قارا جەبە
پوۆەست
(قىزىل گۇل مەن اق گۇل سوعىسى زامانىنان حيكايا)
ورىس تىلىنەن اۋدارعان ءماريا ەسقالييەۆا
پرولوگ
بارشانىڭ كەگىن قايتارعىش دجون
كوكتەمنىڭ اياق كەزىنە تامان ءبىر جولى تۇستەن كەيىن تەنستوللداعى موت قامالىنىڭ مۇناراسىنداعى قوڭىراۋ مەزگىلسىز قاعىلا باستادى. بارلىق جەردە، وزەندى قورشاعان كۇللى ورمان مەن كەڭ دالادا، جۇرت جۇمىسىن تاستاپ، قوڭىراۋ قاعىلعان جاققا قاراي شۇبىردى. شاعىن عانا تەنستولل دەريەۆنياسىنا دا كەدەي-شارۋالار جينالا قالعان، ولار قوڭىراۋ ۇنىنە تاڭدانا قۇلاق ءتۇردى.
قارت كورول پاتشالىق قۇرعان سول ءبىر زاماندا دا — اياداي تەنستولل دەريەۆنياسى ءدال وسىنداي بولاتىن. وزەنگە قۇلايتىن ۇزىننان-ۇزاق جاسىل القاپتا اۋىر ەمەن بورەنەلەردەن سالىنعان جيىرما شاقتى ءۇي بىتىراپ جاتىر. جول كوپىر ارقىلى قارسى جاعاعا شىعادى، سوسىن قالىڭ توعاي ىشىندە زىم-زيا جوعالادى دا، كەيىن قايتا كورىنىپ، موت قامالىنا، ودان ءارى حوليۆۋد ابباتتىعىنا دەيىن سوزىلادى. دەريەۆنيانىڭ الدىندا، توبەنىڭ ەتەگىندە تەرەكتەرمەن قورشالعان شىركەۋ تۇر. اينالا قاي جاعىنا قاراساڭ دا — كوسىلىپ جاتقان ورمان، جاسىل شەگىرشىن مەن كوگەرە باستاعان ەمەن اعاشتارىنىڭ بۇيرالانعان بورىك باستارى كوزگە شالىنادى.
كوپىردىڭ تاپ قاسىنداعى توبەشىكتە تاس كرەست تۇرۋشى ەدى، كرەستىڭ جانىنا ءبىر توپ ادام جينالدى — التى ايەل مەن قىزىل كەنەپ كويلەك كيگەن ۇزىن تۇرا جىگىت، ولار قوڭىراۋدىڭ قاعىلۋىنىڭ سەبەبىن ايتىپ داۋلاسىپ تۇردى. وسىدان جارتى ساعات بۇرىن دەريەۆنيا ارقىلى جاۋشى شاۋىپ وتكەن ەدى، ونىڭ اسىققاندىعى سونشا، اسحانا الدىندا ات ۇستىندە تۇرىپ ءبىر ساپتىاياق قانا سىرا ءىشتى، ونىڭ ءوزى دە ەشتەڭە بىلمەيدى، ول قوجايىننىڭ جوعىندا موت قامالىن باسقاراتىن سۆياششەننيك سەر وليۆەر وتسقا سەر دەنيەل برەكليدەن جەلىمدەلگەن حاتتار الىپ كەلە جاتقان-دى.
كەنەتتەن ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى، ورماننان سەر دەنيەلدىڭ قول بالاسى جاس ريچارد شەلتون شىعىپ، كۇڭگىرلەگەن كوپىرمەن ساتىرلاتا شاۋىپ ءوتتى. ول، ارينە، نە بولعانىن جاقسى بىلەدى، سوندىقتان دا جۇرت ونى توقتاتىپ، جاعدايدى ءتۇسىندىرۋىن ءوتىندى. ريچارد شەلتون ىرزاشىلىقپەن توقتاي قالدى. بۇل ءوزى كۇنگە كۇيگەن، قويكوزدى، بۇعى تەرىسىنەن تىگىلگەن، قارا ماقپال جاعالى كۇرتە كيگەن ون سەگىزدەر شاماسىنداعى جاس جىگىت ەدى، باسىنا جاسىل جالباعاي كيىپ، يىعىنا اربالەت اسىنعان. حابارشى، شىنىندا دا، ماڭىزدى حابار اكەلىپتى. الدا شايقاس بولماقشى. سەر دەنيەل ساداق تارتاتىن، ايبالتا كوتەرە الاتىن ەركەك كىندىكتىنى تۇگەل جيناپ، تەزىرەك كەتتليگە ايدا دەپ بۇيرىق جىبەرىپتى، كىمدە-كىم بۇيرىقتى ورىنداماسا — مەنىڭ قاھارىما ۇشىرايدى دەپ قورقىتىپتى، ءبىراق كىممەن قاي جەردە سوعىس بولاتىنى تۋرالى ديك ەشتەڭە بىلمەيدى. جۋىردا مۇندا سەر وليۆەردىڭ ءوزى كەلەدى، ال بەننەت حەچ تەز قارۋلانىپ جاتىر، سەبەبى وتريادتى باسقارۋ سوعان تاپسىرىلعان.
— سوعىس ءبىزدىڭ مەيىربان ەلىمىز ءۇشىن اشتىقپەن ازاپ، — دەدى ايەلدەردىڭ ءبىرى. — باروندار سوعىستى دەگەنشە — شارۋالاردىڭ جەيتىنى ءشوپتىڭ تامىرى مەن جاپىراعى بولادى.
— جوق، — دەدى ديك. — سەر دەنيەلدىڭ قول استىندا سوعىسقان ءاربىر ادام كۇنىنە التى پەنستەن، ال ساداقشىلار — ون ەكى پەنستەن الاتىن بولادى.
— ءتىرى قالعاندار الاتىن شىعار، — دەپ جاۋاپ قايىردى ايەل. — ال، ولگەندەر نە الادى، مىرزا؟
— ءوزىڭنىڭ زاڭدى قوجايىنىڭ ءۇشىن ءولۋ — دۇنيەدەگى ەڭ اق ءولىم، — دەدى ديك.
— ول ماعان قوجايىن ەمەس، — دەدى قىزىل كويلەك كيگەن جىگىت.
— مەن ۋەلسينگەمدەردىڭ جاعىندا بولاتىنمىن، وسىناۋ برايەرليدەگى ءبارىمىز دە ۋەلسينگەمدەردىڭ جاعىندا تۇعىنبىز، بۇرناعى جىلعى جازعا دەيىن سولاي بولدى. ال ءقازىر مەن برەكليدىڭ جاعىندا بولۋىم كەرەك! وسىنىڭ ءبارى زاڭدى تۇردە! ال سوندا ادىلەتتىك قايدا؟ سەر دەنيەل دەگەنىڭىز ءوزىنىڭ سەر وليۆەرىمەن بىرگە ار-ۇياتتان باسقا زاڭنىڭ بارىنە جەتىلىپ، ابدەن ەسىمىزدى شىعاردى، شىنىنا كەلسەك مەنىڭ جالعىز عانا زاڭدى قوجايىنىم — باقىتسىز كورول گارري التىنشى، جاساعان نەم جارىلقاي گور، — ءقازىر وڭ قولى مەن سول قولىن اجىراتا المايتىن تۋرا جاس ءسابي سەكىلدى.
— ءتىلىڭ قىرشاڭقى ەكەن، دوستىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — سەن ءوزىڭنىڭ تاماشا قوجايىنىڭ مەن ۇلى مارتەبەلى كورولگە جالا جاۋىپ تۇرسىڭ. ءبىراق، قۇدايعا شۇكىر، كورول گارريدىڭ قايتادان ەسى كىردى، جاقىندا ول تىنىشتىق ورناتادى. سەر دەنيەل ەستىمەيتىن بولعاسىن باتىرسىنىپ تۇرسىڭ عوي! ءبىراق ءسوز تاسيتىن كىسىڭ مەن ەمەس. ول جايىندا جەتەر ەندى!
— مەنىڭ سىزگە، ماستەر ريچارد، اشۋ-ىزام جوق، — دەدى شارۋا. — ءسىز ءالى بالاسىز. تەك ەسەيگەن سوڭ عانا قالتاڭىزدا كوك تيىن جوق ەكەنىن بىلەرسىز. باسقا ەشتەڭە ايتپايمىن. سەر دەنيەلدىڭ كورشىلەرىنە اۋليە كومەكتەسىپ، ونىڭ شاكىرتتەرىنە قۇداي-انا جار بولسىن!
— كليپسبي! — دەدى ريچارد. — مۇنداي سوزگە قۇلاق اسۋعا مەنىڭ ارىم جىبەرمەيدى. سەر دەنيەل — مەنىڭ مەيىرىمدى قوجايىنىم ءارى قامقورشىم.
— ولاي بولسا، — دەدى كليپسبي، — سىزدەن ءبىر جۇمباقتىڭ شەشۋىن سۇرايىن. سەر دەنيەل كىمنىڭ جاعىندا؟
— بىلمەيمىن، — ديك قىزاراڭداپ قالدى، سەبەبى ونىڭ قامقورشىسى وسىنداي الاساپىران كەزدە ىلعي ءبىر جاقتان ەكىنشى جاققا لىپ ەتىپ اۋىسا كەتەتىن، ءارى ءاربىر كەزەكتى وپاسىزدىقتان سوڭ بايلىعى مولايا تۇسەتىن.
— ونى ەشكىم دە بىلمەيدى، — دەدى كليپسبي. — سەبەبى ول ۇيقىعا جاتقاندا لانكاستەرلىكتەر جاعىندا بولسا، ويانعاندا يوركتار جاعىندا بولادى.
كوپىردىڭ ۇستىنەن تەمىر تاعانىڭ دۇڭكىلى ەستىلدى؛ ءبارى جالت قاراپ، شاۋىپ كەلە جاتقان بەننەت حەچتى كوردى. بۇل شاشىن اق شالا باستاعان، قولدارى قايراتتى، بەتىن جەل قاققان، ءوڭى سۋىق كىسى ەدى، باسىندا — بولات دۋلىعا، يىعىنا جامىلعان بىلعارى كۇرتە، بەلىنە سەمسەر بايلاپ، قولىنا نايزا ۇستاپتى. ول بەيبىت كەزدە دە، سوعىس ۋاقىتىندا دا سەر دەنيەلدىڭ وڭ قولى، اينالاعا ايگىلى، بەدەلدى ادام، ال ءقازىر، قوجايىنىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا — وسى ايماقتىڭ بەيليفى.
— كليپسبي، — دەپ ايقايلادى ول، — موت قامالىنا بار، قالعان ساندالبايلاردىڭ ءبارىن دە سوندا جىبەر! مىلتىقشى ساعان ساۋىت پەن دۋلىعا بەرەدى. ءبىز كەشكى قوڭىراۋدان بۇرىن جولعا شىعۋىمىز كەرەك. بايقا، جينالاتىن جەرگە ەڭ سوڭىنان كەلگەن ادامدى سەر دەنيەل جازالايدى. وسىنى ۇمىتپا! سەنىڭ الاياق ەكەنىڭدى بىلەمىن، نەنس، — دەدى ول، ايەلدەردىڭ بىرەۋىنە قاراپ، — ەپيليارد قارت دەريەۆنيادا ما؟
— قايدا بولۋشى ەدى؟ — دەپ جاۋاپ قايىردى ايەل. — باقشاسىندا جۇمىس ىستەپ جاتىر.
حالىق تاراپ كەتتى. كليپسبي اسپاي-ساسپاي، كوپىرمەن ءجۇردى دە، بەننەت پەن جاس شەلتون ەكەۋى شىركەۋدەن ءارى قاراي دەريەۆنياعا باراتىن جولمەن جوعارى كوتەرىلدى.
— كۇڭكىلدەك شالدى كورەيىك، — دەدى بەننەت. — ول گارري بەسىنشىنى ماقتاپ بوسەدى عوي، ونىڭ مىلجىڭىن تىڭداپ بىتكەنشە اتتى تاعالاپ الۋعا بولادى. سونىڭ ءبارى فرانسۋزدارمەن سوعىسقانىنىڭ اسەرى!
بۇلار بارا جاتقان ءۇي دەريەۆنيانىڭ ەڭ شەتىندە، بوزقاراعان بۇتالارىنىڭ اراسىندا وقشاۋ تۇر ەدى، ورماننىڭ شەتىنە دەيىن سوزىلعان شابىندىق ونى ءۇش جاعىنان بىردەي قورشاپ جاتىر.
حەچ اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، تىزگىندى دۋالعا لاقتىرا سالدى دا، ديك ەكەۋى تىزەگە جەتە قاۋلاپ وسكەن كاپۋستانىڭ اراسىندا تۇرىپ، قارت سولداتتىڭ جارىقشاقتانعان داۋسىمەن الدەنەندەي ءبىر ءاننىڭ باسىن مەزگىل-مەزگىل ىڭىلداپ ايتىپ، جەر قازىپ جاتقان ەگىستىگىنە قاراي ءجۇردى. شالدىڭ ۇستىندەگى بۇكىل كيىمى تەرىدەن تىگىلگەن، تەك جالباعايى مەن جاعاسى قارا بايكادان جاسالىپ، قىزىل تاسپامەن تورلانعان، ەپيلياردىڭ كۇن قاققان بەتى مەن ءاجىمى تۇيە جاڭعاقتىڭ قابىعىنا ۇقسايدى، ءبىراق ونىڭ جانارى تايا باستاعان كوزى ءالى دە وتكىر، ءارى جاقسى كورەتىن. الدە قۇلاعىنىڭ مۇكىسى بار ما، نەمەسە اجينكۋر سوعىسىنا قاتىسقان قارت مەرگەنگە كەز كەلگەن ۇساق-تۇيەككە كوڭىل ءبولۋدى كەلىسسىز دەپ ساناي ما، ايتەۋىر ول قوڭىراۋدىڭ قاتتى دابىلىنا دا، بەننەت پەن ءجاسوسپىرىم كەلگەندە دە، تۇرعان ورنىنان قىبىر ەتكەن جوق. ول وتە جىڭىشكە، شيقىلداعان داۋسىمەن ىڭىلداعان كۇيى جەردى قايسارلانىپ قازا بەردى:
لەدي، لەدي وتىنەمىن،
اياساڭشى مەنى
— نيك ەپيليارد، — دەدى حەچ، — سەر وليۆەر ساعان سالەم ايتتى، تەز موت قامالىنا جەتىپ، گارنيزوندى ءوز باسشىلىعىنا السىن دەپ ءامىر ەتتى.
شال باسىن كوتەردى.
— جاساعان يەم جار بولسىن، مىرزالار، — دەدى ول كەكەسىنمەن كۇلىمسىرەي سويلەپ. — ال ماستەر حەچ قايدا بارا جاتىر؟
— ماستەر حەچ كەتتليگە بارا جاتىر جانە دە اتقا مىنۋگە جارايتىنداردىڭ ءبارىن وزىمەن بىرگە الا كەتەدى، — دەپ جاۋاپ قايىردى بەننەت. — الدا شايقاس بولعالى تۇر، دەمەك، مەنىڭ قوجايىنىما قوسىمشا كۇش كەرەك.
— ءا، سولاي ما! — دەدى ەپپليارد. — ال ماعان قانشا ادام قالدىراسىڭ؟
— ساعان سايدىڭ تاسىنداي مىقتى التى جىگىت پەن وعان قوسا سەر وليۆەردى قالدىرامىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى حەچ.
— ول از، — دەدى ەپپليارد. — قامالدى قورعاۋ ءۇشىن قىرىق شاقتى كىسى كەرەك.
— سوندىقتان دا ءبىز ساعان كەلىپ تۇرمىز عوي، كۇڭكىلدەك شال! — دەپ جاۋاپ قايىردى حەچ. — وسىنداي گارنيزونمەن مۇنداي قامالدى سەنەن باسقا كىم قورعاي الۋشى ەدى؟
— ءپالى شىركىن! سۇيەل اۋىرعاندا، ەسكى كەبىس ەسكە تۇسەدى دەگەن، — دەدى نيك. — سەندەردىڭ بىردە-بىرىڭ اتقا وتىرۋدى دا، ايبالتا ۇستاۋدى دا بىلمەيسىڭدەر. ال سەندەردىڭ بارلىعىڭنىڭ ساداقتى قالاي تارتاتىندارىڭدى ايتسام شە، اۋليە ميحايل! ەگەر دە گارري بەسىنشى قارت قايتا ءتىرىلىپ كەلسە، ول سەندەرگە ءوزىن اتقىزىپ قويىپ، ءاربىر جەبە ءۇشىن ءبىر فارتينگتەن تولەر ەدى.
— ولاي ەمەس، نيك، ساداقتىڭ ادىرناسىن تارتا بىلەتىندەر ءالى دە بار، — دەدى بەننەت.
— ادىرنانى تارتا بىلەتىندەر دەيسىڭ بە؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ەپپليارد. — ءيا، ادىرنانى تارتا بىلەتىندەر قازىردە دە بار! ءبىراق ءدال تيگىزە الاتىن ەڭ بولماسا بىرەۋىن كورسەتىڭدەرشى! مەرگەن بولۋ ءۇشىن دۇرىستاپ كوزدەي ءبىلۋ كەرەك، ءارى باسىڭ جاقسى ىستەۋ كەرەك. قانداي الىس قاشىقتىققا تارتىلعان جەبەنى جاقسى دەر ەدىڭ، بەننەت حەچ؟
— وسى جەردەن ورمانعا دەيىن بىرەۋدىڭ جەبەسى جەتسە، — دەدى بەننەت جان-جاعىنا اينالا قاراپ، — سونى وتە الىسقا تارتىلعان جەبە دەر ەدىم.
— ءيا، راسىندا دا ول الىسقا تارتىلعان جەبە بولار ەدى، — دەدى قاريا ارتىنا بۇرىلىپ، — بۇل جەردەن ورمانعا دەيىن ءبىراز بار.
كەنەت ول كوزىن قولىمەن كولەگەيلەپ، الىستاعى بىردەڭەنى قاراي باستادى.
— و جاقتان كىمدى كورىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى بەننەت كۇلىپ. — گارري بەسىنشىنى ەمەس پە؟
قارت سولدات ەش جاۋاپ قاتپاستان الىسقا قاراي بەردى.
جارقىراعان كۇن ساۋلەسى توبەنىڭ جايپاق باۋرايىنداعى شالعىندى نۇرلاندىرىپ تۇر، اپپاق قويلار جايىلىپ ءجۇر، اينالا تىپ-تىنىش، تەك الىستان قوڭىراۋ عانا دامىلسىز داڭعىرلايدى.
— ول جەردە نە بار، ەپپليارد؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— قۇستار، — دەدى ەپپليارد.
راسىندا دا، شالعىنعا سۇيىرلەنە ەنىپ تۇرعان ورماننىڭ ەڭ شەتىندەگى ەكى جاس شەگىرشىننىڭ قاسىندا، ەپپلياردتىڭ ەگىستىگىنەن جەبە جەتەر جەردە، ءبىر توپ قۇس ۇركىپ، قونا الماي ءجۇر ەكەن.
— ءبىزدىڭ قۇستاردا نە شارۋامىز بار؟ — دەدى بەننەت.
— مىنە سەن، ماستەر بەننەت، سوعىسقا بارا جاتىرسىڭ، ءوزىڭدى اقىلدىمىن دەپ سانايسىڭ، ال ءبىراق قۇستاردىڭ تاماشا ساقشى ەكەنىن بىلمەيسىڭ، — دەپ جاۋاپ قايىردى ەپپليارد. — الداعى شايقاس جايىندا ەڭ الدىمەن حابار بەرەتىن سولار. ەگەر ءقازىر لاگەردە بولساق، وندا مەن ءبىزدى دۇشپاننىڭ اتقىشتارى اڭدىپ تۇر دەر ەدىم. ال سەن ەشتەڭە دە بايقاماس ەدىڭ!
— قويشى ءارى، كۇڭكىلدەك شال! — دەدى حەچ، — كەتتليدەگى سەر دەنيەل باسقاراتىن اتقىشتاردان باسقا جاقىن ماڭدا ەشبىر اتقىش جوق، لوندونداعى تاۋەردە تۇرعان سياقتى، بۇل جەردە دە ءبىز ەشبىر ءقاۋىپسىزبىز، ال سەن بولساڭ قايداعى ءبىر قارعالار مەن تورعايلاردى ايتىپ قورقىتاسىڭ!
— ءپالى، مىنانىڭ نە دەگەنىڭ تىڭداشى! — دەدى ەپپليارد مىرس ەتىپ. — وسىندا مەنى نەمەسە سەنى اتىپ ءولتىرۋ ءۇشىن ەكى قۇلاعىن بىردەي كەسىپ بەرۋگە دايىن وڭباعاندار از با! اۋليە ميحايل! ولارعا ءبىز ساسىقكۇزەننەن ارمەن جەكسۇرىن كورىنەمىز!
— ولار ءبىزدى ەمەس، سەر دەنيەلدى جەك كورەدى، — دەپ تۇنجىراي جاۋاپ قايىردى حەچ.
— ولار سەر دەنيەلدى دە، وعان قىزمەت ەتكەندەردىڭ ءبارىڭ دە تۇگەل جەك كورەدى، — دەدى ەپپليارد. — سولاردىڭ ىشىنەن اسىرەسە بەننەت حەچ پەن كارى ساداقشى نيكولاستى وتە جەك كورەدى. ماعان مىنانى ايتشى: ەگەر اناۋ ورماننىڭ شەتىندە مەرگەن اتقىش بولسا، ال بىزدەر ونىڭ كوزدەۋىنە وتە ىڭعايلى تۇرساق (اۋليە گەورگييدىڭ ارۋاعىمەن انت ەتەمىن، بىزدەر ءقازىر تاپ سولاي تۇرمىز!)، ول قايسىمىزدى تاڭدار ەدى؛ سەنى مە، الدە مەنى مە؟
— ءباس تىگۋگە دايىنمىن، ارينە، سەنى، — دەپ جاۋاپ قايىردى حەچ.
— سەنىڭ تەرى بەلبەۋىڭە مەن ءوزىمنىڭ كۇرتەمدى تىگەم، ارينە سەنى، — دەپ ايقايلادى قارت مەرگەن. — گريمستوندى ورتەپ جىبەرگەن سەنسىڭ عوي، ەسىڭدە بولسىن بەننەت، سول ءۇشىن دە ولار سەنى كەشىرمەيدى. مەن ونسىز دا ۇزاماي جاساعان يەمنىڭ امىرىمەن جەبە دە، زەڭبىرەكتىڭ وعى دا جەتپەيتىن سەنىمدى جەرگە بارامىن. مەن قارتايعان اداممىن، سوندىقتان دا قۇدايدىڭ جايلى توسەگىنە انە-مىنە دەگەنشە جەتىپ-اق قالامىن. ال سەنى، بەننەت، ازاپ شەگۋ ءۇشىن مەن بۇ دۇنيەگە تاستاپ كەتەمىن، ەگەر سەنى ەشكىم دارعا اسپاي، مەنىڭ جاسىما جەتكەنشە ءومىر سۇرگىزىپ قويسا، وندا شىن اعىلشىن رۋحىنىڭ وشكەنى.
— سەن بۇتكىل تەنستولل ورمانىنداعى ەڭ مىلجىڭ اقىماقسىڭ، — دەدى حەچ قارتتىڭ ساۋەگەيلىگىنەن جانى تۇرشىگىپ. — ودان دا تەز شارۋاڭدى ءبىتىرىپ، سەر وليۆەر كەلىپ قالماس بۇرىن جولعا دايىندال، سوسىن ءتىلىڭدى تارتا سويلە. ەگەر سەن گارري بەسىنشىمەن دە وسىنشا كوپ مىلجىڭداعان بولساڭ، ونىڭ قالتاسىنداعى تەڭگەنىڭ سىلدىرىنان گورى، قۇلاعىنىڭ ىزىڭى كوپ بولعان شىعار.
جەبە سونا سەكىلدى اۋادا ىزىڭداپ ۇشىپ كەلىپ كارى ەپپلياردتىڭ جاۋىرىنىنىڭ قاق ورتاسىنان قادالدى دا؛ كەۋدەسىنەن ءبىر-اق شىقتى. ول كاپۋستانىڭ ىشىنە ەتپەتىنەن قۇلادى. حەچ ايقاي ساپ، ورنىنان اتىپ تۇردى، سوسىن پانالايتىن جەر ىزدەپ ەكى بۇكتەتىلە ۇيگە قاراي جۇگىردى. ال ديك شەلتون بوزقاراعان بۇتاسىنىڭ تاساسىنا تىعىلىپ، اربالەتىن يىعىنا تاقاپ، ادىرناسىن كورىپ، ورماننىڭ تۇمسىق تۇسىن كوزدەي باستادى.
بىردە-بىر جاپىراق سەلت ەتكەن جوق. قويلار جايباراقات جايىلىپ ءجۇر، قۇستار بۇتاقتارعا قونىپ وتىر. قارت بولسا، ارقاسىنا شانشىلعان جەبەسى شوشايىپ، جەردە جاتىر. حەچ اۋىز ۇيدەگى ەسىكتىڭ ارتىندا، ال ديك جەبەنى اتۋعا دايىنداپ بوزقاراعان بۇتاعىنىڭ تاساسىندا تىعىلىپ تۇر.
— ءسىز بىرەۋدى كورىپ تۇرسىز با؟ — دەپ ايقايلادى حەچ.
— بىردە-بىر بۇتاق قوزعالمايدى، — دەدى ديك.
— شالدى بۇلاي قالدىرۋ ۇيات، — بەننەت جاسقانشاقتاي ىلگەرى ءجۇردى، ءوڭى قۇپ-قۋ. — ورماندى باعىڭىز، ماستەر شەلتون، ورماننان كوز الماڭىز. بىزگە اۋليەلەر جار بولسىن! اپىراي، نەتكەن مەرگەندىك!
بەننەت كارت ساداقشىنى جەردەن كوتەرىپ، ءوزىنىڭ تىزەسىنە جاتقىزدى. ول ءالى ءتىرى ەكەن، بەتى جىبىرلاپ، ازاپقا تولى كوزدەرىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ، قينالىپ جاتىر.
— سەن مەنى ەستيمىسىڭ، كارى نيك؟ — دەپ سۇرادى حەچ. — بالكىم، سەنىڭ اقىرعى تىلەگىڭ بار شىعار.
— جەبەنى سۋىرىپ الىڭدار دا، قۇداي-انانىڭ راقىمى ءۇشىن كوزىمدى جۇمۋعا مۇرسات بەرىڭدەر! — دەدى ەپپليارد تىنىسى تارىلىپ. — مەن كونە انگليامەن قوشتاستىم. جەبەنى سۋىرىڭدار!
— ماستەر ديك، — دەدى بەننەت، — جاقىنداپ بارىپ، جەبەنى جۇلىپ الىڭىزشى. كۇناكار بايعۇس ءقازىر و دۇنيەگە اتتانادى.
ديك اربالەتىن جەرگە قويدى دا، شالدىڭ ارقاسىنان جەبەنى بار كۇشىمەن سۋىرىپ الدى. قان ساۋ ەتىپ قويا بەردى، قارت ساداقشى اقىرعى كۇشىن جيناپ اياعىنان تىك تۇردى، سوسىن قۇدايعا جالبارىنا جەرگە گۇرس ەتتى دە، بىردەن جان تاپسىردى. حەچ كاپۋستانىڭ ىشىندە تىزەرلەي وتىرا قالىپ، مارقۇمنىڭ جانىنا جاقسىلىق تىلەپ، بار ىقىلاسىمەن دۇعا وقي باستادى. ءبىراق دۇعا وقىپ وتىرعاندا ونىڭ ويى مۇلدەم باسقا جاقتا ەكەنى بىردەن بايقالادى: ول ەكى كوزىن ورمانداعى جەبە اتىلعان جەردەن العان جوق. دۇعاسىن وقىپ بولعاننان كەيىن ورنىنان تۇردى دا، تەمىر قولعابىن شەشىپ، قورىققاننان تەرشىپ ءارى قۇپ-قۋ بوپ كەتكەن بەتىن ءسۇرتتى.
— ەندىگى كەزەك مەنىكى، — دەدى ول.
— ونى ولتىرگەن كىم، بەننەت؟ — دەپ سۇرادى ريچارد، جەبەنى ءالى دە قولىنا ۇستاپ تۇرىپ.
— ول تەك اۋليەلەرگە عانا ءمالىم، — دەدى حەچ. — ءبىز قارت ەكەۋمىز كەم دەگەندە قىرىق شاقتى شارۋانى ۇيلەرى مەن جەرلەرىنەن قۋىپ شىقتىق. كۇڭكىلدەك بايعۇس قارىزىن وتەدى، مۇمكىن ۇزاماي مەنىڭ دە ەتەيتىن كەزەگىم كەلەتىن شىعار. سەر دەنيەل تىم قاتال.
— عاجاپ جەبە، — دەدى جاس جىگىت، جەبەنى اينالدىرا قاراپ.
— شىنىندا دا عاجاپ ەكەن! — دەدى بەننەت. — قارا جەبە، قاۋىرسىنى دا قارا. قاتەرلى جەبە! قارا ءتۇس ولىككە كورىنەدى دەيدى عوي. جەبەدە جازۋ بار. قانىن ءسۇرتىڭىزشى. وقىدىڭىز با؟
— «ەپپلياردقا — بارشانىڭ كەگىن قايتاراتىن دجوننان»، — دەپ وقىدى شەلتون. — بۇل نە ءسوز؟
— جاعداي جامان، — دەدى سەر دەنيەلدىڭ سويىل سوعارى ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ. — بارشانىڭ كەگىن قايتاراتىن دجون! بۇل جەكسۇرىننىڭ جاسىرىن اتى قانداي جامان ەدى! ادەيى نىساناعا قويعانداي ءبىز بۇل جەردە نەعىپ تۇرمىز؟ ماستەر شەلتون، جارقىنىم، سەن قارتتى ەكى اياعىنان ۇستا، مەن كەۋدەسىنەن كوتەرەيىن، ءسويتىپ ەكەۋمىز ونى ۇيگە الىپ بارايىق. سورلى سەر وليۆەر ءۇشىن بۇل قانداي قاتتى سوققى دەسەڭىزشى! ول اق قاعازداي قۋارىپ، قولدارىن جەل ديىرمەنشە بۇلعاڭداتىپ دۇعا وقيدى عوي.
ەكەۋى كارى ساداقشىنى كوتەرىپ، ونىڭ جالعىز تۇراتىن ۇيىنە الىپ كىردى. توسەنىشتى بىلعاماس ءۇشىن جەرگە جاتقىزىپ، اياق-قولدارىن سوزدى.
ەپپلياردتىڭ ءۇيى تاپ-تازا ءارى تىم جۇپىنى ەكەن. كوك كورپە جابىلعان توسەك، شكاف، ۇلكەن ساندىق، ەكى ورىندىق، كامين-پەشتىڭ جانىندا جينالمالى ۇستەل — ۇيدەگى بار جيھاز وسى.
قابىرعادا كارى جاۋىنگەردىڭ ساداقتارى مەن ساۋىتتارى ءىلۋلى تۇر. حەچ ولاردىڭ ءبارىن قىزىقتاي قارادى.
— نيكتىڭ اقشاسى بار-تۇعىن، — دەدى ول. — الپىس فۋنتتاي جيناعان بولۋ كەرەك. تاۋىپ الساق — ەڭ دۇرىسى سول بولار ەدى! قارت دوسىڭنان ايرىلعاندا، ماستەر شەلتون، — قايعىڭدى باساتىن باستى جۇبانىش — ونىڭ مۇراگەرى بولۋ. مىنا ساندىققا قاراڭىزشى. ونىڭ ءىشى التىنعا تولى ەكەنىنە ەشبىر كۇمانىم جوق. بۇل ساداقشى ەپپليارد الۋعا بار دا، بەرۋگە جوق ساراڭ بولاتىن. جاساعان، جانىن ءجانناتقا جىبەرە كور! سەكسەن جىلداي جۇمىر جەردى باسىپ، دۇنيە جيناپ ەدى، ەندى، مىنە، وعان تۇكتىڭ دە كەرەگى جوق، شالقاسىنان ءتۇسىپ جايباراقات جاتىر. ەگەر ونىڭ بۇكىل دۇنيەسى جولداسىنا بۇيىرسا، بەيشارا كۇڭكىلدەك بىردەن جۇماققا بارۋى مۇمكىن.
— قويساڭشى حەچ، — دەدى ديك. — تىم بولماسا ارۋاعىن سىيلاساڭشى. ولىكتىڭ دۇنيەسىن ۇرلاۋعا قالاي ءداتىڭ بارادى؟ بايقا، ول اشۋلانىپ ورنىنان تۇرىپ كەتپەسىن!
حەچ بىرنەشە مارتە شوقىندى، دەگەنمەن تەز ەسىن جيىپ، ءوزىنىڭ ويىنداعىسىن ورىنداماقشى بولدى. ءبىراق ول ساندىققا جاقىنداي بەرگەن كەزدە كەنەتتەن قاقپا سىقىر ەتىپ، ەسىك اشىلدى دا، ۇيگە ۇستىنە ءدىني شاپان مەن قارا رياسا كيگەن، كوزدەرى قاپ-قارا، قىزىل شىرايلى، ەلۋلەر شاماسىنداعى ۇزىن بويلى كىسى كىرىپ كەلدى. ول:
— ەپپليارد! — دەدى دە ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. — اۋليە ماريا! — اۋليەلەر جار بولسىن! بۇل نە قىلعان قالجىپ،؟
— جامان قالجىڭ، سەر سۆياششەننيك، — دەپ جاۋاپ قايىردى حەچ. ۇنىندە قايعىنىڭ نىشانى دا جوق. — ەپپلياردتى ءوز ءۇيىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا اتىپ ءولتىردى، ەندى ول جۇماققا قاراي كەتىپ بارا جاتىر. ول جاقتا، راس بولسا، وعان كاديلونىڭ دا، شىراقتىڭ دا كەرەگى جوق دەيدى عوي.
سەر وليۆەر بوپ-بوز بولىپ، قالشىلداعان كۇيى ورىندىققا ازەر جەتىپ، وتىرا كەتتى.
— مىنە، قۇدايدىڭ قاھارى دەگەن وسى! قانداي قاتاڭ سوققى! — دەدى ول كوزىنە جاس الىپ، سوسىن تەز دۇعا وقي باستادى.
حەچ تە ءداپ ءبىر ءدىنشىل ادامداي باسىنداعى دۋلىعاسىن شەشىپ، تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.
— ونى نە ءۇشىن ءولتىردى، بەننەت؟ — دەپ سۇرادى سۆياششەننيك، ەسىن جيعاننان كەيىن. — كىم ونى ولتىرگەن؟
— مىنە جەبە، سەر وليۆەر. وندا نە جازىلعانىن كورىڭىز، — دەدى ديك.
— مۇنداي اتتى ايتۋدىڭ ءوزى جيىركەنىشتى! — دەدى سۆياششەننيك.
— بارشانىڭ كەگىن قايتاراتىن دجون! دىننەن ازعاندارعا وتە لايىقتى جاسىرىن ات! جانە قاتەرلى قارا جەبە! مىرزالار، مىنا جەبە ماعان ۇنامايدى. اقىلداسۋ كەرەك. بۇل كىم بولۋى مۇمكىن؟ ويلانشى، بەننەت. ءبىزدىڭ كوپتەگەن جاۋلارىمىزدىڭ اراسىنان كىم بىزگە وسىنشا ولەرمەندىكپەن قارسى شىعۋى مۇمكىن؟ سيمنەل مە؟ كۇمانىم بار. ۋەلسينگەمدەر؟ جوق، مۇنداي ىسكە ولار بارا قويماس: زامان وزگەرە قالسا، ءالى دە ءبىزدى زاڭنىڭ كۇشىمەن جەڭەمىز دەپ دامەلەنىپ ءجۇر. مۇمكىن، سايمون مەلمسبەري شىعار؟ سەن قالاي ويلايسىڭ، بەننەت؟
— بۇل ەلليس دەكۋورت ەمەس پە، سەر، — دەدى حەچ، — قالاي ويلايسىز؟
— جوق، بەننەت، ول ەش ۋاقىتتا مۇنداي ىسكە بارمايدى! ول ەمەس، — دەدى سۆياششەننيك. — بۇلىك، بەننەت، ەشقاشان دا تومەننەن باستالمايدى، — ول جونىندە داناگوي شەجىرەلەردىڭ ءبارىنىڭ دە پىكىرى بىردەي. بۇلىك ءارقاشان جوعارىدان باستالىپ، تومەن قاراي جالعاسادى. جاقسىلاپ زەر سالساڭ، ديكتەر، تومدار، گارريلەر قولدارىنا قارۋ العاندا، بۇل لوردتاردىڭ قايسىسىنا پايدالى ەكەنىن اپ-انىق كورەسىڭ. ءوزىڭ بىلەسىڭ، سەر دەنيەل قايتادان كوروليەۆانىڭ پارتياسى جاعىنا شىعىپ كەتتى دە، يورك پارتياسىنداعى لوردتار ونى جەك كورەدى. بىزگە وسىنداي سوققى بەرىپ وتىرعان سولار، بەننەت. ەگجەي-تەگجەيىن ءالى انىقتاي جاتارمىن، ال ەڭ باستىسى ماعان تۇسىنىكتى بولدى.
