InfoHub Logo

قابىلداۋ-ويلاۋ ءتۇرىنىڭ پراكتيكالىق  ارەكەتى (ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلى “دوس جۇرەگى” اڭگىمەسى جەلىسىندە)

تولەگەنوۆا مەرەي

6ۆ03103-گۋمانيتارلىق زاڭ فاكۋلتەتى: پسيحولوگيا ماماندىعىنىڭ 1 كۋرس ستۋدەنتى

عىلىمي جەتەكشىسى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كوندينانتى پروفەسسور تۋلەكوۆا گ . ح.

اڭداتپا

ماقالادا پسيحولوگياداعى قابىلداۋ پروسەسىنىڭ كەزەڭدەرى ەليزابەت كيۋبلەر-روسستىڭ تەورياسى بويىنشا تالدانعان. تالداۋ وبەكتىسى رەتىندە ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلىنىڭ «دوس جۇرەگى» اڭگىمەسىندەگى باستى كەيىپكەر ومىرىندەگى جاعدايلار الىنعان. شىعارمادا ناعىز دوستىقپەن قاتار ىشتەي دوسىنا رەنجىگەنىمەن، ءالى دە دوسىم دەپ كورىپ، كورىسۋگە ءۇمىت ۇزبەي جاتقان باستى كەيىپكەر بەينەلەنگەن. قابىلداۋ بارىسىنداعى حاتتىڭ ماڭىزى ايتىلادى.

كىلت سوزدەر: ەليزابەت كيۋبلەر-روسس، پسيحولوگيا، قابىلداۋ، كەزەڭ، سارى اۆتوبۋس، دوستىق.

اننوتاسيا

ۆ ستاتە اناليزيرۋيۋتسيا ەتاپى پروسەسسا ۆوسپرياتيا ۆ پسيحولوگيي پو تەوريي ەليزابەت كيۋبلەرا-روسسا. وبەكتوم اناليزا ستالي سيتۋاسيي يز جيزني گلاۆنوگو گەرويا راسسكازا ناگاشىبەكا كاپالبەكوۆيچا «سەردسە درۋگا». ۆ پرويزۆەدەنيي، ناريادۋ س ناستوياششەي درۋجبوي، يزوبراجەن گلاۆنىي گەروي، كوتورىي، نەسموتريا نا تو، چتو ۆنۋترەننە وبيجەن نا درۋگا، ۆسە ەششە ۆيديت سەبيا درۋگوم ي نە تەرياەت نادەجدى ۋۆيدەتسيا. وتمەچاەتسيا ۆاجنوست پيسما ۆ پروسەسسە پرينياتيا.

كليۋچيەۆىە سلوۆا: ەليزابەت كيۋبلەر-روسس، پسيحولوگيا، ۆوسپرياتيە، پەريود، جەلتىي اۆتوبۋس، درۋجبا.

Annotation

The article analyzes the stages of the perception process in psychology according to the theory of E. Kübler-Ross. The object of analysis was the life circumstances of Nagashybek Kapalbekovich، the main character of the story «the heart of a friend». The work depicts the main character، who، in addition to true friendship، is internally offended by his friend، but still sees him as a friend and does not lose hope of seeing him. The importance of the letter during the reception is mentioned.

Keywords: Elizabeth Kübler-Ross، psychology، acceptance، period، yellow bus، friendship.

