قارا بالا
دۇيسەندى اۋىلىنىڭ قاتىندارى دا، ەركەكتەرى دە «قارا بالا»» دەيدى. قارا بالا دەپ اتاندىرىپ جۇرگەن كەبىنە قاتىندار. دۇيسەننىڭ ءوزىنىڭ ءتۇرى دە قاتىنداردىڭ ءسوزىن راسقا شىعارارلىق. تىشقان كوزدەنگەن، بەت-اۋزى ءبىر ۋىس، قاتقان قارا؛ بويى تاپالتاق، جۇرگەن-تۇرعاندا ىقشام-اق. مىنەزى دە بالا سەكىلدى. اۋىر ايتتىڭ دەپ كەكتەمەيدى، ارسالاڭداپ كۇلىپ جۇرگەنىن، كورەسىڭ.
قارا بالاعا قاتىندار ءۇيىر، ۇيىنە قىدىرا بارسا انانى اپەر، مىنانى اپەر دەپ جۇمساپ بولادى. قارا بالادا ارلانۋ جوق، ايتقاندارىنىڭ ءبارىن ىستەيدى. كەيدە بۇلدانىپ: «سەندەردىڭ جالداپ قويعان مالايلارىڭ ەمەسپىن عوي» دەسە، قاتىندار قاعىڭعىرلاپ قارعاپ بولادى.
ىڭىردەگى شايدى ءىشىپ العان سوڭ قارا بالانىڭ كاسىبى اۋىلدى قىدىرۋ. ءبىر ۇيدەن شىعىپ، ەكىنشى ۇيگە بارىپ، كەزەدى دە جۇرەدى. سول كەزۋمەن ءجۇرىپ اۋىلدى تەگىس جاتقىزىپ، ۇيىنە جارىق سونگەن سوڭ كەلىپ، پەشتىڭ جانىنداعى ەسكى تۋلاقتى سيپالاپ ءجۇرىپ تاۋىپ الىپ، قيسايىپ جاتا كەتەدى. جۇرتتاي جانىن باپتاۋ، توسەك سالىپ شەشىنىپ جاتۋ — قارا بالانىڭ ادەتىندە جوق. كەيدە كارى شەشەسى كەلىپ:
— شەشىنىپ جاتۋ دەگەندى بىلمەيسىڭ، بيتتەپ-قۇرتتاپ جۇرگەنىڭ، سەن نەعىپ ادام بولاسىڭ، — دەپ سوگىپ تە الادى.
اۋىلدى كەزگەندە، قارا بالا اڭگىمە باقپايدى. اڭگىمەگە ۇيىرلىگى جوق. بارعان ءۇيىنىڭ ەركەكتەرى ءبىر نارسەنى ءسوز قىلىپ وتىرسا، قارا بالا ونى تىڭداۋعا جالىعىپ، ايەلدەر جاعىن اينالدىرادى. نان يلەپ جاتقان، وت جاعىپ وتىرعان ايەلدەردىڭ جانىنا قاتارلاسا وتىرىپ اۋزىنا كەلگەنىن ساپىرادى. ءۇي وڭاشا بولسا، ولەڭ دە ايتىپ جىبەرەدى. وندايدا كوبىنە ايەلدەردىڭ وزدەرى سۇراپ ايتقىزادى. قارا بالانىڭ ولەڭدەرى اۋىل ايەلدەرىنىڭ بارىنە تانىس.
— قارا بالا، ولەڭ ايتىپ جىبەرشى، دەسە، وقتاۋدى دومبىرا قىلىپ ۇستاپ، قارا بالا بار داۋسىمەن شىرقاپ جىبەرەدى.
مىنگەنىم كوش الدىندا قۇلا جيرەن،
قاتىندار، ىنتىق بولساڭ ءانىمدى ۇيرەن.
ءبىر كورىپ ديدارىڭدى سويلەسپەككە،
ادەيى ات تەرلەتىپ كەلدىم ۇندەن.