— كەشىرىڭىز، سەر وليۆەر، ءبىراق ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز دۇرىس ەمەس، — دەدى بەننەت. — ەلىمىزدە ءورت باستالعالى جاتىر، مەن كۇيىك ءيىسىن كوپتەن بەرى-اق سەزىپ ءجۇرمىن. بەيشارا ەپپليارد قارت تا ول ءيىستى سەزگەن. رۇقسات ەتسەڭىز ايتايىن، حالىق ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى جەك كورەتىنى سونشا، بۇلىك شىعارۋ ءۇشىن ولارعا لانكاستەردىڭ دە، يوركتىڭ دە كەرەگى جوق. كۇلتەلەمەي-اق ايتسام: جەل قايدان شىقسا، سولاي بەيىمدەلە قوياتىن سىزدەر، شىركەۋدىڭ ءدىني قىزمەتكەرى مەن لورد، ەكەۋىڭىز دە ادامداردى وڭدى-سولدى توناپ، توزدىرىپ، ۇرىپ-سوعىپ، اتىپ-اسىپ، ويلارىڭىزعا كەلگەندى ىستەيسىزدەر. مەنىڭ مۇلدە تۇسىنبەيتىنىم، سىزدەردى قانشاما سوتقا تارتقانمەن دە، قالاي ەكەنىن قايدام، زاڭ سىزدەردى جاقتاپ شىعا كەلەدى. سىزدەر سونىمەن ءىس ءبىتتى دەپ ويلايسىزدار ما؟ جوق، ولاي ەمەس! عاپۋ ەتىڭىز، سەر وليۆەر، زارداپ شەككەن ءارى تونالعان ادام، ارينە، كەك ساقتاپ قالادى، سوسىن، سايتان ءتۇرتىپ ءبىر رەتى كەلگەن كەزدە ساداعىن الادى دا، ۇزىندىعى ءبىر يارد جەبەمەن ءسىزدى سىلەيتە سالادى.
— سەنىڭ ايتىپ تۇرعانىڭنىڭ ءبارى وتىرىك، بەننەت، سەنىڭ باعىڭا، بەننەت، مەن سەنىڭ بوس بىلشىلىڭا ەشبىر ءمان بەرمەيمىن، — دەدى سەر وليۆەر. — بەننەت، سەن، داۋاسىز، كوك ەزۋ مىلجىڭسىڭ، بوسپەسىڭ! ءتىلىڭ تىم ۇزىن، بەننەت، مەنىڭ اقىلىمدى الساڭ، قىسقارتقانىڭ دۇرىس.
— ەندى ءلام دەپ اۋزىمدى اشپايمىن. ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز-اق بولسىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى حەچ.
سۆياششەننيك ورىندىقتان تۇرىپ، موينىنا ءىلۋلى قالتادان سۇرگىش، ماي شام، شاقپاق الدى. سودان سوڭ ول شكاف پەن ساندىقتىڭ اۋزىن سەر دەنيەلدىڭ مورىمەن بەكىتە باستادى. وعان حەچ تۇنجىراي قاراپ تۇردى. شالدىڭ دۇنيەسىن مورلەگەننەن كەيىن ۇشەۋى ابايلاپ ۇيدەن شىقتى دا، اتتارىنا قاراي بەتتەدى.
— جۇرەتىن ۋاقىت جەتتى، سەر وليۆەر، — دەدى حەچ، سۆياششەنيككە اياعىن ۇزەڭگىگە سالۋعا كومەكتەسىپ جاتىپ.
— كوپ نارسە وزگەردى، بەننەت، — دەپ جاۋاپ قايىردى سۆياششەننيك. — مەن قامالعا ەپپلياردتى تاستاپ كەتەم عوي دەپ ەدىم، ءبىراق قازا تاپتى، قۇدايىم جانىن ءجانناتقا شىعارسىن. ەندى سەنى قالدىرامىن، بەننەت. مىناداي، اينالا قارا جەبەلەر جاۋىپ جاتقان كەزدە، قاسىمدا سەنىمدى ادامنىڭ بولعانىن قالايمىن. ەۆانگەليەدە «سۋ تۇبىندە زاۋلاعان جەبە» دەلىنگەن، ار جاعى قالاي ەكەنى ەسىمدە جوق، مەن ءوزى سالاقتاۋ سۆياششەننيكپىن، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىككە كوبىرەك ۋاقىت كەتىرەمىن. تەزىرەك، تەزىرەك، حەچ! اتتىلار ەندىگى شىركەۋگە جينالىپ تا قالعان شىعار.
بۇلار جولمەن شاۋىپ كەتتى، سۆياششەننيكتىڭ شاپانىنىڭ ەتەگى جەلمەن جەلپىلدەپ بارا جاتىر، ولاردىڭ سوڭىن الا اقىرىنداپ شۋدالانعان بۇلت كۇننىڭ كوزىن كولەگەيلەدى. بۇلار تەنستولل دەريەۆنياسىنىڭ شەت جاعىنا تامان ورنالاسقان ءۇش ءۇيدىڭ جانىنان شاۋىپ ءوتىپ، بۇرىلىستان اينالا بەرە شىركەۋدى كوردى. شىركەۋدىڭ الدىندا ون شاقتى ءۇي بار، ودان ءارى شالعىن باستالادى. زيراتتىڭ قاقپاسىنىڭ الدىنا جيىرما شاقتى ادام جينالىپتى، بىرەۋلەرى اتتىڭ ۇستىندە، ال قالعاندارى اتتارىنىڭ قاسىندا تۇر. ءبارى دە قالاي بولسا سولاي قارۋلانعان، بىرەۋىندە نايزا، ەكىنشىسىندە ايبالتا، ۇشىنشىسىندە ساداق، كوپتەگەن اتتاردىڭ ۇستىندەگى اڭىز باتپاعى ءالى كەپپەپتى: بۇلار جەرگىلىكتى شارۋالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كەدەيلەرى، ال ەڭ جاقسى اتتار مەن ادامدار سەر دەنيەلمەن بىرگە الدەقاشان جورىققا كەتكەن.
— حولليۆۋدتىڭ كرەسىمەن انت ەتەم، وترياد جامان ەمەس! سەر دەنيەل ريزا بولادى، — دەدى سۆياششەننيك، ساربازداردى ساناپ.
— كەلە جاتقان كىم؟ — دەپ اقىردى بەننەت. — ادال ادام بولساڭ، توقتا!
شىركەۋدىڭ اۋلاسىنداعى شەگىرشىننىڭ اراسىمەن بىرەۋ جاسىرىنىپ كەلە جاتىر ەكەن: حەچتىڭ اقىرعان داۋسىن ەستىسىمەن بەيتانىس ادام جاسىرىنعانىن قويىپ، بار پارمەنىمەن ورمانعا قاراي تۇرا قاشتى. قاقپانىڭ الدىندا تۇرعاندار بەيتانىس ادامدى جاڭا عانا كورىپ، ابىر-سابىر بوپ قالدى. جاياۋلارى اتتارىنا جارماستى، اتتارىنان تۇسپەي تۇرعاندارى قۋا جونەلدى، ءبىراق ولارعا شىركەۋ مەن زيراتتى اينالىپ وتۋگە تۋرا كەلدى، سوندىقتان دا قاشقىنعا ەندى جەتە المايتىندارى بەلگىلى بولدى. حەچ، ايقاي سالا بالاعاتتاپ، شارباقتان سەكىرىپ وتپەكشى بولىپ ەدى، استىنداعى اتى ۇركىپ ەركىنە كونبەدى دە، ءوزى توپىراقتىڭ ۇستىنە جالپ ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى.
ول ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، اتتىڭ تىزگىنىنە جابىستى، ءبىراق ۋاقىتتى وتكىزىپ العان ەدى، قاشقىن تىم الىستاپ كەتتى، ەندى ونى قۋىپ جەتەم دەۋ بوسقا اۋرەشىلىك ەدى.
بارىنەن گورى ديك شەلتون اقىلدىلىق تانىتتى. قاشقىننىڭ سوڭىنان بەتالدى قۋۋدىڭ ورنىنا ول ارقاسىنان اربالەتىن الىپ، ادىرناسىن تارتىپ جەبەنى دايىنداپ قويدى؛ سوسىن بەننەتكە بۇرىلىپ، اتۋ كەرەك پە دەپ سۇرادى.
— ات! ات! — دەدى قانقۇمارلىقپەن اشىنا ايقايلاعان سۆياششەننيك.
— تەك وعان تيگىزىڭىز، ماستەر ديك، — دەدى بەننەت. — پىسكەن الما سياقتى قۇلاپ ءتۇسسىن.
ءقاۋىپسىز جەرگە جەتۋ ءۇشىن قاشقىنعا بىرنەشە قاداماي قالدى، ءبىراق شالعىن توبەنىڭ باۋرايىنا بويلاي وسكەندىكتەن جۇگىرىسى دە ماندىماي قالدى. ىمىرت ۇيىرىلە باستاعان كەز بولاتىن، سوندىقتان دا جۇگىرىپ بارا جاتقان ادامعا ءدال تيگىزۋ وڭاي ەمەس ەدى. كوزدەپ تۇرىپ ديك ونى ءبىر ءتۇرلى اياعانداي بولدى، شىنىن ايتساق، ول ءتىپتى ءمۇلت جىبەرگىسى كەلدى. جەبە زۋىلداپ جونەلدى.
قاشقىن ءسۇرىنىپ بارىپ قۇلاپ ءتۇستى، حەچ قۋانعانىنان ايقايلاپ جىبەردى، ماڭىنداعىلار دا قوسىلا ايقايلادى. ءبىراق ولار ەرتە قۋانعان ەكەن. قاشقىن ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، بۇلاردى مازاق قىلعانداي قالپاعىن ءبىر بۇلعادى دا، قالىڭ توعايعا ەنىپ جوق بولىپ كەتتى.
— قاپ، وبا تيگىر-اي! — دەپ ايقايلادى بەننەت. — ۇرى سياقتى تەز جۇگىرەدى ەكەن، اۋليە بەنبەريدىڭ اتىمەن انت ەتەمىن! دەگەنمەن ءسىز ونى جارالادىڭىز، ماستەر شەلتون. ول ءسىزدىڭ جەبەڭىزدى ۇرلاپ اكەتتى، ءبىراق مەن وعان وكىنبەيمىن!
— بۇل جەردە، شىركەۋدىڭ قاسىندا نە ىستەپ ءجۇر ول؟ — دەپ سۇرادى سەر وليۆەر. — ونىڭ ءبىر جامان ويمەن جۇرگەنىن جۇرەگىم سەزىپ تۇر. كليپسبي، دوستىم، اتتان ءتۇسىپ، شەگىرشىننىڭ اراسىن دۇرىستاپ قاراپ شىقشى.
كليپسبي كوپ كەشىكپەي قولىنا ءبىر جاپىراق قاعاز ۇستاپ كەلدى.
— مىنا قاعاز شىركەۋدىڭ ەسىگىنە جاپسىرۋلى تۇر ەكەن، — دەدى ول، قاعازدى سۆياششەننيككە بەرىپ جاتىپ:
— باسقا ەش نارسە تابا المادىم، سەر.
— شىركەۋ-انانىڭ قۇدىرەتىمەن انت ەتەمىن، — دەپ ايقايلاپ جىبەردى سەر وليۆەر، — بۇل قاسيەتتى جەردى قورلاۋشىلىققا جاتادى! شىركەۋدىڭ ەسىگىنە تەك كورول مەن لوردتىڭ عانا بۇيرىعىن ءىلىپ قويۋعا رۇقسات ەتىلگەن. ال جاسىل كۇرتە كيگەن كەز كەلگەن قاڭعىباس كەزبەنىڭ شىركەۋدىڭ ەسىگىنە قاعاز ءىلۋى دەگەن نە سۇمدىق!.. جوق، بۇل قاسيەتتى جەردى قورلاۋشىلىقتىڭ ناعىز ءوزى. تالاي ادامدى بۇدان الدەقايدا جەڭىل قىلمىسى ءۇشىن ورتەپ جىبەرگەن! بۇل قاعازدا نە جازىلىپتى؟ قاراڭدارشى، قالاي تەز قاراڭعى ءتۇسىپ كەتكەن! ماستەر ريچارد، قاراعىم، سەن جاسسىڭ عوي. ءتاڭىر جارىلقاسىن، مىنا جازۋدى وقىپ جىبەرشى.
ديك شەلتون ونىڭ قولىنان قاعازدى الىپ، داۋىستاپ وقىپ شىقتى. ول قالاي بولسا سولاي دورەكى قۇراستىرىلعان، ءىرى ارىپتەرمەن ساۋاتسىز ايباق-سايباق جازىلعان ءتورت شۋماق ولەڭ ەكەن:
ءتورت جەبەنى قولعا الامىن، تولعايمىن،
ءتورت جاۋىما ءتورت جەبەنى ارنايمىن.
«ەجەلگى جاۋ ەل بولمايدى» دەگەن بار،
اربىرىنە ءبىر جەبەدەن ساناڭدار.
تەك ءبىر جەبەم مەزگىلىنەن ەرتە ۇشتى —
سول جەبەمنەن جاۋىز ەپپليارد جەر قۇشتى،
ال، ەكىنشى جەبەمە سەن كومەكتەس —
ەكىنشىسى سەنى ىزدەيدى، بەننەت حەچ.
گارري شەلتون قانىن سەن ەڭ جۇكتەگەن،
سەر وليۆەر، ءۇشىنشىسىن كۇت مەنەن!
سەر دەنيەل، نەتكەن زالىم ادامسىڭ،
ال، ءتورتىنشى جەبە ساعان قادالسىن!
قارا جەبە جەتكىزەدى تىلەككە،
قادالادى ول ناعىز قارا جۇرەككە!
ءمۇلت كەتپەيدى كوزدەپ اتا باستاساڭ،
ەشكىمدى دە ايامايدى ول ەشقاشان!
جاسىل ورمانداعى بارشانىڭ كەگىن قايتاراتىن
دجون جانە ونىڭ كوڭىلدى سەرىكتەرى.
ايتپاقشى، سىزدەردىڭ بارلىق جاقتاستارىڭىز ءۇشىن ارنايى دايىندالعان جەبەلەر مەن كەندىر ارقاندار بىزدە جەتكىلىكتى.
— قايىرىمدىلىق دەگەن قايدا كەتكەن؟ حريستيانداردىڭ راقىمدىلىعى قايدا؟ — دەدى سەر وليۆەر جابىرقاپ، — مىرزالار، ءبىز سۇرقيا زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز، ءارى كۇن وتكەن سايىن ءبارى دە قۇرىپ بارادى. مەن مىنا قاعازدا ايتىلعان اتاقتى رىساردىڭ ولىمىنە جاڭا تۋعان ءسابي سياقتى ەشبىر كىنالى ەمەس ەكەندىگىم تۋرالى حوليۆۋدتىڭ كرەسىمەن انت ەتۋگە دايىنمىن! ونى ەشكىم دە ولتىرگەن جوق! بۇل — قاتە، بۇعان ءالى ءتىرى جۇرگەن كۋالار بار.
— ءسىز ول جونىندە بەكەر ءسوز قىلىپ تۇرسىز، سەر سۆياششەننيك، — دەدى بەننەت. — ەشبىر كەرەگى جوق اڭگىمە.
— جوق، ماستەر بەننەت، سەنىكى دۇرىس ەمەس. ءوز ورنىڭدى ءبىل، قۇرمەتتى بەننەت، — دەپ جاۋاپ قايىردى سۆياششەننيك. — مەن ءوزىمنىڭ كىناسىز ەكەنىمدى دالەلدەيمىن. جالعان جالامەن بوسقا ولگىم كەلمەيدى. بۇل ماسەلە جونىندە مەنىڭ تازا ەكەنىمە ءبارىڭ دە كۋا بولاسىڭدار. ول كەزدە مەن ءتىپتى موت قامالىندا جوقپىن عوي. ساعات توعىزدان بۇرىن مەنى ءبىر جاققا شارۋامەن جۇمساپ جىبەرگەن.
— سەر وليۆەر، — دەپ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى حەچ، — ءسىز بۇل ۋاعىزىڭىزدى توقتاتپايتىن بولساڭىز، مەن ءوز شارامدى قولدانامىن. گوفف، تارت كەرنەيىڭدى — اتقا وتىرسىن ءبارى.
كەرنەي تارتىلىپ جاتقان كەزدە بەننەت اڭ-تاڭ بولعان سۆياششەننيكتىڭ قاسىنا جاقىنداپ كەلىپ، قۇلاعىنا بىردەڭەنى ىزالانا سىبىرلادى.
سۆياششەننيك ديك شەلتونعا شوشىنا قارادى، ديك ونىڭ كوزقاراسىن بايقاپ قالدى. ديكتىڭ ويلاناتىن سەبەبى بار ەدى. سەر گارري شەلتون ونىڭ تۋعان اكەسى بولاتىن. ءبىراق ول ەشتەڭە دە دەمەدى ءتىپتى بەتى دە بۇلك ەتكەن جوق.
بۇل ەكى ورتادا حەچ پەن سەر وليۆەر كۇرت وزگەرگەن جاعدايدى تالقىلاۋعا كىرىستى. موت قامالىنا ون ادام قالدىرۋ كەرەك دەپ ۇيعارىلدى — سول ون ادام سۆياششەننيكتى ورمان ارقىلى وتەتىن جولدا دا قورعايتىن بولادى. بەننەتتىڭ ءوزى ەندى گارنيزوندا قالاتىن بولىپ، سەر دەنيەلگە قوسىمشا كۇش رەتىندە جىبەرىلەتىن وتريادتى باسقارۋ ديك شەلتونعا تاپسىرىلدى. باسقا امال جوق ەدى: وترياد وڭشەڭ نادان، ەبەدەيسىز، اسكەري تاجىريبەسى جوق ادامداردان قۇرالعان-دى، ءبىراق ءبارى دە ديكتى جاقسى كورەتىن: ول وتە باتىل، جاس تا بولسا اقىلدى جىگىت. بالالىق شاعىن شالعايدا وتكىزگەنىمەن، ازداپ ءبىلىم دە العان: سەر وليۆەر ونىڭ ساۋاتىن اشتى، ال حەچ — قارۋدى شەبەر يگەرۋ مەن اسكەري باسشىلىق جاساۋدى ۇيرەتتى. بەننەت حەچ ديككە ىلعي دا جاقسى قارىم-قاتىناستا ەدى، ول جاۋلارىنا قاتاڭ، ءبىراق دوستارىنا اق پەيىل، شىن ادال ادامداردىڭ قاتارىنا جاتادى. ءقازىر دە، سەر وليۆەر ءوزىنىڭ اپ-ايقىن، ادەمى جازۋىمەن سەر دەنيەل برەكليگە بارلىق سوڭعى وقيعالار جونىندە حابارلاما دايىنداۋ ءۇشىن جاقىن ماڭداعى ۇيلەردىڭ بىرىنە كەتكەندە، بەننەت ءوزىنىڭ شاكىرتىنە تابىس تىلەمەكشى بوپ قاسىنا كەلدى.
— الىستاعى، اينالما جولمەن بارىڭدار، ماستەر شەلتون، — دەدى ول. — ەگەر ءومىر سۇرگىلەرىڭ كەلسە، كوپىرگە جاقىنداماڭدار. الدارىڭدا، ەلۋ قادامداي جەردە ءاردايىم سەنىمدى ادام ءجۇرىپ وتىرسىن. ورماننان وتكەنشە وتە ساق بولىڭدار. ەگەر بۇل جەكسۇرىندار شابۋىل جاساسا، قاشىڭدار. ولارمەن ۇرىسقا تۇسپەڭدەر: سەندەر وتە ازسىڭدار. ءتىرى قالعىلارىڭ كەلسە، ماستەر شەلتون، ارتقا ەمەس، العا قاراي قاشىڭدار، بۇل جەردە، تەنستوللدا سەندەرگە كومەك بەرەتىن ەشكىم جوق، سونى ۇمىتپاڭدار. ءسىز دە كورول ءۇشىن ۇلكەن سوعىسقا اتتانىپ بارا جاتىرسىز، ال مەن بولسام ومىرىمە قاتەرلى وسى جەردە قالاتىن بولدىم، بۇل دۇنيەدە ەندى ءبىر-بىرىمىزدى كورەمىز بە، جوق پا، ونى جاساعان يەمنەن باسقا ەشكىم بىلمەيدى، سول سەبەپتى سىزگە اقىرعى رەت اقىل ايتۋىما رۇقسات ەتىڭىز: سەر دەنيەلدەن ساقتانىڭىز. وعان سەنۋگە بولمايدى. مىنا الاياق سۆياششەننيككە دە سەنبەڭىز: ول زالىم ادام ەمەس، ءبىراق ول باسقانىڭ بۇيرىعىن ورىندايدى: سەر دەنيەلدىڭ قول شوقپارى! بارا جاتقان جەرىڭىزدەن وزىڭىزگە جاقسى قامقورشى تاۋىپ الىڭىز: كۇشتى ادامدارمەن دوس بولىڭىز. دۇعا وقىعاندا بەننەت حەچتى ەسكە الۋدى ۇمىتپاڭىز. بۇل ومىردە بەننەتتەن دە وتكەن جەكسۇرىندار از ەمەس. جولىڭىز بولسىن!
— جاساعان يەم ساعان جار بولسىن! — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — سەن ماعان ءاردايىم جىلى شىرايلى، دوستىق ىقىلاس بىلدىرەتىنسىڭ، مەن ونى ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايمىن.
— تىڭداڭىزشى، — دەپ ءسوزىن جالعادى حەچ قىسىلىڭقىراپ، — ەگەر بۇل بارشانىڭ كەگىن قايتاراتىن دجون جەبەسىمەن مەنى اتىپ ولتىرسە، وندا مەنى ەسكە الىپ، باتا وقىتۋ ءۇشىن ءبىر التىن مارقا، — جوق ودان دا ءبىر فۋنت دۇرىسىراق، — ساداقا بەرەرسىز. ايتپەسە مەن جۇماقتىڭ ورنىنا توزاققا كەتىپ قالۋىم كادىك.
— تىلەگىڭ ورىندالادى، بەننەت، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — ءبىراق سەن بوسقا قاپالاناسىڭ، دوستىم. كوپ كەشىكپەي ەكەۋمىز قايتا كەزدەسكەن كەزدە، ساعان جورالعى اسى ەمەس، كەرىسىنشە ەل كەرەك بولادى.
— ايتقانىڭ كەلسىن، ماستەر ديك! — دەدى حەچ. — مىنە، سەر وليۆەر كەلە جاتىر. ول جازۋعا وتە شەبەر ادام، ەگەر ساداقتى دا سونداي شەبەر اتسا ودان تاماشا جاۋىنگەر شىعار ەدى.
سەر وليۆەر ديككە جەلىمدەۋلى حات بەردى، حاتتىڭ سىرتىنا: «مەنىڭ اسا قۇرمەتتى ءامىرشىم سەر دەنيەل برەكلي رىسارعا. شۇعىل تاپسىرىلسىن» دەپ جازىلعان.
ديك حاتتى قوينىنا تىعىپ، وتريادقا سوڭىمنان ەرىڭدەر دەپ بۇيرىق بەردى دە، دەريەۆنيادان باتىسقا قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
ءبىرىنشى كىتاپ. ەكى بالا
I تاراۋ
كەتتليدەگى “كۇن” اتتى جارناما
سەر دەنيەل ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلەرىمەن بىرگە بۇل كۇنى كەتتلي مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى سەنىمدى كۇزەت قويىلعان جىلى ۇيلەرگە جايعاستى. ءبىراق تەنستوللدىق رىسار اقشا دەسە جانىن سالاتىن پايداكۇنەمنىڭ ءوزى ەدى، مىنە، ءقازىر دە، نە جەڭەتىن، نە ولەتىن جورىققا اتتانىپ بارا جاتىپ، بەيشارا كورشىلەرىنەن پايدا ءتۇسىرۋ ءۇشىن تۇنگى ساعات بىردە توسەگىنەن تۇردى. ول داۋلى مۇرادان تۇسەتىن ولجامەن بايىپ وتىردى. ادەتتە ول ەشبىر ءۇمىتسىز تالاپكەردەن مۇرالانۋ پراۆوسىن ساتىپ الادى دا، سوسىن كورولدىڭ اينالاسىنداعى قۇدىرەتى كۇشتى لوردتاردىڭ كومەگىمەن پايداسىنا ادىلەتسىز شەشىم قابىلداتتىرادى، ەگەر ونىڭ ماشاقاتى تىم كوپ بولسا، وندا ول پومەستەنى قارۋدىڭ كۇشىمەن باسىپ الاتىن، كەيىن ءوزىنىڭ بايلانىسى جانە زاڭدى ولاي دا، بۇلاي دا بۇرمالاي الاتىن سەر وليۆەر ارقىلى باسىپ العان پومەستەنى ءوز مەنشىگىنە قالدىراتىن. تاپ وسىنداي ادىسپەن جاقىندا كەتتلي دەريەۆنياسىنا دا تىرناعىن سالعان ەدى، دەگەنمەن بۇل جەردە شارۋالار ءالى دە بولسا قارسىلىق كورسەتكەندىكتەن، نارازىلىق بىلدىرۋشىلەردى قورقىتۋ ءۇشىن ول وسىندا ءوزىنىڭ اسكەرلەرىن الىپ كەلدى.
باتپاقتىڭ قاق ورتاسىنداعى كەتتليدىڭ ءتۇنى سۋىق بولعاندىقتان، تۇنگى ساعات ەكىدە سەر دەنيەل اسحاناداعى پەشتىڭ جانىندا وتىردى. قاسقا باس، تىريعان ارىق قارا تورى سەر دەنيەل قالقاندى دۋلىعاسىن شەشىپ، قىپ-قىزىل پلاششقا ورانعان كۇيى، قولىمەن باسىن تىرەگەن كۇيى سۇلىق وتىر، شىنتاعىنىڭ تۇبىندە قوش ءيىسى بۇرقىراپ ءبىر ساپتىاياق ەل تۇر. بولمەنىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا ونىڭ ون شاقتى جاۋىنگەرى ورنالاسىپتى، بىرەۋلەرى ەسىك الدىندا كۇزەتتە تۇر، بىرەۋلەرى ورىندىقتاردا ۇيقتاپ وتىر: بارىنەن جاقىنداۋ، ەدەندە، پلاششقا ورانىپ ون ەكى-ون ءۇش جاسار بالا ۇيقتاپ جاتىر. «كۇننىڭ» يەسى ءوزىنىڭ قوجايىنىنىڭ الدىندا تۇر.
— مەنىڭ امىرىمە دۇرىستاپ قۇلاق اس، شىراق، — دەدى سەر دەنيەل، — مەن دە ساعان ءاردايىم جاقسى قوجايىن بولام، ءوز دەريەۆنيالارىمدى جاقسى ادامداردىڭ باسقارعانىن ۇناتام، مەن ادام-ە-موردىڭ باس كونستەبل بولىپ سايلانۋىن قالايمىن؛ وسىعان قام جاسا. ەگەر باسقا ادام سايلاناتىن بولسا مەنەن جاقسىلىق كۇتپە. سەندەر ءبارىڭ مەنىڭ الدىمدا ايىپتىسىڭدار، سەبەبى سەندەر ءبارىڭ ۋەلسينگەمگە الىم تولەدىڭدەر، مەن ونى سەندەرگە كەشىرمەيمىن. سەن دە تولەگەنسىڭ، قاراعىم.
— داڭقتى رىسار، — دەدى قوجايىن، — مەن ۋەلسينگەمگە امالسىزدان تولەدىم دەپ حوليۆۋد كرەسىمەن انت ەتۋگە دايىنمىن. جوق، قۇرمەتتى رىسار، مەن وڭباعان ۋەلسينگەمدەردى جاقسى كورمەيمىن. ولار، ۇرىلار سياقتى، وڭشەڭ قۋ كەدەيلەر، قۇرمەتتى رىسار. مەن ءسىز سياقتى قۇدىرەتتى لوردتاردى جاقسى كورەمىن. مەن ءاردايىم برەكلي جاعىندا بولعانىمدى كىمنەن سۇراساڭىز دا — ءبارى ايتىپ بەرەدى.
— مۇمكىن، — دەپ سالقىن جاۋاپ قايىردى سەر دەنيەل. — سوندىقتان دا سەن ەكى ەسە تولەيسىڭ.
اسحانا يەسى بەتىن تىرجيتتى، دەگەنمەن وسىنداي مازاسىز كەزەڭدە ونداي اۋىرتپالىق تاڭدانارلىق ەمەس ەدى، سوندىقتان ءبۇيتىپ وڭاي قۇتىلعانىنا ىشىنەن قۋانعان دا بولۋ كەرەك.
— شالدى اكەل، سەلدەن! — دەپ ايقايلادى رىسار.
جاۋىنگەردىڭ بىرەۋى بولمەگە البا-جۇلباسى شىققان بۇكىرەيگەن، بالاۋىزداي سۇپ-سۇر ءارى باتپاق بەزگەگىنەن قالشىلداعان شالدى كىرگىزدى.
— سەنىڭ اتىڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى سەر دەنيەل.
— ءسىز مارحابات ەتسەڭىز، تاقسىر، — دەپ جاۋاپ قايىردى شال، — مەنىڭ اتىم كوندولل. ءسىز مارحابات ەتسەڭىز، شوربيلىك كوندوللمىن، — تاقسىر.
— سەن جونىندە مەن كوپتەگەن جامان اڭگىمەلەر ەستىدىم، — دەدى رىسار. — سەنى ساتقىن دەيدى عوي، جەكسۇرىن! ءار جەردە قاڭعىپ جۇرەسىڭ دە، وتىرىك-وسەك تاراتاسىڭ. سەنىڭ موينىڭدا تالاي كىسىنىڭ قانى بار دەيدى. سونداي باتىرسىماق كورىنەسىڭ! قام جەمە، مەن سەنى تەز جۋاسىتام!
— اسا ءقادىرلى، اسا قۇرمەتتى لورد، — دەپ ايقايلاپ جىبەردى قارت، — بۇل جەردە ءبىر جاڭساقتىق بار! مەن كەدەي اداممىن، مەن ەشقاشان ەشكىمدى رەنجىتكەن ەمەسپىن.
— شەريفتىڭ كومەكشىسى سەن تۋرالى وتە جامان پىكىر ايتتى، — دەدى رىسار. — «وسى ءبىر شوربيلىك تيندەلدى ۇستاڭدارشى» دەگەن تۇعىن.
— مەنىڭ اتىم كوندولل، قۇرمەتتى لورد، — دەدى باقىتسىز بەيشارا.
— كوندولل ما، تيندەل مە، — ءبارىبىر، — دەپ سۋىق قايىردى سەر دەنيەل. — ءبىز سەنى ۇستاپ الدىق، ال سەنىڭ ادال ەكەنىڭە قاتتى كۇمانىم بار. ەگەر موينىڭدى داردان ساقتاپ قالام دەسەڭ، تاپ ءقازىر ماعان جيىرما فۋنت تولەيمىن دەپ قولحات جاز.
— جيىرما فۋنت دەيسىز بە، قۇرمەتتى لورد! دەپ ايقايلاپ جىبەردى كوندولل. — بۇل سۇمدىق قوي! مەنىڭ بار دۇنيە-مۇلكىمنىڭ ءوزى جەتپىس شيللينگكە دە جەتپەيدى.
— كوندوللسىڭ با، تيندەلسىڭ بە، — دەدى سەر دەنيەل ىرجيىپ، — مەن وسىنداي تاۋەكەلگە بارۋعا دايىنمىن. ماعان جيىرما فۋنت تولەيمىن دەپ قولحات جازىپ بەر، ال مەن سەنەن الارىمدى الام دا، مەيىرىمدى بولعاندىعىمنان، قالعانىن ساعان كەشىرە سالام.
— قاپا بولعاندا، قۇرمەتتى لورد، مەن جازا بىلمەيمىن، — دەدى كوندولل.
— قاپا بولعاندا، بەيشارا كوندولل، — دەپ مازاقتادى رىسار، — قاتاڭ شارا قولدانۋعا تۋرا كەلەدى. مەن سەنى اياپ، راقىم ەتكىم كەلىپ-اق ەدى، تيندەل، ءبىراق وعان ارىم بارمايدى... سەلدەن، مىنا كارى مىلجىڭدى اكەت، سوسىن ەشكىمگە سەزدىرمەي ەڭ جاقىن شەگىرشىنگە الىپ بار دا، اقىرىن عانا موينىنان ءىلىپ قوي، مەن جانىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا ونى كورەتىن بولايىن... جولىڭىز بولسىن، قۇرمەتتى ماستەر كوندولل، سۇيىكتى ماستەر تيندەل! بۇل قارقىنىڭىزبەن جۇماقتان ءبىر-اق شىعاسىز! جولىڭىز بولسىن!
— و لورد، ءسىز وتە قالجىڭقوي ەكەنسىز! — دەپ جاۋاپ قايىردى كوندولل زورلانا جىميىپ. — ءسىز تالاپ ەتىپ، ال مەن بولسام سوعان كونۋىم كەرەك قوي، سول سەبەپتى ءوزىمنىڭ ساۋاتسىزدىعىما قاراماستان، قولحات جازىپ كورەيىن.
— دوستىم، — دەدى سەر دەنيەل، — ەندى سەن قىرىق فۋنتقا جازاسىڭ. ءبىتتى! سەن قۋسىڭ، سەنىڭ دۇنيە-مۇلكىڭ جەتپىس شيللينگ ەمەس. سەلدەن، مىناۋ ەشنارسەنى قالدىرماي، دۇرىستاپ جازسىن، قول تاڭباسىنىڭ دا دۇرىستاپ كۋالاندىرىلۋىن باقىلا.
ءوستىپ سەر دەنيەل، انگلياداعى ەڭ جايدارى رىسار، قوش ءيىستى ەلدەن ءبىر جۇتىپ قويىپ، كرەسلونىڭ ارقاسىنا شالقايدى.
ەدەندە جاتقان بالا قوزعالاقتاپ، باسىن كوتەردى دە، بولمەنىڭ ءىشىن ۇرەيلەنە شولىپ شىقتى.
— كەل مىندا، — دەدى سەر دەنيەل؛ بالا بۇيرىقتى ورىنداپ، ورنىنان تۇرىپ اسىقپاي ونىڭ قاسىنا كەلگەن كەزدە، ول قايتادان كرەسلونىڭ ارقاسىنا شالقايىپ، قارقىلداپ كوپ كۇلدى. — كرەستپەن انت ەتەم! — دەپ ايقايلادى ول. — نەتكەن مىقتى بالا!
بالا ىزالانعاننان نارتتاي قىزارىپ، مولدىرەگەن قارا كوزىنەن وشپەندىلىك وتى جارق ەتە ءتۇستى. ءقازىر، ەندى تۇرەگەلىپ تۇرعاندا، ونىڭ جاسىن انىقتاۋ قيىن ەدى. ءجۇزى جاس بالاداي ۋىلجىپ تۇرعانمەن، ءوڭى جاس بالاعا ۇقسامايدى، تۇلعاسى تىم تالدىرماش، ءجۇرىسى ەبەدەيسىزدەۋ.
— ءسىز مەنى، سەر دەنيەل، — دەدى ول، — مەنىڭ قاسىرەتتى تاعدىرىما كۇلۋ ءۇشىن شاقىرىپ الدىڭىز با؟
— كۇلسە نەسى بار؟ — دەپ سۇرادى رىسار. — ماعان كۇلۋگە رۇقسات ەت، قاراعىم. ەگەر سەن ءوزىڭدى-وزىڭ سىرتتاي كورە الاتىن بولساڭ، الدىمەن ءبىرىنشى بولىپ ءوزىڭ كۇلەر ەدىڭ.
— كەيىن بارىنە تۇگەل جاۋاپقا تارتىلعاندا، ءسىز وسى ءۇشىن جاۋاپ بەرەرسىز، — دەدى بالا قىپ-قىزىل بولىپ. — ال ازىرشە شاماڭىز كەلگەنشە كۇلىپ قالىڭىز!
— مەنى ساعان كۇلىپ تۇر دەپ ويلاما، اينالايىن ىنىشەگىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى سەر دەنيەل، كۇلكىسىن قويىپ. — جاي قالجىڭ عوي. مەن تەك تۋىستىق، جولداستىق رەتىندە قالجىڭداپ وتىرمىن. مەن سەنىڭ نەكەڭدى قيعىزىپ، سول ءۇشىن مىڭ فۋنت الامىن دا، سەنى ودان سايىن جاقسى كورەتىن بولامىن. شىنىمدى ايتسام، سەنى دورەكىلەۋ ۇرلاپ اكەتكەنىم راس، ءبىراق باسقاشا امالىم بولعان جوق. ال قازىردەن باستاپ مەن ساعان شىن ىقىلاسىممەن قىزمەت ەتەم. سەن ميسسيس شەلتون... جوق، لەدي شەلتون بولاسىڭ، اسپانمەن انت ەتەم، ول بالانىڭ بولاشاعى زور. بوس ءسوز! ادال كۇلكىدەن ۇيالماۋ كەرەك، كۇلكى شەر تارقاتادى. جامان ادامدار ەش ۋاقىتتا كۇلمەيدى، اينالايىن ىنىشەگىم... قۇرمەتتى قوجايىن، مەنىڭ ىنىشەگىم ماستەر دجونعا تاماق اكەلشى... وتىر، دوستىم، تاماق ءىش.