كىرىسپە

قوعامدا ادام كۇندەلىكتى كۇيزەلەتىن، جاعدايلارعا ۇشىرايدى. وسى جاعدايلاردا ادام ەڭ الدىمەن قورعانىس مەحانيزمدەرىن قوسا، ەموسيونالدى تۇردە جاۋاپ بەرەدى. وسىنداي نەگىزگى قورعانىس مەحانيزمىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن ەليزابەت كيۋبلەر-روسس وزگەرىستەرگە جاۋاپ بەرۋدىڭ بەس كەزەڭىندە اتاپ وتەدى، ولار: باس تارتۋ، اشۋ، ساۋدا، دەپرەسسيا، قابىلداۋ. سوندىقتان، قوعام مەن تۇلعا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى وڭتايلاندىرۋ قازىرگى الەۋمەتتىك جانە پسيحولوگيالىق جۇمىستاردىڭ باستى مىندەتى بولىپ تابىلادى. وسى قابىلداۋ ماسەلەسى ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلىنىڭ «دوس جۇرەگى» اتتى اڭگىمەسىندە قوزعالادى. ادام قوعامدا ءاردايىم كوممۋنيۋكاسيالىق بايلانىستا بولادى، باسقاشا ايتقاندا "ادامنىڭ ادامسىز تاڭى اتىپ، كەشى باتقان ەمەس. ادام بالاسى ويلارى، اڭگىمەلەرى جاراساتىن سىرلاس جان ىزدەيدى. سوندىقتان بولار، دوستىقتىڭ ادام ومىرىندە الاتىن ورنى ەرەكشە."[1]ەگەر جاڭاشىرلىق پەن سۇيىسپەنشىلىك ءبىرجاقتى بولۋى مۇمكىن بولسا، دوستىق ءاردايىم ەكى ادامنىڭ قاتىسۋىمەن جۇرەدى. بۇل تۇلعاارالىق تارتىمدىلىقتى، ياعني ەكى جاقتىق دوستىق سەزىمدى كورسەتۋدى قامتيدى.

سوندىقتان بولار دوستىقتىڭ ادام ومىرىندە الاتىن ورنى ەرەكشە.

نەگىزگى ءبولىم

ومىرلىك جاعدايلاردىڭ بارلىعىندا بىردەي بەس كەزەڭ بىرگە كەزدەسە بەرمەيدى،جالعاساتىن ۋاقىتىنان دا ايىرماشىلىق جاسايدى. ءبىرىنشى كەزەڭ- باس تارتۋ كەزەڭى، قايىركەڭنىڭ وتباسىسى جان اناسىنان ايىرىلعاندا بارلىعىنا اۋىر تيەدى. “نەگە  قامىقتى ەكەنسىز سوندا؟! ءبىز  بۇلدىرىق جۇرەكپەن: ءبىر كۇنى انامىز كەلىپ قالارداي، ماڭگى كەتتى-اۋ دەگەنگە ءالى تولىق سەنە الماي ءجۇرۋشى ەك. بىردە تۇسىمدە ەكەن دەيمىن، شەشەم ۇيىمىزدە تەرلەپ-تەپشىپ جادىراپ شاي ءىشىپ وتىر، توڭىرەگىندە ءوزىنىڭ قوقىر-سوقىرلارى ءماز-مايرام. ويانا كەتىپ، بۋلىعىپ جىلاعانىم-اي.”[2] كەيىپكەر مونولوگىندا سەنبەۋ بايقالادى.

شىعارمادا تاعى بايقالاتىن كەزەڭ-اشۋ كەزەڭى. «ءدال وسى كەزەڭدە ادامداردىڭ اشۋىن تۋدىراتىن وزگەرىستەردىڭ ءوزى ەمەس، ولار وزدەرىمەن بىرگە اكەلەتىن شىعىندار ەكەنىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى: «بۇل ءادىل ەمەس! جوق! مەن ونى قابىلداي المايمىن!» [3] قايىركەڭ وتباسىنداعى قيىن جاعدايعا بايلانىستى، اۋىلدا قالىپ، جۇمىس جاساۋعا ءماجبۇر بولادى.ۋاقىت وتە كەلە اكەسى سيىر جوعالتىپ، باعبان جۇمىسىنان ايىرىلىپ، ءۇي ىشىندەگى اۋىرلىق ۇلكەن ۇلدارىنا ءتۇستى. بىرىنە تارتساڭ بىرىنە جەتپەيتىن قۋ تىرلىك، يت ءومىر باستالدى. وتباسىسىنىڭ قيىن جاعدايىندا قايىركەندى مىنانداي ويلار مازالايلى: «مىنا پەشەنەمە وسى قۇرعىردى جازىپ قويىپ - دەپ بالتانى سىلتەي-سىلتەي اپ-ادەمى اعاشتى كەيدە جاڭقالاپ جىبەرەتىنىم بار. بۇكىل قانىم توقتاپ قالعانداي اۋىر ويلار قاماۋلاپ، دەنەم اۋىرلاپ، تۇنجىراڭقى جۇرەم دە قويام. ەشنارسە  قىزىقتىرمايدى، توڭىرەك تۇگەل سۇرقاي» [4].

