قامشى
ەل-جۇرتىمىزدىڭ مادەني-تۇرمىسى مەن رۋحاني زەردەسىندە كادىمگى قامشىمىز ەرەكشە ورىن الىپ كەلگەن. بۇل كۇندەرى وعان تەرەڭىرەك وي جىبەرسەك، وسى ءبىر شاعىن عانا دۇنيەنىڭ اتقارار قىزمەتى سان الۋان.
قازاق ومىرىندە قامشى – ونەر تۋىندىسى، قامشى – رۋحاني كۇش-قۋات، قامشى – سىي-سىياپات، قامشى – جىگىت پەن قىزدىڭ ءسانى مەن سالتاناتى، قامشى – ازامات ايبىنى، قامشى – شەبەر قولدىڭ ايعاعى، قامشى – السا قارۋ، قالسا مۇرا ەكەنىن بىلەتىندەر از. دەمەك، قامشىمىز تەك ات ايدايتىن قۇرال عانا ەمەس، ايتا الساق، سويلەتە بىلسەك، ماقتانارلىق قاسيەتتى ءارى قاستەرلى قازىنا، امبەباپ دۇنيە ەكەنىن انىق كورەمىز. كەز كەلگەن قازاق قامشىنى جانىنا جاقىن سەرىك ەتكەن. قامشىنى اۋىزعا الماي ولەڭ، جىر ايتىلماعان. تۇرمىستا دا سولاي. ول ءتارتىپ قۇرالى دا بولا العان. ال قولىنا قامشى ۇستاعان ءار ازاماتتا ەركەلىك ەكپىن، جىگىتتىك جىگەر ەسەلەنە تۇسكەن. سول جىگىتتەرىڭ سۇيگەن سۇلۋعا:
قولىمدا ءبىر قامشى بار التى تاسپا،
سۇلۋدىڭ كەرەگى جوق سەنەن باسقا.
قالقا دەپ ءقادىر بىلەر سالدىم قولقا،
جاقسىنىڭ جامانداردان نارقى باسقا، –
دەپ ناز ايتقان.
قامشى ابدەن يلەنگەن سيىر تەرىسىنەن ورىلەدى. ءار قازاق اۋىلىندا ايتۋلى ورىمشىلەر بولعان. ولار تەرىدەن، بوجى، نوقتا، شىدەر، تۇسامىس، شىبىرتقى (بيشىك) ورگەن. ءجاي ءورىپ قانا قويماي، ونى ونەر كوزىمەن، شەبەر قولىمەن، وتە جوعارى تالعام-تالاپپەن قىرلاپ، جۇمىرلاپ، بۇراپ، بەدەرلەپ، ۇزبەلەپ، تەرمەلەپ، ەسپەلەپ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كوركەمدەپ، تاڭداي قاقتىرارلىق ۇقىپتىلىقپەن ونەرلەپ ورگەن. قامشى 3 تاسپادان 40 تاسپاعا دەيىن ورىلەدى. تاسپا نەعۇرلىم كوبەيگەن سايىن جىڭىشكەرە بەرەدى، ءارى اجارلانا، كۇردەلەنە تۇسەدى. وسىلاي ءورىلۋ ساپاسى مەن تاسىلىنە ساي جانە قولدانىلۋىنا وراي قامشى اتاۋلارى دا وزگەرە بەرەدى. مۇنى بەلگىلى، ءارى ءورىمشى شەبەرلەر جاعدا بابالىقوۆ پەن اقسەلەۋ سەيدىمبەك بىلايشا تۇرلەيدى: ات قامشى، دىر قامشى، دىراۋ قامشى، دويىر قامشى، دۇرە قامشى، ۇزىن قامشى، شولاق قامشى، سارى الا قامشى، بىلەۋ قامشى، وراما ساندى قامشى، قاسيەتتى قامشى، توبىلعى ساندى قامشى، شاشاقتى قامشى، بالا قامشى، قۇراۋ قامشى، شىبىرتقى قامشى. قامشىنىڭ باسىنا شەبەرلەر كۇمىس، جەز، تەرى سياقتى مويناق سالادى. وسىعان وراي قامشى كۇمىس مويناق قامشى، جەز مويناق قامشى، سارى الا مويناق قامشى، اق مويناق قامشى دەپ اتالادى.