— جوق، — دەدى ماستەر دجون، — مەن تاماق ىشپەيمىن. ءسىز مەنى كۇناكار ەتتىڭىز، مەن قالاي تازارۋدى ويلاۋىم كەرەك... قوجايىن مىرزا، قۇداي جارىلقاسىن، ماعان ءبىر كرۋجكە تازا سۋ اكەلىپ بەرشى، سول ءۇشىن مەن ساعان بورىشتار بولامىن.
— سەنىڭ كۇنالارىڭنىڭ ءبارى كەشىرىلەدى، ايتقانىما سەن، — دەپ ايقايلادى رىسار. — ءتاۋباعا كەلسەڭ — جەتىپ جاتىر! ەشتەڭەنى ۋايىمداماي تاماعىڭدى ىشە بەر!
ءبىراق بالا قايسار ەدى، ول ءبىر شىنى سۋ ءىشىپ، پلاششىنا وراندى دا، ەڭ شەتكى بۇرىشقا بارىپ وتىرىپ، تۇنجىراپ ويعا شومدى.
تەك اتا دەريەۆنيادا دۇرلىگىس باستالدى، كۇزەتشىلەر ايقايلاپ، قارۋ-جاراق سالدىرلاپ، ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى، اتتى اسكەرلەر وتريادى اسحانا ەسىگىنىڭ قاسىنا توقتاپ، ءۇستى-باسىنا باتپاق شاشىراعان ريچارد شەلتون ىشكە كىرىپ كەلدى.
— سىزگە اسپان قامقورشى بولسىن، سەر دەنيەل! — دەدى ول.
— ءپالى! ديككي شەلتون! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى رىسار. بۇرىشتا وتىرعان بالا ديكتىڭ اتىن ەستىگەندە تاڭدانا باسىن كوتەردى. — بەننەت حەچ قايدا؟
— مىنە، سىزگە، سەر رىسار سەر وليۆەردەن حات. وسىنى وقىساڭىز، ءبارىن تۇسىنەسىز، — دەپ جاۋاپ قايىردى ريچارد، سۆياششەننيكتىڭ حاتىن وعان بەرىپ جاتىپ. — تەك تەزىرەك وقىڭىز، سەبەبى ءبىز جىلدامداتىپ رايزينگەمگە جەتۋىمىز كەرەك. جولدا ءبىز حات الىپ جان ۇشىرا شاۋىپ بارا جاتقان جاۋشىنى كەزدەستىردىك، ول ميلورد رايزينگەمگە جەڭىلىپ قالۋ ءقاۋپى تونگەنىن، سول سەبەپتى بىزدەن كومەك كۇتىپ وتىرعانىن ايتتى.
— سەن دە دەدىڭ؟ جەڭىلىپ قالۋ ءقاۋپى ءتوندى دەيسىڭ بە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى رىسار. — جوق، ولاي بولسا، ءبىز تاپجىلماي وسىندا وتىرامىز، قايىرىمدى ريچارد. ءبىزدىڭ باقىتسىز اعىلشىن كورولدىگىندە كىم جايباسار بولسا، سول مۇراتقا جەتەدى. جۇرت جايباسارلىق ءقاۋىپتى دەيدى، ال مەنىڭشە، بارىنەن دە ءقاۋىپتىسى — اسىعىستىق. وسىنى ەسىڭدە ساقتا، ديك. الدىمەن، ماعان الىپ كەلگەن مالدارىڭدى كورسەتشى. سەلدەن، مەن شىققان سوڭ ەسىكتىڭ تيەگىن سال!
سەر دەنيەل دەريەۆنيانىڭ كوشەسىنە شىعىپ الاۋدىڭ ال قىزىل جارىعىمەن ءوزىنىڭ جاڭا ساربازدارىن شولا قارادى. ونى كورشى رەتىندە دە، قوجايىن رەتىندە دە جۇرتتىڭ ءبارى جەك كورەتىن، ءبىراق ونىڭ قول استىندا سوعىسقاندار ونى اسكەر باسى رەتىندە وتە جاقسى كورەتىن. ونىڭ باتىلدىعى، سىننان وتكەن ەرلىگى، سولداتتاردىڭ جاي-كۇيىنە قامقورلىعى، ونىڭ ءتىپتى دورەكى قالجىڭدارى — وسىنىڭ ءبارى ساۋىت پەن دۋلىعا كيگەن باتىرلارعا قاتتى ۇنايتىن.
— كرەستپەن انت ەتەم! — دەپ ايقايلادى ول، — وڭشەڭ ولەكسە يتتەردى قايدان تاپقانسىڭدار! بىرەۋلەرى ساداق سياقتى ءىلميىپ جاتىر، ەندى بىرەۋلەرى نايزانىڭ سابىنداي سيديىپ قالعان! دوستار، سوعىس كەزىندە مەن سەندەردى العا جىبەرەمىن، سەندەر سياقتىلاردى ساقتاۋدىڭ كەرەگى جوق، دوستار. انە ءبىر كوتەرەم شۇبارعا مىنگەن كارى اقىماقتى انىقتاپ كورسەتىڭدەرشى! سەنەن گورى شوشقاعا مىنگەن جامان ساۋرىك كوبىرەك ۇقسايدى سولداتقا. ءا، كليپسبي! سەن دە وسىندا ەكەنسىڭ عوي، كارى تىشقان؟ مەنىڭ ەشبىر باعالامايتىن ادامىم تاپ سەنسىڭ! سەن ءبارىمىزدىڭ الدىمىزدا جۇرەسىڭ، ال جاۋدىڭ مەرگەندەرى ءمۇلت جىبەرمەس ءۇشىن سەنىڭ كەۋدەڭە جامبىنىڭ سۋرەتىن سالىپ قويامىز. سونىمەن، ماسەلە شەشىلدى، سەن ءبارىمىزدىڭ الدىمىزدا ءجۇرىپ ماعان جول كورسەتەتىن بولاسىڭ.
— مەن سىزگە وپاسىزدىقتان باسقا قالاعان جولىڭىزدى تۇگەل كورسەتەمىن، سەر دەنيەل، — دەپ باتىل جاۋاپ قايىردى كليپسبي.
سەر دەنيەل قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— تاۋىپ ايتىلعان ءسوز! — دەدى ول قاتتى داۋىستاپ. — دەگەنمەن سوزگە شەبەرسىڭ-اۋ، سايتان العىر! جارايدى، قالجىڭىڭدى كەشىرەمىن. سەلدەن، ادامداردى تاماقتاندىر جانە اتتارعا جەم بەر.
رىسار اسحاناعا قايتىپ كەلدى.
— ال، دوستىم ديك، تاماق ءىش، — دەدى ول. — مىنە، تاماشا ەل، مىناۋ شوشقانىڭ ەتى. جە، ال مەن ازىرشە حاتتى وقي تۇرايىن.
ول حاتتى اشىپ، وقىدى دا، قاباعىن ءتۇيدى. بىرنەشە مينۋت ءۇنسىز، ويلانىپ قالدى. سوسىن ءوزىنىڭ شاكىرتىنە ىقىلاسپەن، زەر سالا قارادى.
— ديك، سەن مىنا سۇمدىق ولەڭدى وقىدىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.
بالا ماقۇلداپ جاۋاپ قايىردى.
— وندا سەنىڭ اكەڭدى ەسكە الىپتى، — دەدى رىسار، — اقىلى اداسقان بىرەۋ ءبىزدىڭ باقىتسىز مىلجىڭ-سۆياششەننيكتى سەنىڭ اكەڭدى ءولتىردى دەپ ايىپتايدى.
— سەر وليۆەر ونى مويىندامايدى، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك.
— مويىندامايدى؟ — دەپ دورەكىلەۋ داۋىستاپ جىبەردى رىسار. — سەن ونى تىڭداما! ونىڭ تىلىندە سۇيەك جوق، تۋرا ساۋىسقان سەكىلدى جاعى ءبىر تىنبايدى. مەن كەيىن ءبىر بوس ۋاقىتىمدا ساعان ءبارىن ءوزىم ايتىپ بەرەمىن، ديك. سەنىڭ اكەڭدى دەكۋورت دەگەن بىرەۋ ءولتىردى دەپ سەزىكتەنگەنبىز، ءبىراق الاساپىران كەز بولدى دا، انىعىنا جەتۋگە ءبىزدىڭ شامامىز كەلمەدى.
— اكەمدى موت قامالىندا ءولتىردى مە؟ — دەپ سۇرادى ديك، سول زامات جۇرەگى دە دۇرسىلدەي جونەلدى.
— موت قامالى مەن حوليۆۋدتىڭ ارالىعىندا، — دەپ جايباراقات جاۋاپ قايىردى سەر دەنيەل، دەگەنمەن ول تۇنەرىپ، ديككە كۇدىكتەنە قارادى. — جارايدى، تاماعىڭدى تەزىرەك ءىش، — دەدى تاعى دا رىسار، — سەن تەنستوللعا مەنىڭ حاتىمدى الىپ باراسىڭ.
ديكتىڭ اۋزى اڭقايىپ قالدى.
— وتىنەم، سەر دەنيەل، — دەدى ول داۋىستاي سويلەپ، — شارۋالاردىڭ بىرەۋىن جىبەرىڭىزشى! مەنىڭ شايقاسقا قاتىسۋىما رۇقسات ەتىڭىزشى. مەن ەرلىكپەن شايقاسام!
— وعان كۇماندانبايمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى دا، سەر دەنيەل وتىرىپ حات جازا باستادى. — ءبىراق ءبىزدى، ديك، جاۋىنگەرلىك ەشبىر سىي-قۇرمەت كۇتىپ تۇرعان جوق. بۇل شايقاستا كىمنىڭ جەڭگەنى ابدەن بەلگىلى بولعانشا، مەن وسىندا، كەتتليدە وتىرامىن دا، سوسىن جەڭىپ شىققانىنا قوسىلا كەتەم. مۇنى قورقاقتىق دەپ اتاما، ديك، بۇل — تەك قانا اقىلدىلىق. ءبىزدىڭ باقىتسىز مەملەكەتىمىز بۇلىكشىلىكتەن ابدەن قاجىعان، كورول بىرەسە تاقتا وتىرسا، بىرەسە تۇرمەدە وتىرادى، ەرتەڭگى كۇنى نە بولاتىنىن ەشكىم بىلمەيدى. كوك ەزۋلەر مەن جەلبۋازدار ءبىر جاق ءۇشىن نەمەسە ەكىنشى جاق ءۇشىن مەيلى شايقاسا بەرسىن، ال لورد اقىلگوي ماعىنا قولايلى جاعدايدى اڭدىپ، تىپ-تىنىش قانا كۇتىپ وتىرادى.
وسىلاردى ايتقاننان كەيىن سەر دەنيەل ديككە ارقاسىن بەرە، ۇستەلدىڭ ارعى باسىنا بارىپ وتىردى دا، حات جازا باستادى. ەكى ەزۋى جىبىر-جىبىر ەتەدى. قارا جەبە تۋرالى اڭگىمە ونى قاتتى شوشىتقان ەدى.
جاس شەلتون بار ىقىلاسىمەن تاماق جەي باستادى. كەنەتتەن بىرەۋ ونىڭ قولىنان تارتىپ، قۇلاعىنا سىبىرلاي سويلەدى.
— مەنى ەستىپ تۇرعانىڭىزدى سەزدىرمەڭىزشى، وتىنەم سىزدەن! — دەپ سىبىرلادى داۋىس. — راقىمشىلىق ەتىپ، حوليۆۋدقا قاي جولمەن تەزىرەك جەتۋگە بولاتىنىن ءتۇسىندىرىڭىزشى ماعان. قاتتى وتىنەم، مەيىرىمدى بالاقاي، بالەگە ۇشىراعان باقىتسىزعا كومەكتەسىپ، امان قۇتىلۋدىڭ جولىن كورسەتىڭىزشى.
— جەل ديىرمەننىڭ جانىمەن ءجۇرىڭىز، — دەپ سىبىرلاي جاۋاپ قايىردى ديك تە. — جالعىز اياق جول ءسىزدى تيلل وتكەلىنە دەيىن اپارادى. ودان ءارى قالاي قاراي ءجۇرۋ كەرەك ەكەنىن سىزگە سول جەردە بىرەۋ-مىرەۋ ايتار.
ول ءتىپتى موينىن دا بۇرماستان، تاماعىن ىشە بەردى. ءبىراق كوزىنىڭ قيىعىمەن «ماستەر دجون» دەپ اتاعان بالانىڭ اقىرىن باسىپ بولمەدەن قالاي شىعىپ كەتكەنىن بايقاپ قالدى.
«ونىڭ جاسى مەنەن ءتىپتى دە ۇلكەن ەمەس، — دەپ ويلادى ديك. — مەنى بالا دەپ اتاۋىن قارا ءوزىنىڭ! سارى اۋىز بالاپاننىڭ مەنىمەن ءبۇيتىپ سويلەسەتىنىن بىلسەم، وعان جول كورسەتپەك تۇگىل، دارعا اسار ەدىم! جارايدى، مەن ونى باتپاقتىڭ ءبىر جەرىندە قۋىپ جەتەرمىن دە، قۇلاعىن بۇرارمىن ءالى!»
جارتى ساعاتتان كەيىن سەر دەنيەل ديككە حات بەردى دە، موت قامالىنا تەزىرەك جەت دەپ ءامىر ەتتى. ال ديك كەتكەننەن كەيىن جارتى ساعاتتاي ۋاقىت وتكەندە، بولمەگە ميلورد رايزينگەمنىڭ ەنتىككەن شابارمانى جۇگىرىپ كىردى.
— سەر دەنيەل، — دەدى شابارمان، — ءسىز داڭققا بولەنۋدىڭ وتە ءبىر ءساتتى كەزىنەن ايىرىلعالى تۇرسىز! بۇگىن تاڭ اتا شايقاس باستالدى. ءبىز جاۋلارىمىزدىڭ الدىڭعى شەبىن بۇزىپ، وڭ كاناتىن ىدىراتىپ جىبەردىك. تەك ورتاسى عانا ءالى بەرىلمەي تۇر. ءسىزدىڭ اسكەرىڭىز مىقتى، سوندىقتان جاۋدى وزەنگە قاراي تىقسىرىپ تاستاي الاسىز. بۇعان نە ايتاسىز، سەر رىسار؟ شىنىمەن ەڭ سوڭىندا قالماقپىسىز؟ ويتسەڭىز بار ابىرويدان ايرىلاسىز عوي.
— مەن ەندى عانا اتتانعالى جاتىر ەدىم! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى رىسار — سەلدەن، جينا جورىققا! سەر، مەن ءسىزدىڭ سوڭىڭىزدان ەرەمىن. مەنىڭ جاساعىمنىڭ كوپشىلىگى وسىدان ەكى-اق ساعات بۇرىن كەلدى، سەر. نە امال قىلارسىڭ؟ ەگەر اتتى قامشىلاي بەرسەڭ، زورىقتىراسىڭ... تەزىرەك، جىگىتتەر!
تاڭعى اۋادان كەرنەي قاڭقىلداپ قويا بەردى، سەر دەنيەلدىڭ جاۋىنگەرلەرى جان-جاقتان باستى كوشەگە اعىلىپ كەلىپ، اسحانانىڭ الدىندا ساپقا تۇرا باستادى. ولار اتتاردىڭ ەر-توقىمىن الماي، قارۋ-جاراقتارىن قولدارىنا ۇستاپ ۇيقتاعان بولاتىن، ون مينۋتتان كەيىن وتە جاقسى قارۋلانعان ءارى ابدەن ماشىقتانعان ءجۇز نايزاگەر مەن ساداقشى ۇرىسقا ازىرلەنىپ، ساپتا تۇردى. ولاردىڭ ءبارى دە سەر دەنيەلدىكىندەي — كۇرەڭ قىزىل مەن كوك تۇستەن كيىنگەن — مۇنداي كيىم جاۋىنگەرلەرگە جاراسىپ، ادەمى كورسەتىپ تۇر. جاقسى قارۋلانعاندارى ساپتىڭ الدىندا دا، ەڭ ارتتا، ساپتىڭ سوڭىندا — كەشە كەشكىسىن كەلگەن وڭشەڭ سۇرىقسىزدار. سەر دەنيەل ءوزىنىڭ جاساعىن ماقتانىش سەزىمىمەن قاراپ شىقتى.
— مۇنداي ساربازدارمەن قور بولمايسىڭ! — دەدى ول.
— ءسوز جوق، تاماشا جاۋىنگەرلەر، — دەپ جاۋاپ قايىردى شابارمان. — بۇلارعا قاراپ تۇرىپ، ءسىزدىڭ ۇرىسقا ەرتەرەك كىرىسپەگەنىڭىزگە ودان سايىن قاپا بولام.
— تويدا ەڭ جاقسىسىن الدىمەن بەرەدى، ال سوعىس الاڭىندا — ەڭ سوڭىندا، سەر، — دەدى دە رىسار تەز اتقا قوندى. — ءاي! — دەدى ول بار داۋسىمەن ايقايلاپ. — دجون! دجواننا! كرەستپەن انت ەتەمىن! قايدا ول؟ قوجايىن، قىز قايدا؟
— قىز دەيسىز بە، سەر دەنيەل؟ — دەپ سۇرادى اسحانا يەسى. — مەن ەشقانداي قىز كورگەنىم جوق، سەر.
— الگى بالانى ايتام، اقىماق! — دەپ ايقايلادى رىسار. — ونىڭ قىز ەكەنىن سەن شىنىمەن اڭعارمادىڭ با! ونىڭ ۇستىندە كۇرەڭ قىزىل پلاششى بار. ەرتەڭگى استىڭ ورنىنا ءبىر شىنى سۋ ءىشىپ ەدى عوي، ەسىڭدە مە، جەكسۇرىن! قايدا ول؟
— بىزگە جاساعان يەم جار بولسىن! ءسىز ونى «ماستەر دجون» دەدىڭىز عوي، — دەدى قوجايىن. — مەن ونىڭ قىز ەكەنىن اڭعارعانىم جوق... ول كەتىپ قالدى. مەن ونى... ونى... ءبىر ساعاتتاي بۇرىن ات قورادان كورگەم. ول سۇر اتتى ەرتتەپ جاتقان بولاتىن.
— كرەستپەن انت ەتەمىن! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى سەر دەنيەل. — ول قىز ماعان ەڭ كەمى بەس ءجۇز فۋنت، بالكىم، ءتىپتى ودان دا كوپ پايدا كەلتىرەتىن ەدى!
— سەر رىسار! — دەدى شابارمان قابىرعاسى قايىسا، — ءسىز بۇل جەردە بەس ءجۇز فۋنتتى ءسوز قىلىپ تۇرعاندا، اعىلشىن تاعىنىڭ تاعدىرى شەشىلگەلى جاتىر عوي.
— جاقسى ايتىلعان ءسوز، — دەپ جاۋاپ قايىردى سەر دەنيەل. — سەلدەن، قاسىڭا التى اربالەتشىنى ەرتىپ ال. قىزدىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، ۇستاپ اكەل. جەردەن قازساڭ دا، مەن قايتىپ كەلگەندە ول موت قامالىندا بولاتىن بولسىن. سول ءۇشىن باسىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭ!.. مىنە، ەندى، سەر شابارمان، ءبىز دايىنبىز!
اسكەرلەر جەلە جورتىپ كەتتى دە، سەلدەن التى جاۋىنگەرىمەن كەتليدەگى كوشەنىڭ ورتاسىندا، بۇلارعا اڭىرايا قاراعان شارۋالاردىڭ اراسىندا قالىپ قويدى.
II تاراۋ
باتپاقتا
ماي ايىنىڭ تاڭعى ساعات التىلار شاماسىندا ديك — موت قامالىنا اپاراتىن جولداعى باتپاققا جەتتى. كوگىلدىر اسپان جارقىراپ، سامال جەل ءبىر قالىپتى ەسەدى، جەل ديىرمەنىنىڭ قاناتتارى زىرقىراي اينالىپ تۇر؛ باتپاقتا وسكەن تال جەلگە تەربەلىپ، كەنەتتەن بيداي سياقتى اقشىلدانىپ كەتەدى. ديك ءتۇنى بويى اتتان تۇسكەن جوق، ءبىراق ونىڭ جۇرەگى جاقسى، دەنساۋلىعى مىقتى ەدى، سوندىقتان دا ول قايىسپاي تارتا بەردى.
جالعىز اياق جول بىرتە-بىرتە ويعا قۇلديلاپ، ۇيىق باتپاققا جاقىنداپ قالدى، الىستا، تۋ سىرتىنان كەتتليدىڭ جانىنداعى توبەدەن ديىرمەن كورىنەدى، تاپ سول سياقتى الدىڭعى جاقتان دا تەنستولل ورمانىنىڭ توبەسى بۇلدىراپ كورىنەدى. سۇرلەۋدىڭ ەكى جاعىنداعى قالىڭ تال مەن قامىس جەلگە ىرعالىپ؛ جەل سوققان شالشىق سۋ كوپىرشىپ جاتىر؛ جاپ-جاسىل جىمىسقى ۇيىقتار اڭعال جولاۋشىنى اڭدىپ، تارتىپ اكەتۋگە دايىن. سۇرلەۋ تۋرا مي باتپاقتىڭ ۇستىمەن وتەدى، بۇل ءوزى ءبىر وتە ەسكى سۇرلەۋ ەدى، ونى ەڭ باستا ءريمنىڭ سولداتتارى سالعان بولاتىن؛ سودان بەرى، مىنە، عاسىرلار ءوتتى، ونىڭ كوپ جەرىن باتپاقتىڭ ءولى سۋلارى باسىپ كەتكەن.
كەتتليدەن ءبىر ميلدەي شىققان سوڭ ديك تاپ وسىنداي جەرگە جاقىنداپ كەلدى، سۇرلەۋدى بۇل جەردە تال مەن قامىس باسىپ كەتىپتى، سوندىقتان ول كىمدى بولسا دا شاتىستىرار ەدى. باسقا بارلىق جەردەن گورى بۇ جەردىڭ ۇيىعى دا ەندىلەۋ ەكەن؛ بۇرىن بولماعان ادام ءبىر بالەگە ۇشىراۋى مۇمكىن. ءوزى جولدى دۇرىستاپ تۇسىندىرمەگەن ماناعى بالا ەسىنە تۇسكەندە، ديكتىڭ جۇرەگى سۋ ەتە قالدى. ول ءوزى ءۇشىن قورىققان جوق، ارتىنا، جەل ديىرمەننىڭ اينالىپ تۇرعان قاناتتارى كوگىلدىر اسپاندا اپ-انىق قاراۋىتقان جاققا، سوسىن الدىنا، تەنستولل ورمانى وسكەن توبەگە قاراپ قويىپ، اتى تىزەسىنە دەيىن سۋعا باتسا دا، ىركىلمەي توتەلەپ تارتا بەردى.
ول باتپاقتىڭ جارتىسىنان ءوتىپ، ەندى قىرعا قاراي ورلەي باستاعان قۇرعاق سۇرلەۋگە جەتكەندە، كەنەت وڭ جاقتان سۋدىڭ شالپ ەتكەن دىبىسىن ەستىدى، سوسىن ۇيىققا باۋىرىنا دەيىن باتىپ، جانتالاسىپ جاتقان سۇر اتتى كوردى. قۇتقارۋشىنىڭ جاقىنداپ قالعانىن سەزگەندەي، ول كەنەتتەن شۇرقىراي كىسىنەپ قويا بەردى. ونىڭ قانتالاعان كوزدەرى ەسسىز ۇرەيگە تولى؛ باتپاقتىڭ ىشىندە تارباڭ-تارباڭ ەتەدى، اينالاسىندا شىبىن-شىركەيلەر بۇلتتاي قاپتاپ ءجۇر.
«بەيشارا بالا شىنىمەن باتپاققا باتىپ ەلدى مە ەكەن؟ — دەپ ويلادى ديك. — مىناۋ سونىڭ اتى عوي. تاماشا سۇر ات! جانىم-اۋ، ماعان نەگە سونشا جاۋدىرەپ قارايسىڭ! مەن سەن ءۇشىن قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەيمىن. سەنى ءبۇيتىپ باتپاققا ازاپتاپ قويماسپىن!».
ول اربالەتىن الىپ، ادىرناسىن كەردى دە، جەبەمەن تۋرا جانۋاردىڭ باسىنان اتتى.
وسى قاتال دا بولسا قايىرىمدى مىندەتتى ورىنداعان سوڭ، ديك العا ءجۇردى. ونىڭ كوڭىل-كۇيى جابىرقاۋ ەدى. ءوزى وسى جولدى كورسەتىپ جىبەرگەن بالانىڭ ەڭ بولماسا ءىزى تابىلماس پا ەكەن دەگەن ۇمىتپەن جان-جاعىنا مۇقيات قاراپ كەلە جاتىر.
«ءبارىن دە وعان تولىعىراق، دۇرىستاپ ءتۇسىندىرۋىم كەرەك ەدى، — دەپ ويلادى ول. — ءاي، باتپاققا باتىپ كەتتى-اۋ، بەيشارا».
كەنەت بىرەۋ ونىڭ اتىن اتاپ شاقىردى، ديك ارتىنا جالت بۇرىلىپ، قامىستىڭ اراسىنان وزىنە قاراپ تۇرعان بالانىڭ ءجۇزىن كوردى.
— سەنبىسىڭ! — دەدى ديك اتىن ىركىپ. — قامىستىڭ اراسىنا جاقسىلاپ-اق تىعىلىپسىڭ، مەن ءتىپتى بايقاماي، جانىڭنان ءوتىپ كەتە جازدادىم. مەن سەنىڭ اتىڭدى كوردىم؛ باتپاققا باتىپ جاتىر ەكەن، مەن ونى ازاپتان قۇتقاردىم. اسپانمەن انت ەتەم، ەگەر سەن مەيىرىمدىلەۋ بولساڭ، وندا اتتى ءوزىڭ-اق اتىپ تاستار ەدىڭ. كەل، بەرى شىق. بۇل جەردە ساعان ەشكىم تيمەيدى.
— مەيىربان بالا، مەنىڭ ەشقانداي قارۋىم جوق: شىنىمدى ايتسام، ماعان قارۋدىڭ تىپتەن كەرەگى دە جوق، سەبەبى ءبارىبىر ونى پايدالانا بىلمەيمىن، — دەدى قاشقىن، جالعىز اياق جولعا شىعىپ.
— سەن نەگە مەنى بالا دەپ اتايسىڭ؟ — دەپ ايقايلادى ديك. — مەنىڭ سەنەن جاسىم ۇلكەن بولسا كەرەك.
— كەشىر مەنى، قايىرىمدى ماستەر شەلتون، — دەدى قاشقىن. — مەن سەنى ءتىپتى دە رەنجىتەم دەپ ويلاعانىم جوق. كەرىسىنشە، مەن سەنەن كومەك سۇراماقشىمىن، سەبەبى مەن باقىتسىزدىققا ۇشىراپ، جولدان اداستىم، پلاششىمدى جوعالتىپ الدىم، بەيشارا اتىم باتپاققا باتتى. مەنىڭ شىبىرتقى مەن تەبىنگىم عانا بار، ءبىراق مىنەتىن اتىم جوق. ال ەڭ باستىسى — دەدى ول ءوزىنىڭ كيىمىنە قاراپ، — مەنىڭ ءۇستى-باسىم باتپاق!
— بوس ءسوز! — دەدى ديك. — بالشىققا ءبىر سۇڭگىپ شىققان ەكەنسىڭ — وندا تۇرعان نە بار! جارادان اققان قان مەن جولدىڭ كىر-قوڭىسى ەركەكتەردىڭ ءسانى ەمەس پە.
— ولاي بولسا، مەن ولاي «ساندەنبەگەن» ەركەكتەردى ءتاۋىر كورەمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى بالا. — ەندى نە ىستەۋىم كەرەك؟ وتىنەمىن، قايىرىمدى ماستەر ريچارد، ماعان اقىل بەر. ەگەر مەن حوليۆۋدقا جەتە الماسام، وندا ءولدىم.
— مەن ساعان اقىلدى عانا بەرىپ قويمايمىن، باسقاسىن دا بەرەم، — دەدى ديك، اتىنان ءتۇسىپ جاتىپ. — ساعان اتىمدى بەرەم دە، ءوزىم سەنىمەن قاتار جۇگىرىپ وتىرام. مەن شارشاعان كەزدە، ەكەۋمىز الماسامىز. وسىلاي ىستەسەك، تەزىرەك جەتەمىز.
بالا اتقا وتىردى، باتپاقتى جەر كەدىر-بۇدىر ەكەن، ولاردىڭ ەرىكسىز اسىقپاي جۇرۋىنە تۋرا كەلدى. ديك قولىن بالانىڭ تىزەسىنە سالىپ، ەكەۋى قاتار ءجۇرىپ كەلە جاتتى.
— سەنىڭ اتىڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— دجون مەچەم دەپ اتا، — دەپ جاۋاپ قايىردى بالا.
— حوليۆۋدتا سەنىڭ قانداي شارۋاڭ بار؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— مەن وزىمە ءجابىر كورسەتكەن ادامنان قاشىپ كەلە جاتىرمىن، — دەدى دجون مەچەم. — حوليۆۋدتىڭ مەيىرىمدى ابباتى السىزدەردى ءاردايىم قورعايدى دەيدى.
— سەن سەر دەنيەلدىڭ قولىنا قالاي ءتۇسىپ ءجۇرسىڭ، ماستەر مەچەم؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— ول مەنى كۇشپەن اكەتتى، — دەپ جاۋاپ قايىردى دجون مەچەم. — ول مەنى ءوزىمنىڭ تۋعان ۇيىمنەن ۇرلاپ الىپ، ۇستىمە مىنا كيىمدەردى كيگىزىپ، ۇزاق جولعا الىپ شىققاندا، جۇرەگىم جارىلىپ كەتە جازدادى، ءارى قورلاپ مازاق قىپ كۇلدى، مەن ءتىپتى جىلاۋعا شاق قالدىم. ال مەنىڭ دوستارىم ءبىزدىڭ ارتىمىزدان قۋعان كەزدە، ولاردىڭ جەبەسى ماعان ءتيسىن دەپ، مەنى ادەيى ارتىنا مىنگەستىرىپ الدى! جەبەنىڭ بىرەۋى مەنىڭ اياعىمدى جارالادى، سول سەبەپتى ءقازىر ازداپ اقسايمىن. وسىنىڭ بارىنە جاۋاپ بەرەتىن كەزەگى كەلەدى ونىڭ!
— اربالەتپەن اتىپ اسپانداعى ايعا تيگىزە الامىن دەپ ۇمىتتەنەمىسىڭ؟ — دەدى ديك، — ول باتىر رىسار، ونىڭ قۇدىرەتى وتە كۇشتى. ەگەر ساعان قاشىپ كەتۋگە كومەكتەسكەنىمدى بىلسە، مەنى مىقتاپ جازالايدى.
— بەيشارا بالا! — دەدى دجون مەچەم. — ول سەنىڭ قامقورشىڭ، مەن بىلەمىن. ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول مەنىڭ دە قامقورشىم. ول مەنى نەكەلەستىرۋ پراۆوسىن ساتىپ السا كەرەك. بۇل تۋرالى مەن ونشا كوپ تۇسىنبەيمىن، ءبىراق تا ماعان قىسىم كورسەتەتىندەي ءبىر سەبەبى بار بىلەم.
— سەن مەنى تاعى دا بالا دەپ اتاپ تۇرسىڭ عوي! — دەدى ديك.
— سەن نەمەنە ءوزىڭدى قىز دەپ ايتقانىمدى ۇناتامىسىڭ، قايىرىمدى ريچارد؟ — دەپ سۇرادى مەچەم.
— قىز دەپ ايتا كورمە، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — تەگى، قىزداردى جانىم جەك كورەدى!
— سەن بالا سياقتى سويلەيسىڭ، — دەدى دجون مەچەم. — اۋزىڭ ايتقانمەن، ءوزىڭ ىشتەي قىزداردى كوبىرەك ويلايسىڭ.
— مۇنىڭ ەندى بەكەر! — دەپ كىلت جاۋاپ قايىردى. — قىز دەگەنىڭدى ەشقاشان ەسىمە دە المايمىن. سايتان سوقسىن ولاردى! مەن اڭشىلىقتى، سوعىسقاندى، تويدى، ورمانداعى قىزىقتى ءومىردى جاقسى كورەم. ال قىزدار ونداي ىسكە جارامايدى. دەگەنمەن، ەركەكتەن كەم ەمەس ءبىر قىز بولعان. ءبىراق ول بەيشارانى، ەركەكشە كيىنىپ جۇرگەنى ءۇشىن، مىستان سەكىلدى ورتەپ جىبەرىپتى.
ماستەر مەچەم جالما-جان شوقىنىپ، كۇبىرلەگى دۇعا قايىردى.
— نە دەپ تۇرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— مارقۇمعا باتا وقىپ جاتىرمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى مەچەم، داۋسى دىرىلدەپ.
— مىستان ءۇشىن بە؟ — دەدى ديك، — جارايدى، ول قىز ءۇشىن باتاڭدى وقي بەر. ول ەۆروپاداعى ەڭ جاقسى قىز بولاتىن، ونىڭ اتى جاننا د' ارك. كارى ەپپليارد ساداقشى جىن-سايتاننان قاشقانداي سول قىزدان قالاي قاشقانىن ماعان جىر عىپ ايتىپ بەرگەن. ول وتە باتىر قىز بولىپتى.
— ەگەر سەن قىزداردى جاقسى كورمەيتىن بولساڭ، قايىرىمدى ماستەر ريچارد، — دەدى مەچەم قارسىلاسا كەتىپ،- — وندا سەن شىن ەركەك ەمەسسىڭ. جاساعان يەم ادامداردى ادەيى ەكىگە ءبولىپ، ەركەكتەرگە قۋات بەرىپ، جىگەرلەندىرۋ ءۇشىن، ال ايەلدەرگە جۇبانىش رەتىندە دۇنيەگە ماحاببات تاراتقان.
— بوس ءسوز! — دەدى ديك، — سەنىڭ ايەلدەر تۋرالى كوپ ويلايتىن سەبەبىڭ، ءالى اۋزىڭنان ۋىز كەپپەگەن جاس ءسابيسىڭ! سەنىڭ ويىڭشا، مەن شىن ەركەك ەمەسپىن عوي. ولاي بولسا، ءتۇس ءقازىر اتتان — جۇدىرىق كەرەك پە، قىلىش كەرەك پە، جەبە كەرەك پە، ماعان ءبارىبىر — مەن ەركەكپىن بە، ەركەك ەمەسپىن بە، سونى سەنىڭ وزىڭە دالەلدەيىن.
— مەن جاۋىنگەر ەمەسپىن، — دەدى مەچەم جۇلىپ العانداي سويلەپ. — سەنى رەنجىتەيىن دەگەن ەشبىر ويىم بولعان جوق. ءجاي قالجىڭداعانىم عوي. ال ايەلدەر تۋرالى ايتقان سەبەبىم، جاقىندا سەنى ۇيلەنگەلى جاتىر دەپ ەستىگەنمىن.
— مەن بە؟ ۇيلەنەدى دەيسىڭ بە؟ — دەدى ديك، داۋسىن كوتەرىپ. — ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن! كىمگە ۇيلەنەدى ەكەنمىن؟
— دجواننا سەدليگە، — دەپ جاۋاپ قايىردى مەچەم، قىزاراقتاپ. — ونى قامداستىرىپ جۇرگەن سەر دەنيەل. بۇل توي وعان پايدالى: ول جىگىتتىڭ دە، قىزدىڭ دا اقشاسىن الادى. بەيشارا قىز تاعدىرىنا نازالانىپ ءجۇر دەپ ەستىدىم. كىم بىلەدى، بالكىم ول قىز دا سەن سياقتى ەركەكتەردى جەك كورەتىن شىعار، نەمەسە وعان كۇيەۋ جىگىت ۇنامايتىن شىعار.