اشۋمەن قوسا باستى كەيىپكەر باسىنان دەپرەسسيانى دا وتكىزەدى. ءۇي ءىشىن تىپىر-تىپىر جيناپ، اس ازىرلەپ، بارلىعىنا كوز قىرىن سالىپ جۇرەتىن اسىل انالارىنان ايىرىلىپ، بارلىق اۋىرتپالىق اكەسى مەن ءۇيدىڭ ۇلكەنى قايىركەنگە ءتۇستى. اۆستريالىق دارىگەر پسيحولوگ زيگمۋند فرەيد پسيحياترلاردىڭ العاشقىسى بولىپ، بالانىڭ وتباسى بالالارى اراسىنداعى پوزيسياسى جانە ۇستانىمى ونىڭ جەكە باسىنا تۇلعا بولىپ قالىپتاستىرۋداعى ماڭىزدى جانە ءىس جۇزىندە شەشۋشى فاكتور بولىپ تابىلاتىنى تۋرالى ايتقان بولاتىن.مىسالى كوپشىلىگى بالالىق شاقتا ۇيرەنىپ ،وسكەن مودەلدىڭ اسەرىن قانداي ەكەنىن ءوز ومىرلىك تاجىريبيەلەرىنەن ءبىلدى. وتباسىنداعى ەڭ ۇلكەن بالالار كوبىنەسە وسىنداي سيپاتتامالارعا يە بولادى،ولار: جەتىستىككە باعدارلاۋ، كوشباسشىلىق قاسيەتتەر جانە تاعى باسقالارى. وتباسىنداعى باسقا  پوزيسيالاردىڭ دا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. مىسالى، اپكەلەردىڭ ءىنىسى،  ىنىسىنە قاراعاندا وزگەشە، ولاردان ەرەكشەلەنەتىن جەكە تۇلعاعا ءتان قاسيەتتەرگە يە بولادى. وتباسىنداعى ءارتۇرلى پوزيسيالار ءبىر اتا-انالاردىڭ بالالارىنىڭ جەكە باسىنداعى ۇلكەن ايىرماشىلىقتارعا اكەلەدى. وسىنداي سىرتقى ارەكەتتەرگە بايلانىستى كەيىپكەردە تۇلعا ىشىلىك كونفليكت بولادى. قايىركەننىڭ دوسىن ويلاۋى،ومىرىندە بولىپ جاتقان وقيعالار، سىرتقى فاكتورلار بارلىعى ىشكى كونفليكتتى تۋدىرادى. وسىدان ىشكى كونفليكت تەك قانا ىشكى ويلار مەن ارەكەتتەر سەبەبىنە بايلانىستى بولمايتىنىن ۇعۋعا بولادى.

اڭگىمەدە ەڭ ۇزاق وتەتىن كەزەڭ ول – قابىلداۋ. قابىلداۋ پروسەسى بۇكىل اڭگىمە جەلىسى بويىندا پايىمدالادى. قابىلداۋ - اقيقات دۇنيەدەگى زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ سەزىم مۇشەلەرىنە تىكەلەي اسەر ەتىپ، تۇتاستاي زاتتىق تۇردە بەينەلەنۋى. قابىلداناتىن زاتتاردىڭ قاسيەتتەرى مەن بەينەلەرى كەڭىستىكتە شوعىرلانادى. قابىل-داۋداعى بۇل پروسەسس وبەكتيۆاسيا دەپ اتالادى. قابىلداۋ ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن بەينە بىردەن بىرنەشە اناليزاۆتورلاردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسىپ، ۇيلەسىمدى جۇمىس اتقارۋىنىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاسادى. [4].