قۇلا اتىم قۇلىنىندا اردا ەمگەن،
بايگەدە مىڭ سان اتتان وزىپ كەلگەن.
ساقتاۋلى ولگەنىمشە مىقتى بەلگى
جان قالقا، ورامالىڭ ءوزىڭ بەرگەن.
قاتىندار، سەن دە ءسالىم، مەن دە ءسالىم،
بۇل ەلگە سەن بولماساڭ كەلمەس ەدىم.
قايىرىلىپ اقشا بەتتەن ءبىر سۇيگىزسەڭ،
جەتپەسە ناق اجالىم ولمەس ەدىم...
بۇل قارا بالانىڭ كۇندە ايتىپ جۇرگەن ولەڭى. مۇنىڭ تىڭداۋشىلارعا ەشبىر پارىز-قارىزى جوق سياقتى. قارا بالانىڭ وزىنە دە سولاي كورىنەدى. ءبىراق، كەيدە وسى ولەڭدى ايتىپ وتىرعاندا، قارا بالانىڭ ويىنا بىردەمە ءتۇسىپ كەتكەن سەكىلدەنەدى. قارا بالا ويلاعان ويىن بىرەۋ سەزىپ قالدى ما دەگەندەي، وندايدا جان-جاعىنا جالتاقتاپ قاراي بەرەدى. بەتىنە تۋرا قاراپ وتىرعان ادامدى كورسە، وسى قۇرىپ قالعىر سەزىپ قالماسا يگى ەدى دەگەندەي، بەتىنە قان جۇگىرىپ، قىزارا باستايدى.
ءتۇن ەدى، اۋىلدى ءبىرسىپىرا قىدىرىپ، ەندى ۇيىنە قايتا بەرگەندە، قارا بالا بالعابايدىڭ ءۇيىنىڭ تەرەزەسىندەگى جىلتىراعان وتتى كوردى. جاتپاعانىن بىلگەن سوڭ بارىپ ءبىراز وتىرعىسى كەلىپ، جارىم جولدان بۇرىلدى. لاپاستىڭ تۇكپىرىندە جاتقان سابالاق ءجۇندى قارا يت قاراڭعىداعى دىبىسپەن ازىراق ىرىلداي ءتۇستى دە، قارا بالا ەكەنىن سەزگەندەي ءۇنىن ءوشىرىپ، قايتادان بۇك ءتۇسىپ ورنىنا جاتتى...
ۇيدە جالعىز بالعىن ەدى. كورشى ۇيىنە قوناق كەلىپ، بالعاباي سوندا ەت جەيمىن دەپ قىدىرىپ كەتىپ، بالعىن جالعىز وتىر ەدى. توسەگىن سالىپ، كيىمىن شەشىنىپ، ەندى جاتا بەرەمىن دەگەندە، ەسىكتىڭ الدى تىقىرلاعان سوڭ بالعاباي شىعار دەگەندەي موينىن سوزىپ قاراي بەرگەندە، ارسالاڭداپ قارا بالا كەلىپ كىردى.
— ءوي، قاعىنعىر، سەن ەكەنسىڭ عوي.
— ە، نەمەنە، مەنەن باسقا كۇتكەنىڭ بار ما ەدى؟
— بار ەدى، دۇرىس ايتتىڭ، — دەپ بالعىن كۇلىمسىرەپ، كورپەسىن جامىلىپ جاتا كەتتى. كورپەدەن كوزى عانا كورىنەدى. كورپەدەن كورىنگەن كوز كۇلىمدەپ، قارا بالانى تەسىپ بارا جاتقان سەكىلدى.