— ولىمنەن قاشىپ قۇتىلۋعا بولمايتىن سەكىلدى، ۇيلەنۋ تويىنان دا ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ، — دەدى ديك جۋاسىپ. — قىز قاتتى قامىعىپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟ Miنe، قىزداردىڭ قانداي اقىماق ەكەنىن ءتۇسىندىڭ عوي! مەنى ول ءالى كورگەن دە جوق، ءبىراق قاتتى قامىعادى. مەن قايعىرىپ ءجۇرمىن بە؟ تۇك تە قىنجىلمايمىن. ەگەر ماعان ۇيلەنۋگە تۋرا كەلسە، جىلاپ-سىقتاپ جاتپايمىن... سەن ول قىزدى بىلەسىڭ بە؟ قانداي ەكەنىن ايتشى ماعان. سۇلۋ ما، الدە سۇمپايى ما؟ مىنەزى قانداي: مەيىرىمدى مە، جايدارى ما، الدە جەكسۇرىن ۇرىسقاق پا؟
— ساعان ءبارىبىر ەمەس پە؟ — دەدى مەچەم. — ۇيلەنۋ كەرەك بولسا — ۇيلەنەسىڭ. ول سۇلۋ ما، سۇمپايى ما، ونداعى شارۋاڭ قانشا؟ مۇنىڭ ءبارى بوس اڭگىمە. سەن ەمشەكتەگى ءسابي ەمەسسىڭ عوي، ماستەر ريچارد. ەگەر ساعان ۇيلەنۋگە تۋرا كەلسە، ەشبىر جىلاپ-سىقتاپ جاتپايسىڭ.
— سەن ءوزىڭ قاعىتۋعا شەبەر ەكەنسىڭ! — دەدى شەلتون. — راسىندا دا، ماعان ءبارىبىر.
— وندا سەنىڭ ايەلىڭنىڭ كۇيەۋى جەتىسكەن ادام ەكەن! — دەدى مەچەم.
— ماڭدايىنا كىم جازىلسا، سونداي ادام بولادى كۇيەۋى، — دەدى ديك نارازىلىق ءبىلدىرىپ. — مەن باسقالاردان ارتىق تا، كەم دە ەمەسپىن.
— باقىتسىز قىز! — دەدى مەچەم.
— نەگە باقىتسىز؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— ول بەيشارا جۇرەگى جوق، اعاشتان جاسالعان ادامعا شىعادى عوي. و قاسىرەت! جۇرەگى جوق، اعاشتان جارالعان كۇيەۋ!
— ەگەر سەن مەنىڭ اتىمدى ءمىنىپ، ال مەن سەنىڭ قاسىڭدا جاياۋ كەلە جاتقان بولسام، — دەدى ديك، — مۇمكىن مەن، شىنىندا دا، اعاشتان جارالعان شىعارمىن. مەيلى، ءتىپتى اعاشتان جارالسام دا، جاقسى اعاشتان جارالعان بولدىم عوي.
— و، قايىرىمدى ديك، كەشىر مەنى، — دەدى مەچەم. — مەن ويناپ ايتىپ ەدىم. سەن بۇكىل انگلياداعى ەڭ مەيىرىمدى ادامسىڭ. كەشىر مەنى، سۇيىكتى ديك.
— بوس ءسوز، — دەدى ديك، جولداسىنىڭ شىن نيەتىمەن ايتقان سوزىنەن قىسىلىپ. — سەن مەنى تۇك رەنجىتكەن جوقسىڭ. مەن، قۇدايعا شۇكىر، وكپەشىل ەمەسپىن.
جەل ارت جاقتان بولاتىن، كەنەت بۇلار ازىناعان كەرنەي داۋسىن ەستىدى، بۇل سەر دەنيەلدىڭ كەرنەيشىسى ەدى.
— اقىرىن! — دەدى ديك، — كەرنەي داۋسى!
— اھ! — دەدى مەچەم. — ولار مەنىڭ قاشىپ كەتكەنىمدى ءبىلىپ قويعان عوي، ال مەندە ات جوق!
ونىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى.
— قورىقپا! — دەپ جۇباتتى ونى ديك. — سەن ولاردان وتە الىستاپ كەتتىڭ، ەندى مىنە، قول سوزىم جەردە وتكەل بار. سەندە ەمەس، مەندە ات جوق.
— ەندى ولار مەنى ۇستاپ الادى! — دەدى قاشقىن. — ديك، قايىرىمدى ديك، جاردەم ەت ماعان!
— مەن ساعان كومەكتەسىپ كەلە جاتقان جوقپىن با؟ — دەدى ديك. — مەن سەنى اياپ تۇرمىن، ءوزىڭ تىم قورقاق ەكەنسىڭ. تىڭدا مەنى، دجون مەچەم — ەگەر سەنىڭ شىن اتىڭ دجون مەچەم بولسا: مەن ريچارد شەلتون، سەنى امان-ەسەن حوليۆۋدقا جەتكىزەمىن دەپ ۋادە بەرەم. ەگەر سەنى تاستاپ كەتسەم، مەنى قۇداي ۇرسىن. ەڭسەڭدى كوتەر، سەر قورقاق. جول جاقسارىپ كەلەدى. اتىڭدى تەبىن. تەز! تەزىرەك! مەن ءۇشىن قام جەمە: مەن بۇعىدان دا تەز جۇگىرەم.
ات جورتا جونەلدى، ءبىراق ديك تە قالىسپاي قاتارلاسا جۇگىرىپ كەلەدى، ولار وسىلاي باتپاقتان ءوتىپ، وزەننىڭ جاعاسىنداعى قايىقشىنىڭ لاشىعىنا جەتتى.
ءىىى تاراۋ
باتپاق اۋزىنداعى وتكەل
ەنى كەڭ، باياۋ اعاتىن، سۋى لايلى تيلل وزەنى باتپاقتان باستالىپ، ءوزىنىڭ قيساپسىز جىلعالارىمەن تال باسقان الاسا ارالداردى اينالىپ وتەتىن.
وزەن لايلى ەدى؛ ءبىراق وسىناۋ اپ-اشىق، تاماشا تاڭدا اينالانىڭ ءبارى ادەمى كورىنەدى. اشىق جەرلەردەگى سۋدىڭ بەتى جەلمەن تولقىندانىپ، تىنىق ايدىندارعا كۇلىمدەگەن كوگىلدىر اسپاننىڭ جاپىراقتانعان ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇر.
سۇرلەۋ كىشكەنتاي قويناۋعا بارىپ تىرەلدى، تۋرا وزەننىڭ جاعاسىندا، تىك جاردىڭ ەتەگىندە، قايىقشىنىڭ سىرعاۋىل مەن سازدان سوعىلعان لاشىعى تۇر؛ توبەسىن كوك ءشوپ باسىپ كەتىپتى.
ديك ەسىكتى اشتى. ءۇيدىڭ ىشىندە ابدەن توزىپ كىرلەگەن، قولدان توقىعان شەكپەن كيگەن قايىقشى جاتىر. بويى سورايعان، وتە جۇدەۋ، ناۋقاس ابدەن قالجىراتقان؛ باتپاق بەزگەگىنەن قالش-قالش ەتەدى.
— ءا، ماستەر شەلتون، — دەدى ول. — ارعى بەتكە وتپەكشىمىسىز؟ قيىن كەزەن، قيىن كەزەڭ! ساق بولىڭىز. بۇل جەردە ءبىر توپ قاراقشى ءجۇر. ودان دا كوپىر ارقىلى ءوتىڭىز.
— مەن اسىعىپ بارا جاتىرمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — مەنىڭ ۋاقىتىم جوق، حيۋ-قايىقشى. وتە اسىعىسپىن.
— ءسىز بىربەتكەي ادامسىز، — دەدى قايىقشى، ورنىنان تۇرىپ جاتىپ. — ەگەر موت قامالىنا امان-ەسەن جەتسەڭىز، جولىم بولدى دەپ ەسەپتەڭىز. باسقا ەشتەڭە ايتپايمىن.
ول ەندى مەچەمدى كوردى.
— ال مىناۋ كىم؟ — دەپ سۇرادى ول، بوساعادا توقتاپ، كوزىن سىعىرايتا قارادى.
— بۇل مەنىڭ تۋىسقانىم، ماستەر مەچەم، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك.
— سالەمەتسىز بە، قايىرىمدى قايىقشى، — دەدى مەچەم، ءوزى اتىنان ءتۇسىپ، تىزگىنىنەن ۇستاپ تۇر. — تەز قايىقتى تۇسىرە قويىڭىزشى؛ ءبىز وتە اسىعىس ەدىك.
جۇدەۋ قايىقشى وعان باسىنان اياعىنا دەيىن ءالى قاراپ تۇر.
— سايتان سوققىر! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى دە، ول بار داۋسىمەن قارقىلداپ كەپ كۇلدى.
مەچەم قۇلاعىنىڭ ۇشىنا دەيىن قىزارىپ، سەلك ەتە ءتۇستى، ال ديك، ىزالانعاننان دورەكى نادان قايىقشىنىڭ ەكى يىعىنان شاپ بەردى.
— مۇنىڭ نە سەنىڭ، دويىر نەمە! — دەپ ايقايلادى ول. — ءوز شارۋاڭدى ءبىل دە، تۋمىسىنان سەنەن جوعارى تۇرعان ادامدارعا كۇلۋشى بولما.
حيۋ قايىقشى كۇڭكىلدەپ سويلەگەنىن توقتاتپاستان قايىعىن شەشىپ، ونى سۋعا يتەرىپ ءتۇسىردى. ديك اتتى قايىققا جەتەلەدى. مەچەم دە قايىققا وتىردى.
— قانداي كىپ-كىشكەنەسىز، — دەدى حيۋ كۇلىمسىرەپ. — ءسىزدى، قۇداي، ەرەكشە ولشەممەن جاراتقان بولۋ كەرەك... ەندى، ماستەر شەلتون، ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى ورىندايمىن، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى ول، ەسكەكتى قولىنا الىپ. — مىسىق ەكەش مىسىقتىڭ دا كورولگە قاراۋىنا رۇقسات ەتەدى. ال مەنىڭ ماستەر مەچەمگە قاراعاننان باسقا ەشبىر ايىبىم جوق.
— قىسقارت ءسوزدى! — دەدى ديك. — ودان دا بار كۇشىڭمەن ەسكەگىڭدى ەس!
ولار قويناۋدان شىققاننان كەيىن الدارىنان وزەننىڭ بۇكىل كەڭىستىگى اشىلدى. الاسا ارالدار مينۋت سايىن جولدى بوگەي بەردى. ساز قايراڭدار سوزىلادى، تالداردىڭ بۇتاقتارى شايقالىپ، قامىس دىرىلدەيدى، باتپاق تىشقاندارى شيقىلداپ، سۋعا سۇڭگىپ-سۇڭگىپ كەتىپ جاتىر. وسىناۋ جىقپىل-جىقپىل سۋ شىتىرمانى يەسىز ءشول دالاداي كورىندى.
— مىرزا، — دەدى قايىقشى ءبىر ەسكەكپەن ەسىپ، — باتپاقتاعى دجون وسى ارالدا دەپ ەستىدىم. سەر دەنيەلدىڭ جاعىنداعىلاردىڭ ءبارىن ول وتە جەك كورەدى. وزەنمەن جوعارى كوتەرىلىپ، سۇرلەۋدەن وق جەتەتىندەي جەردەن شىقساق قايتەدى؟ مەنىڭ اقىلىمدى الساڭىز، باتپاقتاعى دجونمەن كەزدەسپەگەنىڭىز ءجون.
— ول دا الگى قاراقشىلاردىڭ توبىندا ما؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— ول جونىندە مەن ەشتەڭە ايتا المايمىن، — دەدى حيۋ. — مەنىڭشە، وزەنمەن جوعارى كوتەرىلۋ كەرەك، ماستەر ديك. ايتپەسە، ابايسىزدا ماستەر مەچەمگە جەبە قادالىپ قالۋى مۇمكىن.
ول تاعى دا قارقىلداپ كۇلدى.
— سەنىڭ دەگەنىڭ بولسىن، حيۋ، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك.
— وندا اربالەتىڭىزدى شەشىڭىز، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى حيۋ. — مىنە، وسىلاي بولعانى دۇرىس. ەندى ادىرناسىن كورىڭىز. وتە جاقسى. جەبەنى سالىڭىز. مەنى كوزدەڭىز دە، مۇمكىندىگىنشە ماعان وتە اشۋلى كەيىپپەن قاراڭىز.
— سوندا نە ءۇشىن، — دەپ سۇرادى ديك.
— مەن ءسىزدى ەرىكسىز قورىققانىمنان عانا وتكىزۋگە ءماجبۇر بولدىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى قايىقشى. — ەگەر مەن ءسىزدى ءوز ەركىممەن تاسىعانىمدى باتپاقتاعى دجون ءبىلىپ قويسا ءبىتتى، اكەمدى تانىتادى.
— راسىندا دا ول جەكسۇرىندار سونشالىق كۇشتى مە؟ — دەپ سۇرادى ديك. — سەر دەنيەلدىڭ جەكە مەنشىگىندەگى قايىققا ولار قورىقپاي قالاي ءامىر ەتە الادى؟
— مەنىڭ ايتقاندارىمدى ەسىڭىزدە ساقتاڭىز، — دەپ سىبىرلادى قايىقشى، كوزىن قىسىپ. — سەر دەنيەل جەڭىلەدى. ونىڭ زامانى ءوتتى. ول جەڭىلەدى. اۋزىڭىزعا يە بولىڭىز!
ءسويتىپ ول ەسكەككە ەڭكەيدى.
بۇلار وزەنمەن جوعارى قاراي ۇزاق ءجۇزدى، ارالداردىڭ بىرەۋىن اينالىپ ءوتىپ، ەندى ارعى جاعاداعى جىڭىشكە جىلعامەن ابايلاپ تومەن ءجۇزدى. سوسىن حيۋ قايىقتى جىلعامەن كولدەنەڭ بۇردى.
— مەن سىزدەردى وسى جەرگە، تالداردىڭ تاساسىنا تۇسىرەيىن، — دەدى حيۋ.
— بۇل جەردە سۇرلەۋ جوق، — دەدى ديك. — بۇل جەردە تەك تال ءارى باتپاق پەن ۇيىق قانا.
— ماستەر شەلتون، — دەپ جاۋاپ قايىردى حيۋ، — مەن سىزدەردى بۇدان ءارى اپارا المايمىن. مەن ءوزىمدى ەمەس، سىزدەردى اياپ تۇرمىن. باتپاقتاعى دجون جەبەسىن دايىن ۇستاپ ءاردايىم مەنىڭ قايىعىمنان كوزىن الماي، الىستان قاداعالاپ كەلەدى. سەر دەنيەلدىڭ جاقتاستارىنىڭ ءبارىن ول قويان سياقتى قاعىپ ءتۇسىرىپ ءجۇر. سەر دەنيەلدىڭ دوستارىنىڭ بىرەۋى دە وسى جەردەن ءتىرى كەتپەيدى دەپ ول كرەستپەن انت ەتكەن. مەن ونى ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم. ەگەر مەن ءسىزدى كوپتەن، ءتىپتى ءسابي كەزىڭىزدەن بىلمەسەم، ەش ۋاقىتتا ءسىزدى ءبۇيتىپ قايىقپەن وتكىزبەس ەدىم. ءبىراق وتكەن كۇندەردى ەسكە الىپ، ءارى مىنا ءسىزدىڭ قاسىڭىزعا ەرىپ كەلە جاتقان، سوعىس پەن جاراقات ءۇشىن جارالماعان قۋىرشاقتى اياپ، ءوزىمنىڭ باقىتسىز ءومىرىمدى ولىمگە قيىپ، ءسىزدى ارعى بەتكە جەتكىزىپ سالۋعا كەلىستىم. ەندى وسىعان ريزا بولىڭىز. باسقا مەن ەشتەڭە ىستەي المايمىن، ول ءۇشىن شىبىن جانىممەن انت ەتەمىن!
حيۋ ەسكەگىن ەسىپ، ءارى سويلەپ كەلە جاتىر ەدى، كەنەت ارالداعى تالداردىڭ قاق ورتاسىنان بىرەۋ قاتتى داۋىستاپ ايقايلاپ جىبەردى؛ بۇتاقتاردىڭ سىنعان داۋسى ەستىلدى — ءبىر كۇشتى ادام قالىڭ اعاشتى بۇزىپ-جارىپ اسىعىس كەلە جاتىر ەكەن.
— وبا تيگىر-اي! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى حيۋ. — ول مانادان بەرى ارالدا بولعان ەكەن عوي!
حيۋ ەندى تەز جاعاعا قاراي ەستى.
— ساداقپەن مەنى قورقىتىڭىز، قايىرىمدى ديك! — دەپ جالىندى ول. — مەنى اناۋ سەنەتىندەي ەتىپ مىقتاپ قورقىتىڭىز. مەن سىزدەردى قۇتقارۋعا تىرىستىم، ەندى ءسىز دە مەنى قۇتقارىڭىز!
قايىق بار ەكپىنىمەن تالداردىڭ اراسىنا كىرىپ كەتتى. ديك مەچەمگە ىمداپ بەلگى بەردى؛ ءوڭى قۇپ-قۋ مەچەم ورىندىقتىڭ ۇستىمەن باتىل باسىپ، جاعاعا جۇگىرىپ شىقتى. ديك اتتى تىزگىنىنەن تارتىپ، جاعاعا الىپ شىقپاقشى بولىپ ەدى، ءبىراق قالىڭ بۇتاقتاردىڭ اراسىنان شاماسى كەلمەي، ءسال كىدىرىپ قالدى. ات تەپسىنىپ، كىسىنەپ قويا بەردى، قايىق قاتتى شايقالاقتاپ كەتتى.
— بۇل جەردەن جاعاعا شىعۋ مۇمكىن ەمەس، حيۋ، — دەپ ايقايلادى ديك، سوندا دا ول قورىقپاي ارىنداعان اتتى قالىڭ تالدىڭ اراسىنا قاراي تارتا بەردى.
ارالدىڭ جيەگىندە قولىنا ساداق ۇستاعان ۇزىن بويلى ادام كورىندى. قاتتى جۇگىرگەندىكتەن نارتتاي بوپ قىزارىپ كەتكەن بۇل ادامنىڭ ساداقتىڭ ادىرناسىن شىرەنە تارتىپ تۇرعانىن ديك كوزىنىڭ قيىعىمەن بايقاپ قالدى.
— كەلە جاتقان قايىسسىڭ؟ — دەپ ايقايلادى بەيتانىس ادام. — حيۋ، كەلە جاتقان كىم؟
— بۇل ماستەر شەلتون، دجون، — دەپ جاۋاپ قايىردى قايىقشى.
— توقتا، ديك شەلتون، — دەپ ايقايلادى ارالداعى ادام. — مەن ساعان ەشبىر جاماندىق ىستەمەيمىن دەپ كرەستپەن انت ەتەمىن! توقتا!.. ال سەن، حيۋ، كەيىن قايت.
ديك كەكەسىنمەن مىرس ەتىپ كۇلەدى.
— ولاي بولسا — جاياۋ باراسىڭ! — دەپ ايقايلادى ارالداعى ادام.
ءسويتتى دە ساداقتى تارتىپ قالدى.
جەبە قادالعان ات جان ۇشىرا تىپىرلادى دا قالدى؛ قايىق توڭكەرىلىپ كەتتى، ءبىر مينۋتتان سوڭ ءبارى دە سۋدىڭ ىشىندە اعىسپەن ارپالىسىپ بارا جاتتى.
ديك سۇڭگىپ سۋدىڭ بەتىنە شىققانشا، اعىس ونى قايراڭنان ءبىر ياردتاي جەرگە الىپ كەتكەن ەدى، جان-جاعىنا دۇرىستاپ قاراۋعا دا شاماسى كەلمەي، ديك قولىنا ىلىككەن قاتتى بىردەڭەگە جانتالاسا جارماستى ول مۇنى بار كۇشىمەن ىلگەرى قاراي سۇيرەي جونەلدى. بۇل سۋعا يىلگەن تالدىڭ بۇتاعى ەدى، ونى سونشا ءبىر ەپتىلىكپەن مەچەم سوزا قويعان-دى.
— اسپانمەن انت ەتەم، — دەدى ديك، مەچەم ونى جاعاعا سۇيرەپ شىعارعان كەزدە، — سەن مەنى امان ساقتاپ قالدىڭ! مەن زەڭبىرەكتىڭ وعىنشا جۇزەمىن.
ديك ارتىنا بۇرىلىپ، ارال جاققا قارادى.
حيۋ-قايىقشى ءوزىنىڭ قايىعىمەن جارىسا ءجۇزىپ بارادى ەكەن، جاعا مەن ارالدىڭ قاق ورتاسىنا جەتىپ قالىپتى. باتپاقتاعى دجون وعان تەزىرەك ءجۇز دەپ ءامىر ەتىپ بار داۋسىمەن ايقايلاپ تۇر.
— قاشايىق، دجون، — دەدى شەلتون، — قاشايىق! حيۋ قايىعىن ارالعا جەتكىزىپ، سوسىن ونى قايتادان تارتىپكە كەلتىرگەنشە ءبىز الىستاپ كەتەمىز دە، ولار ءبىزدى تابا الماي قالادى.
ول مەچەمگە ۇلگى كورسەتپەكشى بولىپ، تالداردىڭ اراسىمەن ءوتىپ، تومپەشىكتەن-تومپەشىككە سەكىرىپ جۇگىرە جونەلدى. ءبىراق بەلگىلى ءبىر باعىت ۇستاۋعا ونىڭ شاماسى كەلمەدى؛ قايتكەندە دە وزەننەن الىسىراق كەتپەكشى بولىپ، بەتالدى قاشىپ بارا جاتتى. ال توپىراقتى جەر بىرتە-بىرتە جوعارى كوتەرىلە باستاعان كەزدە، باعىتتارىنىڭ دۇرىس ەكەنىنە ابدەن كوزى جەتتى. اقىرى بۇلار باتپاقتان امان-ەسەن ءوتتى، اياقتارى قاتتى، قۇرعاق جەرگە ءتيىپ، اينالاداعى تالداردىڭ اراسىنان شەگىرشىندەر كورىنە باستادى.
الىستاۋ، ارتتا قالىپ قويعان مەچەم كەنەتتەن قۇلاپ ءتۇستى.
— مەنى قالدىرىپ كەت، ديك! — دەپ ايقايلادى ول، ەنتىگىپ. — بۇدان ءارى جۇگىرۋگە شامام جوق!
ديك ارتىنا بۇرىلىپ، ونىڭ قاسىنا قايتىپ كەلدى.
— تاستاپ كەت دەيسىڭ بە، دجون؟! — دەدى ول. — جوق، ونداي وپاسىزدىققا بارا المايمىن. سۋعا باتىپ بارا جاتقانىمدا، وزىڭە ساداقتىڭ جەبەسى تونسە دە، سەن مەنى تاستاماي، ءومىرىمدى ساقتاپ قالدىڭ عوي. سەنىڭ دە سۋعا باتىپ كەتۋىڭ مۇمكىن ەدى، سەنى قالايشا وزىممەن بىرگە سۋعا تارتىپ اكەتپەگەنىمدى جاساعان يەم عانا بىلەدى.
— جوق، ديك، مەن سۋعا كەتپەس ەدىم، ءارى سەنى دە قۇتقارار ەدىم، — دەدى مەچەم. — جۇزە بىلەمىن عوي.
— سەن جۇزە بىلەسىڭ بە؟ — دەدى ديك، تاڭدانعاننان كوزى الاقانداي بوپ.
ەركەككە ءتان قاسيەتتەردىڭ ىشىندەگى قولىنان كەلمەيتىنى تەك سۋدا ءجۇزۋ عانا ەدى. جەكپە-جەكتە جاۋدى جايراتۋ شەبەرلىگىنەن كەيىنگى ونىڭ ەڭ قادىرلەيتىنى سۋدا ءجۇزۋ ونەرى تۇعىن.
— ەش ۋاقىتتا ەشكىمدى كەمسىتپەۋ كەرەك ەكەن — بۇل ماعان ۇلكەن ساباق بولدى! — دەدى ول. — سەنى قورعاپ، حوليۆۋدقا دەيىن امان-ەسەن اپارامىن دەپ ۋادە بەرىپ ەدىم، سويتسەم كەرىسىنشە، دجون، سەن مەنى قورعاپ كەلە جاتىرسىڭ.
— ەندى ءبىز ەكەۋمىز دوس بولدىق، ديك، — دەدى مەچەم.
— مەن ساعان قاس بولعانىم جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، — سەن، ارينە، وتە جاس بولساڭ دا، اجەپتاۋىر باتىر بالاسىڭ. مەن ەشقاشان سەندەي قىزىق ادامدى كورگەن ەمەسپىن. قالاي، ازداپ ەس جيدىڭ با؟ وندا جۇرەيىك. بۇل جەردە كوپ سويلەسۋگە ۋاقىت جوق.
— اياعىم قاتتى اۋىرىپ تۇر، — دەدى مەچەم.
— اياعىڭ تۋرالى مەن ءتىپتى ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي، — دەدى ديك. — وندا اسىقپاي، اقىرىنداپ جۇرەمىز. ءبىز ءقازىر قاي جەردە تۇرعانىمىزدى بىلسەك، قانداي جاقسى بولار ەدى مەن سۇرلەۋدەن اداسىپ قالدىم... بالكىم، سونىڭ ءوزى دۇرىس تا شىعار. ەگەر ولار ءبىزدى وتكەلدە تورىپ جۇرگەن بولسا، سۇرلەۋدەن دە اڭدۋى مۇمكىن عوي. شىركىن، ءقازىر وسىندا ەلۋ شاقتى جاۋىنگەرىمەن سەر دەنيەل كەلە قالسا! ول بۇل قاراقشىلاردىڭ بىرىندە قالدىرماي جەل ۇشىرعان جاپىراقتاي ەتىپ قۋىپ شىعار ەدى. ءجۇر، دجون، ماعان سۇيەن، بايعۇس بالاقاي. بويىڭ نە دەگەن الاسا ەدى، ءتىپتى مەنىڭ يىعىما دا جەتپەيسىڭ. نەشەدەسىڭ ءوزى؟ ون ەكىدەسىڭ بە؟
— جوق، مەن ون التىدامىن، — دەدى مەچەم.
— وندا سەن دۇرىس وسپەگەن ەكەنسىڭ، — دەدى ديك. — مەنىڭ قولىمنان ۇستا. قورىقپا، ءبىز اقىرىن جۇرەمىز. ءومىرىمدى ساقتاپ قالعانىڭ ءۇشىن مەن ساعان بورىشتىمىن، ال مەن، دجون، — جاقسىلىق ءۇشىن دە، جاماندىق ءۇشىن دە تولىق ەسەپ ايىرىسىپ ۇيرەنگەن اداممىن.
ولار بەتكەيمەن جوعارى كوتەرىلدى.
— ءبارىبىر ءبىز جولعا شىعامىز، — دەپ ءسوزىن جالعادى ديك، — سوسىن ىلگەرى قاراي جۇرەمىز. قولىڭ نە دەگەن ءالسىز، دجون! ەگەر مەنىڭ قولىم وسىنداي بولسا، مەن ۇيالار ەدىم. حيۋ-قايىقشى سەنى قىز دەپ ويلادى بىلەم، — دەدى ول كۇلىپ.
— مۇمكىن ەمەس! — دەپ مەچەم قىزارىپ كەتتى.
— شىنىندا دا ول سەنى قىز دەپ ويلادى، سول ءۇشىن مەن باستەسۋگە بارمىن! — دەپ قايتالادى ديك. — ونى ەشبىر كىنالاۋعا بولمايدى. سەن ەركەكتەن گورى قىزعا كوبىرەك ۇقسايسىڭ. راسىندا دا، ءوزىن ءبىر ءتۇرلى ەبەدەيسىزدەۋ بالاسىڭ، ال قىز بولساڭ وتە سۇلۋ بولار ەدىڭ. شىركىن، قىز بولساڭ عوي، تاماشا قىز بولار ەدىڭ.
ءبىراق سەن ءوزىڭ مەنى قىز دەپ ويلامايسىڭ عوي؟ — دەپ سۇرادى مەچەم.
— ارينە، قىز دەپ ويلامايمىن. جاي قالجىڭداعانىم عوي، — دەدى ديك. — وسە كەلە جاقسى جىگىت بولىپ شىعاسىڭ! ءالى ءتىپتى ەرلىكتەرىڭمەن ايگىلى بولۋىڭ دا مۇمكىن. ەكەۋمىزدىڭ قايسىمىز بۇرىن رىسار اتاعىنا يە بولار ەكەنبىز ءا، دجون، سەن قالاي ويلايسىڭ؟ مەن رىسار بولسام دەپ قاتتى ارماندايمىن. «سەر ريچارد شەلتون، رىسار» — دەگەن قانداي تاماشا ەستىلەدى! ءبىراق «سەر دجون مەچەم» دەگەن دە جامان ەستىلمەيدى.
— توقتاي تۇرشى، ديك، مەن سۋ ءىشىپ الايىن، — دەدى مەچەم، توبەشىكتەن باستالىپ، جانقالتانىڭ اۋزىنداي عانا قۇمايتتى شۇڭقىرعا قۇيىلىپ جاتقان ءمولدىر بۇلاقتىڭ قاسىنا توقتاپ. — اھ، ديك، قارنىم اشتى! اشتىقتان ءتىپتى جۇرەگىم سىزداپ تۇر.
— اقىماق بالا، كەتتليدە نەگە دۇرىستاپ تاماقتانىپ المادىڭ؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— مەن ورازا ۇستاۋعا انت بەرىپ ەدىم، سەبەبى مەنى... كۇناعا يتەردى عوي. — ال ءقازىر قاتقان ناننىڭ قابىعى بولسا دا راقاتتانىپ جەر ەدىم.
— وندا وتىرىپ تاماق جەپ ال، — دەدى ديك، — مەن بارىپ جول ىزدەپ كەلەيىن.
ول بەلىنە بايلاعان قالتادان نان مەن شوشقانىڭ كەپكەن ءسۇر ەتىن الدى. مەچەم اشقاراقتانا باس سالىپ، تاماق جەۋگە كىرىستى دە، ديك اعاشتاردىڭ اراسىنا ەنىپ كورىنبەي كەتتى.
كوپ كەشىكپەي ول تۇبىندە وتكەن جىلعى جاپىراقتاردىڭ اراسىنان بولار-بولماس جىلعا كورىنگەن سايدىڭ جيەگىنە كەلدى. سايدىڭ ارعى جاعىنداعى تەرەكتەر بيىكتەۋ ءارى جايىلىپ وسكەن؛ ول جەردە ەندى تالدار مەن شەگىرشىندەر ەمەس، ەمەندەر مەن شامشات اعاشتارى تۇر. جەل شايقالتقان جاپىراقتاردىڭ سىبدىرى ونىڭ اياعىنىڭ دىبىسىن ەستىرتپەيدى، ءبىراق ايسىز ءتۇننىڭ كوزگە تۇك كورسەتپەيتىنى سياقتى، جاپىراقتاردىڭ سىبدىرى دا اياقتىڭ دىبىسىن جۇتىپ كەتىپ جاتقانىنا قاراماستان، ديك جان-جاعىنا ساقتانا قاراپ، ءبىر تەرەكتىڭ جۋان دىڭگەگىنەن ەكىنشى تەرەككە ابايلاي باسىپ، العا ءجۇردى. كەنەت ونىڭ قارسى الدىنان ءبىر بۇعى كولەڭكە سياقتى كولبەڭ ەتىپ كورىندى دە، قالىڭ توعايعا كىرىپ كەتتى. ديك قاپالانىپ كىلت توقتادى: ۇرىككەن بۇعى مۇنى جاۋلارىنا سەزدىرىپ قويۋى مۇمكىن-اۋ. ىلگەرى ءجۇرۋدىڭ ورنىنا ەندى ول وزىنە ەڭ جاقىن اعاشقا بارىپ، باسىنا تەز ورمەلەپ شىعا باستادى.
ونىڭ جولى بولدى. ول باسىنا ورمەلەپ شىققان ەمەن ورماننىڭ وسى اينالاداعى ەڭ بيىگى ەكەن، باسقا اعاشتاردان ءتىپتى ءبىر جارىم قۇلاشتاي اسىپ تۇر. ديك ەڭ جوعارعى بۇتاققا شىعىپ، جەلمەن شايقالىپ تۇرىپ الىستى شولدى، ول كەتتليگە دەيىن سوزىلىپ جاتقان باتپاقتى القاپتى، ورماندى ارالداردى اينالىپ اعىپ جاتقان تيلل وزەنىن، ال تاپ قارسى الدىندا — ورمان ارقىلى وتەتىن ۇلكەن جولدى اپ-انىق كوردى. توڭكەرىلگەن قايىقتى اۋدارىپ، قايتادان قالپىنا كەلتىرىپتى، ەندى ول وزەنمەن قايىقشىنىڭ ۇيىنە قاراي ءجۇزىپ بارا جاتىر. وسى قايىقتان وزگە ەش جەردە ادامنىڭ ءىزى كورىنبەيدى، تەك بۇتاقتاردى شايقالتقان جەل عانا گۋىلدەيدى. ديك ەندى تەمەن تۇسپەكشى بولىپ، اقىرعى رەت اينالاعا كوز تاستاپ ەدى، كەنەت الىستان، باتپاقتىڭ ورتاسىنان قاراۋىتىپ قىبىرلاعان بىردەڭەلەردى كوردى. ءسىرا، سۇرلەۋمەن وتە اسىعىس شاعىن جاساق كەتىپ بارا جاتسا كەرەك. بۇل ونى ەلەڭ ەتكىزدى، ول دەرەۋ جەرگە ءتۇسىپ، ورماننىڭ ىشىمەن ءوزىنىڭ جولداسىنىڭ قاسىنا قايتىپ كەلدى.
ءىۇ تاراۋ
جاسىل ورمانداعى جىگىتتەر
مەچەم ءبىراز دەمالىپ، ەس جيناپ قالعان ەدى: ديكتىڭ كورگەنىنەن قاۋىپتەنگەن بالالار ورماننان تەز شىقتى دا، امان-ەسەن جولدان ءوتىپ، تەنستولل ورمانى كورىنىپ تۇرعان شوقىنىڭ ادىرلى بەتكەيىمەن جوعارى كوتەرىلدى. بۇل جەردە، شوق-شوق اعاشتاردىڭ اراسىندا، ۆەرەسك پەن سارعالداق باسقان قۇمشاۋىت كوگالدار سوزىلىپ جاتىر؛ كەي جەرلەردە كارى شىلىكتەر كەزدەسەدى. جەر بەتى بىرتە-بىرتە بۇدىرلانىپ، اياق باسقان سايىن تومپەشىكتەر مەن جىرالار كەزدەسە باستادى. جەل ودان سايىن دولدانا سوعىپ، اعاشتاردىڭ بۇتاقتارىن جىپ-جىڭىشكە قارماقتىڭ سابىنداي مايىستىردى.
بۇلار كوگالعا شىقتى. كەنەت ديك جەرگە ەتپەتىنەن جاتا قالىپ، اعاشتارعا قاراي اقىرىن-اقىرىن ەڭبەكتەپ شەگىنە باستادى. ءقاۋىپتى ەشتەڭە سەزبەگەن مەچەم قاتتى تاڭدانسا دا، جولداسىنا ەرىپ ول دا كەيىن قاراي ەڭبەكتەدى. بۇلار قالىڭ تەرەكتەردىڭ اراسىنا بارىپ تىعىلعاننان كەيىن عانا ول سەرىگىنەن نە بولدى دەپ سۇرادى.
جاۋاپتىڭ ورنىنا ديك وعان ساۋساعىمەن كوگالدىڭ قارسى بەتىندە، قاسىنداعى ورماننان الدەقايدا بيىكتەگى، اشىق اسپاندا ءوزىنىڭ قوشقىل جاپىراقتارىمەن قاراۋىتىپ تۇرعان كارى قاراعايدى نۇسقادى. قاراعاي دىڭگەگىنىڭ ءتۇپ جاعى كولوننا سەكىلدى ءتۇپ-تۇزۋ ءارى جۋان ەكەن. ءبىراق ەلۋ فۋتتاي بيىكتىكتە ول ەكى ايىرىلىپتى؛ سول ەكى بۇتاقتىڭ اشاسىندا، ماچتادا تۇرعان تەڭىزشىدەي، ساۋىتتىڭ سىرتىنان جاسىل كامزول كيگەن بىرەۋ الىسقا قادالا قاراپ تۇر ەكەن. شاشىنا كۇننىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ، جارقىراپ كورىنەدى، ول كوزىن قولىمەن كولەگەيلەپ، اسپاي-ساسپاي، ماشينا سياقتى ءبىر تىنباستان ەكى جاعىنا كەزەك-كەزەك قارايدى.
بالالار بىر-بىرىنە قارادى.
— ونىڭ سول جاعىنان ءوتىپ كورەيىك، — دەدى ديك. — ەكەۋمىز قولعا ءتۇسىپ قالا جازداپپىز، دجون.
ون مينۋتتاي ۋاقىت وتكەندە ەكەۋى جاقسى تاپتالعان سۇرلەۋگە شىقتى.
— ورماننىڭ بۇل بولىگىن مەن ءتىپتى بىلمەيمىن، — دەدى ديك. — مىنا سۇرلەۋ ءبىزدى قايدا اپارادى ەكەن؟
— كورەمىز عوي، — دەدى مەچەم.