دوسى تاڭات پەن ونىڭ ايەلى ءسابيرا ءار سەنبى سايىن سارى اۆتوبۋسپەن وسى اۋىلعا كەلگەن كەزدە، ەرمەك پەن قايىركەن وزدەرىنىڭ ومىردەگى قيىن ساتتەرىن، كۇيزەلىستەرىن ءسال ۋاقىتقا بولسا دا ۇمىتىپ، ءبىراز مارقايىپ قالاتىن. بۇل جەردەن شىعارمانىڭ نەلىكتەن «دوس جۇرەگ» دەپ اتالاتىنىڭ ۇعا باستايمىز. قايىركەننىڭ اڭساعان ءبىر ارمانى: ستۋدەنت بولۋ، وقۋ وقىپ، ۋاقىت وتە كەلە ءوز سالاسىنداعى ۇزدىك ءمۇعالىم اتانىپ، بالالارعا ساباق بەرۋ ەدى، الايدا دوسىنىڭ ءحالىن ويلاعان قايىركەن قولىنا اقشاسىن ۇستاتا، ءوز ارمانىنان باس تارتۋىنا تۋرا كەلدى. دوسىنىڭ اۋىر جاعدايىنا كىرىپ ،ءوزىنىڭ ومىرلىك جان دوسىنا قول ۇشىن بەرەدى. ءبىراق، سۋىق كۇز كەلىپ، قارا نان، سۋمەن عانا كۇن كورىپ جۇرگەن ەكى ايلارى ەستەن كەتپەستەي ءىز قالدىردى.

باستى كەيىپكەر تاڭاتتى ءارقاشان «دوسىم» دەپ قابىلدادى. التى جىلدان كەيىن قايىركەن ءوزىنىڭ ۇيلەنۋ تويىنا بايلانىستى، دوسىنا شاقىرۋ قاعازىن جىبەرەدى. جاۋاپ رەتىندە، كەزىندە دوسىنا كومەكتەسىپ بەرگەن ەكى جاپىراق قاعازدى كورگەندە كوڭىل كۇيى ءتۇسىپ، ءوز كوزىنە سەنبەگەن ەدى. تىم بولماسا قۇتتىقتاۋ سوزدەرىن كۇتكەن بولاتىن، نە بولماسا ءبىر كەلىپ، قوناق بولىپ وتىرسا...

ۋاقىت زىمىراپ وتە بەرەدى، قىرىقتان اسقان شاعىندا قايىركەن توسەك تارتىپ، قۇر جۇرەگى دۇرسىلدەپ جاتىپ قالادى. وتكىنشى ءومىر، كەلەمىز دە كەتەمىز. وسىلايشا اۋىرىپ جاتقانىندا ەلەستەيتىنى سول باياعى سارى اۆتوبۋس پەن دوسى تاڭات. تاڭات ءوزىنىڭ دوسىن قايىركەندى مەنسىنبەي، ءوزىنىڭ قارا ۆولگاسىمەن ءجۇرىپ الەك. قالادا تۇرىپ ماقتانشاق، تاكاپپار، دوسىن سىيلامايتىن، دۇنيەقۇمار بولىپ كەتىپتى. قايران ءومىر-اي!