قامشى بىرنەشە قۇرامنان، ول قۇرام بىرنەشە قىزىقتى ءارى كۇردەلى اتاۋلاردان تۇرادى. مىسالى: ءورىم، ساپ، باس، ءدۇم، الاقان، بۇلدىرگە، ورام، كەجەگە، شەجەمەي، ايدار، مويناق، بۇركەنشىك، بۋناق، باۋىر، شاشاق، وزەك، ءتۇيىن، شىعىرشىق، توپشى، تۇينەك.
قامشى ءورۋ ءىسى ورىمنەن باستالادى، ونىڭ اتاۋى مەن ساپاسى وسىعان بايلانىستى بولادى. مىسالى: ءتورت تاسپا، جيىرما تاسپا، وتىز تاسپا ت.ب.
قولىمدا ءبىر قامشى بار التى تاسپا،
ءسوزىمدى ۇناماعان الىپ تاستا.
سودا دا ءار ءسوزىمدى سالماقتارسىڭ،
كىسىگە سىر اشپاپ ەم سەنەن باسقا، – دەگەن جىگىتتەر سوزىدەگى تاسپا وسى.
قامشى ەكى ۇلكەن بولىكتەن قۇرالادى: ءورىمى جانە سابى. ساپ: توبىلعىدان، ىرعايدان، ەلىكتىڭ، كيىكتىڭ سيراعىنان، مۇيىزىنەن، بارىنشا اسەمدەلىپ تاۋتەكە مۇيىزىنەن جاسالادى. اسىرەسە ەلىك، كيىك سيراعىنان مەتالل، تەرىمەن مويناقتاپ، ورام سالىپ، شاشاقتالعان قامشى وتە باعالى ءارى ءساندى بولادى.
قامشىمنىڭ سابى ەلىكتىڭ سيراعىنان،
جيىن، توي ىزدەگەنىم، جيعانىم ءان.
اتىمدى سانمەن سيپاي قامشىلانىپ،
قالقانىڭ كەلە جاتام ءۇي جاعىنان، – دەپ ءان شىرقاعان جىگىت وسىلاي ماقتانادى.
كەي شەبەرلەر قامشىنىڭ ورىمىنە قوسا سابىن دا تۇتاس ءورىپ شىعارادى. قامشى سابىنا ەڭ كوپ قولداناتىنى توبىلعى. ول ءارى بوياۋلى، بەرىك، ءارى ادەمى كورىنەدى. ونى دا مايلاپ، ابدەن كەپتىرىپ، تۇزەتىپ بارىپ قولدانادى. اسىرەسە ونىڭ قىزىل ءتۇستى بوياۋى ەرەكشە كورىك بەرەدى. مۇنداي قامشىنى حالىق بىلايشا جىرعا قوسادى:
توبىلعى قامشى ساپتىق سايعا بىتەر،
كوپ جىلقى كوك الالى بايعا بىتەر.
كورگەندە سۇلۋلىعىن، سۇقتاندىرعان،
تەك قانا اسپانداعى ايعا بىتەر.
بۇرىنعى كەزدە سەرى جىگىتتەردىڭ سۇلۋ قىزعا وسىنداي ادەمى قامشىمەن بارۋى ونىڭ ابىروي-بەدەلىن دە كوتەرە تۇسكەن. شەبەرلەر قامشى سابىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن. ونى جەز باۋىرلاپ، مويناقتاپ، مەتالمەن، بىلعارىمەن، قايىسپەن ورايدى.
قامشى ءورىمى الاقانىنان ساپتىق مويناعىنا بۇركەنشىك ارقىلى جەز، مىس شەگەلەرمەن تويتارىلىپ بەكىتىلەدى نەمەسە تاسپا ارقىلى مويناققا بۇرمەلەۋ ارقىلى جالعايدى. مۇنى شەبەرلەر بۋناقتاۋ دەيدى.