سۇرلەۋ بۇلاردى توبەنىڭ باسىنا الىپ شىعىپ، سوسىن ۇلكەن تەگەنەگە ۇقسايتىن سايعا ءتۇسىردى. تومەندە، گۇلدەپ تۇرعان قالىڭ دولانانىڭ اراسىنان بۇلار قۇلاعان ءۇيدىڭ ورنىن كوردى — شاتىرى جوق، بىرنەشە كۇيگەن بورەنەلەر مەن پەشتىڭ سورايعان مۇرجاسى عانا قالىپتى.
— بۇل نە؟ — دەپ سۇرادى مەچەم.
— بىلمەيتىنىمە اسپانمەن انت ەتەمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — بۇل جەردى مۇلدەم بىلمەيمىن. ابايلاپ جۇرەيىك.
جۇرەكتەرى دۇرسىلدەگەن ەكەۋى دولانانىڭ اراسىمەن اقىرىنداپ تومەن تۇسە باستادى. بۇل جەردە، ءسىرا، جۋىردا عانا ادامدار تۇرسا كەرەك. قالىڭ جىنىستا جابايىلانىپ كەتكەن جەمىس اعاشتارى مەن باقشادا وسەتىن كوكونىستەر كەزدەسىپ قالادى؛ ءشوپتىڭ ۇستىندە كۇن ساعاتى قۇلاپ جاتىر. ءسىرا، بۇل جەر بۇرىن باۋ-باقشا بولعان سياقتى. ءبىراز ىلگەرى جۇرگەننەن سوڭ بۇلار قۇلاعان ءۇيدىڭ ۇستىنەن شىقتى.
كەزىندە بۇل اينالاسى تەرەڭ ورمەن قورشالعان ادەمى دە بەرىك عيمارات بولسا كەرەك؛ ءبىراق ءقازىر وردىڭ سۋى كەۋىپ قالىپتى، تۇبىندە تاستار شاشىلىپ جاتىر، قۇلاعان اعاش تۋرا كوپىر سياقتى كولدەنەڭ ءتۇسىپتى. ەكى قابىرعاسى ءالى بۇزىلماعان، اينەكسىز تەرەزەلەرىنە كۇننىڭ كوزى شاقىرايىپ ءتۇسىپ تۇر؛ ال ءۇيدىڭ قالعان بولىگى تەگىس قۇلاپ، ورتەنگەن قالدىقتارى ءۇيىلىپ جاتىر. ءۇيدىڭ ىشىنە ساڭىلاۋلاردان بىرنەشە جاس اعاش ءوسىپ كەتىپتى.
— ەسىمە جاڭا ءتۇستى، — دەپ سىبىرلادى ديك، — بۇل، ءسىرا، گريمستون بولۋ كەرەك. ۋسادبا ەرتەرەكتە سايمون مەلمسبەريدىكى بولاتىن، ءبىراق سەر دەنيەل ونىڭ كوزىن قۇرتتى. وسىدان بەس جىل بۇرىن بەننەت حەچ بۇل ءۇيدى ورتەپ جىبەردى. شىنىن ايتسام، بەكەر ىستەدى: ءۇي وتە ادەمى ەدى.
تومەندە، وردىڭ ءىشى جىپ-جىلى، ءارى جەل جوق ەكەن. مەچەم ديكتى يىعىنان ءتۇرتتى، سوسىن ەسكەرتكەندەي ساۋساعىن كوتەرىپ:
— تسس! — دەدى.
وعاش دىبىس تىنىشتىقتى بۇزىپ جىبەردى. ونىڭ نە ەكەنىن بۇلار ءتۇسىنىپ ۇلگەرگەنشە، دىبىس تاعى دا بىرنەشە رەت قايتالاندى. بۇل، ءسىرا، وتە زور دەنەلى ادامنىڭ جوتەلىپ-قاقىرىنعانى بولۋ كەرەك. سودان سوڭ قارلىققان داۋىسپەن اۋەنىن بۇزىپ ءان سالا باستادى
تۇرەگەلىپ ورنىنان كورول سوندا سۇرادى:
«وزدەرىڭدەي جىگىتتەر نەگە ورماندا تۇرادى؟
سوندا قايسار گامەلين بىلاي دەپ ءبىر تولعاندى:
«قالادان جاۋ تاپقاندار مەكەندەيدى ورماندى».
ءانشى ۇندەمەي قالدى: كەنەت الدەقايدان تەمىر سالدىر ەتتى دە، سوسىن جىم-جىرت بولا قالدى.
بالالار بىر-بىرىنە قارادى. كىم دە بولسا، بۇلاردىڭ كورىنبەي وتىرعان كورشىسى قيراعان ۇيدەن اسا الىس بولماۋ كەرەك، مەچەم كەنەتتەن قىزارىپ كەتتى دە، ىلگەرى قاراي ءجۇردى، قۇلاپ جاتقان بورەنە ارقىلى وردان ءوتىپ، قيراعان ءۇيدىڭ ءىشىن تولتىرا ءۇيىلىپ جاتقان قوقىستىڭ ۇستىنە ابايلاپ قانا شىقتى. ونى توقتاتىپ ۇلگەرە الماعان ديك ەندى ونىڭ ارتىنان ەرۋگە ءماجبۇر بولدى.
قيراعان ءۇيدىڭ بۇرىشىندا ەكى بورەنە ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى كولدەنەڭ ءتۇسىپ، شولاننىڭ ۇلكەندىگىندەي بوس جەردى قوقىستان ءبولىپ تاستاپتى. بالالار سول جەرگە بارىپ تىعىلدى. قۇرتتاي عانا تەسىكتەن بۇلارعا سىرتتاعىنىڭ ءبارى كورىنىپ تۇر.
سىرتتاعىنى كورگەندە بالالاردىڭ قورىققاننان جانى تۇرشىگىپ كەتتى. بۇل جەردەن كەتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى ولار ءتىپتى دەم الۋعا دا قورىقتى. وردىڭ قاسىندا، بۇلار وتىرعان قۋىستان وتىز فۋتتاي عانا جەردە وت جاعىلىپ جاتىر؛ وشاقتىڭ ۇستىندە تەمىر قازان اسۋلى تۇر، ودان قالىڭ بۋ بۇرقىرايدى، ال قازاننىڭ قاسىندا ەكى بەتى قىپ-قىزىل، ۇزىن بويلى، كيىمى جالبا-جۇلبا ءبىر ادام تۇر. وڭ قولىنا تەمىر قاسىق ۇستاعان؛ بەلىنە ادام شوشىرلىق ۇلكەن قانجار مەن اڭشى كەرنەيىن بايلاپ الىپتى. ول تىڭ تىڭداپ وتىرعان ادامعا ۇقسايدى: ءسىرا، بۇلاردىڭ قيراعان ۇيگە كەلىپ تىعىلعانىن بايقاپ قالعان بولۋ كەرەك. بۇل، ءسوزسىز، جاڭاعى ءانشى، قازارداعى استى ارالاستىرىپ وتىرىپ، ۇيىلگەن قوقىستى ابايسىز باسقاندا شىققان دىبىستى قۇلاعى شالىپ قالعان شىعار. ودان ارىرەكتە، قوڭىر شەكپەنگە ورانعان تاعى ءبىر كىسى جاتىر: ول قاتتى ۇيقىدا. ونىڭ بەتىنە تاقاۋ كوبەلەك ۇشىپ ءجۇر. كۇللى كوگال داستۇرگۇلدەن اپپاق بولىپ كورىنەدى. گۇلدەگەن ءبىر شوق دولانادا ساداق، جەبە سالىنعان قورامساق، بۇعىنىڭ ءبىر كەسەك ەتى ءىلۋلى تۇر.
ۇزىنتۇرا ەندى تىڭ تىڭداعانىن قويىپ، سورپانى ۇرتتاپ كورىپ، قاسىقتى جالادى دا، قازاندى قايتادان ارالاستىرىپ جاتىپ:
— بولسا قالا ءقاۋىپتى، ورماندا، ارينە، قاڭعيسىڭ، — دەپ قارلىققان داۋسىمەن جاڭا عانا ايتقان ولەڭىنىڭ سوڭعى جولىن تاعى قايتالادى.
سەنىڭىز، سەر، ەشكىمگە قارامايمىز جاۋداي ءبىز،
ءبىراق كەيدە كورولدىڭ بۇعىلارىن اۋلايمىز.
مەزگىل-مەزگىل ول قازانداعى استىڭ شەتىنەن قاسىقپەن الىپ، كانىگى اسپازدارشا ۇرلەپ، ءدامىن ۇرتتاپ كورىپ وتىر. ەندى تاماق پىسكەننەن كەيىن، ول بەلىندەگى كەرنەيدى الىپ، ءۇش رەت تارتىپ، اسقا شاقىرعان بەلگى بەردى.
ۇيقتاپ جاتقان ادام ويانىپ، ەكىنشى جامباسىنا اۋناپ ءتۇستى دە، بەتىنە قونعان كوبەلەكتى قاعىپ، جان-جاعىنا قارادى.
— نەعىپ كەرنەيلەتتىڭ دوستىم؟ — دەپ سۇرادى ول. — تاماق ىشەتىن ۋاقىت بولىپ قالدى ما؟
— ءيا، اقىماق، تاماق دايىن، — دەدى اسپاز. — ناشار تاماق، ەل دە، نان دا جوق. ءقازىر جاسىل ورماننىڭ ءىشى كوڭىلسىز بولىپ تۇر. ءبىر كەزدەرى بۇل جەردى ءاربىر اق نيەتتى ادام جاڭبىردان دا، سۋىقتان دا قورىقپاي ارحيەپيسكوپ سياقتى تۇرا الۋشى ەدى: ەل دە، شاراپ تا كوپ بولاتىن. ەندى، مىنە، ادامداردى» جۇرەگىندە ەرلىك رۋحى وشكەن؛ ال بارشانىڭ كەگىن قايتاراتىن دجون دەگەنىڭىز، قۇداي، ءوزىڭ كەشىرىپ، ساقتاي گور، ءجاي انشەيىن قارعانى قورقىتاتىن قاراقشى.
— سەن تەك ىشىپ-جەگەنىڭە عانا ءمازسىڭ، لوۋلەسس، — دەپ جاۋاپ قايىردى جاتقان كىسى. — شىداي تۇر، جاقسى زامان ءالى-اق ورالادى.
— جاقسى زاماندى بالا كەزىمنەن كۇتۋدەمىن، — دەدى اسپاز. — مەن موناح — فرانسيسكانشى دا بولدىم، كورولدىڭ اتقىشى دا بولدىم:، تەڭىزشى بولىپ، اششى تەڭىزدە تالاي-تالاي ءجۇزدىم دە، مەنىڭ جاسىل ورماندا بولۋىما دا، كورولدىڭ بۇعىلارىن اتۋىما؛ دا تۋرا كەلدى. سوندا نەندەي مارتەبەگە جەتتىم؟ ەشتەڭەگە دە جەتكەنىم جوق! موناستىردا بەكەر-اق قالماعان ەكەنمىن. بارشانىڭ كەگىن قايتاراتىن دجونمەن بىرگە جۇرگەننەن گورى يگۋمەن دجونمەن بىرگە بولعانىم پايدالىراق ەدى. قۇداي-انامەن انت ەتەم، مىنە، وزدەرى دە كەلە جاتىر!
كوگالعا سىرىقتاي-سىرىقتاي، قايراتتى جىگىتتەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى جينالا باستادى، ولاردىڭ ءارقايسىسىندا پىشاق پەن سيىردىڭ مۇيىزىنەن جاسالعان ىدىس بار؛ اركىم وزىنە قازاننان اس قۇيىپ الىپ، ءشوپتىڭ ۇستىنە وتىرىپ، تاماق جەي باستادى. ولاردىڭ ۇستىندەگى كيىمدەرى دە، قارۋلارى دا ءار ءتۇرلى، بىرەۋلەرىنىڭ ۇستىندە كەنەپ كويلەك، پىشاق پەن ەسكى ساداقتان وزگە قارۋى جوق، ەندى بىرەۋلەرى ناعىز ورماننىڭ سىربازدارىنشا كيىنگەن: جاپ-جاسىل شۇعادان تىگىلگەن بورىك پەن كۇرتە، قۇستىڭ قاۋىرسىنىمەن اشەكەيلەنگەن اسەم جەبە، بەلىنە باۋلى كەرنەي، سەمسەر مەن قانجار تاعىنعان. قاتتى اشىققاندىقتان، سويلەسۋگە شامالارى كەلمەي، سەلقوس سالەمدەسكەننەن كەيىن، ءۇن-تۇنسىز، بىردەن قوماعايلانا تاماققا كىرىسىپ كەتتى.
جيىرما شاقتى ادام جينالعان كەزدە، كەنەت ءبىر شوق دولانانىڭ اراسىنان قۋانىشتى داۋىس ەستىلىپ، كوگالعا تاعى دا بەس ادام شىعا كەلدى: ەڭ الدىندا — ۇزىن بويلى، تولىقشا كەلگەن، شاشىنا اق كىرە باستاعان، كۇنگە كۇيىپ، كەپكەن سۇردەي قاقتالعان قايراتتى كىسى، ونىڭ ارتىندا — زەمبىل كوتەرگەن ءتورت ادام. الدىڭعىنىڭ باستىق ەكەنى بىردەن كورىنىپ تۇر: اركاسىنا ساداق اسىپ، قولىنا ايىر نايزا ۇستاپ الىپتى.
— جىگىتتەر! — دەپ ايقايلادى ول. — مەنىڭ ساۋىقشىل دوستارىم! سەندەر بۇل جەردە قۇرعاق تاماق جەپ، اشتىقتان بۇرالىپ قالدىڭدار! ءبىراق مەن ءاردايىم: سابىر ساقتاڭدار، باقىت قۇسى بىزگە دە قونادى دەۋشى ەدىم عوي. مىنە، سول باقىت جاقىنداپ قالدى. ونىڭ العاشقى حابارشىسى مىناۋ — تاماشا ەل!
جان-جاقتان ماقۇلداعان قۋانىشتى داۋىستار دابىرلاپ، كەلگەندەر ۇلكەن كەسپەك سالىنعان زەمبىلدى جەرگە قويدى.
— ايتسە دە، تەزدەتىڭدەر، جىگىتتەر، — دەپ ءسوزىن جالعادى كەلگەن ادام. — الدا قىرۋار ءىس تۇر. وتكەلگە اتقىشتار جاساعى كەلدى. ولار قىزىل مەن كوك كيگەندەر: ولاردىڭ ءارقايسىسى — نىسانا، ءارقايسىسىنا ءبىزدىڭ جەبەمىزدىڭ ءدامىن تاتقىزىپ، ەشقايسىسىن ورماننان ءتىرى شىعارماۋىمىز كەرەك. ءبىز وسىندا ەلۋ ادامبىز، ءارقايسىمىز سولاردان قيانات كورگەنبىز، بىرەۋىمىزدىڭ جەرىمىزدى، ەكىنشىمىزدىڭ دوسىمىزدى تارتىپ الدى؛ بىرەۋىمىزدى ابىرويىمىزدان ايىرىپ، ەكىنشىمىزدى جەرىمىزدەن قۋىپ جىبەردى. ءبىز ءبارىمىز ءجابىر كورگەندەرمىز! بىزگە قيانات كورسەتكەن كىم؟ ول — سەر دەنيەل، سول ەكەنى وتىرىك بولسا اسىلىپ-اق قالايىن! سوندا ءبىز ءوزىمىزدىڭ تونالعان مۇلكىمىزدى ونىڭ پايدالانۋىنا كونىپ وتىرا بەرەمىز بە؟ ءبىزدىڭ ۇيىمىزدە تۇرۋىنا؟ ءبىزدىڭ جەرىمىزدى جىرتۋىنا؟ ءبىزدىڭ وگىزىمىزدىڭ ەتىن جەۋىنە؟ جوق، ءبىز وعان كونبەيمىز! ونى زاڭ قورعايدى، سۋديانىڭ قالامىنىڭ قاۋىرسىنى ىلعي سونىڭ جاعىندا. ءبىراق مەنىڭ ادەيى سوعان ارناپ بەلىمە قىستىرىپ جۇرگەن قاۋىرسىندارىما ونىڭ استە شاماسى كەلمەيدى!
اسپاز لوۋلەسس ءمۇيىز ىدىسقا ەلدى ەكىنشى رەت قۇيىپ ءىشىپ وتىرعان: ول شەشەندى ماقۇلداعانداي ىدىسىن ازداپ كوتەرىپ قويدى.
— ماستەر ەلليس، — دەدى ول، — ءسىز تەك كەك قايتارۋدى عانا ويلايسىز. ءسىز ءۇشىن ول، ارينە، وتە دۇرىس. ءبىراق بىزدەردە، جاسىل ورمانداعى ءسىزدىڭ سورلى دوستارىڭىزدا، ەشقاشان جەر دە، دوس تا بولعان ەمەس، سوندىقتان بىزگە قايعىراتىن ەشتەڭە جوق، ءبىز كەدەي بولعاندىقتان كەك قايتارۋدى ەمەس، تابىس تابۋدى ويلايمىز. دۇنيەدە قۇماردى كەك قايتارعاننان گورى ءبىز اسىل التىن مەن قانار شارابى تولعان تورسىقتى ارتىقتاۋ كورەمىز.
— لوۋلەسس، — دەگەن جاۋاپ ەستىلدى، — موت قورعانىنا قايتىپ بارۋ ءۇشىن سەر دەنيەل ورماننىڭ ىشىمەن ءجۇرۋى كەرەك. بۇل جولدىڭ وعان قانداي ءبىر شايقاستان گورى قىمباتىراق ءتۇسۋى ءۇشىن ءبىز الدىن-الا جاعداي جاسايمىز. ونىڭ اتاقتى ارىپتەستەرىنىڭ ءبارى كۇيرەي جەڭىلدى، ەندى وعان كومەكتەسەتىن ەشكىم جوق. بۇل كارى تۇلكىنى ءبىز جان-جاعىنان قاۋمالايمىز، سوندا ءوزى دە مەرت بولادى. بۇل ۇلكەن ولجا! ول ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى تويعىزۋعا جارايدى.
— مۇنداي قۇرعاق ۋادەگە تالاي مارتە تويعانمىن، — دەدى لوۋلەسس. — ءبىراق ونداي ۋادەدەن اس ءپىسىرۋ وڭاي ەمەس، قۇرمەتتى ماستەر ەلليس، اۋزىڭ كۇيۋى مۇمكىن. سول مول ولجاعا كەنەلۋدى كۇتىپ ءبىز نە ىستەپ جاتىرمىز؟ قارا جەبەنى ۇشكىرلەپ، ولەڭ جازىپ، ءموپ-مولدىر مۇزداي سۋعا قانىپ جاتىرمىز — مۇنداي تاتۋسىز ىشىمدىكتى كورسەم كوزىم شىقسىن.
— سەن سەنىمسىز ادامسىڭ، ۋيلل لوۋلەسس. سەنەن ءالى كۇنگە دەيىن شىركەۋ قامباسىنىڭ ءيىسى شىعادى. دۇنيەقورلىق سەنىڭ تۇبىڭە جەتەدى، — دەپ جاۋاپ قايىردى ەلليس. — ءبىز ەپپلياردتان جيىرما فۋنت الدىق. كەشە تۇندە شابارماننان جەتى ماركا تارتىپ الدىق. وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن ەلۋدى كوپەستەن الدىق...
— ال بۇگىن، — دەدى جىگىتتەردىڭ ءبىرى، — مەن حوليۆۋدقا جاقىن جەردەن يندۋلگەنسيامەن شۇعىلداناتىن سەمىز ساتۋشىنى توقتاتتىم، مىنە، ونىڭ ءاميانى.
ەلليس ءاميانداعى اقشانى ساناپ شىقتى.
— ءجۇز شيللينگ! — دەدى ول كۇڭكىلدەپ. — اقىماق، ونىڭ اياق كيىمىنە تىعىپ قويعانى نەمەسە جالباعايىنا تىگىپ تاستاعانى بۇدان دا كوپ شىعار. سەن ءالى ءسابيسىڭ، توم كيۋكوۋ، سەن التىن بالىقتى قولىڭنان شىعارىپ جىبەرگەنسىڭ.
دەگەنمەن ەلليس ءامياندى جايباراقات ءوزىنىڭ جانقالتاسىنا سالىپ قويدى. ول ايىر نايزاعا سۇيەنىپ تۇرىپ، جولداستارىن شولىپ شىقتى. ولار بۇعىنىڭ ەتىنەن پىسىرگەن سورپانى ەلمەن ارالاستىرىپ، قوماعايلانا سوعىپ جاتىر. كۇن ءساتتى باستالىپ، بۇلاردىڭ جولدارى بولدى؛ ءبىراق بۇلاردى تىعىز شارۋا كۇتىپ تۇرعاندىقتان، تاماقتارىن تەز ءىشتى. الدىمەن كەلىپ، تاماق ءىشىپ بولعاندارى توق جىلانداي ءشوپتىڭ ۇستىندە سۇلاپ-سۇلاپ ۇيقتاپ قالىپتى، كەيبىرەۋلەرى ءوزارا اڭگىمەلەسىپ وتىر، ەندى بىرەۋلەرى قارۋلارىن تارتىپكە كەلتىرىپ جاتىر. ساۋىقشىل بىرەۋى ەل قۇيىلعان قۇتىنى جوعارى كوتەرىپ، ءان سالا باستادى:
كوكتەم كەلىپ قالعاندا
قانداي راقات ورماندا!
قاقتالعان ەت ءيىسى تاراپ جاتسا بار ماڭعا،
قانداي راقات بۇعى اتىپ العانىڭدا كەشكى اسقا.
دوستارىڭمەن كەشكى استا
دۋىلداسىپ باس قوسقان!
جاڭبىر ۇزاق جاۋعاندا
ءتۇن سۋىتىپ ورماندا،
كۇن سۋىتىپ، قىتىمىر قىستىگۇنى بولعاندا، —
كەلە الماستان كۇيىڭە
ورالاسىڭ ۇيىڭە،
وت باسىندا كوكتەمدى ەسكە الاسىڭ جيىرەك.
بالالار تىم-تىرىس، ءاندى تىڭداپ جاتىر. ريچارد ءوزىنىڭ اربالەتىن شەشىپ الىپ، ادىرناسىن كورۋ ءۇشىن تەمىر ىلمەكتى دايىن ۇستاپ تۇر. بۇلار قىبىرلاۋعا قورىقتى؛ ورمانداعى بۇكىل وسى كورىنىس، تەاترداعى سياقتى، بۇلاردىڭ كوز الدىندا ءوتىپ جاتتى. ءبىراق كەنەتتەن تىم-تىرىس بولا قالدى: اششى ىسقىرىق ەستىلىپ، سودان سوڭ قاتتى وپىرىلىپ سىنعان دىبىس شىقتى دا، بالالاردىڭ اياق جاعىنا جەبەنىڭ سىنىعى كەلىپ ءتۇستى. بۇلار تىعىلىپ جاتقان جەردە مۇرجا سورايىپ شىعىپ تۇر ەدى، بەيمالىم اتقىش تاپ سونى كوزدەگەن بولۋ كەرەك — مۇمكىن ول ماناعى شىرشانىڭ باسىندا تۇرعان كۇزەتشى شىعار.
مەچەم اقىرىن عانا ايقايلاپ جىبەردى، ءتىپتى ديكتىڭ ءوزى دە سەلك ەتىپ، قولىنداعى ىلگەكتى ءتۇسىرىپ الدى. ءبىراق الاڭدا وتىرعان ادامداردى بۇل جەبە قورقىتقان جوق؛ ولار ءۇشىن بۇل كوپتەن كۇتكەن شارتتى بەلگى ەكەن. ورىندارىنان ءدۇر كوتەرىلىپ، بەلدەرىن بۋىپ، ساداقتارىنىڭ باۋلارىن تارتىپ قاراپ، قىلىش پەن سەمسەرلەرىن قىنابىنان سۋىردى. ەلليس قولىن كوتەردى، ونىڭ شيرىققان ءجۇزى جىگەرلەنىپ، كۇن قاققان وڭىندە قوس جانارى جايناپ قويا بەردى.
— جىگىتتەر! — دەدى ول، — بارلىعىڭ دا ءوز جۇمىستارىڭدى بىلەسىڭدەر. قولدارىڭنان بىردە-بىر ادام ءتىرى كەتپەيتىن بولسىن! ەپپليارد — دۋمان الدىنداعى ءبىر جۇتىم ۆيسكي عانا بولاتىن؛ ال ناعىز توي ەندى باستالدى. مەن ءۇش ادام ءۇشىن كەك قايتارۋىم كەرەك: گارري شەلتون، سايمون مەلمسبەري جانە... — بۇل جەردە ول جۇدىرىعىمەن ءوزىنىڭ كەرە قۇلاش كەۋدەسىن قاعىپ قويدى — ەلليس دەكۋورت اسپانمەن انت ەتەمىن، سول كەگىمدى قايتارام دا!
تەز جۇگىرگەندىكتەن نارتتاي قىزارىپ كەتكەن بىرەۋ بۇتانىڭ اراسىن بۇزا-جارىپ، اشىق الاڭعا كىرىپ شىقتى.
— بۇل سەر دەنيەل ەمەس! — دەدى ول قاتتى ەنتىگىپ. — ولار نە بارى جەتى ادام. جەبە سەندەرگە جەتتى مە؟
— وسى ءقازىر، — دەپ جاۋاپ قايىردى ەلليس.
— سايتان سوققىر! — دەپ رەنجىدى كەلگەن ادام. — باسە، ماعان جەبەنىڭ زۋىلداعان دىبىسى ەستىلگەن سياقتى بولىپ ەدى. مىنە، ەندى مەن اش قالدىم.
ءا دەگەنشە «قارا جەبەنىڭ» جاساعى قۇلاعان ءۇيدىڭ الدىنداعى الاڭنان جوق بولدى، ولاردىڭ ورنىندا قازان، وشە باستاعان وتتىڭ ورنى، دولاناعا ىلىنگەن بۇعىنىڭ ەتى عانا قالدى.
ءۇ تاراۋ
قانقۇمار اڭشىلىق
الىستاعان ادامداردىڭ اياق دىبىسىن جەلدىڭ شۋىلى ەستىرتپەي جىبەرگەنشە بالالار ورىندارىنان قوزعالعان جوق. سوسىن ىڭعايسىز جاتىپ، اياقتارى ۇيىپ قالعان بۇلار ورىندارىنان ارەڭ تۇردى دا قۇلاعان ۇيدەن شىعىپ، بورەنەنىڭ ۇستىمەن وردان ءوتتى. مەچەم جەرگە تۇسكەن ىلگەكتى الىپ، الدا كەلە جاتىر؛ ديك اربالەتىن قولىنا ۇستاپ ونىڭ ارتىنان ەردى.
— ەندى حوليۆۋدقا بارايىق، — دەدى مەچەم.
— حوليۆۋدقا ما؟ — دەدى ديك، داۋىستاي سويلەپ، — ءبىزدىڭ ادامداردى اتىپ جاتقاندا، حوليۆۋدقا بارامىز دەيسىڭ بە؟ جوق، مەن حوليۆۋدقا بارمايمىن. ودان دا مەنى اسىپ ءولتىرسىن، دجون!
— شىنىمەن مەنى تاستاپ كەتپەكشىمىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى مەچەم.
— تاستاسام تاستايمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — ەگەر مەن ولارعا حابار بەرىپ ۇلگىرە الماسام، وندا سولارمەن بىرگە ولەمىن. ءومىر بويى ءوزىم بىرگە وسكەن ادامداردى مەن قالاي تاستاپ كەتە الام! ار بالەتىمنىڭ ىلگەگىن بەر.
ءبىراق مەچەمنىڭ وعان ىلگەكتى بەرەتىن ويى جوق ەدى.
— ديك، — دەدى ول، — مەنى حوليۆۋدقا امان-ەسەن جەتكىزەمىن دەپ بۇكىل ارۋاقتارمەن انت ەتىپ ەدىڭ. ەندى سول انتىڭدى بۇزباقشىمىسىڭ؟ مەنى شىنىمەن-اق ۇستاپ كەتكىڭ كەلىپ تۇر ما، انت اتقىر؟
–– مەن شىن نيەتىممەن انت ەتتىم، — دەپ جاۋاپ
قايىردى ديك، — جانە انتىمدا تۇراتىن دا ەدىم. بىلاي بولسىن، دجون، سەن مەنىمەن بىرگە ءجۇر. سەن ماعان تەك سول ادامدارعا حابار ەتۋگە رۇقسات ەتشى، ەگەر رەتى كەلىپ جاتسا، مەن سولارمەن بىرگە ۇرىسقا قاتىسايىن. سوندا مەنىڭ ارىم دا تازا، ءوزىمنىڭ انتىمدى ورىنداپ، سەنى حوليۆۋدقا الىپ بارامىن.
سەن مەنى مازاق قىلىپ تۇرسىڭ! — دەدى مەچەم، قارسىلىق ءبىلدىرىپ. — سەنىڭ كومەكتەسكىڭ كەلىپ تۇرعان ادامدار مەنى قۇرتۋ ءۇشىن ارتىمنان ادەيى قۋىپ كەلە جاتىر عوي.
ديك جەلكەسىن قاسىدى.
— ەندى نە ىستەيمىز، دجون، — دەدى ول. — مەنىڭ باسقا امالىم جوق. ءوزىڭ مەنىڭ ورنىمدا بولساڭ قايتەر ەدىڭ؟ ساعان تونگەن ءقاۋىپ ونشا ۇلكەن ەمەس، ال ولاردى ءولىم كۇتىپ تۇر. ءولىم! — دەپ قايتالادى ول. — وسىنى ويلاشى! مەنى نە ءۇشىن كىدىرتىپ تۇرسىڭ؟ اكەل بەرى ىلگەكتى! اۋليە گەورگييمەن انت ەتەم، مەن ولاردىڭ ءبارىن ولىمنەن امان الىپ قالامىن!
— ريچارد شەلتون، — دەدى مەچەم، ونىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ، — سەن شىنىمەن سەر دەنيەلدىڭ جاعىندا سوعىسپاقشىمىسىڭ؟ الدە سەنىڭ قۇلاعىڭ جوق پا؟ الدە سەن ەلليستىڭ ايتقاندارىن ەستىمەدىڭ بە؟ نەمەسە ساعان ءوز قانىڭ، سەر دەنيەل ولتىرگەن اكەڭنىڭ قانى قىمبات ەمەس پە؟ «گارري شەلتون»، — دەدى ول؛ ال سەر گارري شەلتون سەنىڭ تۋعان اكەڭ بولاتىن، مىنا اسپانداعى كۇننىڭ جارقىراپ تۇرعانى قانداي راس بولسا، ول دا سونداي راس.
— سەن سوندا ماعان مىنا ۇرىلاردىڭ ايتقانىنا سەن دەپ تۇرسىڭ با؟ — دەپ ايقايلادى ديك.
— سەنىڭ اكەڭنىڭ قالاي ولگەنى تۋرالى مەن باياعىدا ەستىگەنمىن، — دەدى مەچەم، — ونى سەر دەنيەلدىڭ ولتىرگەنى جۇرتتىڭ بارىنە بەلگىلى. ءوز ۇيىندە ول بەيكۇنا جاننىڭ قانىن توكتى. وسى ءولىم ءۇشىن كەك قايتارۋدى كوكتەگى قۇدىرەتتىڭ ءوزى كۇتىپ ءجۇر! ال سەن، جازىقسىز ولگەن جاننىڭ تۋعان ۇلى، اكەڭدى ولتىرگەن ادامنىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ، سوعان قامقور بولۋعا بارماقشىسىڭ!
— دجون! — دەدى بالا. — مەن ول جونىندە ەشتەڭە بىلمەيمىن. مۇمكىن سولاي بولعان دا شىعار. مەن ونى قايدان بىلەمىن؟ ءوزىڭ ويلاپ قاراشى: سەر دەنيەل مەنى تاربيەلەپ ءوسىردى؛ مەن ونىڭ جاۋىنگەرلەرىمەن بىرگە ويناپ-كۇلىپ، اڭ اۋلادىم؛ ال ولاردىڭ باسىنا ءقاۋىپ تونگەن كەزدە، سەن ماعان ولاردى تاستا دەيسىڭ. ەگەر مەن ولاردى ءقازىر تاستاپ كەتسەم، مەن ار-ۇياتتان ايرىلامىن! جوق، دجون، مەنەن ول جونىندە سۇراما، سەن مەنىڭ ار-ۇياتتان ايرىلعانىمدى كورگىڭ كەلمەيدى عوي.
— ال سەنىڭ اكەڭ شە، ديك! — دەدى مەچەم، ءسال قوبالجىعانداي بولىپ. — سەنىڭ اكەڭ شە؟ جانە دە ماعان بەرگەن انتىڭ قايدا؟ سەن ماعان انت بەرگەندەي بۇكىل اۋليەلەردى كۋاعا شاقىرعان بولاتىنسىڭ.
— مەنىڭ اكەم دەيسىڭ بە؟ — دەدى شەلتون. — اكەم ماعان بار، ءوز ادامدارىمىزدى قورعا دەر ەدى. ەگەرى سەر دەنيەلدىڭ اكەمدى ولتىرگەنى راس بولسا، مەزگىل جەتكەندە مىنا قول سەر دەنيەلدى ولتىرەدى! ءبىراق ازىرشە، سەر دەنيەلگە ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعاندا مەن ونى قورعايمىن. ال مەنىڭ انتىمنان سەن ءوزىڭ مەنى بوسات، مەيىرىمدى دجون. سەن مەنى انتىمنان ساعان ەشبىر جاماندىق جاساماعان ادامداردى قۇتقارۋ ءۇشىن، ءسىرا مەنىڭ ابىرويىمدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بوساتاسىڭ.
— ديك، مەن سەنى انتىڭنان بوساتام با؟ ەشقاشان دا! — دەپ جاۋاپ قايىردى مەچەم. — ەگەر مەنى تاستاپ كەتسەڭ، سەن — انت بۇزعىشسىڭ، سونى ءبىلىپ قوي.
— مەنىڭ ءتوزىمىم تاۋسىلدى، — دەدى ديك. — اكەل بەرى ىلگەگىمدى!
— بەرمەيمىن، — دەدى مەچەم. — مەن سەنى ءوز ەركىڭنەن تىس ساقتاپ قالامىن.
— بەرمەيمىسىڭ؟ — دەپ ايقايلادى ديك. — مەن سەنى بەرۋگە ءماجبۇر ەتەم!
— بايقاپ كور! — دەدى مەچەم.
توبەلەسكە دايىن ەكى بالا بىر-بىرىنە باقشيا قاراپ تۇر. ءبىرىنشى بولىپ ديك باس سالدى. مەچەم جالت بەرىپ، تۇرا قاشتى، ءبىراق ديك ەكى اتتاپ قۋىپ جەتتى دە، اربالەتتىڭ ىلگەگىن ونىڭ قولىنان جۇلىپ الىپ، ءوزىن جەرگە جالپ ەتكىزدى، سوسىن قىپ-قىزىل بولىپ اشۋ كەرنەگەن كۇيى ەكى جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، ونىڭ ۇستىنە تونگەن كۇيىندە تۇرىپ قالدى. قارسىلاسۋ قاپەرىندە دە جوق مەچەم ءشوپتىڭ ۇستىندە ەتپەتىنەن جاتىر.
ديك ساداقتىڭ ادىرناسىن تارتىپ كوردى.
— مەن سەنىڭ سازايىڭدى تارتتىرامىن! — دەپ ايقايلادى ول ىزالانىپ. — انت بەرسەم دە، بەرمەسەم دە، ءبارىبىر سەنىڭ سازايىڭدى تارتتىرامىن!
ول بۇرىلىپ قاشا جونەلدى. مەچەم ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، ونىڭ سوڭىنان جۇگىردى.
— ساعان نە كەرەك؟ — دەپ ايقايلاپ، ديك توقتاي
قالدى. — مەنىڭ ارتىمنان نەگە جۇگىرىپ كەلە جاتىرسىڭ؟ قال!
— قايدا جۇگىرگىم كەلسە، سوندا جۇگىرەم، — دەدى
مەچەم. — بۇل جەردە، ورماننىڭ ىشىندە، مەنىڭ ءوز ەركىم وزىمدە.
— جوق، سەن ماعان ەرگەندى قوياسىڭ، قۇداي-انانىڭ اتىمەن انت ەتەم! — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، اربالەتىن كوتەرىپ.
— پاھ-پاھ، باتىرىن-اي! — دەدى مەچەم — اتا عوي!
ديك ۇيالىپ اربالەتىن تومەن ءتۇسىردى.
— تىڭداشى، — دەدى ول، — سەن ونسىز دا ماعان كوپ كەسەل كەلتىردىڭ. بار ەندى. ءوز ەركىڭمەن كەت. ايتپەسە مەن سەنى قۋىپ جىبەرۋگە ءماجبۇر بولامىن.
