپسالما اقىنداردىڭ ءسوز سايىسىن كورگەن قىزىعىراق. ءسوز ونەرىنىڭ بۇل ەكى سالاسىن بىر-بىرىمەن شاعىستىرۋدىڭ كەرەگى جوق. قازاقتىڭ ونسىز دا بىلايعا كۇنشىلدىگى مەن باس بىرىكتىرمەس قىرعي-قاباقتىعى جەتەدى. ءبارى-بىر قانشاما دانىشپانسىعانىمىزبەن رۋ مەن تايپاعا كوسەم بولار دەڭگەيدەن بيىكتەگەن ەشقايسىمىز جوق.
— جالپى، قازىرگى ايتىستار ءوز دەڭگەيىندە ءوتىپ ءجۇر دەپ ويلايسىز با؟
— كورىنىپ جۇرگەن ايتىسكەر قىزدار مەن جىگىتتەردە قاپى جوق. مەن ءبىرقاتارىنا وتە ريزا بولىپ تىڭدايمىن. اڭگىمە — رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ايماقتارىندا بىردەي ايتىسقا كوڭىل بولىنبەيدى. ۇيىقتاپ جاتقاندار كوپ. تالانتتى ادامدار ادەتتە بۇزىپ-جارىپ كيمەلەمەيدى. ءقازىر بىزدە ەكستراسەنستەر دەگەن كوبەيىپ كەتتى عوي. قازاقتىڭ ۇعىمىندا «ارۋاقتى، ارقالى» دەگەن سوزدەر بار. ەكستراسەنستەردى ارۋاقتى ادامدار دەپ ويلايمىن. ال شىن ارۋاقتى ادام «مەن ەمدەيمىن، اۋرۋدى ۇشىندىرىپ، قاعىندىرىپ جىبەرەمىن» دەپ ەشقاشان ايتپايدى. «اقشا تابام نەمەسە اتاعىمدى شىعارام» دەپ جانتالاسپايدى. ارۋاقتى جۇرت ءوزى ىزدەپ تابادى.
ايتايىن دەگەنىم — جەرگىلىكتى جەرلەردە يدەولوگيا قىزمەتكەرلەرى قاي اۋىلدا قىلت ەتكەن تالانتتى جاس بار، سولاردى باۋلىپ، جول سىلتەپ، ۇيىمداستىرىپ، تارتا بىلۋلەرى كەرەك. ازىرگە ايتىس ونەرىنە ۇلكەن ءمان بەرىپ، ەل بولىپ قىزمەت ەتەتىن ەكى ايماق بار. شىمكەنت جانە جەزقازعان وبلىستارى. جەزقازعان وبلىستىق «قازاق ءتىلى» قوعامى ءوز قازىنالارىنان ايىنا جەتپىس سوم اقشا تولەپ، ايتىسقا يكەمى بار دەگەن ونشاقتى جاستى تاربيەلەپ، باۋليدى ەكەن. ۇيىقتاپ جاتقاندار، وكىنىشكە وراي، اتىراۋ، اقتوبە، ماڭعىستاۋ وبلىستارى. ءسوز اراسىندا ۇمىتپاي تۇرىپ ايتىپ قالايىن دەپ جاتىرمىن.
ەندى ايتىستى ۇيىمداستىرۋ، وتكىزۋ تۋراسىندا دا ولقىلىق، جەتىسپەستىكتەر بولىپ جاتادى. نەگىزىنەن ايتىستى وتكىزەتىن مادەنيەت جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەت بولۋ كەرەك سەكىلدى. ازىرگە ۇيىتقى بولىپ كەلە جاتقان راديو جانە تەليەۆيزيا جونىندەگى كوميتەت قانا. جاقىندا اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ تۋعانىنا 60 جىل تولۋ قۇرمەتىنە وتكىزىلگەن ستۋدەنتتەردىڭ ايتىسىن حالىققا ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگى مەن «جۇلدىزدار» اتتى قوعامدىق ۇيىم بىرلەسىپ ۇيىمداستىردى.
— الداعى ۋاقىتتا ايتىستاردىڭ قانداي دارەجەدە وتكىزىلگەنىن قالار ەدىڭىز؟
— جاڭاعى ويعا ساباقتاس جاي عوي. ايتىستى ەلدەن اقشا جيناۋدىڭ كوزى دەپ قاراماۋ كەرەك. ۇلكەن ونەر دەپ قاراۋ ءجون. رەسپۋبليكالىق ايتىستى وتكىزگەندە، مۇقيات ازىرلىك قاجەت، بىرنەشە اي بۇرىن حابارلانىپ، ايتىسكەرلەردىڭ جاراعان جۇيرىكتەي بابىنا كەلۋىنە مۇمكىندىك بەرىلسە، دۇرىس بولار ەدى.