قامشى ءارقاشان وڭ قولعا ۇستالادى. بىلەككە، ەر باسىنا، كەرەگەگە ءىلىپ قويۋ ءۇشىن ساپتىڭ ءدۇم جاعىنان ءبىر تۇتامداي قالدىرىپ، تەسىپ، قايىستان بۇلدىرگە وتكىزەدى.
كەيبىر ورىمشىلەر الاقننىڭ ساپ جاعىن ادەيى ۇزىن ەتىپ قالدىرادى دا، ونى ساپقا ۇزىنا بويى «باۋىرلاق» ەتىپ، سىرتىنان تاسپانى وراپ جىبەرەدى. كەيدە وسى باۋىرلاق ورنىنا جۇقا مىس تا قولدانادى. بۇل دا قامشى باعاسىن، قۇنىن اسەرلەي تۇسەدى.
ءورىم مەن الاقاننىڭ قوسىلعان جەرى – شەجەمەي. شەجەمەي ۇستىنەن تۇينەكتەپ قايىس شاشاق تاعىلادى.
جوعارىدا ايتىلعانداي، التىنداپ، كۇمىستەپ، ەرەكشە جاسالاتىن بىرنەشە قىرلى، بۇراما، شاشاقتى، وراما ساپتى، وتىز-قىرىق تاسپا قامشىلار بولادى. جاسالۋىنا وراي ونىڭ باعاسى دا تاتىمدى بولىپ كەلەدى. مۇنى ەكى بۇكتەپ ۇستاعان جىگىت ات ۇستىنەن شىرەنىپ تۇرىپ، ءۇي سىرتىنان قۇربىسىنا كوز تاستايدى:
قولىمدا ءبىر قامشىم بار التىنداعان،
كەي جامان ۇستاي الماي قالتىلداعان ...
نەمەسە
قولىمدا ءبىر قامشىم بار كۇمىستەگەن،
دەيدى جۇرت سونشا اسەمدەپ كىم ىستەگەن؟
مۇنداي اسەم قامشىلاردى ءار اتتى ادام پايدالانعان. سونداي-اق مال ايداۋعا، ۇرىستا، سوعىستا قارۋ ورنىنا جۇرەتىن قامشىلار دا (دىر، دىراۋ، دويىر قامشىلار) بولعان. بۇلاردىڭ ءورىم وزەگىنە تەمىر، ۇشىنا قورعاسىن وراپ ورگەن. سابى دا جۋان، قاتتى اعاشتان جاسالعان. كەيدە بۇلاردى ەكى-ۇش جەردەن ۇزبەلەتە ورگەن. مۇنداي قامشىمەن ۇرعاندا اتان تۇيەلەر مەن وگىزدەردىڭ ءوزى جۇرە جاتقان. «دىراۋمەن ءبىر تارتقاندا ادامعا شاباتىن بۋرا دا، كوكجال قاسقىر دا ورنىنان تۇرا الماي قالعان»، - دەيدى قاريالار.
قاي قامشى مىناۋ قامشى؟ – دىراۋ قامشى،
سابىنا ورنەك سالعان قۇراۋ قامشى.
اتتى جىلدام جۇرگىزىپ قانا قويماي،
باتىرعا ايبات بەرگەن دىراۋ قامشى.
توبىلعى ساپتى قامشىنىڭ قارۋ رەتىندە جۇمسايتىن بۇزاۋ ءتىس دەيتىن ءتۇرى دە بولادى.
قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا، قامشى – قازاق ءومىرى مەن ونەرىنىڭ اجىراماس بولىگى. ءومىرى دەگەنىمىز – ادام اتسىز، اتقا مىنسە، قامشىسىز بولماعان. ونەرى دەگەنىمىز – شەبەرلىك تە، اقىندىق تا، ءسوز سايىسى دا قامشىسىز وتپەگەن. ويتكەنى ءسوز سۇراعاندا قامشى تاستالعان. قازاقتىڭ سالت-داستۇرىندە قامشىنى ۇستاۋ مەن قولدانۋدىڭ تاربيەلىك ءمانى، وزىندىك ەرەجەلەرى مەن ءجون-جوسىقتارى بولعان. مىسالى، جايشىلىقتا قامشىنى ەكى بۇكتەپ ۇستايدى. قامشى ءورىمىن سالبىراتىپ ۇستاۋ دۇشپاندىق، ادەپسىزدىك بەلگىسى دەپ قارالعان. جول، ءجون كورسەتكەندە دە ساۋساقپەن ەمەس، قامشىمەن نۇسقاعان.