— قايتەيىن، — دەدى مەچەم، — مەنەن كۇشتىرەك ەكەنىن راس. مەنى قۋىپ جىبەرە عوي. ءبارىبىر سەنەن قالمايمىن، ديك. سەن مەنى تەك كۇشپەن قۋىپ جىبەرە الاسىڭ.
ديك ءوزىن-وزى ازەر ۇستادى. ءالسىزدى ۇرۋعا ونىڭ ارى بارمادى، ءبىراق ءقازىر جۇرەگى جوق، ءارى سەنىمىن جويا باستاعان سەرىگىنەن قالاي قۇتىلۋدىڭ باسقا امالىن بىلمەدى.
— سەن ەسىڭنەن اۋىسقاننان ساۋمىسىڭ؟ — دەپ ايقايلادى ول. — اقىماق، سەنىڭ جاۋلارىڭا بارا جاتىرمىن عوي! مەن تۋرا سولارعا اسىعىپ بارا جاتىرمىن.
— مەيلى، — دەپ جاۋاپ قايىردى مەچەم. — ەگەر سەنى ولۋگە جازعان بولسا، ديك، مەن سەنىمەن بىرگە ولەمىن. ەگەر سەن تۇرمەگە تۇسەتىن بولساڭ، وندا سەنسىز بوستاندىقتان گورى، ماعان سەنىڭ قاسىڭدا، تۇرمەدە وتىرعانىم جاقسى.
— جارايدى، — دەدى ديك. — سەنىمەن سالعىلاسىپ جاتۋعا مەنىڭ ۋاقىتىم جوق. سوڭىمنان ەر. ال ەگەر سەن ماعان قانداي دا بولسىن ءبىر جاماندىق ويلاساڭ، مەن سەنى ايامايمىن. جەبەمەن جالپ ەتكىزەم، سونى ءبىلىپ قوي.
وسىنى ايتىپ، ديك كىلت بۇرىلىپ، جان-جاعىنا ساقتانا قاراپ، توعايدىڭ بويىمەن تەز ىلگەرى ءجۇردى. كوپ كەشىكپەي ول سايدان شىقتى. ورمان سيرەي باستادى. سول جاقتان ول ساپ-سارى سارعالداق وسكەن شاعىن توبەنى كوردى، توبەنىڭ ۇستىندە قاراۋىتىپ شىرشالار ءوسىپ تۇر.
«سول جەردەن ماعان ءبارى كورىنەدى»، — دەپ ويلادى ول، سوسىن اشىق، ۆەرەسك وسكەن بەتكەيمەن جوعارى ورمەلەي باستادى.
ول نە بارى بىرنەشە يارد جۇرگەننەن كەيىن كەنەت مەچەم ونىڭ قولىنان ۇستاي الىپ، الىستاعى ءبىر نارسەنى نۇسقادى. توبەنىڭ شىعىس جاعىندا كەڭ القاپ جاتىر؛ وندا ۆەرەسك ءالى قۋراپ بىتپەپتى، ءار جەردە شەگىرشىندەر قارايادى، سوندىقتان دا القاپ توت باسقان قالقان سياقتانىپ كورىنەدى. جاسىل كۇرتە كيگەن ون ادام بەتكەيمەن جوعارى ورلەپ بارادى؛ ولاردى ەلليس دەكۋورتتىڭ ءوزى باستاپ بارا جاتىر، ونى قولىنا ۇستاعان ايىر نايزاسىنان وڭاي تانۋعا بولادى. ولار ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى جوعارى كوتەرىلىپ، كۇن جارقىراپ تۇرعان اشىق جەرگە شىعىپ، سوسىن قىرقادان ءارى قاراي اسىپ كەتتى.
ديك مەچەمگە جىلى جۇزبەن قارادى.
— سەن، ماعان ادالسىڭ عوي دجون؟ — دەپ سۇرادى ول. — مەن سەنى جاۋلارىمنىڭ جاعىندا عوي دەپ قورقىپ ەدىم.
مەچەم جىلاپ جىبەردى.
— بۇل نە تاعى! — دەدى ديك. — جاساعان يەم ءوزىڭ كەشىرە گور! مەن تەك ءبىر اۋىز ءسوز ايتىپ ەدىم، ەڭىرەپ قويا بەردىڭ.
— سەن مەنى جارالادىڭ! — دەپ جىلادى مەچەم. — سەن مەنى جەرگە الىپ ۇردىڭ، قاتتى قۇلادىم. سەن قورقاقسىڭ، تەك مەنەن كۇشىڭ باسىم ەكەنىن پايدالاندىڭ!
— اۋزىڭا كەلگەندى سويلەمە، — دەدى ديك دورەكىلەۋ. — مەنىڭ ىلگەگىمدى بەرمەۋگە سەنىڭ قانداي قاقىڭ بار ەدى، ماستەر دجون! مەن سەنى جاقسىلاپ ساباپ الۋىم كەرەك ەدى. ماعان ەرەتىن بولساڭ، ايتقانىمدى تىڭدا. ەندى ءجۇر!
مەچەم ويلانىپ تۇرىپ قالدى؛ ءبىراق ديكتىڭ ارتىنا قاراماستان بەتكەيمەن جوعارى ورمەلەپ بارا جاتقانىن كورگەندە، ونىڭ سوڭىنان جۇگىرە جونەلدى. دەگەنمەن جول تىك، ءارى كەدىر-بۇدىر ەدى، سوندىقتان دا مەچەم ويلانىپ بولعانشا ديك اجەپتاۋىر ىلگەرى كەتىپ قالدى. ءارى ول شاپشاڭداۋ قيمىلداعاندىقتان توبەنىڭ باسىندا وسكەن قاراعايعا تەز ورمەلەپ جەتىپ، وزىنە ورىن دايىنداي باستادى، سول كەزدە مەچەم دە بولدىرعان بۇعىداي بۇرالاڭداپ ونىڭ قاسىنا كەلىپ قۇلادى.
تومەندە، كەڭ القاپتىڭ شەتىندە، تەنستولل دەريەۆنياسىنان باستالاتىن سۇرلەۋ وتكەلگە دەيىن سوزىلىپ جاتىر. بۇل ابدەن تاپتالعان سۇرلەۋ، سوندىقتان ونى باسىنان اياعىنا دەيىن وڭاي باقىلاۋعا بولادى. ورمان ودان بىرەسە قاشىقتاپ، بىرەسە وعان وتە جاقىنداپ كەلىپ جاناسادى؛ ورمان سۇرلەۋگە تۇيىسكەن جەردىڭ بارىندە تورۋىل بولۋى مۇمكىن. الىستا، تومەندە كۇننىڭ ساۋلەسى جەتى بولات دۋلىعاعا شاعىلىسادى؛ ال اندا-ساندا اعاشتار سيرەگەن كەزدە، توبەدەن سەر دەنيەلدىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋعا اسىعىپ، جەلە جورتىن بارا جاتقان سەلدەن مەن ونىڭ ادامدارىن كورۋگە بولادى. جەل ازداپ باسىلعانىمەن اعاشتاردى ءالى دە شايقالتىپ تۇر، ەگەر سالت اتتىلاردىڭ اراسىندا مارقۇم ەپپليارد بولسا، ول قۇستاردىڭ ارەكەتىنەن-اق تونگەن ءقاۋىپتى بىردەن سەزەر ەدى.
— ولار ورمانعا الىستاپ ەنىپ كەتىپتى، — دەپ سىبىرلادى ديك. — ەندى امان قۇتىلۋ ءۇشىن ولارعا كەيىن قايتپاي، العا قاراي شابا بەرۋ كەرەك. اناۋ قاق ورتاسىندا ارالعا ۇقساپ كىشكەنتاي توعاي وسكەن الاڭدى كورىپ تۇرسىڭ با؟ سول جەردە ولار ءقاۋىپسىز بولار ەدى. تەك تەزىرەك سول جەرگە جەتسە ەكەن، ال مەن ولاردى ساقتاندىرار ەدىم. ءبىراق ءۇمىت شامالى؛ نە بارى جەتى ادام جانە دە ولاردا اربالەت ەمەس، جاي عانا ساداق. ال اربالەت. دجون، ءارقاشان دا ساداقتى جەڭەدى.
بۇل ەكى ورتادا سەلدەن مەن ونىڭ سەرىكتەرى وزدەرىنە تونگەن ءقاۋىپتى سەزبەستەن، سۇرلەۋمەن شاۋىپ بارا جاتتى، ءسويتىپ بىرتە-بىرتە ولار بالالار تىعىلىپ جاتقان جەرگە جاقىنداپ قالدى. ءبىر رەت سالت اتتىلار توقتاپ، توپ بولىپ جينالىپ، تىڭ تىڭداپ، ساۋساقتارىمەن ءبىر جاقتى نۇسقاي باستادى. شاماسى ولاردى ەلەڭ ەتكىزگەن الىستان جەتكەن زەڭبىرەكتىڭ گۇرىلى بولۋ كەرەك. ۇلى شايقاستىڭ بارىسى تۋرالى وسى دىبىستان-اق اڭعارۋعا بولاتىن ەدى. بۇل ويلانۋعا تۇرارلىق ماسەلە. ەگەر زەڭبىرەكتىڭ گۇرىلى تەنستولل ورمانىنا ەستىلىپ جاتسا، وندا ۇرىس مايدانىنىڭ شىعىسقا قاراي اۋىسىپ، بۇل سەر دەنيەل مەن باعى تايا باستاعانى.
ءبىراق شاعىن جاساق قايتادان جولعا شىعىپ، كوپ كەشىكپەي ۆەرەسك وسكەن اشىق الاڭعا كەلدى؛ ورمان سەلدىرەپ كەپ سۇيىرلەنە الاڭعا ەنىپ، سۇرلەۋگە جاقىن جاتىر. اتتىلار الاڭعا جەتە بەرگەندە، اۋادا جەبە زۋ ەتە ءتۇستى. سالت اتتىنىڭ بىرەۋى قولىن جايىپ جىبەردى، ونىڭ استىنداعى اتى شاپشىپ، سوسىن ەكەۋى دە جەرگە گۇرس ەتىپ قۇلادى. ءبارى شۋ ەتە قالدى، ولاردىڭ داۋسىن توبەنىڭ ۇستىندە جاتقان بالالار دا ەستىدى. ول جەردەن سونداي-اق ۇرىككەن اتتاردىڭ الا قاشقانى جانە توتەن وقيعادان كەيىن سالت اتتىلار ازداپ ەس جيناي باستاعاندا بىرەۋىنىڭ اتتان تۇسپەكشى بولعانى انىق كورىندى. العاشقىدان دا گورى قاشىق تاۋ جەردەن اتىلعان تاعى ءبىر جەبە اۋانى دوعالانا جارىپ ءوتتى دە، ەكىنشى سالت اتتى شاڭداق جەرگە جالپ ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. اتتان تۇسە باستاعان جاۋىنگەر تىزگىندى قولىنان شىعارىپ الىپ ەدى، ات ونىڭ اياعىنان سۇيرەتە، تاسقا سوقتىرىپ، تۇياعىمەن تاپتاپ، شوقىراقتاپ شابا جونەلدى. اتتىڭ ۇستىندە وتىرعان تورتەۋى ەكى ءبولىندى — بىرەۋى ايقايلاپ، ارتقا، وتكەلگە قاراي قاشتى، ال قالعان ۇشەۋى تىزگىندى بوساتىپ جىبەرىپ، بار پارمەنىمەن العا، تەنستوللعا قاراي شاپتى. ولارعا ءار اعاشتان جەبە زىمىراپ جاتتى. كوپ كەشىكپەي تاعى ءبىر ات قۇلادى، ءبىراق جاۋىنگەر تەز تۇرىپ ۇلگەردى؛ وعان دا جەبە قادالعانشا ول جولداستارىنىڭ ارتىنان جۇگىرىپ بارا جاتتى. تاعى ءبىر ادام مەن تاعى ءبىر ات قۇلادى. بۇكىل جاساقتان جالعىز-اق ادام قالدى، ءبىراق ونىڭ دا استىندا اتى جوق. ۇستىندەگى ادامدارى جوق، وزدەرى ۇرىككەن ءۇش اتتىڭ تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى بىرتە-بىرتە الىستاپ بارىپ، اقىر اياعىندا ەستىلمەي قالدى.
وسى ۋاقىتتىڭ بارىندە شابۋشىلاردىڭ ەشقايسىسى بوي كورسەتكەن جوق. سۇرلەۋدىڭ ءار جەرىندە جارالانعان اتتار مەن ادامدار الاس ۇرىپ جاتىر. ءبىراق جاۋلارىندا مەيىرىمدىلىك دەگەن بولمادى — ولاردى جانتالاسقان ازاپتان قۇتقارۋ ءۇشىن ەشكىم تىعىلعان جەرىنەن شىققان جوق.
ءتىرى قالعان جالعىز جاۋىنگەر ابىرجىپ، ءوزىنىڭ ولگەن اتىنىڭ قاسىندا تۇرىپ قالدى. ول جاڭا ديكتىڭ مەچەمگە كورسەتكەن، بالالار جاتقان جەردەن نە بارى بەس ءجۇز ياردتاي قاشىقتىقتاعى، ورتاسىندا توعاي وسكەن القاپتىڭ شەتىندە تۇر ەدى. بالالار ونىڭ اجالىن كۇتىپ جان-جاعىنا مازاسىزدانا قاراپ تۇرعانىن انىق كوردى. ءبىراق وعان ەشكىم تيگەن جوق، ول بىرتە-بىرتە ەس جيىپ، باتىلدانا باستادى. كەنەت ول يىعىنان ساداعىن جۇلىپ الىپ، ادىرناسىن كوردى. ديك ونى قولىنىڭ قيمىلىنان تانىدى. بۇل سەلدەن ەدى.
ونىڭ وسىناۋ قارسىلاسپاق بولعان ارەكەتىنە كۇللى ورمان قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. شاماسى، بۇل قاتىگەز دە، ورىنسىز قىلجاققا كەمىندە جيىرما شاقتى ادام قاتىسسا كەرەك. سەلدەننىڭ يىعىنىڭ ۇستىنەن جەبە زۋ ەتە قالدى. ول ىرشىپ ءتۇستى. ەكىنشى جەبە تاپ اياعىنىڭ قاسىنا شانشىلدى. ول اعاشتىڭ ارتىنا بارىپ تىعىلدى. ونىڭ تۋرا بەتىنە باعىتتالعانداي ءۇشىنشى جەبە بىرنەشە قادامداي جەرگە ءتۇستى. سوسىن تاعى دا قاتتى قارقىلداپ كۇلگەن داۋىس جاڭعىرىق سياقتى ءبىر اعاشتان ەكىنشى اعاشقا اۋىسىپ جاتتى.
سول مەزەت ادەتتە بۇقانى ولتىرمەس بۇرىن ىزالاندىراتىنى، نەمەسە ءالى كۇنگە دەيىن مىسىقتىڭ تىشقاندى ولتىرمەس بۇرىن ازاپتايتىنى سياقتى، شابۋىل جاساۋشىلار دا باقىتسىز بەيباقتى جاي مازاقتاپ تۇرعانى انىق ەدى. ۇرىس الدەقاشان اياقتالعان. ورمانداعى ساربازداردىڭ بىرەۋى سۇرلەۋگە شىعىپ، جەبەلەردى جايباراقات جيناي باستادى، ال ونىڭ تاس جۇرەك جولداستارى ولەر الدىندا قينالعانداردىڭ قاسىرەتىنە ايىزدارى قانا قاراپ تۇر.
سەلدەن ءوزىن مازاقتاپ تۇرعانىن ءتۇسىندى. ول اشىنا اقىرىپ، ساداعىن كوردى دە، قالىڭ توعايعا قاراي جوبامەن جەبەنى تارتىپ جىبەردى. جەبە ءدوپ ءتيىپ — جارالانعان بىرەۋدىڭ شىڭعىرعان داۋسى ەستىلدى. سەلدەن ساداعىن اتىپ ۇرىپ، بەتكەيمەن جوعارى، ديك پەن مەچەم جاتقان جەرگە قاراي تۇرا جۇگىردى.
ورمانداعى ساربازدار ونى ەندى شىنداپ اتا باستادى. ءبىراق ولار كەشىگىپ قالعان ەدى جانە دە قاتىگەزدىكتەرى ءۇشىن جازالانعانداي ءساتى تۇسپەي قويدى، ەندى ولارعا كۇنگە قارسى اتۋعا تۋرا كەلدى. سەلدەن ولاردى ءدال كوزدەتپەۋ ءۇشىن بىرەسە وڭعا، بىرەسە سولعا جالتارىپ قاشتى. ونىڭ بەتكەيمەن جوعارى قاراي جۇگىرگەنى جاۋلارىن ءبىرجولا ەسەبىنەن جاڭىلدىردى: سۇرلەۋدىڭ ول جاعىندا جاڭا سەلدەن ءيا ولتىرگەن، ءيا جارالاعان جالعىز اتقىشتان باسقا ەشكىم جوق ەدى. توعايداعى توپ، ءسىرا، ابىرجىپ قالسا كەرەك. بىرەۋ ءۇش رەت، سوسىن تاعى دا ەكى رەت ىسقىردى. الىستان جاۋاپ ىسقىرىق ەستىلدى. بۇكىل ورمان اياقتىڭ تاپىرى مەن بۇتاقتاردىڭ ساتىرىنا تولىپ كەتتى. ۇرەيى ۇشقان بۇعى الاڭعا شاۋىپ شىعىپ، ءۇش اياقتاپ، اۋانى ءبىراز يىسكەپ تۇردى دا، سوسىن قايتادان قالىڭ ورمانعا كىرىپ، جوق بولدى.
سەلدەن بىرەسە وڭعا، بىرەسە سولعا جالتارا سەكىرىپ ءالى قاشىپ بارادى. جەبەلەر ونىڭ ارتىنان قۋالاپ ۇشىپ جاتىر، ءبىراق وعان بىرەۋى دە تيگەن جوق. ەندى سول مۇرسات بولسا، امان قۇتىلاتىن سياقتى. ديك وعان كومەكتەسۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ اربالەتىن دايىن ۇستاپ تۇر. ءتىپتى مەچەم دە ءوزىنىڭ سەر دەنيەلگە دەگەن وشپەندىلىگىن ۇمىتىپ، جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە بەيشارا قاشقىنعا دەگەن ايانىش پايدا بولدى. ەكى بالانىڭ دا جۇرەگى دۇرسىلدەپ كەتتى.
بۇلارعا ەلۋ ياردتاي قالعاندا سەلدەنگە كەنەتتەن جەبە شانشىلىپ، ول قۇلاپ ءتۇستى. دەگەنمەن، ورنىنان تەز تۇردى؛ تەك ەندى ول اياعىن اتتاعان سايىن تالتىرەكتەپ، سوقىر ادامداي، مۇلدە باسقا جاققا قاراي قاشتى.
ديك ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، وعان قولىن بۇلعادى.
— بەرى كەل! — دەپ ايقايلادى ول. — بەرى كەل! ءبىز ساعان كومەكتەسەمىز. تەز جۇگىر! جۇگىر!
ءبىراق ەكىنشى جەبە سەلدەننىڭ جاۋىرىنىنا ءتيىپ، ساۋىت قاتپارشاعىنىڭ اراسىنان كۇرتەسىن تەسىپ ءوتتى. ول جەرگە جالپ ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى.
— بەيشارا-اي! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى مەچەم، قول جايىپ.
ال ديك بولسا قاققان قازىقتاي مەلشيىپ تۇرىپ قالدى. ول توبەنىڭ ۇستىندە تىكەسىنەن تىك تۇرعان — اتقىشتار ءۇشىن ناعىز نىسانا.
ونى سو بويدا اتىپ ءتۇسىرۋى مۇمكىن ەدى، سەبەبى ورمانداعى ساربازدار وزدەرىنە قاتتى ىزالىعىن، ءارى ديك اڭداۋسىزدا ولاردىڭ تىلداعى پوزيسيالارىنىڭ ۇستىنەن شىعىپ قالدى، ءبىراق كەنەتتەن وتە جاقىن جەردەي ەلليس دەكۋورتتىڭ ساڭق ەتكەن داۋسى ەستىلدى.
— توقتا! — دەپ گۇجىلدەدى ول. — اتۋشى بولماڭدار! ونى تىرىدەي ۇستاڭدار! بۇل جاس شەلتون، گارري شەلتوننىڭ بالاسى.
ول بىرنەشە رەت قاتتى ىسقىردى دا، وعان جاۋاپ رەتىندە ورماننىڭ ءار جەرىنەن ىسقىرىق ەستىلدى، ىسقىرىق، ءسىرا، بارشانىڭ كەگىن قايتاراتىن دجوننىڭ اسكەري كەرنەيىن الماستىراتىن بولسا كەرەك: ول ءوزىنىڭ بۇيرىعىن ىسقىرىق ارقىلى بەرەتىن.
— قۇرىدىق! — دەدى ديك. — قولعا تۇسەتىن بولدىق... قاشايىق، دجون، قاشايىق!
ءسويتىپ، بۇلار كەيىن قاراي، توبەدە وسكەن قالىڭ قاراعايدىڭ اراسىمەن تۇرا جۇگىردى.
VI تاراۋ
تاۋلىكتىڭ سوڭىندا
بالالار ءدال كەزىندە قاشىپ ۇلگىردى: ءسال ايالداسا، كەشىگىپ قالاتىن ەدى. «قارا جەبەنىڭ» ساربازدارى جان-جاقتان توبەگە قاراي لاپ قويدى. ولاردىڭ ىشىنەن ەپتىلەۋ ءارى اشىق جەرمەن جۇگىرگەندەرى باسقالاردان تەز وزىپ، نىساناعا جەتۋگە جاقىنداپ قالدى؛ ال ازداپ كەيىن قالعاندارى جىلعانىڭ بويىمەن بىرەۋى وڭعا، بىرەۋى سولعا جۇگىرىپ، بالالاردان ايرىلىپ قالماۋ ءۇشىن توبەنى قاۋمالاي باستادى.
ديك جۇگىرگەن بويى بيىك ەمەن وسكەن توعايدىڭ ىشىنە كىردى. ەمەن وسكەن جەر قاتتى ەكەن، بۇتالار اياققا شالىنبايدى. وردەن تەمەن تۇسكەندىكتەن، بالالار تەز جۇگىردى. ەمەن اعاشتارى تاۋسىلىپ، ەندى ولاردىڭ الدىنان كەڭ القاپ اشىلدى، ءبىراق ديك سولعا بۇرىلىپ كەتتى. سوسىن كەلەسى القاپقا دەيىن جۇگىرىپ بارىپ، ول تاعى دا سولعا بۇرىلدى. سونىمەن، بالالار بىرنەشە رەت سولعا بۇرىلىپ وسىدان ەكى ساعات بۇرىن وزدەرى وتكەن وزەندى باعىتتاپ قاشتى، ال ولاردى قۋۋشىلار ءتىپتى باسقا جاققا، تەنستوللعا قاراي كەتتى.
بالالار ازداپ ەسىن جيۋ ءۇشىن توقتادى. قۋعىنشىلاردىڭ داۋسى ەستىلمەدى. ديك قۇلاعىن جەرگە توسىپ، تىڭ تىڭداپ كورىپ ەدى، ءبىراق ەشتەڭە ەستي المادى جانە دە بۇتاقتاردى شايقالتىپ تۇرعان جەلدىڭ گۋىلى ءبارىن باسىپ تاستاعاندىقتان قۇلاققا سەنۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
— العا! — دەدى ديك.
بۇلار قاتتى شارشادى، مەچەمنىڭ اياعى سىرقىراي باستادى، ايتسە دە وزدەرىن كۇشتەپ، توبەدەن تومەن قاراي ودان ءارى جۇگىرىپ كەتتى.
ءۇش مينۋت وتكەننەن كەيىن ولار ۇشكىر جاپىراقتى بۇتالاردىڭ قالىڭ ورتاسىنا كىردى. جوعارىدا ەمەن جاپىراقتارى شاتىر سياقتى توبەلەرىن جاۋىپ تۇر. بۇلار كادىمگى كوپ كولوننالى بيىك سوبورعا كىرگەندەي بولدى. بۇل جەردە جۇگىرۋ قيىن ەمەس — اياقتىڭ استىنداعى ءشوپ جۇپ-جۇمساق سەرىپپە سەكىلدى بىلقىلداپ، اندا-ساندا عانا قاشقىندار ۇشكىر جاپىراقتى بۇتالارعا ءىلىنىپ قالادى.
ەندى، مىنە، اعاشتار سيرەي باستادى، بۇلار ەڭ شەتكى بۇتالاردىڭ اراسىنان شىعىپ ەدى، توعايداعى قاراڭعىلىق سەيىلىپ سالا بەردى.
— توقتا! — دەپ ايقايلادى الدەكىم.
تەرەكتەردىڭ جۋان دىڭگەكتەرىنىڭ اراسىنان، وزدەرىنەن ەلۋ فۋتتاي جەردەن ولار قاتتى جۇگىرگەننەن، ەنتىگىپ قالعان، ۇستىنە جاسىل كۇرتە كيگەن ۇزىن بويلى كىسىنى كوردى. ول كىسى اسىعىس جەبەنى ساداققا سالىپ، بۇلاردى نىساناعا الدى. مەچەم ايقايلاپ قاپ، كىلت توقتادى؛ ءبىراق ديك توقتاماستان، سول جۇگىرگەن بويى قانجارىن سۋىرىپ الىپ، ەكپىنىمەن ورمانداعى سابازعا باس سالدى. مۇمكىن ول كۇتپەگەن شابۋىلدان ساسىپ قالدى، نەمەسە وعان اتپا دەگەن بۇيرىق بەرىلسە كەرەك: قالاي بولعاندا دا، ول ايتەۋىر اتقان جوق. ونىڭ ەسىن جيۋعا شاماسىن كەلتىرمەي، ديك ونى القىمىنان الىپ، جەرگە گۇرس ەتكىزدى. ادىرناسى زىڭ ەتىپ ساداق ءبىر جاققا، جەبە — ەكىنشى جاققا ۇشىپ كەتتى. قارۋسىز قالعان ورمانداعى ساباز قارسىلىق بىلدىرمەكشى بولدى؛ ءبىراق قانجار ەكى رەت جالت ەتىپ، ەكى رەت تومەن ءتۇستى. ءالسىز ىڭىرانعان داۋىس ەستىلدى. ديك ورنىنان تۇردى. ناق جۇرەگىنەن جارالاعان ورمان سابازى ءشوپتىڭ ۇستىندە قيمىلسىز قالدى.
— العا! — دەپ ايقايلادى ديك.
ول قايتادان جۇگىرە جونەلدى؛ مەچەم ونىڭ ارتىنان زورعا ىلەستى. شىنىن ايتساق، ەكەۋى دە قاتتى شارشاعاننان اياقتارىن ازەر الىپ، سۋدان شىعىپ قالعان بالىقشا اۋا قارمانادى. مەچەمنىڭ بۇيىرىنە شانشۋ قادالدى، باسى اينالدى. ديكتىڭ اياعىنا قورعاسىن قۇيىپ قويعانداي. بۇلار اقتىق كۇشتەرىن جيناپ ءبىراق، ايتەۋىر، توقتاماي جۇگىرىپ بارا جاتتى.
كەنەتتەن توعايدىڭ شەتىنە شىقتى. بۇلاردىڭ الدىندا ەكى جاعىنان قاز-قاتار اعاش قامالمەن كومكەرىلگەن رايزينگەمنەن شوربيگە دەيىن سوزىلعان جول جاتىر ەدى.
ديك توقتاي قالدى. وسى كەزدە ول ءبىر ءتۇرلى تۇسىنىكسىز شۋ ەستىدى. بىرتە-بىرتە جاقىنداعان دىبىس جەلدىڭ گۋىلىنە ۇقسادى، ءبىراق وسى گۋىلدەن ديك شاۋىپ كەلە جاتقان اتتاردىڭ ءدۇبىرىن بىردەن تانىدى. مىنە، ەندى جولدىڭ بۇرىلىسىنان قارۋلى سالت اتتىلار جاساعى شىعا كەلدى؛ ول لەزدە بالالاردىڭ جانىنان شاۋىپ ءوتتى دە، جوق بولىپ كەتتى. سالت اتتىلار بەت الدى، بىتىراي شاۋىپ بارادى — ءسىرا، ولار قاشىپ قۇتىلماقشى بولۋلارى كەرەك؛ كوپشىلىگى جارالى. ولارمەن قاتار قانعا بويالعان ەرلەرى بۇلعالاقتاپ ادامسىز اتتار دا شاۋىپ بارادى. بۇل قاشىپ بارا جاتقاندار ۇلكەن ايقاستا تالقاندالعان اسكەردىڭ قالدىعى ەدى.
شوربيگە قاراي شاۋىپ كەتكەن اتتاردىڭ ءدۇبىرى الىستاعان كەزدە قايتادان ات تۇياعىنىڭ تارسىلى ەستىلىپ، جولدا تاعى ءبىر سالت اتتى كورىندى، ۇستىندەگى قىمبات ساۋىت-سايمانىنا قاراعاندا ول جوعارى مارتەبەلى ادامعا ۇقسايدى. ونىڭ ارتىنان اربالى كەرۋەن شۇباتىلىپ شىقتى. ارباكەشتەر ماستەك اتتاردى ۇستى-ۇستىنە قامشىلاپ، اتتار شوقىراقتاي جەلىپ بارادى. اربالىلار، ءسىرا، ايقاس باستالىسىمەن قاشقان بولۋ كەرەك، قورىققانمەن نە پايدا. ولار تاڭىرقاي قاراعان بالالاردىڭ قاسىنا جاقىنداي بەرگەن كەزدە، ۇستىندەگى ساۋىتى بىتشىت كەسىلگەن ءبىر جاۋىنگەر، ىزادان ەسى شىعا، اربالاردى قۋىپ جەتىپ، ارباكەشتەردى سەمسەرىنىڭ سابىمەن ساباي باستادى. كوپشىلىگى كولىكتەرىن تاستاي قاشىپ، ورمانعا تىعىلدى. قالعاندارىن جاۋىنگەر قورقاقتار دەپ اقىرىپ، بوقتاپ، وڭدى-سولدى شاۋىپ تاستادى.
بۇل ەكى ورتادا الىستاعى شۋىل بىرتە-بىرتە كۇشەيە باستادى؛ جەلمەن اربالاردىڭ سالدىر-گۇلدىرى، ات تۇياقتارىنىڭ سارتىلى، جاۋىنگەرلەردىڭ ايقايى ەستىلەدى. بۇكىل ارميا، تاسقىن سۋداي اعىلىپ، جولعا شىققانى ايقىن بولدى.
ديك قاباعىن شىتتى. ول وسى جولمەن حوليۆۋدقا بۇرىلاتىن جەرگە دەيىن بارماقشى ەدى، ەندى باسقا جول ىزدەۋ كەرەك. ال ەڭ باستىسى، ول گراف رايزينگەمنىڭ تۋىن تانىدى، سوندىقتان دا لانكەستەر گ ۇلى جاقتاستارىنىڭ تولىق جەڭىلىسكە ۇشىراعانىن ءتۇسىندى. سەر دەنيەل لانكاستەرلىكتەرگە قوسىلىپ ۇلگىردى مە ەكەن؟ شىنىمەن، ول دا تالقاندالدى ما ەكەن؟ شىنىمەن، ول دا قاشتى ما؟ الدە ول ءوزىنىڭ ارىن ساتىپ، يوركتار جاعىنا شىعىپ كەتتى مە؟ مۇنىڭ قايسىسى جامان ەكەنى بەلگىسىز.
— كەتتىك، — دەدى ديك تۇنەرگەن كۇيى.
ول قايتادان كەرى بۇرىلىپ توعايعا قاراي ءجۇردى. ابدەن شارشاعان مەچەم ونىڭ ارتىنان اقساڭداي باسىپ ەرىپ بارا جاتىر.
بۇلار توعايدىڭ اراسىمەن ءۇنسىز ءجۇرىپ كەلەدى. ۋاقىت كەش بولاتىن؛ كۇن كەتتليدىڭ سىرتىنداعى باتپاققا ەڭكەيدى؛ تەرەكتەردىڭ ۇشار باسى كۇن ساۋلەسىمەن قىزارىپ تۇر، ءبىراق كولەڭكە بىرتە-بىرتە قويۋلانىپ، اۋادا ءتۇننىڭ سالقىنى سەزىلە باستادى.
— شىركىن، تاماق ءىشىپ الار ما ەدى! — دەدى ديك توقتاپ.
مەچەم جەرگە وتىرا قالىپ جىلاپ قويا بەردى.
— مىنە، سەن عوي، تاماق ءۇشىن جىلاپ وتىرسىڭ، ال مانا ادامداردى قۇتقارۋ كەرەك بولعاندا، سەلت ەتكەن جوقسىڭ، — دەدى ديك جاقتىرماي. — سەن جەتى ادامنىڭ وبالىنا قالدىڭ، ماستەر دجون جانە دە مەن ونى ساعان ەش ۋاقىتتا كەشىرمەيمىن.
— مەن بە وبالىنا قالعان؟ — دەدى مەچەم ىزالانىپ. — مەن بە كىنالى؟ ال سەنىڭ قانجارىڭدا ادامنىڭ قىپ-قىزىل قانى بار! ول بەيشارانى سەن نە ءۇشىن ءولتىردىڭ؟ ول ساداعىن كوتەرگەنىمەن، ءبىراق اتقان جوق؛ ول سەنى ولتىرەتىن ەدى، ءبىراق ايادى! قارۋسىز ادامدى مىسىقتىڭ بالاسىنداي ولتىرە سالعان نەتكەن باتىرلىق دەسەڭشى!
قورلانعاننان ديكتىڭ ءتىلى بايلانىپ قالدى.
— مەن ونى ادال ايقاستا ءولتىردىم. ول ساداعىن كوتەرگەن كەزدە، مەن باس سالدىم! — دەدى ول.
— سەن ونى ناعىز قورقاقتارشا ءولتىردىڭ، — دەپ قارسىلاستى مەچەم. — سەن داڭعوي، ءارى ماقتانشاقسىڭ، ماستەر ديك! وزىڭنەن كۇشتىرەك ادامنىڭ ءبارىنىڭ اياعىنىڭ استىندا جاتاسىڭ! سەن كەك قايتارۋدى بىلمەيسىڭ. سەن اكەڭنىڭ ءولىمى ءۇشىن كەك العان جوقسىڭ، ونىڭ باقىتسىز ارۋاعى ۇلىم كەك الادى دەپ بوسقا كۇتىپ جاتىر. ال ەگەر توبەلەسە المايتىن السىزدەۋ ءبىر ايەل جىنىستى سەنىمەن دوستاساتىن بولسا، ول مەرت بولادى.
ديك قاتتى ىزالى ەدى، سوندىقتان دا «ايەل جىنىستى» دەگەن سوزگە ءتىپتى ءمان دە بەرگەن جوق.
— بوس ءسوز! — دەپ ايقايلادى ول. — كەز كەلگەن ەكى ادامدى الساڭ، ءارقاشان دا بىرەۋى كۇشتىرەك، ەكىنشىسى السىزدەۋ بولىپ شىعادى. كۇشتىسى ءالسىزدى جەڭەدى جانە دە ول دۇرىس. ال سەنى، ماستەر مەچەم، ءوزىڭنىڭ تەنتەكتىگىڭ مەن قىرسىقتىعىڭ ءۇشىن قامشىنىڭ استىنا الۋ كەرەك جانە دە مەن سونى ىستەيمىن.
ديك قاتتى اشۋلانعان كەزدە دە جايباراقاتتىعىن ساقتايتىن قالپىمەن بەلبەۋىن شەشە باستادى.
— كەشكى تاماقتىڭ ورنىنا ءقازىر سەن سىباعاڭدى الاسىڭ، — دەدى ول كوڭىلسىز جىميىپ.
مەچەم جىلاعانىن قويدى؛ ول شۇبەرەكتەي قۇپ-قۋ بولىپ، تايسالماستان ديكتىڭ بەتىنە قاراپ تۇردى، ءبىراق ورنىنان قوزعالعان جوق. ديك بەلبەۋىن كوتەرىپ، ءبىر قادام ىلگەرى باستى. ءبىراق جولداسىنىڭ توستاعانداي كوزدەرى مەن جۇدەگەن، ءارى شارشاعان ءجۇزىن كورگەندە ىڭعايسىزدانىپ كىلت توقتادى. ديك قوبالجىپ تۇرىپ قالدى.
— سەنىكى دۇرىس ەمەس ەكەنىن مويىندا، — دەدى ول تۇتىعىپ.
— جوق، مەنىكى دۇرىس، — دەدى مەچەم، — ۇر مەنى! ءوزىم اقسايمىن، ءارى شارشادىم، قارسىلىق كورسەتپەيمىن، مەن ساعان ەشبىر جاماندىق ىستەگەنىم جوق. ال، ەندى، ۇر مەنى، قورقاق!