— سىزدىڭشە، ءبىر ادام بويىنا ايتىس پەن جازبا ولەڭدى قاتار ۇشتاستىرىپ، ۇلكەن ونەر تۋدىرۋعا بولا ما؟
— بولاتىن شىعار. ءدال ايتا المايمىن. جازبا ولەڭدەرى دە جاقسى، ايتىستا دا كىبىرتىكتەمەيتىن اقىن — ەسەنقۇل جاقىپبەكوۆ.
— جوعارعى قىزمەتتەگى باسشىلاردىڭ ولەڭگە دەگەن كوزقاراسى، قامقورلىعى قانداي دارەجەدە؟
— جوعارىدا ايتىپ كەتتىم عوي، كەڭەس قىزمەتىندەگى باسشىلار، مينيسترلەر ولەڭدى جىن ۇرعانداردىڭ ءىسى دەپ قارايتىن سەكىلدى. رەسپۋبليكا كولەمىندە قىزىلوردانىڭ، جامبىلدىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى (ەكىنشى حاتشىسى دا) ولەڭ وقيتىن ازامات. ورتالىق پارتيا كوميتەتىندە يدەولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قۋانىش سۇلتانوۆ، قازاق راديو جانە تەليەۆيزيا جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتتىڭ ءتوراعاسى ساعات اشىمبايەۆ، قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى كوپجاسار نارىبايەۆ، حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ءشامشا بەركىمبايەۆا، الماتى قالالىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى زامانبەك ءنۇرقادىلوۆ — مىنە، ەڭ بيىك دەڭگەيدەگى قىزمەتكەرلەردەن پوەزيا قۇدىرەتىن تۇسىنەتىندەر، قولدارى ءتيىپ كەتسە وقيتىندار وسىلار. وزگەلەرىنىڭ مۇرنىنا ولەڭنىڭ ءيسى دە بارمايدى.
— ولەڭدى ناسيحاتتاۋدا مەرزىمدىك ءباسپاسوزدىڭ، گازەت-جۋرنالداردىڭ ءرولى قانداي؟ اتاپ ايتقاندا، ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان «اق جەلكەن» جۋرنالى شە؟
— باسپا ءسوز ولەڭنىڭ بەتىن اشاتىن العاشقى الاڭ عوي. ءقازىر ءبىزدىڭ رەسپۋبليكالىق گازەتتەر مەن جۋرنالدارعا «ولەڭ بەرمەيسىڭدەر» دەپ وكپە ارتۋعا بولماس. «اق جەلكەن» — مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ جۋرنالى. بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ، ستۋدەنتتەردىڭ ولەڭدەرىن كولەمىمىزدىڭ ازدىعىنا قاراماي، بەرىپ وتىرۋعا تىرىسامىز.
— ارينە، قازىرگى قوعومدا قالىپتاسىپ وتىرعان حال-احۋالدىڭ دا قازاققا اسەرى از ءتيىپ وتىرماعانى بولار...
— جايماشۋاق قوعام، جايماشۋاق ءومىر بولعان نەمەسە بولادى دەگەنگە ءوز باسىم سەنۋدەن قالدىم. قوعامداعى احۋال — تۆورچەستۆونىڭ تىنىس الاتىن ورتاسى. سوندىقتان، ونىڭ ولەڭگە دە اسەرى مول. «مەن اقىن ەكەنمىن، ولەڭ جولدارىن ۇيقاستىرا الامىن» دەپ بولمەگە تىعىلىپ، ساۋساعىن سورىپ ولەڭ جازۋ مۇمكىن ەمەس. دۇنيەدەگى بارلىق جاقسى-جامان قۇبىلىس، الدىمەن، اقىننىڭ جۇرەگىن جاناپ ءوتىپ، قالعان دۇنيەگە سوسىن تارايتىن سەكىلدى. ومىردە ءساۋلا از بولسا، ءولىڭنىڭ دە قارا بوياۋلارى كوبەيۋى زاڭدى. شىن اقىن حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن كورىپ، تالانتىن شىڭداي تۇسەدى دەپ ويلايمى.
— پوەزيانىڭ قوعامداعى ءىرى وزگەرىستەرگە ات سالىسۋى مەن ناۋقانشىلدىقتى شاتاستىرىپ الىپ جۇرگەن شالا سىنشىلارىمىز دا بارشىلىق...
— قازاق پوەزياسىندا، مىسالى، ورىس ادەبيەتىنىڭ تاريحىنداعىداي سىن بار دەپ ايتا المايمىن. سىنشىلار بار — سىن جوق.
— ەگەر بۇگىندە اقتالىپ جاتقان الىپتارىمىزدى كەزىندە كۇيەلەمەي، سول ارنامەن ءداستۇر جالعاستىعىن تاۋىپ كەلە جاتقاندا، ءبىزدىڭ پوەزيا قانداي دەڭگەيگە كوتەرىلەر ەدى؟
— «ولەڭدەگى پروسەسكە پالەندەي اسەرى بولار ەدى» دەپ ايتا المايمىن. راس، قىرقىنشى، ەلۋىنشى جىلداردا جالاڭ ۇگىت-ناسيحات ولەڭدەر كوبەيدى. ءبىراق الىپتاردى تۋعىزاتىن ۋاقىت قوي. ءبارىبىر مۇقاعالي، تولەگەن، جۇمەكەنداردىڭ ولەڭدەرى دۇنيەگە كەلدى.