بالعىن بىلايشا اجارلى ادام، قىزىل شىرايلى، قىر مۇرىندى، كوزى كۇلىمدەپ جايشىلىقتىڭ وزىندە دە ادامدى وزىنە تارتىپ تۇراتىن سەكىلدەنۋشى ەدى. قارا بالا بالعىنعا ءۇيىر بولىپ، ارالاسقىسى دا كەلەتىن. ءبىراق بالعابايدىڭ مىنەزى جامان، ۇيىنە بىرەۋ كەلسە، اسىرەسە، جاستاۋ بوزبالا كەلسە، قاباعىن قارىس جاۋىپ تۇنەرەدى دە وتىرادى. قارا بالاعا دا سونداي ءپىشىن كورسەتىپ ءجۇرىپ «ىرجاڭداي بەرىپ جىن قاقتى ما؟» دەپ ءبىر كۇنى جەكىرىپ تە تاستاعان. سودان بەرى قارا بالا بۇل ۇيگە سيرەك قاتىناۋشى ەدى...
— قاعىڭعىر، اۋىلدى كەزەسىڭ دە جۇرەسىڭ، وسى سەن نە ىزدەيسىڭ؟! — دەپ بالعىن تاعى كوزىن كۇلىمدەتتى.
— ويباي، جەڭەشە، مەنىڭ ىزدەيتىنىم كوپ قوي.
— ال، نەمەنە، ايتشى!؟
— ءقازىر ايتۋعا بولمايدى.
— نەگە؟
— وڭاشا ايتامىن.
بالعىن سىقىلىقتاپ كۇلدى. كۇلىسى قارا بالانىڭ ءىشىن ورتەپ جىبەرگەندەي بولدى.
— بايعۇس-اۋ، وسىدان وڭاشا جەر بولۋشى ما ەدى، بۇكىل ۇيدە ەكەۋدەن-ەكەۋىمىز-اق ەمەس پە؟ — دەدى.
قارا بالا ءسوز تابا الماي قالدى. جايشىلىقتا ازىلدەسكەندە سۋداي سىمىرەتىن ءسوزىنىڭ ءبىرى دە جوق، ءبارى دە بالعىننىڭ وتتى كوزىنىڭ لەبىمەن الدەقايدا بىتىراپ قاشقان سەكىلدى.
ەتپەتىنەن جاتقان كۇيى قارا بالا باسىن ازىراق كوتەرىپ، كوزىنىڭ قيىعىمەن بالعىنعا قارادى. بالعىننىڭ وتتى كوزى كورپەدەن جىلتىراپ، ءالى كۇلىمسىرەۋمەن جاتىر ەكەن.
— نەگە قارادىڭ، بىردەمە ايتايىن دەدىڭ بە؟
بالعىن داۋسىن شىعارىڭ قىراپ كۇلدى دە:
— جارايدى، ايتپاي-اق قوي، وڭاشادا ايتارسىڭ. الگى كەلىپ قالار، ۇيىڭە قايت! − دەپ، كورپەسىن بۇركەنىپ، ىرگەگە قاراي اۋناپ جاتتى...
***
قارا بالادا مال دەگەندە تورى ات، سىنىق ءمۇيىز قوڭىر سيىر، قارا باسپاق بار. قارا باسپاق توزىنە ەمەس، ۇزاتقان اپاسى بيىل جاز توركىندەپ كەلىپ، سوعان بەرىپ قويعان.
قوراعا جاپسىرا ۇيگەن ازعانا سالام، قۇراق ءشوبى بار. ءۇش مال بىردەي بوس جۇرگەن سوڭ ءشوپتى بەلدەۋلەپ، كوبىن جەرگە توسەك قىلىپ، تاپتاپ تاستاعان. شاشىلعان ءشوپتى جيىپ، مالدىڭ تۋراتىن جەرىن كۇرە دەپ شەشەسى نەشە رەت ايتسا دا، قارا بالا ورىنداعان ەمەس. ورىندامايمىن دەمەيدى، موينى جار بەرمەيدى. تاڭەرتەڭ تۇرىپ قىدىرسا، ورالىپ ۇيىنە كەلگەنشە كەش بولادى.