وسىنداي قورلاعان سوزدەردى ەستىگەندە، ديك بەلبەۋىن سىلتەپ جىبەردى. ءبىراق مەچەم سەلك ەتىپ، قورىققاننان بۇرىسە قالعانىن كورگەندە، ديكتىڭ ۇرۋعا تاعى دا ءداتى جەتپەدى. بەلبەۋدى كوتەرگەن قولى سىلق ءتۇستى، ول نە ىستەرىن بىلمەي، ءوزىڭ ءبىر ءتۇرلى اقىماق سەزىندى.
— وبا كەلگىر! — دەدى ول. — ەگەر قولىڭنىڭ ءالى جوق بولسا، ءتىلىڭدى تارتىپ ۇستا. ءبىراق مەن سەنى ۇرا المايمىن، ودان دا مەنى اسىپ ءولتىرسىن!
بەلبەۋىن قايتادان بايلادى.
— سەنى ۇرمايمىن، — دەپ ءسوزىن جالعادى ول، — ءبىراق، ەسىڭدە بولسىن، مەن سەنى ەش ۋاقىتتا دا كەشىرمەيمىن. سەنى بىلمەيتىن ەدىم. سەن مەنىڭ قوجايىنىمنىڭ جاۋى بولىپ شىقتىڭ، — مەن ساعان ءوزىمنىڭ اتىمدى بەردىم، تاماعىمدى بەردىم، ال سەن مەنى اعاشتان جاسالعانسىڭ دەدىڭ. سەن مەنى قورقاق ءارى ماقتانشاق دەپ قورلادىڭ. جو-جوق، مەنىڭ ءتوزىمىم ابدەن شەگىنە جەتتى، سول ءۇشىن انت ەتەمىن! ءالسىز بولعان وتە ءتيىمدى ەكەن، وعان مەنىڭ ەندى كوزىم جەتتى: سەن ءتىپتى ناعىز جەكسۇرىن قىلىق جاساساڭ دا، سەنى ەشكىم جازالامايدى؛ سەن بىرەۋگە ءقاۋىپ تونگەن كەزدە ونىڭ قارۋىن ۇرلاپ الۋىڭ مۇمكىن، ءبىراق ول ادام قارۋىن قايتىپ بەرۋىن سەنەن تالاپ ەتە المايدى — سەبەبى سەن وتە ءالسىزسىڭ عوي! ولاي بولسا، بىرەۋ ساعان نايزاسىن باعىتتاپ، سوسىن ساعان مەن ءالسىزبىن دەپ ايقايلاسا، سوندا سەن ءوزىڭدى وعان تۇيرەتۋىڭ كەرەك پە؟ بوس ءسوز! اقىماقتىق!
— ايتسە دە سەن مەنى ۇرماي تۇرسىڭ عوي، — دەدى مەچەم.
— جارايدى، مەيلى! — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — ەندى مەن سەنى تاربيەلەۋگە كىرىسەم. سەن جامان تاربيەلەنگەنسىڭ، ءبىراق سەنىڭ جاقسى جاقتارىڭ دا بار، ەڭ باستىسى، سەن مەنى وزەننەن الىپ شىقتىڭ. ايتسە دە، ول تۋرالى مەن ەسىمە العىم كەلمەيدى. مەن دە سەن سياقتى جاقسىلىقتى تۇسىنبەيتىن بولامىن دەپ شەشتىم. دەگەنمەن، جول ءجۇرۋ كەرەك. ەگەر سەن حوليۆۋدقا بۇگىن تۇندە نەمەسە ەڭ بولماعاندا ەرتەڭ تاڭەرتەڭ جەتكىڭ كەلسە، ءبىز اسىعۋىمىز كەرەك.
ديك سول بۇرىنعى اق كوڭىل، مەيىرىمدى كۇيىندە تۇرعانىمەن مەچەم وعان ەشتەڭەنى كەشىرگەن جوق ەدى. وعان ديكتىڭ دورەكىلىگىن، ورمانداعى سابازدى ولتىرگەندىگىن جانە دە، ەڭ باستىسى، بەلبەۋىن كوتەرىپ، ساباماقشى بولعانىن ۇمىتۋ ءتىپتى دە وڭايعا تۇسپەدى.
— ادەپتىلىك ءۇشىن عانا ساعان راقمەت ايتامىن، — دەدى مەچەم. — ءبىراق مەن سەنسىز دە جول تاباتىن شىعارمىن، قايىرىمدى ماستەر شەلتون. ورمان كەڭ: سەن سولعا قاراي بار، مەن وڭ جاققا كەتەيىن. مەن ساعان بورىشتىمىن: سەن ماعان تاماعىڭدى بەردىڭ، ءارى اقىل ۇيرەتتىڭ، — ءساتى كەلگەندە مەن ونىڭ ەسەسىن قايتارامىن. ساۋ بول!
— كەتسەڭ كەت! — دەپ ايقايلادى ديك. — قايدا بارساڭ، وندا بار!
بۇلار تەك وزدەرىنىڭ ارازداسقاندارىن عانا ويلان، بارا جاتقان جولدارىن ۇمىتىپ، ەكى جاققا ءبولىنىپ كەتتى. ديك ون قادامداي جەر جۇرگەندە مەچەم ونى شاقىرىپ، ارتىنان جۇگىرىپ باردى.
— ديك، — دەدى ول، — ءبىز ەكەۋمىز دۇرىس قوشتاسپادىق. مىنە، ساعان قولىم، مىنە، ساعان جۇرەگىم. سەنىڭ ماعان ىستەگەن بار جاقسىلىعىڭ ءۇشىن، كورسەتكەن كومەگىڭ ءۇشىن، تەك ادەپتىلىك ءۇشىن عانا ەمەس، شىن جۇرەگىمنەن راقمەت ايتامىن. ساعان تەك جاقسىلىق تىلەيمىن!
— سەن دۇرىس ايتاسىڭ، دوستىم، — دەدى ديك، سوزىلعان قولدى قىسىپ، — سەنىڭ ءاردايىم جولىڭ ءساتتى بولسىن. ءبىراق ءساتتى بولاتىنىنا كۇماندانامىن. سەن داۋلاسقاندى وتە جاقسى كورەسىڭ.
بۇلار ەكىنشى رەت قوشتاستى. بۇل جولى ولار تاعى دا ايرىلىسا المادى، ءبىراق ديكتىڭ ارتىنان مەچەم ەمەس، ەندى مەچەمنىڭ ارتىنان ديك جۇگىرىپ باردى.
— مەنىڭ اربالەتىمدى ال، — دەدى ول. — سەبەبى سەنىڭ ەشقانداي قارۋىڭ جوق.
— اربالەتتى مە؟ — دەدى مەچەم. — ونى اتۋعا مەنىڭ كۇشىم جەتپەيدى عوي. وعان قوسا مەن كوزدەۋدى دە بىلمەيمىن. اربالەتتەن ماعان ەشقانداي پايدا جوق، قايىرىمدى بالاقاي. ساعان كوپ راقمەت.
ىمىرت ءۇيىرىلىپ قالعان ەدى، سوندىقتان دا بۇلار بۇتاقتاردىڭ قارا كولەڭكەسىنەن ءبىر-بىرىن ازەر كورىپ تۇر.
— تۇرا تۇر، مەن سەنى كىشكەنە شىعارىپ سالايىن، — دەدى ديك. — ءتۇن قاراڭعى. ەڭ بولماسا سۇرلەۋگە دەيىن جەتكىزىپ تاستايىن، ايتپەسە جالعىز ءوزىڭ اداسىپ كەتۋىڭ مۇمكىن.
ەندى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاستان، ول العا ءجۇرىپ كەتتى. مەچەم قايتادان ونىڭ سوڭىنان ەردى. قاراڭعىلىق بىرتە-بىرتە قويۋلانا باستادى؛ تەك اندا-ساندا عانا بۇلار قالىڭ بۇتاقتاردىڭ اراسىنان جىپىرلاعان ۇساق جۇلدىزدارعا تولى اسپاندى كورىپ قالادى لانكاستەرلىكتەردىڭ تالقاندالعان ارمياسىنىڭ ايقاي-شۋى بۇلارعا ءالى جەتىپ جاتىر، ءبىراق بۇلار ىلگەرى جۇرگەن سايىن داۋىس باسەڭدەپ، باياۋلاي بەردى.
جارتى ساعاتتاي جۇرگەن سوڭ بۇلار ارشا وسكەن ۇلكەن الاڭعا شىقتى. الاڭنىڭ ءار جەرىندە ارال سەكىلدەنىپ شوق-شوق وسكەن تەرەكتەر جىمىڭداعان جۇلدىزداردىڭ كومەسكى ساۋلەسىمەن بيىكتەۋ كورىنەدى. بۇلار توقتاپ، بىر-بىرىنە قارادى.
— سەن شارشادىڭ با؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— شارشاعانىم سونشا، — دەپ جاۋاپ قايىردى مەچەم، — جاتا كەتىپ، ەلە قالعىم كەلەدى.
— مەن بۇلاقتىڭ سىلدىرىن ەستىپ تۇرمىن، — دەدى ديك. — سوعان جەتىپ، سۋ ىشەيىك، — قاتالاپ تۇرمىن.
جەر بىرتە-بىرتە ەڭىستەنىپ، بۇلار راسىندا دا، الاڭنىڭ ەتەگىندە ۇيەڭكىلەردىڭ اراسىمەن سىلدىراي اعىپ جاتقان كىشكەنتاي جىلعانى تاۋىپ الدى. ەكەۋى دە ەتپەتىنەن جاتا قالىپ، جۇلدىزداردىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان سۋعا اۋىز سالىپ، قانا ءىشىپ الدى.
— ديك، — دەدى مەچەم، — مەنىڭ ابدەن ءالىم قۇرىدى. ەندى ەشتەڭە ىستەي المايمىن.
— ءبىز جاڭا وسىندا ءتۇسىپ كەلە جاتقانىمىزدا مەن ءبىر شۇڭقىردى كورىپ ەدىم، — دەدى ديك. — سوعان بارىپ، جاتىپ ۇيقتايىق.
— وح، قالاي ۇيقىم كەپ تۇر! — دەدى مەچەم.
شۇڭقىر قۇمشاۋىت ءارى قۇرعاق ەكەن؛ تەرەكتەردىڭ بۇتاقتارى، باستىرما سەكىلدى، ءيىلىپ ءتونىپ تۇر. بالالار شۇڭقىرعا ءتۇسىپ، جىلىنۋ ءۇشىن بىر-بىرىنە قاتتى جابىسىپ جاتتى؛ ماناعى ارازداسقاندارىن ۇمىتىپ كەتتى. ولاردى بۇلت سەكىلدى ۇيقى تۇمشالاپ، شىق پەن جۇلدىزداردىڭ استىندا تىپ-تىنىش ۇيقتاپ كەتتى.
VII تاراۋ
بەتىن بۇركەگەن ادام
— بۇلار تاڭ الاكەۋىمدە وياندى. قۇستار ءالى سايراي قويعان جوق، تەك ازداپ قانا شىقىلىقتاي باستاعان؛ كۇندە ءالى شىققان جوق، ءبىراق اسپاننىڭ شىعىس جاعى تۇگەل قىزارىپ، نەشە ءتۇرلى تۇسكە ەنگەن. اشىققان، قالجىراعان بالالار راقات قۇشاعىندا ماۋجىراپ، تىپ-تىنىش جاتىر. كەنەتتەن ولار قوڭىراۋدىڭ سىڭعىرىن ەستىدى.
— قوڭىراۋ سىڭعىرلايدى! — دەدى ديك، ورنىنان كوتەرىلىپ. — شىنىندا دا، ءبىز حوليۆۋدقا جاقىنداپ قالعانبىز با؟
قوڭىراۋ تاعى دا سىڭعىر ەتتى، بۇل جولى وتە جاقىن جەردەن ەستىلدى؛ تاڭعى تىنىشتىقتى بۇزعان ونىڭ سىڭعىرى ەندى تىنىم تاپپاي، بىرتە-بىرتە جاقىنداي بەردى.
— بۇل نە؟ — دەپ سۇرادى ديك، ۇيقىسىنان ءبىرجولاتا ويانىپ.
— بىرەۋ كەلە جاتىر، — دەپ جاۋاپ قايىردى مەچەم، — جانە ول ءار قادام باسقان سايىن قوڭىراۋ سىلدىرلايدى.
— ونى ءوزىم دە ءتۇسىنىپ تۇرمىن، — دەدى ديك. — ءبىراق قوڭىراۋ ۇستاپ بۇل جەردە كىم ءجۇرۋى مۇمكىن؟ تەنستولل ورمانىندا قوڭىراۋ كىمگە قاجەت، دجون، — دەدى ول ءسوزىن جالعاستىرىپ، — مازاق ەتكىڭ كەلسە كۇلە بەر، ءبىراق بۇل داۋىس ماعان ۇنامايدى.
— ءيا، — دەدى مەچەم شوشىنىپ، — بۇل داۋىستا ءبىر ءتۇرلى مۇڭ بار سياقتى. تاڭ ءسارىسى بولماسا...
ەندى قوڭىراۋ قاتتىراق سىلدىرلاپ، كەنەتتەن كىلت ءۇزىلدى.
— بىرەۋ قوڭىراۋلاتا جۇگىرىپ كەلە جاتىپ، «دۇعاسىن وقىپ»، سول جۇگىرگەن بويى سۋعا كۇمپ بەرىپ سۇڭگىپ كەتكەن سياقتى، — دەدى ديك.
— ەندى ول تاعى دا اقىرىن ءجۇرىپ كەلە جاتىر، — دەپ قوستى مەچەم.
— جوق، ونشا اقىرىن ەمەس، دجون، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. كەرىسىنشە، ول بىزگە وتە تەز جاقىنداپ كەلەدى. ءسىرا، ول بىرەۋدەن قاشىپ كەلە جاتىر، نەمەسە ءوزى بىرەۋدى قۋىپ كەلە جاتىر. دىبىستىڭ بارعان سايىن جاقىنداي تۇسكەنىن ەستىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟
— ول ءتىپتى قاسىمىزعا كەلىپ قالدى، — دەدى مەچەم.
بۇلار شۇڭقىردىڭ شەتىندە تۇردى؛ ال شۇڭقىر كىشكەنتاي توبەشىكتىڭ ۇستىندە بولعاندىقتان، بۇلار ورمانعا دەيىنگى الاڭنىڭ ءبارىن تۇگەل كوردى. تاڭ سارىدەگى الا كولەڭكەدە شۇڭقىردان نە بارى ءجۇز ياردتاي جەردەگى الاڭدى شىعىسىنان باتاسىنا دەيىن كەسىپ وتەتىن سۇرلەۋدىڭ تاپتالعان اق سىزىعىن ولار انىق كوردى. وسى سۇرلەۋ، شاماسى، موت قامالىنا اپاراتىن بولۋ كەرەك دەپ ويلادى ديك.
ول وسىنى ويلاپ ۇلگەرگەنشە بولعان جوق، قالىڭ ورماننىڭ ىشىنەن اققا ورانعان ءبىر كىسى سۇرلەۋگە شىعا كەلدى. ول، ادەيى جاقسىلاپ جان-جاعىنا قاراپ العىسى كەلگەندەي، ءبىر ءسات كىدىردى، سوسىن تومەن بۇعىپ ارشا وسكەن الاڭمەن اسىقپاي العا قاراي ءجۇردى. ول اياعىن باسقان سايىن قوڭىراۋ سىلدىرلايدى. ونىڭ بەتى كورىنبەيدى: ءتىپتى كوزىنىڭ تۇسىندا دا تەسىگى جوق اق قاپشىقتى باسىنا بۇركەنىپ الىپتى؛ ول ادام جولدى تاياقپەن شۇقىپ ءجۇرىپ كەلەدى.
بالالاردىڭ زارەلەرى ءزار تۇبىنە كەتتى.
— الاپەس! — دەدى ديك، القىنىپ.
— ول ءتيىپ كەتسە — ولەمىز، — دەدى مەچەم. — قاشايىق!
— نەگە قاشامىز؟ — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى ديك. — ونىڭ تاس سوقىر ەكەنىن سەن كورىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟ ول جولدى تاياقپەن شۇقىپ تاۋىپ كەلەدى. ودان دا تىرپ ەتپەي جاتايىق، جەل ءبىزدىڭ جاقتان سولاي قاراي سوعىپ تۇر، دەمەك ول بىزگە ەشبىر زاقىم كەلتىرمەي، قاسىمىزدان ءوتىپ كەتەدى. بەيشارا! ودان قورىقپاۋ كەرەك، كەرىسىنشە، ونى اياۋ كەرەك!
— مەن ونى ەتىپ كەتكەن سوڭ عانا ايايمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى مەچەم.
الاپەس بۇلاردىڭ قاسىنا تىم جاقىنداپ قالدى. وسى كەزدە كۇن شىعىپ، ونىڭ جابىق بەتىنە ساۋلەسىن ءتۇسىردى. بۇرىن، بۇل سۇمدىق اۋرۋ ونى ەستىپ بۇگىلتىپ تاستاعانعا دەيىن، ول، ءسىرا، وتە ءىرى، ۇزىن بويلى كىسى بولسا كەرەك، ءتىپتى ءقازىردىڭ وزىندە ول كۇشتى ادامعا ءتان ادەتپەن نىق باسىپ كەلەدى. قوڭىراۋدىڭ قاتەرلى سىلدىرى، تاياقتىڭ تارسىلى، كوزىن كورسەتپەي بەتىن جاپقانى، ەڭ باستىسى، ونىڭ قورلىق پەن ولىمگە دۋشار بولۋىمەن قاتار ودان ادامدار دا تەرىس اينالادى دەگەن سەزىم — وسىنىڭ ءبارى بالالاردى قاتتى قاپالاندىردى. الاپەس بۇلارعا جاقىنداپ قالدى، ول ءار قادام باسقان سايىن بالالار باتىلدىعى مەن كۇشىنەن ايرىلا باستادى.
شۇڭقىردىڭ جانىنا كەلگەندە ول توقتاپ، بالالارعا قاراي بەتىن بۇردى.
— جاساعان يەم، ساقتاي گور مەنى! — دەپ ەستىلەر-ەستىلمەس سىبىرلادى مەچەم. — ول ءبىزدى كورىپ تۇر!
— بوس ءسوز! — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك سىبىرلاپ. — ول جاي تىڭ تىڭداپ تۇر. ول سوقىر عوي، اقىماق!
الاپەس ءبىر ءسات نە قاراپ، نە تىڭ تىڭداپ تۇردى. سودان كەيىن ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى، ءبىراق كەنەتتەن ول قايتادان توقتاپ، قايتادان بالالارعا قاراعان سياقتى بولدى. ءتىپتى ديكتىڭ ءوزى دە الاپەسكە ءبىر قاراعاننان اۋرۋى جۇعىپ قالاتىنداي قورىققاننان قۇپ-قۋ بولىپ، كوزىن جۇمدى. ءبىراق كوپ كەشىكپەي قوڭىراۋ قايتادان سىلدىرلادى. الاپەس الاڭنىڭ شەتىنە دەيىن باردى دا، قالىڭ شاتقالعا كىرىپ جوق بولدى.
— ول ءبىزدى كوردى، — دەدى مەچەم، — انت ەتەم، ول ءبىزدى كوردى.
— اقىماقتىق! — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، قايتادان باتىلدانىپ شىعا كەلىپ. — ول ءبىزدى ەستىدى دە، بەيشارا، قاتتى قورقىپ كەتكەن بولۋ كەرەك! ەگەر سەن سوقىر بولساڭ، ەگەر سەنىڭ اينالاڭ ماڭگى تاس-تۇنەك قاراڭعى بولسا، سەن دە اياعىڭنىڭ استىنداعى كەپكەن بۇتاق سىبدىر ەتكەن سايىن، قۇستار شيقىلداعان سايىن توقتار ەدىڭ.
— ديك، قايىرىمدى ديك، ول ءبىزدى كوردى، — دەپ قايتالادى مەچەم. — ادامدار ولاي تىڭ تىڭدامايدى، ديك. ول تىڭداعان جوق، ول بىزگە قارادى. ول ءبىر جامان وي ويلادى. ەستيمىسىڭ، قوڭىراۋ تىيىلىپ قالدى...
ونىڭ ايتقانى راس ەدى. قوڭىراۋ ەندى سىلدىرلاعان جوق.
— بۇل ماعان ۇنامايدى، — دەدى ديك. — بۇل ماعان ءتىپتى دە ۇنامايدى، — دەپ قايتالادى ول. — ول نە ىستەمەكشى؟ ءجۇر، تەزىرەك كەتەيىك!
— ول شىعىسقا قاراي كەتتى، — دەدى مەچەم. — قايىرىمدى ديك، ءبىز تۋرا باتىسقا قاراي قاشايىق! مەنىڭ بۇل الاپەستەن تەرىس اينالىپ، ودان شامام جەتكەنشە الىسىراق كەتكەسىن عانا جۇرەگىم ورنىنا تۇسەدى.
— سەن قانداي قورقاقسىڭ، دجون! — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — ءبىز حوليۆۋدقا بارا جاتىرمىز، ال بۇل جەردەن حوليۆۋدقا بارۋ ءۇشىن سولتۇستىككە قاراي ءجۇرۋ كەرەك.
بۇلار ورىندارىنان تۇردى، تاستاردىڭ ۇستىمەن اتتاپ جىلعادان ءوتىپ، ورعا قاراي بەتكەيمەن جوعارى ورلەي باستادى، بەتكەي تىم تىك ەدى، ءارى ورماننىڭ شەتىنە دەيىن بيىكتەي بەرەدى. جانە دە جەر تەگىس ەمەس — ىلعي توبەشىكتەر مەن شۇڭقىرلار؛ تەرەكتەر بىرەسە توپتالىپ وسكەن. بۇل جەردەن جول تابۋ وتە قيىن ەدى، سوڭدىقتان دا بالالار ىلگەرى قاراي تىم باياۋ جىلجىدى. وعان قوسا كەشەگى وقيعالاردان كەيىن ابدەن قالجىراپ، ءارى وتە اشىققان بولاتىن، قۇمعا باتقان اياقتارىن ازەر-ازەر الىپ كەلەدى.
كەنەت توبەشىكتىڭ ۇستىنەن ولار الاپەستى كوردى — ول بالالاردان ءجۇز فۋتتاي جەردە، جىرامەن بۇلاردىڭ جولىن كەسىپ كەلە جاتىر. ونىڭ قوڭىراۋى سىلدىرلامايدى، تاياعى جولدى ىزدەمەيدى، ول ەكى كوزى كورەتىن ادامداي تەز ءارى نىق باسىپ كەلەدى. ءا، دەگەنشە ول قالىڭ تەرەكتەردىڭ اراسىنا كىرىپ كەتتى.
بالالار بىردەن قالىڭ سارعالداقتىڭ ارتىنا تىعىلىپ، زارەلەرى ۇشىپ جاتا قالدى.
— ول ءبىزدىڭ ارتىمىزدان قۋىپ كەلە جاتىر، — دەدى ديك. — سىلدىرلاماس ءۇشىن قوڭىراۋدىڭ ءتىلىن قولىمەن باسىپ قويعانىن سەن بايقادىڭ با؟ اۋليەلەر ءوزى جار بولسىن! جۇقپالى اۋرۋعا قارسى مەنىڭ قارۋىم دارمەنسىز!
— وعان نە كەرەك! — دەپ سۇرادى مەچەم. — نە جاساماقشى ءوزى؟ مەن ەش ۋاقىتتا دا الاپەستەردىڭ تەكتەن-تەك جاي اشۋمەن عانا ادامدارعا ءتيىستى دەگەنىن ەستىگەن ەمەسپىن. ول قوڭىراۋدى، ادامدار داۋسىن ەستىپ، قاشىپ كەتسىن دەپ قولىنا ادەيى ۇستايدى عوي. ديك، مۇندا ءبىر گاپ بار...
— ماعان ءبارىبىر، — دەدى ديك قىستىعا سويلەپ. — مەن ابدەن قالجىرادىم، اياعىم سابان سياقتى. اۋليە بىتكەن ءوزى جار بولسىن!
— راسىندا دا سەن وسى جەردە ءوستىپ جاتا بەرمەكپىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى مەچەم، — كەيىن، الاڭعا قاراي قاشايىق. وندا قاۋىپسىزدەۋ. الاڭدا ول بىزگە بايقاتپاي ۇرلانىپ جاقىنداي المايدى.
— مەن ەشقايدا قاشپايمىن، — دەدى ديك. — مەنىڭ ءالىم جوق. ول جانىمىزدان ءوتىپ كەتەدى دەپ ۇمىتتەنەيىك.
— ەڭ بولماسا اربالەتىڭدى دايىنداپ قويساڭشى! — دەدى مەچەم. — ەركەك ەمەسسىڭ بە؟
ديك شوقىندى.
— نەمەسە، سەن شىنىندا دا، ماعان الاپەستى ات دەيسىڭ بە؟ — دەدى ول. — مەنىڭ ونى اتۋعا ءداتىم بارمايدى. تاعدىردىڭ جازعانىن كورەرمىز! — ارۋاقتارمەن، نە الاپەستەرمەن ەمەس، مەن تەك ساۋ ادامدارمەن عانا ايقاسا الامىن. ول ارۋاق پا، نەمەسە الاپەس پە، كىم ەكەنىن مەن بىلمەيمىن، ءبىراق جاساعان يەم ءبىزدى قاي-قايسىنان دا امان ساقتاسىن!
— ە-ە، ەركەكتەردىڭ اتىشۋلى باتىرلىعى وسى ەكەن عوي! — دەدى مەچەم. — سونداي بەيشارا ەركەكتەردى مەن قاتتى ايايمىن! جارايدى، ەگەر سەن ەشبىر ارەكەت جاساعىڭ كەلمەسە، وندا تىپ-تىنىش جاتايىق.
قوڭىراۋ قاتتى سىلدىر ەتتى.
— ول بايقاۋسىزدا ءتىلىن بوساتىپ الدى، — دەپ سىبىرلادى مەچەم. — قۇداي-اۋ، ءتىپتى جاقىنداپ قالىپتى عوي!
ديك ەشبىر جاۋاپ قايتارعان جوق، تەك ونىڭ تىستەرى ساقىلداپ كەتتى.
الاپەس بۇتالاردىڭ اراسىنان اعاراڭداپ كورىنە باستادى دا، سوسىن تەرەك دىڭگەگىنىڭ تاساسىنان ونىڭ باسى قىلتيىپ كورىندى، ول اينالانى بار ىقىلاسىمەن زەرتتەپ كەلەدى. زارەلەرى ۇشقان بالالارعا تەرەكتەرگە جان ءبىتىپ، جاپىراقتارى شۋىلداپ، بۇتاقتار ساتىرلاعانداي بولىپ كورىندى؛ ەكەۋى دە ءبىر-بىرىنىڭ جۇرەكتەرىنىڭ قاتتى دۇرسىلدەپ سوققانىن ەستىدى.
كەنەتتەن الاپەس تەرەكتەردىڭ اراسىنان ايقايلاپ شىعا كەلدى دە، تۋرا بالالارعا قاراي جۇگىردى. بالالار باقىرىپ، ەكەۋى ەكى جاققا قاشتى. ءبىراق ولاردىڭ ءقاۋىپتى جاۋى مەچەمدى تەز قۋىپ جەتىپ، تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ الدى. اشىنا شىڭعىرعان مەچەمنىڭ داۋسى ورماندى جاڭعىرتىپ جىبەردى. ول جان ۇشىرا تاپىرلاپ، ەسىنەن تانىپ قالدى.
ديك داۋىستى ەستىپ، ارتىنا بۇرىلدى. قۇلاپ جاتقان مەچەمدى كورگەندە، كۇشى مەن باتىلدىعى بويىنا قايتىپ ورالعانداي بولدى. ىزا مەن اياۋشىلىق ارالاس داۋىسپەن اقىرىپ، ول يىعىنان اربالەتىن الا سالا، ادىرناسىن كەردى. ءبىراق الاپەس قولىن كوتەرىپ، ونى توقتاتتى.
— اتپا، ديكون! — دەگەن تانىس داۋىس ەستىلدى. — اتپا، باتىر! شىنىمەن دوسىڭدى تانىماي قالدىڭ با؟
مەچەمدى ءشوپتىڭ ۇستىنە جاتقىزىپ، الاپەس باسىنداعى قاپتى الىپ تاستادى، سوندا بارىپ ديك سەر دەنيەل برەكليدىڭ ءجۇزىن كوردى.
— سەر دەنيەل! — دەدى تاڭدانعان ديك.
— ءيا، مەن سەر دەنيەلمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى رىسار. — سەن ءوزىڭنىڭ قامقورشىڭدى اتىپ تاستاي جازدادىڭ، الاياق! ال مىناۋ... — ول مەچەمدى كورسەتتى. — سەن ونى كىم دەپ اتايسىڭ، ديك؟
— مەن ونى ماستەر مەچەم دەپ اتايمىن، — دەدى ديك. — ءسىز ونى بىلمەۋشى مە ەدىڭىز؟ ول ماعان ءسىزدى بىلەدى دەپ ايتقان!
— ءيا، مەن ونى بىلەمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى سەر دەنيەل، مىرس ەتىپ، — ول ءقازىر تالىپ جاتىر، اسپانمەن انت ەتەمىن، ونىڭ تالىپ قالاتىنداي ابدەن سەبەبى بار. شىنىڭدى ايتشى، ديك، مەن سەنى ولەردەي قورقىتتىم با؟
— سۇمدىق قاتتى قورقىتتىڭىز، سەر دەنيەل، — دەدى ديك، ءوزىنىڭ قالاي قورىققانى ەسىنە ءتۇسىپ، كۇرسىنىپ سالدى. — دورەكى ءسوزىم ءۇشىن كەشىرىڭىز، سەر، مەن ناعىز جىننىڭ ءوزىن كەزدەستىرگەندەي بولدىم. شىنىمدى ايتسام، مەن ءالى دىرىلدەپ تۇرمىن. نەعىپ بۇلاي كيىندىڭىز، سەر؟
سەر دەنيەل اشۋلانا قاباعىن ءتۇيدى.
— نەگە بۇلاي كيىندىم؟ — دەدى ول. — سەبەبى،ديك، ءتىپتى جەكە مەنشىگىمدەگى تەنستولل ورمانىندا ماعان ءقاۋىپ ءتونىپ تۇر. ءبىزدىڭ جولىمىز بولمادى، ءبىز ناعىز جەڭىلىس كەزىنە تاپ بولدىق. مەنىڭ بارلىق باتىل جاۋىنگەرلەرىم قايدا؟ ديك، اسپانمەن انت ەتەمىن، ولاردىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيمىن! ءبىز جەڭىلىپ قالدىق. دەبەلەر ءبىزدى باۋداي ءتۇسىردى، مەنىڭ كوز الدىمدا ۇشەۋىن ءولتىردى. سودان بەرى مەن ءوزىمنىڭ بىردە-بىر جاۋىنگەرىمدى كورگەنىم جوق. ءوزىم، ايتەۋىر، امان-ەسەن شوربيگە جەتتىم. وندا «قارا جەبەدەن» قورىققانىمنان الاپەستىڭ كيىمىن كيىپ، قوڭىراۋىمدى سىلدىرلاتىپ، ساقتانا موت قامالىنا بارا جاتىرمىن. بۇل ومىردەگى ەڭ قولايلى كيىم؛ مەنىڭ قوڭىراۋىمنىڭ داۋسىن ەستىگەندە ناعىز دۇلەي قاراقشىنىڭ ءوزى الدى-ارتىنا قاراماي زىتادى. بۇل دىبىس كەز كەلگەن ادامدى قۇپ-قۋ قىلىپ، شوشىتىپ جىبەرەدى. مەن كەلە جاتىپ كەنەتتەن سەنى جانە مەچەمدى كەزدەستىردىم. قاپتىڭ ىشىنەن زورعا كورەمىن، سوندىقتان دا بۇل سەندەر مە، جوق باسقا بىرەۋلەر مە — وعان تولىق سەنىمىم بولمادى. ەكەۋىڭدى بىرگە كورگەندە، كوپ سەبەپتەرگە بايلانىستى، مەن تاڭ قالدىم. وعان قوسا، اشىق الاڭدا مەنى بىرەۋ تانىپ قالا ما دەپ قورىقتىم. قاراشى، — دەدى ول ءسوزىن ءبولىپ، — بەيشارا ەسىن جيدى بىلەم. ءبىر جۇتىم جاقسى قانار شارابى ونى تەز تىرىلتەدى.
رىسار ۇزىن كيىمىنىڭ استىنان ۇلكەن بوتەلكەنى الدى. ول اۋرۋدىڭ سامايىن سيپاپ، ەرنىن ءجىبىتتى. دجون ەسىن جيىپ، قاراۋىتقان جانارىمەن ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك قارادى.
— قانداي قۋانىش، دجون! — دەدى ديك. — بۇل ءتىپتى دە الاپەس ەمەس، بۇل سەر دەنيەل بولىپ شىقتى! قاراشى ءوزىڭ!
— ءبىر ۇرتتاشى، — دەدى رىسار، — سوندا بىردەن ءالىڭ كىرەدى. مەن سەندەرگە تاماق بەرەمىن، سودان سوڭ ۇشەۋمىز تەنستوللعا بارامىز. ساعان شىنىمدى ايتسام، ديك، — دەپ ءسوزىن جالعادى ول، ءشوپتىڭ ۇستىنە نان مەن ەتتى قويىپ جاتىپ، — ءتورت قابىرعاعا كىرگەننەن كەيىن عانا مەن ءوزىمدى ءقاۋىپسىزبىن دەپ سەزىنەمىن. ەڭ العاش اتقا مىنگەن كەزىمنەن باستاپ مەن ناق مۇنداي قيىن حالگە ەشقاشان ۇشىراعان ەمەسپىن. مەنىڭ ومىرىمە دە، دۇنيە-مۇلكىمە دە ءقاۋىپ ءتونىپ تۇر، وعان قوسا مىنا ورمانداعى قاڭعىباستار دا ماعان قارسى شىعىپ جاتىر. ءبىراق مەن وڭاي بەرىسپەيمىن! مەنىڭ كەيبىر جاۋىنگەرلەرىم امان-ەسەن ۇيىنە جەتەدى، سوسىن حەچتە ون ادام قالدى، سەلدەندە دە التى ادام بار. جوق، ءبىز جاقىندا قايتادان كۇشتى بولامىز! ەگەر مەن باقىتتى ءارى جەكسۇرىن لورد يوركتى تاتۋلاسۋعا كوندىرە السام، وندا ءبىز ەكەۋمىز، ديك، كوپ كەشىكپەي قايتادان ادام قاتارىنا قوسىلىپ، اتقا ءمىنىپ جۇرەتىن بولامىز!
وسىلاردى ايتىپ رىسار ءمۇيىز ىدىسىنا قانار شارابىن تولتىرا قۇيدى دا، ءوزىنىڭ شاكىرتىنىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن ىشپەكشى بولىپ جوعارى كوتەردى.
— سەلدەن... — دەپ باستادى، ديك، تۇتىعىپ، — سەلدەن...
سوسىن ول ۇندەمەي قالدى.
سەر دەنيەل شاراپتى ىشپەستەن، ىدىسىن لاقتىرىپ جىبەردى.
— نە دەيسىڭ؟ — دەدى ول داۋسى دىرىلدەپ. — سەلدەن؟ ايت تەز! سەلدەنگە نە بولدى؟
ديك سەر دەنيەل جىبەرگەن جاساقتىڭ قاراۋىلعا قالاي تاپ بولعانىن، ونىڭ قالاي قۇرتىلعانىن ايتىپ بەردى.
رىسار ءۇن-تۇنسىز تىڭدادى، ءبىراق اشۋ مەن ىزادان ونىڭ بەتى جىبىرلاپ كەتتى.
— وڭ قولىممەن انت ەتەمىن، مەن ولاردان كەك الامىن! — دەپ ايقايلادى ول. — ەگەر مەن كەگىمدى قايتارا الماسام، ەگەر مەن ولگەن ءاربىر جاۋىنگەرىم ءۇشىن ون جاۋىمدى ولتىرە الماسام، وندا مەنىڭ بۇل قولىم سەمىپ قالسىن. مەن ول دەكۋورتتى شىبىق سەكىلدى سىندىرىپ، ۇيىنەن قۋىپ شىققان بولاتىنمىن، مەن ونىڭ ءۇيىن ورتەپ جىبەرگەن بولاتىنمىن، مەن ونى وسى ەلدەن قۋىپ جىبەرگەن بولاتىنمىن، ەندى ول ماعان قاستاندىق ىستەۋ ءۇشىن قايتىپ كەلگەن بولدى ما؟ بايقا، دەكۋورت، بۇل جولى مەن ساعان كورسەتەمىن!
ول ۇندەمەي قالدى، تەك ءالى دە ونىڭ بەتى جىبىرلاپ تۇردى.
— سەندەر نەگە تاماق جەمەي وتىرسىڭدار! — دەپ ايقايلادى ول كەنەتتەن. — ال سەن، — دەدى ول مەچەمگە بۇرىلىپ، — مەنىمەن موت قامالىنا بارامىن دەپ انت ەت.
— ارىممەن انت ەتەمىن! — دەپ جاۋاپ قايىردى مەچەم.