— قازىرگى تاڭداعى قازاقتىڭ قارا ولەڭى الەم ادەبيەتىنىڭ كەز-كەلگەن پوەزياسىمەن يىق تەڭەستىرە الا ما؟
— قارا ولەڭ — قازاقتىڭ ولەڭى. باسقا ولەڭى بولىپ كورگەن ەمەس. ەگەر بەلگىلى ءبىر مەرزىمدەردە اق ولەڭ، تاعى باسقا ولەڭ تۇرلەرى بولعان بولسا، ول وتكىنشى، ۋاقىتپەن بىرگە كەتكەن جاڭعىرىقتار عانا. ولەڭنىڭ دە ولەڭى بار. ءبارى بىردەي الەمدىك پوەزيا دەڭگەيىندە دەۋ — ۇيات. قازاقتىڭ حالىق اندەرىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوزى — الەمدىك دەڭگەيدەگى تۋىندى. تولەگەننىڭ، مۇقاعاليدىڭ ولەڭدەرى دە سونداي. بىزدەن كەيىنگى اقىنداردىڭ اراسىندا دا بيىك تۇلعالار بار. الەم وقىرماندارىنا قىسىلماي-قىمتىرىلماي ۇسىنۋعا بولادى. ءبىراق ءبىز ىسكەر، كورەگەن حالىق ەمەسپىز عوي. جاقسىمىزدى كورسەتە المايمىز. قازاق پوەزياسىنىڭ بيىك ورەسىن الەم وقىرمانى تۇگىلى، ورىس وقىرماندارى دا سەزىنگەن ەمەس. تالانتتى اۋدارماشىلاردى تارتۋ ءۇشىن مەملەكەت دارەجەسىندە قامقورلىق كەرەك. بۇل تۋراسىندا جانى اۋىرىپ جۇرگەن قايراتكەرلەر جوق. جازۋشىلار وداعىندا وسىنداي جۇمىستار ىستەۋ ءۇشىن جالاقى الىپ وتىرعاندار قارا باستارىن، قالا بەردى قالتالارىنىڭ قامىن جەۋدەن اسپايدى. وداقتىڭ وسىنداي مەكەمەگە اينالعانىن رەسپۋبليكا باسشىلارى جاقسى بىلەدى، ءبىراق، «جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسىڭ اۋىرماسىننىڭ» كەبى. سوندىقتان، قازاقتىڭ قارا ولەڭىندە كىنا جوق، ونى الەمگە كورسەتە الماي جۇرگەن تالانتسىز باسشىلار.
— ءسوز سوڭىندا «وركەننىڭ» وقىرماندارىنا نەندەي تىلەك ايتار ەدىڭىز؟
— «وركەن» — ستۋدەنت جاستاردىڭ گازەتى. ستۋدەنت — بارلىق كەزەڭدە، بارلىق ەلدە قوعامنىڭ وزىق ويلى ازاماتى. ءبىزدىڭ جىگىتتەر مەن قىزدارعا كوپ وقۋ، كوپ ءبىلۋ كەرەك. داراقى، اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىققان، كوپشىلىك جەرلەردە الدىمەن ءوزىنىڭ تاربيەسىزدىگىن كورسەتەتىن، ويسىز جاستار كوبەيىپ كەتتى.
«مىنا بالا بىلاي بولىپ وسسە، باسقاسى جەتەدى عوي» دەيتىندەي ءبىز سانى كوپ حالىق ەمەسپىز. «وركەننىڭ» ءار وقىرمانى «قازاقتىڭ تاعدىرى مەنىڭ قانداي بولۋىما بايلانىستى» نەمەسە «باسقا جۇرت مەن ارقىلى قازاق حالقى تۋرالى پىكىر ايتادى» دەگەن ويدى ەستەن شىعارماسا دەيمىن.
1996.
You Might Also Like
-
ءبىز شوقان ءۋاليحانوۆتى اعارتۋشى، گەوگراف جانە تاريحشى رەتىندە بىلەمىز. الايدا، شوقاننىڭ پۋبليسيستيكالىق قىرىن دا ايتپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. اجەسىنىڭ ارقاسىندا شوقان ءۋاليحانوۆ بالا كەزىنەن قازاق اڭىز &...
-
بۇگىنگى سيۆيليزاسيا عاسىرىنىڭ تەحنيكالىق كۇشتەر دامىعان، تابيعاتتىڭ عاجايىپ ۇيلەسىمىن ءوز ىرعاعىمەن كومىپ، جاساندىلىق جايلاپ بارا جاتقان اتومدى زاماندا ادام بالاسىنىڭ جۇيكەسىنە تۇسەر پسيحولوگيالىق س...