"حالقىمىز مىرزا، جومارت ادامدى قادىرلەگەن. ادەتتە مۇنداي ادام كوپشىلىكپەن ارالاسقىش، وزگەگە كومەكتەسكىش كەلەدى. قولىنداعى بارىن ايامايدى. ونداي ادامدى حالىق تا جاقسى كورەدى. ونىڭ باسىنا قيىندىق تۇسسە، حالىق بولىپ وعان كومەكتەسەدى. وسىنداي جاعدايدى سيپاتتاعاندا، حالىق «بەرەگەن قولىم – الاعان» دەيدى"- دەپ، فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ «ءسوز سىرى» كىتابىندا جازىلعان [5]. شىعارماداعى باس كەيىپكەر قايىركەن – جومارت، دوسىن ءقادىر تۇتىپ، بارىن اياماعان، بەرەگەن قولىم-الاعان بولعان ناعىز دوس. ءوزىنىڭ اۋىر جاعدايىنا قاراماستان، دوسىن وزىنەن ارتىق كورىپ، وعان ەشقانداي سالماق سالماۋعا، قيىندىق تۋدىرماۋعا تىرىسىپ، قيىن-قىستاۋ كۇندەرى دوسىنا مەدەت بولىپ، جۇرەگى دوسىم دەپ سوعىپ، قالاي كومەكتەسسەم ەكەن دەگەن ويمەن، ءوزىنىڭ قۋ جانىندا تىنىشتىق بولماي، ءوزى دە، جانىنداعى اكەسى مەن ءتورت قارىنداسى دا اش ءجۇرىپ، كۇن كورسە دە، ارادا قانشاما جىل وتسە دە، دوسىنا كومەك كورسەتكەنى جايلى ءتىس جارماي، كەۋدەسىن كەرمەدى دە، ماقتانبادى دا.

سەرالى ەرۋالى ۇلى اقىننىڭ «ناعىز دوس» تۋرالى ولەڭىندە دوستاردى بىر-بىرىنە ادال بولۋعا شاقىرىپ بىلاي دەگەن:

ناعىز دوس بىر-بىرىنە تارىلمايدى،

جۋىردا تۇرتكەنىنە جارىلمايدى.

جاقسى-جامان ايتتى دەپ ەلەمەيدى،

باق-داۋلەت سول ادامنان ارىلمايدى.

ناعىز دوس ءبىرىن-بىرى جامانداماس،

اراعا كوپ وكپە ساپ تابانداماس.

كوڭىلى تاتۋلىقتى ىزدەپ تۇرار،

جونىنە تاتۋلىقتىڭ شابانداماس...[6]

كىتاپ جەلىسى بويىنشا، قايىركەن ناعىز دوس بولدى. وسىنداي ناعىز دوستاردى وسى زاماندا كەزدەستىرۋ، شىنى كەرەك، وتە قيىن. سەبەبى، قازىرگى زاماندا تەحنيكالىق قۇرالداردىڭ دامۋ كەزەڭىندە، ادامدار بىر-بىرىمەن سيرەك كەزدەسىپ، سىرلاسا بەرمەيدى. بارلىق حابارلامالار تەلەفون نەمەسە ۆيدەوزۆونوك ارقىلى جۇزەگە اسادى. ءبىزدىڭ اتا-انالارىمىز ايتاتىنداي، بۇرىنعى زاماندا جاقىن تۋىستارىڭمەن سويلەسۋ، حابارلاسۋ حات جازۋ ارقىلى جۇزەگە اسقانىمەن، سۋبەكتىلەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناس سۋىمايتىن.