بايدىڭ ۇيىنە دۋاننان كەلە جاتقان ءبىر تورە تۇستەنىپ، سودان ەت اسايمىن دەپ وتىرعاندا، كۇن باتىپ تا كەتتى. جۇرت سان-ساپالاق بولىپ مالىن قاماپ جاتقانىن كورگەن سوڭ تورى ات پەن قوڭىر سيىرعا راقىمى ءتۇسىپ، قاماپ تاستايىنشى دەپ البارعا كەلدى. قوڭىر سيىردى قاقپالاپ قوراعا ايداي بەرگەندە، البارىنىل سىرت جاعىنداعى ءۇي توبەسىندە جۇرگەن بالعىندى كوردى. پەشتىڭ مۇرجاسىن اشىپ ءجۇر ەكەن. مۇرجانى اشىپ بولىپ، قارا بالانى كورىپ ازىراق كىدىرىپ توقتاعان سياقتاندى. قارا كولەڭكە تارتقان كەز عوي، كوزىنىڭ كۇلىمسىرەگەن-كۇلىمسىرەمەگەنىن قارا بالا ايىرا المادى. ءبىراق بالعىننىڭ ۇيىنە بارعانشا اسىقتى. قوڭىر سيىردى كىرگىزىپ، قورانىڭ اۋزىن جابۋعا دا شىداي الماي، شومنان قارعىپ ءتۇسىپ، بالعىننىڭ ۇيىنە جەتىپ كەلدى. ءۇي ءىشى قارا كولەڭكە. پەشتىڭ الدىنا جۇرەسىنەن وتىرىپ، بالعىن وت تۇتاتىپ جاتىر ەكەن، ساڭىلتىرعا تيگەن وت لاپىلداپ ساۋلەلەنىپ، بالعىننىڭ بەتىن قارا بالاعا جارىق ەتكىزدى. بالعىن بۇرىلىپ قاراپ:
— سەنبىسىڭ! — دەدى، — وتىر، توڭىپ كەلگەن شىعارسىڭ، وتقا جىلىن...
بالعىنعا قاتارلاسا جۇرەسىنەن قارا بالا دا وتىردى. ساڭىلتىرعا تيگەن وت دۇرىلدەپ جانىپ، قويۋ ءتۇتىن كەيدە لاپ بەرىپ پەشتىڭ اۋزىنان كەيىن تەبەدى. اششى تۇگىن كوزگە، مۇرىنعا كىرىپ، بۋلىقتىرعان كەزى دە بولدى...
بالعىن قارا بالاعا كىشكەنە قاراپ وتىردى دا:
— وڭاشادا ايتام دەگەن ءسوزىڭ بار ەدى عوي، ەندى ايتشى! —دەدى.
قارا بالا كەلۋىن كەلسە دە، وسىنى ايتايىنشى دەپ ىڭگايلانعان ءسوزى جوق ەدى، سوندىقتان ءمۇدىرىپ قالدى.
— جەڭەشە، بۇگىن اعام كەلمەيدى عوي، ءا؟
— كەلمەس.
— جالعىز جاتۋعا قورىقپايسىڭ با؟
— قورىقسام سەن بارسىڭ عوي، كەلىپ جاتارسىڭ، — دەپ بالعىن قارا بالاعا قاراپ كۇلىمسىرەدى.
ەكەۋى ءبىرازعا شەيىن تاعى ءبىراز ءۇنسىز وتىردى. مالدان قالعان ەسكى ساڭىلتىردى بالعىن پەشكە قۇشاق-قۇشاعىمەن تىعادى. زۋلاپ جانعان وت بەتتى قىزدىرىپ، تىزىلداتىپ بارادى.
— سەن مەنى «جەڭەشە» دەيسىڭ، ءوزىڭنىڭ جاسىڭ نەشەدە؟
— جيىرما ەكىدە.
— قاعىڭعىر-اۋ، مەنىمەن تۇيدەي قۇرداسسىڭ عوي...
پەشكە ساڭىلتىردى سىمبالاپ تولتىرا ءتۇسىپ، بالعىن تاعى دا سوزگە كىردى.
— جامانسىڭ عوي، زامانداستارىڭمەن ويناپ-كۇلۋدى دە بىلمەيسىڭ.