اتتا قامشىڭ بولماسا قولعا ۇستاعان،
جۇرمەس، جۋاس جابى دا كونبەس ساعان.
اتا-باباڭ، بىرەۋ ءجون سۇراي قالسا،
ات ۇستىنەن قامشىمەن جول نۇسقاعان.
ەرتەرەكتە قازاقتا «قامشى ويىنى» اتتى كۇردەلى سپورتتتىق ويىن بولعان. سونىمەن بىرگە قازاق دالاسىندا كەڭ تاراعان قامشىگەرلىك ونەرى دە بولعان. ادامدار قامشىنىڭ كومەگىمەن ونەر كورسەتكەن. ءتورت جاقتان كەرىلگەن وگىز تەرىسىن قامشىمەن ءبىر تارتقاندا ءتىلىپ ءتۇسىرۋ جاۋگەرشىلىكتە، ۇرىس-جانجالدا جاۋىن قامشىمەن جۋساتىپ سالۋ، قاسقىر سوعۋ قامشىگەرلەر اتاعى مەن ابىرويىن ارتتىرا تۇسكەن. ع. سلانوۆتىڭ، و. بوكەيەۆتىڭ، ج. بابالىقوۆتىڭ جانە باسقا جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارمالارىندا وسى ونەر ءتۇرى كەڭىنەن سۋرەتتەلگەن.
قۇدالىق جول-جورالعىدا قامشى قايتارۋ دەگەن بار. قىز ايتتىرۋعا كەلگەن جىگىت جاعىنىڭ باسشىسى (جىگىتتىڭ اكەسى، «جاۋشى» ت.ب.) قامشىسىن قىز ءۇيىنىڭ تورىنە ءىلىپ كەتكەن. ەگەر قىز اكەسى كەلىسىمىن بەرمەسە، كوپ ۇزاتپاي قامشىنى يەسىنە قايتارىپ جىبەرگەن. مۇنى قامشى قايتارۋ دەيدى.
قامشىمىزدى حالىق ءتىل ونەرىندە دە «ويناتا» بىلگەن. جۇيرىك اتتى قامشىداي قاتقان، تالاپتانعان جىگىتتى ءوزىن-وزى قامشىلادى، ۇردى، سوقتى دەگەندى قامشى جۇمسادى، قورقىتتى دەۋدىڭ ورنىنا قامشى ءۇيىردى، قانىپەزەر تەنتەكتى قامشىسىنان قان سورعالاعان، جۇرمەيتىن اتتى قامشى كەستى شابان، جانىنا باتقان ءىستى قامشى بوپ ءتيدى دەپ، استارلاي سويلەگەن. كەيبىر بەرەكەسىز جاندى قامشى الىپ بەرۋگە جارامايتىن دەپ كەمىتكەن. جۇردەك اتتى قامشى سالدىرمايتىن مال دەپ ماداقتاعان. سونداي-اق حالىق قاشىنى ولشەم ەسەبىندە دە قولدانعان، مىسالى: قامشى سابىنداي، قامشى بويىنداي، قامشى جەتەر جەردە. ءبىر سوزبەن ايتقاندا:
قارا ويدىڭ قامشىم قالدى قاباعىندا،
شىرىنى قىمىزدىقتىڭ ساباعىندا، - دەپ ءان شىرقاعان دالا قازاعىنىڭ ومىرىندە قاسيەتتى قامشى وشپەس ءىز قالدىرعان.
You Might Also Like
-
ورتا ءجۇز قوشقار ۇلى جانىبەك ون ءۇش جاسقا كەلگەندە ۇلى جۇزدە قارابي دەگەن اۋزى دۋالى، ءوزى ءبىلىمدى بي بار دەگەن داڭقىن ەستىپ، سودان بارىپ باتا الۋعا جولعا شىعادى. ول قازاق پەن قالماقتىڭ جاۋلاسىپ جاتقان...