ال شىندىعىنا كەلسەك، قولمەن جازىلعان حاتتاردىڭ ماڭىزدىلىعى الدەقايدا جوعارى. قازىرگى كەزدە پراكتيكتەردىڭ ايتۋى بويىنشا، كەز-كەلگەن تەحنيكانى جاساعاندا دا، قاعاز بەتىنە جازىپ ورىنداعاندا ءىستىڭ ىستەلەتىن پايىزى جوعارىراق. سەبەبى، شاشىراڭقى ويدى قاعاز بەتىنە جازىپ، رەتكە كەلتىرۋ ارقىلى ويدىڭ بىركەلكى جۇيەسى ورنايدى. جۋرنالداردان وقيتىن بولساق، ادامدار سوڭعى رەت حاتتارىن ستۋدەنت كەزدەرىندە جولداعان بولاتىن. الايدا، حاتتى وقۋ بارىسىندا وقىرماننىڭ جۇرەگىندە ءبىر جىلۋلىق ورنايدى ەكەن. سول كەزدەگى قىزىقتى ساتتەر ەسكە ءتۇسىپ، ءلازاتتانادى. حاتتى كوپ ۋاقىت بويى كۇتىپ، كەلگەن كەزدە، بالاداي قۋانىپ، ەكى ەزۋ قۇلاققا جەتەتىن. ءبىزدىڭ ۇيدە، انامىزدىڭ ستۋدەنت كەزىندە ۇيگە، دوستارىنا جازعان حاتتارى ساقتاۋلى تۇر. كەيدە انامىز، بۇل حاتتاردى وقىپ، ءوزىنىڭ جاس كەزىن ەسكە الادى. كوزىندە ءبىر باقىت شۋاعى كورىنىپ، كۇن ساۋلەسىندەي جاينايدى. ونىڭ سەبەبى، بۇل ەستەلىك- سول كەزدە قانداي سەزىمگە بولەنىپ، الدەبىر قۋانىشتى ساتتەرىن ەسكە الىپ، ءدان ريزا بولۋى.

قورىتىندى

سوندىقتان، ءبىز زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ ءتۇسىن، دىبىسىن، ءدامىن، ءيىسىن، فورماسىن تاعى باسقا قاسيەتتەرىن تۇتاس تۇرىندە بەينەلەنۋىن قابىلداۋ دەپ ويلاۋ ءتۇرىنىڭ پراكتيكالىق ارەكەتى رەتىندە قاراستىرامىز. وسىلايشا، قابىلداۋ-زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ ميدا تۇتاستاي بەينەلەنۋى بولىپ تابىلادى. مىسالى، جوعارىدا ايتىلعانداي، انامىزدىڭ ستۋدەنت كەزدە ءوز ۇيىنە جازعان حاتىن الاتىن بولساق، ءبىزدىڭ اناليزاتورلارىمىزعا ونىڭ ءتۇسى، ءيىسى، وسى حاتتى جازۋ بارىسىنداعى ۇيگە دەگەن ساعىنىش، سارعايعان سەزىمىن، قۋانىشىن سەزىنەمىز. وسىنداي قاسيەتتەردىڭ ءبىر مەزگىلدە اسەر ەتۋى، ميىمىزدا تۇتاس زات بەينەسىن تۋدىرادى.

ال، ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلىنىڭ دوس جۇرەگى شىعارماسىندا ويلاۋ ءتۇرىنىڭ پراكتيكالىق ارەكەتى — قابىلداۋدى، قايىركەننىڭ اۋىرىپ، توسەك تارتىپ، قۇر جۇرەگى جۇمىس ىستەپ جاتسا دا، ەلەستەتەتىنى- دوسى تاڭاتتىڭ سارى اۆتوبۋستان ءتۇسىپ كەلۋىن كورۋ ەدى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. قۇدايبەردى باعاشار.الا ءجىپتى اتتاما (كىسى اقىسى جايىندا)/— الماتى؛ «كوكجيەك» باسپاسى، 2015ج.

2. ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلى "دوس جۇرەگى"- الماتى،1991ج.

3. https://newrealgoal.com.ua/5-stadijreagirovaniya-sotrudnikov-naizmeneniya.html

4. ق.ب. جارىقبايەۆ. جانتانۋ اتاۋلارىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى. سوزدىك سلوۆار باسپاسى. 2006. - 387 ب.

5. فاريزا وڭعارسىنوۆا. ءسوز سىرى الماتى: "ارمان-پۆ" باسپاسى،2005ج.

6. https://bilim-all.kz/olen/3127                     

---