— ۇيالام عوي! − دەپ قارا بالا كۇرسىندى.
— نەسىنە ۇيالاسىڭ؟ مەنىمەن تۇيدەي قۇرداسسىڭ، زامانداس ادامنىڭ ويناپ-كۇلگەنى ۇيات بولا ما ەكەن؟!
قارا بالا بۇعان قارسى ايتۋعا ءسوز تابا المادى. باسى تۇماندانىپ، اقىل-ويىنىڭ قايدا كەتكەنىن دە بىلمەدى.
قولى وزىنەن-وزى بارىپ بالعىننىڭ قولىن ۇستادى.
— ءوي، اقىرىن، اۋىرتتىڭ عوي.
بالعىن اشۋلانىپ قالدى ما ەكەن دەپ قارا بالا سەزىكتەنە سەسكەنىپ تە كەتىپ ەدى، كۇلىمسىرەپ وتىرعانىن كورگەن سوڭ، كوڭىلى ورنىنا ءتۇستى...
* * *
... بىرەۋ اڭدىپ تۇرعاننان جامان قارا بالا سەزىكتەنە تۇسەدى. لاپاسقا كىرگەندە، سىبدىرىن بىلدىرمەيمىن دەپ اياعىن ۇشىنان عانا باستى. بۋىنى قالتىراپ، اياعى سۇيرەتىلىپ، جۇرۋگە كەلمەيدى... ەسىككە كەلىپ تۇتقاسىن ۇستاعان سوڭ ازىراق تۇرىپ دەمىن الدى. بارىنەن قيىنى ەسىكتى اشۋ بولدى. اشار-اشپاسىن بىلمەي ەكى ويلانىپ ءبىرسىپىرا تۇردى. ەسىكتى اشىپ قالعان ىڭعايدا جىلى لەپ بەتكە سوعىپ، بويىن جانداندىرعان سەكىلدەندى... قالتىرانعان كۇيمەن ەپتەپ قانا باسىپ، پەشكە كەلىپ سۇيەندى. جەردە جاتقان ساڭىلتىر سىبدىر ەتسە، قارا بالانىڭ جانى شىعىپ كەتە جازدايدى... پەشكە تاياۋ بالعىننىڭ توسەگى.
مىناۋ قاراۋىتىپ جاتقان بالعىن بولسا كەرەك.
دەمىن بىلىنەر-بىلىنبەس قانا قىلىپ الىپ جاتىر...
قارا بالا تىزەرلەپ وتىرىپ، قولىمەن قارمانىپ ەدى، بالعىننىڭ قولىنا كەز بولدى. جىلى، جۇمساق قول قارا بالانىڭ قولىن قىسىپ، كۇيدىرىپ بارا جاتقان سەكىلدى...
سودان بىلاي توسەككە قالاي جاتقانىن، قالاي قۇشاقتاسقانىن، قالاي سۇيىسكەنىن — قارا بالا ءبىرىن دە بىلگەن جوق...
... تەرەزەنىڭ الدى تىقىرلاپ بارادى.
— ويباي-اي، اعاڭ بولماسا يگى ەدى! — دەپ بالعىن باسىن كوتەرىپ-اق الدى.
شاقىر-شۇقىر دىبىس لاپاستىڭ ىشىنە كەلىپ قالدى.
— ماسقارا بولدىق، اعاڭ ەكەن، قاعىڭعىر، قاراڭدى باتىر! — دەپ بالعىن جىلامسىراپ سالا بەردى.
ەسىكتەن شىعۋعا بولماي قالدى. تەرەزەنى بۇزۋدىڭ تاعى ءجونى جوق، قارا بالا ساسقالاقتاپ:
— ەندى قايتەم؟ دەدى.
جوعال، قاراڭدى باتىر، انا پەشتىڭ قۋىسىنا كىر!
جامان تونىن قاۋدىرلاتىپ، پەشكە بەتىن جىرعىزا-مىرعىزا قارا بالا پەشتىڭ قۋىسىنا كىرىپ تە كەتتى...
قاتقان ەتىگى شىقىرلاپ، ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ بالعاباي كەلدى. قالتىرانىپ، ساسىپ، توسەكتە وتىرعان كۇيى بالعىن قارسى الدى. داۋسى شىعار-شىقپاس بولىپ:
— بوتەن بىرەۋ مە دەپ زارەم كەتتى عوي، تۇندە كەلەتىن بولعان سوڭ ايتىپ كەتسەڭ قايتەتىن ەدى؟ — دەپ بالعىن ناز قىلعان بولدى.
كيىمىن شەشىنبەستەن جانىنا كەلىپ:
— قورىقپا، مەن عوي... جولداعى اۋىلعا قونا كەتكەنىمدە دە بولاتىن ەدى، جالعىز جاتۋعا سەنى قورقار دەپ قونباي كەلگەنىم عوي، − دەدى.
بالعىن قورقىنىشتان قۇتىلىپ، ەركىندەۋگە اينالدى.
— توڭىپ كەلگەن شىعارسىڭ، ءوزىم شەشىندىرەيىن، − دەپ بالعابايدىڭ بەلبەۋىن شەشىپ، كۇپىسىن جەڭىنەن تارتتى. بالعاباي ەتىگىن قازان پەشتىڭ قۋىسىنا اپارىپ قويايىن دەپ ەدى:
— سەن شەشىنە بەر، ءوزىم اپارىپ جايايىن، — دەپ بالعىن ەتىكتى الا جونەلدى! قۋىستا بۇك ءتۇسىپ قارا بالا وتىر ەدى. ەتىكتى جايىپ جاتىپ، «دىبىسىڭدى شىعارما» دەگەندەي بوپ، بالعىن ونى توبەسىنەن باسىپ-باسىپ قويدى...
توسەككە جاتىسىمەن بالعىن بايىن قۇشاقتاپ، ايمالاپ ءسۇيدى. كەلگەنىمە قۋانىپ قالدى عوي دەپ بالعاباي ناساتتاندى. ءبىراق، بالعىننىڭ ءسۇيۋى شىن ءسۇيۋ ەمەس ەدى. قوسىلعاندارىنا جەتى جىل ەكەن. بالعاباي بيىل 47-دە، سودان بەرى ءبۇيتىپ جاقسى كورسە قايدا قالعان؟..
بالعىن، شىنىندا، بالعابايدى قارا بالانىڭ ورنىنا قۇشاقتاپ ءسۇيىپ جاتىر ەدى...
تاڭ قاراڭعىسى كەزىندە، بالعاباي ابدەن ۇيىقتادى-اۋ دەگەن شامادا، قارا بالا سۇيرەتىلىپ ورنىنان تۇردى. ەپتەپ ەسىك اشىپ، تىسقا شىقتى. ۇركەر قۇلدىراپ باتۋعا بارىپ قالعان. اسپان ءجۇزى سامساعان جۇلدىز. ءۇن جوق، دىبىس جوق، تىمىرسىق اياز، تىنىق ءتۇن.
قارا بالا قۇرىسقان بويىن جازىپ كەرىلدى، ەسىنەدى. ماناعىداي قورقۋ جوق، ادىمداپ باسىپ ۇيىنە كەلدى. تەرى تۋلاقتىڭ ۇستىنە كەپ ەتپەتىنەن سۇلاي كەتكەندە، بالعىن قۇشاقتاي الىپ، ءسۇيىپ-سۇيىپ العان سەكىلدەندى...
You Might Also Like
-
بيعانشانىڭ ءولىمى — جۇماتاي، سىدىق، بايبوسىن ۇشەۋىنە ايرىقشا باتتى. جۇماتاي بيعانشا مارقۇمنىڭ كۇيەۋى، بايبوسىن ىشىنەن شىققان بالاسى، سىدىق — قايىنىنىلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جان سۇيەرى.