— سەنىڭ ارىڭدى مەن نە ىستەيمىن؟ — دەپ ايقايلادى رىسار. — اناڭنىڭ باقىتىمەن انت ەت ماعان!
مەچەم اناسىنىڭ باقىتىمەن انت ەتتى. سەر دەنيەل بەتىنە قاپتى جاۋىپ، قولىنا قوڭىراۋ مەن تاياعىن الدى. ونىڭ قايتادان الاپەس بولعان ءتۇرىن كورگەندە، بالالار تاعى دا قالتىراي باستاعاندارىن سەزدى. ءبىراق رىسار ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
— تەزىرەك جەڭدەر، — دەدى ول، — سوسىن مەنىڭ ارتىمنان ەرىپ، مەنىڭ قامالىما جۇرىڭدەر.
ول بۇرىلىپ، ورمانعا قاراي كەتتى، اياعىن باسقان سايىن قوڭىراۋ سىلدىرلاپ بارا جاتىر.
بۇل قورقىنىشتى سىلدىر الىستاپ بارىپ، ۇزىلگەنشە بالالار تاماققا تيگەن جوق.
— سونىمەن، سەن تەنستوللعا باراتىن بولدىڭ با؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— ەندى نە ىستەيمىن، — دەدى مەچەم، — امالسىز بارۋعا تۋرا كەلەدى! سەر دەنيەلدىڭ الدىندا ەمەس، سىرتىنان عانا باتىلمىن مەن.
بۇلار تاماقتارىن تەز ءىشىپ، بىرتە-بىرتە بيىكتەپ تاۋعا قاراي كوتەرىلەتىن سۇرلەۋگە شىقتى. جايقالعان كوگالدى جەرلەردە وراسان زور بۇك اعاشتارى ءوسىپ تۇر؛ اق تيىندەر مەن قۇستار بۇتاقتان-بۇتاققا تىنىمسىز سەكىرىپ، ۇشىپ-قونىپ ءجۇر. ەكى ساعاتتان كەيىن بۇلار تىزبەكتەلگەن توبەلەردىڭ ەكىنشى جاعىنا شىعىپ، ەندى تومەن قاراي ءتۇسىپ كەلە جاتتى؛ كوپ كەشىكپەي تەرەكتەردىڭ ۇستىنەن تەنستولل قامالىنىڭ قىزىل قابىرعالارى مەن توبەسى كورىندى.
— وسى جەردە ءوزىڭنىڭ دوسىڭ دجونمەن قوشتاس، ەندى سەن ونى ەش ۋاقىتتا كورمەيسىڭ، — دەدى مەچەم، توقتاپ. — دجونعا ساعان ىستەگەن جاماندىقتارىنىڭ ءبارىن كەشىر، ول دا سەنى قۋانا-قۋانا ءارى شىن سۇيىسپەنشىلىكپەن كەشىرەدى.
— نەگە؟ — دەپ سۇرادى ديك. — ءبىز ەكەۋمىز دە تەنستوللعا بارا جاتىرمىز جانە دە وندا ءبىر-بىرىمىزدى وتە ءجيى كورەتىن بولامىز.
— ءارى قورقاق، ءارى زىقىڭا تيگەن، دەگەنمەن سەنى وزەننەن تارتىپ شىعارعان بەيشارا دجون مەچەمدى سەن ەندى ەش ۋاقىتتا كورمەيسىڭ. سەن ەندى ونى كورمەيسىڭ، ديك، ارىممەن انت ەتەمىن!
ول قۇشاعىن جايدى. بالالار قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىستى.
— مەن ءبىر بالەنى سەزەمىن، ديك، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى مەچەم. — سەن ەندى باسقا سەر دەنيەلدى كورەسىڭ. وسى ۋاقىتقا دەيىن ونىڭ ىلعي جولى بولىپ، باقىتتىڭ ءوزى ونى ىزدەپ جۇرەتىن، ال ءقازىر ونىڭ باعى تايىپ، تاعدىرى اۋىرلاي باستاعاندا، ول ەكەۋىمىز ءۇشىن دە جامان قوجايىن بولادى. ۇرىس مايدانىندا ول تىم باتىل، ءبىراق ارام ەكەنى كوزدەرىنەن كورىنىپ تۇر. ءقازىر ونىڭ قاتتى ۇرەيى ۇشىپ ءجۇر، ال قورقىنىش، ديك، قاسقىردان دا قاتەرلى! ءبىز ونىڭ قامالىنا بارا جاتىرمىز. اۋليە ماريا، ءبىزدى ودان امان-ەسەن الىپ شىعا گور!
بۇلار ءۇن-تۇنسىز توبەدەن ءتۇسىپ، اقىرىندا سەر دەنيەلدىڭ ورمانداعى تاس قامالىنا — قابىرعالارى كوگەرىپ، مۇك باسقان، مۇناراسى دوڭگەلەك، جابىعىڭقى الاسا عيماراتقا كەلدى، ونىڭ اينالاسىنداعى تەرەڭ وردىڭ ىشىنە تولعان سۋدا لالا گ ۇلىنىڭ توستاعانشالارى ءجۇزىپ ءجۇر. بۇلار كورىنىسىمەن قاقپا اشىلىپ، اسپالى كوپىر ءتۇسىرىلدى دە، قاسىندا حەچ پەن سۆياششەننيكتى ەرتكەن سەر دەنيەل بۇل ەكەۋىنىڭ الدىنان شىقتى.
ەكىنشى كىتاپ. موت قامالى
I تاراۋ
ديكتىڭ قويعان ساۋالدارى
موت قامالى ورمانداعى جولدان قاشىق ەمەس ەدى. بۇل تاستان سالىنعان تىك بۇرىشتى قىزىل عيمارات، ونىڭ بۇرىشتارىندا قابىرعالارى كەرتەشتى وق اتارلارى بار دوڭگەلەك مۇنارالار ورنالاسقان. قامالدىڭ ىشىندە جىڭىشكە اۋلا بار. ەنى ون ەكى فۋتتاي وردىڭ ۇستىنەن اسپالى كوپىر سالىنعان. سۋ ورعا ورمانداعى توعانمەن جالعاستىراتىن ارىق ارقىلى كەلەدى، ارىقتىڭ ءون بويى وڭتۇستىك جاقتاعى ەكى مۇنارا كۇزەتشىلەرىنىڭ قورعانىسىندا. مۇنداي قامالدا قورعانۋ قولايلى بولاتىن. كەزىندە الدەنەگە كەسىلمەي قالعان، ال ءقازىر ابدەن بيىكتەپ، بۇتاقتارى قالىڭداپ كەتكەن ەكى تەرەك قانا شىرقىن بۇزىپ تۇر. جاۋ اتقىشتارىنىڭ سولارعا شىعىپ الىپ، قامالدىڭ قورعانشىلارىنا ءقاۋىپ توندىرۋىنە وتە ىڭعايلى-اق.
اۋلانىڭ ىشىندە ديك قامالدى قورعاۋعا دايىندالىپ، ونى ۇستاپ قالا الا ما، جوق پا، سول جونىندە جابىرقاۋ پىكىر ايتىسىپ تۇرعان گارنيزوننىڭ، بىرنەشە جاۋىنگەرىن كوردى. بىرەۋلەرى جەبە جاساپ، ەندى بىرەۋلەرى كوپتەن بەرى قولدانىلماي توت باسقان سەمسەرلەرىن قايراپ جاتىر؛ ولاردىڭ ءبارى دە كۇماندانىپ، باستارىن شايقايدى.
سەر دەنيەلدىڭ بۇكىل جاساعىنان تەك قانا ون ەكى جاۋىنگەر ۇرىس مايدانى مەن ورمان ىشىنەن امان ءوتىپ، موت قامالىنا كەلىپتى. ءبىراق ولاردىڭ دا ۇشەۋى قاتتى جارالى ەكەن: ەكەۋى — رايزينگەم جانىندا بولعان سوعىستا تىم-تىراقاي قاشقان كەزدە جارالانعان، ال بىرەۋى — ورماننىڭ ىشىندە بارشانىڭ كەگىن قايتاراتىن دجوننىڭ جىگىتتەرىنەن جارالانعان. گارنيزوننىڭ جاۋىنگەرلەرىن، حەچتى، سەر دەنيەلدى، جاس شەلتوندى، وسىلاردىڭ ءبارىن قوسقاندا، قامالدا ۇرىسقا جاراي الاتىن جيىرما ەكى ادام بولدى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن تاعى دا بىرەۋلەردىڭ كەلۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، ءقاۋىپ جاساق سانىنىڭ ازدىعىندا ەمەس ەدى.
قامال قورعاۋشىلاردىڭ ەڭ باستى قورقىنىشى — قارا جەبەلەر بولاتىن. وزدەرىنىڭ نەگىزگى جاۋلارى — يوركتىڭ جاقتاستارىنان ولار اسا قورقا قويعان جوق. سول الاساپىران كەزدەردە ءجيى ايتىلاتىن «ءبارى وزگەرەدى»، مۇمكىن بالە-جالەدەن امان-ەسەن قۇتىلارمىز، دەگەن ۇمىتپەن وزدەرىن جۇباتتى. ونىڭ ەسەسىنە ولار وزدەرىنىڭ ورمانداعى كورشىلەرىنەن ولگەنشە قورقاتىن. اينالاداعى دەريەۆنيالاردىڭ تۇرعىندارى تەك سەر دەنيەلدىڭ جالعىز ءوزىڭ عانا جەك كورمەيتىن. ونىڭ جاۋىنگەرلەرى دە جازالانبايتىندارىن پايدالانىپ، ولاردى جابىرلەپ، قىسىم كورسەتەتىن. سەر دەنيەلدىڭ قاتال بۇيرىعىن ونىڭ قول-شوقپارلارى قاتىگەزدىكپەن ورىندايتىن، سوندىقتان دا قامالدىڭ اۋلاسىنا جينالعان جاۋىنگەرلەردىڭ ءارقايسىسى تالاي قيانات پەن قىلمىس ىستەگەن بولاتىن. ال ءقازىر، اۋمالى-توكپەلى سوعىستىڭ قۇبىلۋىنا بايلانىستى، ءوزىنىڭ جاقتاستارىن قورعاۋعا سەر دەنيەلدىڭ شاماسى كەلمەيدى؛ ەندى، نە ءبارى بىرنەشە ساعاتقا سوزىلعان، وعان ولاردىڭ كوپشىلىگى ءتىپتى قاتىسپاعان ۇرىستان كەيىن، ولار تۇككە تۇرمايتىن قورعانعا قامالىپ، اشۋ-ىزا كەرنەگەن قۇرباندارىنىڭ ءادىل ءوش الۋىنا مۇمكىندىك بەرىلگەن، زاڭ قورعامايتىن، كىشكەنتاي ءبىر توپ مەملەكەتتىك قىلمىسكەر بولىپ شىعا كەلدى. وعان قوسا، ولاردى الدا نە كۇتىپ تۇرعانىن ەسكە سالىپ، قورقىتا بەرۋدەن كەندەلىك بولعان جوق.
كەشكە قاراي جانە ءتۇن ىشىندە قامال قاقپاسىنىڭ الدىندا قاتتى ۇرىككەن، ۇستەرىندە ادامدارى جوق، جەتى ات كىسىنەپ شاۋىپ كەلدى. ولاردىڭ ەكەۋى سەلدەن جاساعىنىڭ جاۋىنگەرلەرىنىكى، ال قالعان بەسەۋى — ۇرىستا سەر دەنيەل باستاعان جاساقتىڭ جاۋىنگەرلەرىنىكى ەدى. تاڭ الدىندا ورعا تەڭسەلىپ، دەنەسىنە ءۇش جەبە شانشىلعان نايزاگەر كەلدى. قامالعا الىپ كەلىسىمەن ول بەيشارا جان تاپسىردى؛ ونىڭ ولەر الدىنداعى ساندىراعىنا قاراعاندا، ءوزى قۇرامىندا بولعان اجەپتاۋىر ۇلكەن وتريادتان بىردە-بىر ادام ءتىرى قالماپتى.
قاۋىپتەنگەننەن ءتىپتى حەچتىڭ كۇن قاققان قوڭىرقاي ءجۇزى دە قۋارىپ كەتتى. ال ديك وعان سەلدەننىڭ تاعدىرى تۋرالى ايتىپ بەرگەندە، ول تاس ورىندىققا قۇلاپ، ەڭىرەپ قويا بەردى. اۋلانىڭ كۇن ءتۇسىپ تۇرعان بۇرىشىندا ورىندىقتىڭ، باسقىشتىڭ ۇستىندە وتىرعان جاۋىنگەرلەر وعان تاڭدانا ءارى ۇرەيلەنە قارادى، ءبىراق ەشكىمنىڭ دە ودان نەگە جىلاپ وتىرعانى جونىندە سۇراۋعا باتىلى بارمادى.
— ەسىڭىزدە مە، ماستەر شەلتون، مەنىڭ سىزگە نە ايتقانىم؟ — دەدى حەچ اقىر سوڭىندا. — ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى دە ولتىرەدى دەپ ەدىم عوي. سەلدەن ناعىز ازامات بولاتىن، مەن ونى ءوز باۋىرىمداي جاقسى كورەتىنمىن. ونى ەكىنشى قىلىپ ءولتىردى. امال قانشا، ءبىز ءبارىمىز دە سونىڭ ارتىنان بارامىز! قارا جەبەلەر جونىندەگى اناۋ وڭباعان ولەڭدە نە ايتىلىپ ەدى؟ «ءمۇلت كەتپەيدى كوزدەپ اتا باستاساڭ، ەشكىمدى دە ايامايدى ول ەشقاشان! — دەپ پە ەدى؟ تاپ سولاي ەمەس پە؟ ايتقاندارى راس — ەپپليارد، سەلدەن، سميت جانە كارى گەمفري مەرت بولدى. ال قامالدا بەيشارا دجون كارتەر ءولىم اۋزىندا جاتىر، كۇناكار بايعۇس سۆياششەننيكتى زارىعا كۇتۋدە.
ديك قۇلاعىن توستى. ول ىڭىرانعان، زارلانعان دىبىس ەستىلگەن الاسا تەرەزەگە جاقىنداۋ تۇر ەدى.
— ول وسىندا جاتىر ما؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— ءيا، ەكىنشى قاقپاشىنىڭ بولمەسىندە، — دەپ جاۋاپ قايىردى حەچ. — ول ءولىم ۇستىندە، اۋىر حالدە جاتىر، سول سەبەپتى ءبىز ونى الىسقا اپارا المادىق. ءبىز قادام باسقان سايىن، ول ەندى ولەتىن شىعارمىن دەپ ويلادى. ال، ءقازىر، مەنىڭشە، ونى تەك كوكىرەگىندەگى قايعى عانا ازاپتاپ جاتقان سياقتى. ول ۇزدىكسىز سۆياششەننيكتى شاقىرۋدا، ءبىراق سەر وليۆەردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن نەگە كەلمەي جاتقانى بەلگىسىز. وعان ۇزاق تاۋبە ەتۋگە تۋرا كەلەدى. ال بەيشارا ەپپليارد پەن بەيشارا سەلدەن تاۋبەگە كەلمەستەن ءولىپ كەتتى.
ديك ەڭكەيىپ، تەرەزەدەن قارادى. الاسا، تار بولمەنىڭ ءىشى قاراڭعى ەكەن، دەگەنمەن ول ساباننىڭ ۇستىندە ىڭىرسىپ جاتقان كارى سولداتتى كوردى.
— كارتەر، اياۋلى دوستىم، ءحالىڭ قالاي؟ — دەپ سۇرادى ول.
— ماستەر شەلتون، — دەپ جاۋاپ قايىردى اناۋ ۋايىمداعان داۋسى ازەر شىعىپ، — اتا-باباڭنىڭ ارۋاعى ءۇشىن، قاراعىم، سۆياششەننيكتى الىپ كەلىڭىزشى! قايتەيىن، مەنىڭ دە ءدامىم تاۋسىلدى! قاتتى قينالىپ جاتىرمىن، جاراقاتىم وتە اۋىر. مەنىڭ اقىرعى ءوتىنىشىمدى ورىنداپ، ماعان سۆياششەننيكتى الىپ كەلىڭىزشى. مەنى كۇناكار بولماسىن دەسەڭىز، تەز قيمىلداڭىز! ءسىزدى مەيىربان ادام دەپ قاتتى وتىنەمىن. موينىمدا مەنى توزاققا جىبەرەرلىكتەي ءبىر قىلمىسىم بار.
كارتەر ىڭقىلداپ قويا بەردى، سول كەزدە ديك ونىڭ نە قاتتى ازاپتان، نە قورىققاننان ءتىسىنىڭ شىقىرلاعانىن ەستىدى.
وسى كەزدە اۋلاعا سەر دەنيەل شىقتى. ونىڭ قولىندا ۇستاعان حاتى بار.
— جىگىتتەر، — دەدى ول، — ءبىز بىت-شىتىمىز شىعىپ جەڭىلدىك. ءبىز ونى مويىنداماي تۇرمىز با؟ جوق، ءبىز ونى مويىندايمىز. ءبىراق ءبىز قالاي بولعاندا دا تەزىرەك قايتادان اتقا قونۋدىڭ ارەكەتىن ىستەيمىز. كارى گارري التىنشى جەڭىلىسكە ۇشىرادى. ولاي بولسا، امال جوق، ءبىز ءوز جونىمىزبەن كەتەمىز. گەرسوگ يوركتىڭ جاقتاستارىنىڭ اراسىندا مەنىڭ جاقسى دوسىم بار، ونىڭ اتى لورد ۋەنسليدەل. مەن سول جولداسىما حات جازدىم: وعان ءبىزدى ءوز قامقورلىعىنا الۋدى ءوتىنىپ، ءوزىمنىڭ بۇرىنعى كۇنامدى ىسپەن تولىق وتەيمىن ءارى بولاشاقتا ادال بولامىن دەپ ۋادە بەردىم. ءوتىنىشىمدى ونىڭ يگى نيەتپەن قابىل الاتىنىنا مەن كۇماندانبايمىن. ءبىراق قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتادى دەگەن بار عوي. سوندىقتان مەن وعان، جىگىتتەر، دۇنيەگە قارىق قىلامىن دەپ ۋادەنى اياماي بەردىم. ەندى بىزگە نە جەتپەي تۇر؟ سەندەردى الداي المايمىن، بىزگە جەتپەي تۇرعان ەڭ باستىسى. ول — سول حاتتى اپاراتىن حابارشى. ورماننىڭ ءىشى، وزدەرىڭە بەلگىلى، ءبىزدىڭ جاۋلارىمىزعا تولى. ال حاتتى تەز جەتكىزۋ قاجەت. ءبىراق بۇل جەردە ءارى ساقتىق ءارى قۋلىق بولماسا، ەشتەڭە شىقپايدى. كىم وسى حاتتى لورد ۋەنسليدەلگە اپارىپ، قايتادان جاۋابىن ماعان اكەلىپ بەرەدى؟
ءبىر جاۋىنگەر تەز ورنىنان تۇردى.
— رۇقسات ەتسەڭىز، مەن اپارايىن، — دەدى ول. — مەن ءوز ءومىرىمدى تاۋەكەل ەتۋگە دايىنمىن.
— جوق، ساداقشى ديككي، رۇقسات ەتپەيمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى رىسار. — سەن قۋ بولعانمەن، ەبەدەيسىزسىڭ. سەن بارىمىزدەن ناشار جۇگىرەسىڭ.
— وندا مەن بارايىن، سەر دەنيەل، — دەپ ايقايلادى تاعى ءبىر جاۋىنگەر.
— تەك سەن ەمەس! — دەدى رىسار. — سەن تەز جۇگىرەسىڭ، ءبىراق باياۋ ويلاناسىڭ. سەن بىردەن بارشانىڭ كەگىڭ قايتاراتىن دجوننىڭ قولىنا تۇسەسىڭ. سەندەر ەكەۋىڭ دە باتىرسىڭدار، مەن سەندەرگە ريزامىن. ءبىراق ەكەۋىڭ دە جارامايسىڭدار.
سوسىن حەچتىڭ ءوزى بارايىن دەپ ەدى، ونىڭ دا ءوتىنىشى قابىل الىنبادى.
— سەن ماعان وسىندا قاجەتسىڭ، مەيىرىمدى بەننەت. سەن مەنىڭ وڭ قولىمسىڭ، — دەدى وعان رىسار.
كوپتەگەن تىلەك بىلدىرۋشىلەردىڭ اراسىنان اقىر سوڭىندا سەر دەنيەل بىرەۋىن تاڭداپ الىپ، وعان حاتتى بەردى.
— ءبىز ءبارىمىز سەنىڭ ەپتىلىگىڭ مەن اقىلىڭا بايلانىستى بولىپ تۇرمىز، — دەدى ول جاۋىنگەرگە. — ماعان جاقسى جاۋاپ الىپ كەلسەڭ، ءۇش اپتادان كەيىن مەن ءوز ورمانىمدى بۇل دۇلەي قاڭعىباستاردان تازارتامىن. ءبىراق ەسىڭدە بولسىن، تروگمورتون: وڭاي ءىس ەمەس. سەن قامالدان تۇندە شىعىپ، تۇلكى سياقتى ەڭبەكتەپ كەتەسىڭ؛ ال تيللدەن قالاي وتەتىنىڭدى مەن بىلمەيمىن، — كوپىردى دە، وتكەلدى دە ولار ءوز قولدارىندا ۇستاپ وتىر.
— مەن جۇزە بىلەمىن، — دەدى تروگمورتون. — قورىقپاڭىز، امان-ەسەن جەتەمىن.
— قويماعا بار، دوستىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى سەر دەنيەل، — الدىمەن قارا ەلگە شومىلىپ ال.
وسىنى ايتتى دا ول بۇرىلىپ، كەتىپ قالدى.
— سەر دەنيەل دانا كىسى، — دەدى حەچ ديككە. — ونىڭ ورنىندا باسقا بىرەۋ بولسا، وتىرىك سوعار ەدى، ال ول جاۋىنگەرلەرگە ءاردايىم بۇكىل شىندىقتى ايتادى. مىنە، بىزگە وسىنداي ءقاۋىپ، وعان قوسا ءازىل-قالجىڭىن دا ۇمىتپايدى. اۋليە ۆارۆارامەن انت ەتەمىن، ول تۋا بىتكەن قولباسشى! اركىمنىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، جىگەرلەندىرە بىلەدى! قاراڭىزشى، قالاي ءبارى ىسكە بىردەن كىرىسىپ كەتتى.
ونىڭ سەر دەنيەلدى وسىلاي ماقتاعانى ديككە ءبىر وي سالدى.
— بەننەت، — دەدى ول، — مەنىڭ اكەمنىڭ قالاي ولگەنىن ايتىپ بەرىڭىزشى؟
— ول جونىندە مەنەن سۇراماڭىز، — دەپ جاۋاپ قايىردى حەچ. — مەن ونىڭ ءولىمى جونىندە ەشتەڭە بىلمەيمىن، ءارى بوستان-بوس سويلەگىم كەلمەيدى، ماستەر ديك. ءاربىر ادام بىرەۋدەن ەستىگەنى تۋرالى ەمەس، تەك ءوزىنىڭ جەكە شارۋاسىنا قاتىستى ماسەلە جونىندە ايتۋى كەرەك. بىلگىڭىز كەلسە، سەر وليۆەردەن نەمەسە كارتەردەن سۇراڭىز، ءبىراق تەك مەنەن ەمەس.
اۋىر ويعا باتقان ديكتى تاستاپ، حەچ قاراۋىلداردى تەكسەرۋگە كەتتى.
«ول ماعان نەگە جاۋاپ بەرگىسى كەلمەدى دەپ ويلادى بالا. — نەگە ول كارتەردىڭ اتىن اتادى؟ كارتەر... شاماسى كارتەر مەنىڭ اكەمدى ولتىرۋگە قاتىسقان بولدى-اۋ».
ول قامالعا كىرىپ، الاسا كۇمبەزدى ۇزىن دالىزبەن ءجۇرىپ وتىرىپ، جارالى ادام ىڭىرانىپ جاتقان بولمەگە كەلدى. ونى كورگەندە، كارتەر ءدىر ەتە ءتۇستى.
— ءسىز سۆياششەننيكتى اكەلدىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادى ول.
— ءالى اكەلگەنىم جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — مەن سەنىمەن اۋەلى ءوزىم سويلەسكىم كەلەدى. سەن ماعان مىنانى ايتشى: مەنىڭ اكەم گارري شەلتون قالاي ءولدى؟
كارتەردىڭ بەتى جىبىرلاپ كەتتى.
— بىلمەيمىن، — دەپ تۇنەرە جاۋاپ قايىردى ول.
— جوق، بىلەسىڭ، — دەدى ديك قارسىلاسىپ. — سەن مەنى الداي المايسىڭ.
— بىلمەيمىن دەپ ايتتىم عوي مەن سىزگە، — دەپ قايتالادى كارتەر.
— ولاي ەمەس، — دەدى ديك، — سەن تاۋبەڭە كەلمەي ولەسىڭ. مەن بۇل جەردەن كەتپەيمىن، ءارى ساعان دا ەشقانداي سۆياششەننيك كەلمەيدى. ەگەر سەن ىستەگەن جاماندىعىڭنان ارىلعىڭ كەلمەسە، تاۋبە ەتكەننەن نە پايدا؟ كۇناڭدى مويىنداماي تاۋبە ەتكەن تۇككە تۇرمايدى.
— قالاي ۇشقارى سويلەيسىز، ماستەر ديك، — دەدى كارتەر سابىرمەن. — ءولىم ۇستىندە جاتقان ادامدى قورقىتۋ جاقسى ەمەس، ال شىنىن ايتسام، سىزگە ءتىپتى دە لايىق ەمەس. ءسىز جامان قىلىق ىستەپ تۇرسىز جانە دە، ەڭ باستىسى، مۇنىمەن ەشنارسە وندىرە المايسىز. سۆياششەننيكتى شاقىرعىڭىز كەلمەسە — شاقىرماي-اق قويىڭىز. مەنىڭ جانىم توزاققا بارادى، ءبىراق ءسىز دە ءبارىبىر ەشتەڭە بىلمەيسىز! بۇل مەنىڭ اقىرعى ءسوزىم.
جارالى ادام ەكىنشى جاعىنا اۋدارىلىپ جاتتى.
شىنىن ايتساق، ديك ءوزىنىڭ ويلانباي ىستەگەنىن سەزدى، ال ونى قورقىتقانى ءۇشىن ءتىپتى قاتتى ۇيالدى. دەگەنمەن ول تاعى ءبىر امال جاساپ كورمەكشى بولدى.
— كارتەر، — دەدى ول، — سەن مەنى دۇرىس ءتۇسىن. سەنىڭ بىرەۋدىڭ ءامىرىن ورىنداعانىڭدى تۇسىنەمىن: قىزمەتشى ءوزىنىڭ قوجايىنىنىڭ ايتقانىن ىستەۋى كەرەك. مەن سەنى ەشبىر ايىپتامايمىن. ءبىراق ءالى جاس، ەشتەڭە بىلمەيتىن مەنىڭ موينىمدا زور مىندەت — اكەم ءۇشىن ءوش الۋ مىندەتى تۇرعانىن جان-جاقتان ەستيمىن. قاتتى وتىنەمىن، قايىرىمدى كارتەر، مەنىڭ قورقىتقانىمدى ۇمىت جانە دە ءوز ەركىڭمەن، شىن نيەتىڭمەن وكىنگەنىڭدى كورسەتىپ، ماعان كومەكتەس.
جارالى ادام ۇندەگەن جوق. ديك قانشا ارەكەتتەنگەنمەن، ودان ەشتەڭە ەستي المادى.
— جارايدى، — دەدى ديك، — مەن ساعان سۆياششەننيكتى الىپ كەلەمىن. ەگەر سەن ماعان جانە مەنىڭ تۋىستارىما جاماندىق جاساعان بولساڭ دا، مەن ءبارىبىر ەشكىمگە، اسىرەسە دەمى تاۋسىلۋعا جاقىنداپ قالعان ادامعا ەشبىر جاماندىق ويلامايمىن.
كارى سولدات ونىڭ سوزدەرىن تاپ سول قالپىندا ۇندەمەي، ءارى تىرپ ەتپەي تىڭدادى، ول ءتىپتى ىڭىرانعان دا جوق. جانە دە، ديك بولمەدەن شىعىپ بارا جاتىپ، ونىڭ وسى قايسارلىعىنا ريزا بولدى.
«دەگەنمەن، — دەپ ويلادى ول، اقىلسىز قايسارلىق نەگە كەرەك؟ ەگەر ونىڭ ارى تازا بولسا، ۇندەمەيتىن نە ءجونى بار؛ سول ۇندەمەگەنىنىڭ ءوزى ونىڭ سىرىن اشىپ قويدى. ءبىراق دالەل توعىسىپ جاتىر. مەنىڭ اكەمدى نە ءوزى، نە جاۋىنگەرلەرى ارقىلى سەر دەنيەل ولتىرگەن».
ديك ويلانىپ تاس دالىزدە تۇرىپ قالدى. تاپ ءقازىر، سەر دەنيەلدىڭ باعى تايىپ، ونى «قارا جەبەنىڭ» ساداقشىلارى جان-جاقتان قورشاپ، يوركتىڭ جەڭگەن جاقتاستارى قۋدالاپ جاتقان كەزدە، ديك وعان قارسى، ءوزىن تاربيەلەپ، وسىرگەن ادامعا قارسى شىعا الا ما؟ سەر دەنيەل ونى قاتاڭ جازالادى، ونىسى راس، ءبىراق ديكتىڭ بالا كەزىنەن باستاپ ونى بارلىق قاۋىپ-قاتەردەن قورعاعان جوق پا؟ ديك ەندى سول ءوزىنىڭ قورعانشىسىنا قارسى قول كوتەرۋى كەرەك پە؟ كەك الۋ شىنىندا دا ديكتىڭ مىندەتى بولسا — وتە قاتال مىندەت!
«قۇداي بەرىپ، ول كىناسىز بولىپ شىقسىن-داعى» دەپ ويلادى ديك.
ەدەننىڭ تاس تاقتالارىنان بىرەۋدىڭ اياعىنىڭ دىبىسى ەستىلدى، دالىزبەن سەر وليۆەر ماڭ-ماڭ باسىپ كەلەدى ەكەن.
— ءسىز ءبىر ادامعا وتە كەرەكسىز، — دەدى ديك.
— مەن ءوزىم دە سوعان بارا جاتىرمىن، قايىرىمدى ريچارد، — دەپ جاۋاپ قايىردى سۆياششەننيك. — بەيشارا كارتەر! — وعان ەندى ەشقانداي ەمنىڭ شيپاسى جوق.
— ونىڭ تانىنەن گورى، جانى قاتتىراق قينالىپ جاتىر، — دەدى ديك.
— سەن ونى كوردىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى سەر وليۆەر، ەلەڭ ەتىپ.
— ءقازىر عانا سودان شىقتىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك.
— ول ساعان نە ايتتى؟ — دەپ شۇقشيا سۇرادى سۆياششەننيك.
— ول تەك قانا جالبارىنىپ ءسىزدى شاقىرىپ جاتىر، سەر وليۆەر. ءسىزدىڭ تەزىرەك بارعانىڭىز ءجون، سەبەبى ول قاتتى قينالىپ جاتىر، — دەپ جاۋاپ قايىردى بالا.
— ءوزىم دە تۋرا سوعان بارا جاتىرمىن، — دەدى سۆياششەننيك. — ءبىز ءبارىمىز دە كۇناھارمىز، ءبارىمىز دە ولەمىز، قايىرىمدى ريچارد.
— ويىڭىز دۇرىس، سەر، ءبىراق ولەر الدىندا ءبىز ەشنارسەگە وكىنبەيتىن بولساق جاقسى عوي، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك.
سۆياششەننيك تومەن قارادى، سوسىن كۇبىرلەپ باتاسىن بەرىپ تەز كەتىپ قالدى.
«قىلمىسقا بۇنىڭ دا قاتىسى بار، — دەپ ويلادى ديك. — مەنى ادالدىققا ۇيرەتكەن ادامنىڭ! نە دەگەن قاتىگەز ءومىر دەسەڭشى — مەنى تاربيەلەپ، وسىرگەن ادامداردىڭ ءبارى دە مەنىڭ اكەمنىڭ ولىمىنە قاتىستى. كەك الۋ كەرەك! مەنىڭ تاعدىرىم وسىنشاما قاسىرەتتى ەكەن-اۋ! مەن ءوزىمنىڭ ەڭ جاقسى دوستارىمنان ءوش الۋعا ءماجبۇرمىن!»
وسىنى ويلاپ تۇرعاندا مەچەم ەسىنە ءتۇستى. ءوزىنىڭ عاجايىپ جولداسى ەسىنە تۇسكەندە، ول جىميىپ، ەزۋ تارتتى، مەچەم قايدا؟ موت قامالىنىڭ قاقپاسىنا ەكەۋى بىرگە كىرگەننەن كەيىن، مەچەم ۇشتى-كۇيلى جوعالدى، ال ديكتىڭ ونىمەن اڭگىمەلەسكىسى-اق كەلىپ تۇر.
سەر وليۆەر اسىعىس وتكىزگەن تۇسكى نامازدان كەيىن ءبىر ساعاتتان سوڭ ءبارى زالدا تۇسكى تاماق كەزىندە كەزدەستى. زال ۇزىن ءارى الاسا ەدى. ەدەنىنە كوك قۇراق توسەلگەن، قابىرعالارىندا قاھارلى اڭشىلار مەن قانقۇمار تازىلاردىڭ سۋرەتتەرى سالىنعان كىلەمدەر ءىلۋلى تۇر، بارلىق جەرگە نايزا، ساداق، قالقان ءىلىپ قويىپتى، ۇلكەن تاس پەشتە وت لاۋلاپ جاتىر، قابىرعانى جاعالاي كىلەم جابىلعان ورىندىقتاردى قاتارلاستىرا قويىپتى، زالدىڭ ورتاسىندا تولتىرا تاماق قويىلعان ۇستەل جاۋىنگەرلەردى كۇتىپ تۇر. سەر دەنيەل دە، ونىڭ زايىبى دا تۇسكى تاماققا كەلگەن جوق. ءتىپتى سەر وليۆەر دە بولعان جوق. مەچەم جونىندە دە ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلعان جوق. ديك مازاسىزدانا باستادى. ول ءوز جولداسىنىڭ الدىن الا-اق جاماندىق سەزگەنىن ەسىنە ءتۇسىردى. بۇل قامالدا ول ءبىر بالەگە ۇشىراعان جوق پا ەكەن؟
تۇسكى تاماقتان كەيىن ول ميلەدي برەكليگە اسىعىس بارا جاتقان كارى ميسسيس حەچتى ۇشىراتتى.
— گۋدي، — دەپ سۇرادى ول، — ماستەر مەچەم قايدا؟ ءبىز قامالعا كەلگەننەن كەيىن ونى سەنىڭ ەرتىپ كەتكەنىڭدى كورگەن ەدىم.
كەمپىر قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— اھ، ماستەر ديك، — دەدى ول، — ءسىزدىڭ كوزىڭىز قانداي كورگىش دەسەڭىزشى!
— ول ءقازىر قايدا؟ — دەپ قايسارلانا قايتالاپ سۇرادى ديك.
— ءسىز ونى ەندى ەش ۋاقىتتا كورمەيسىز، — دەپ جاۋاپ قايىردى ول. — ەش ۋاقىتتا! ءتىپتى ۇمىتتەنبەڭىز دە.
— مەن ونىڭ قايدا ەكەنىن بىلگىم كەلەدى جانە مەن ونى ءبارىبىر بىلەمىن، — دەدى ديك، — ول مۇندا ءوز ەركىمەن كەلگەن جوق. جامان بولايىن، جاقسى بولايىن، مەن ونىڭ قورعانشىسىمىن، سوندىقتان ونى رەنجىتۋگە جول بەرمەيمىن. اينالا قۇپياعا تولىپ كەتىپتى. بۇل قۇپيالارعا مەن ابدەن تويدىم!
ديك ءسوزىن اياقتاپ ۇلگەرمەستەن، بىرەۋدىڭ اۋىر قولى ونىڭ يىعىنان باستى. ول سەزدىرمەي ارتىنان كەلىپ تۇرعان بەننەت حەچتىڭ قولى بولاتىن. باس بارماعىمەن ىمداپ، ول ايەلىنە كەت دەپ ءامىر ەتتى.
— دوستىم، ديك، — دەدى ول، ەكەۋى وڭاشا قالعان سوڭ، — ءسىزدىڭ باسىڭىز دۇرىس ىستەمەي تۇر عوي دەيمىن. تەنستولل قامالىنىڭ سىرىن قوزعاعاننان گورى، ءسىزدىڭ تۇپ-تۋرا اششى تەڭىزدىڭ تۇبىنە اتتانعانىڭىز دۇرىس بولادى. ءسىز مەنەن سۇرادىڭىز، ءسىز سۇراق قويىپ كارتەردى مازالادىڭىز، ءسىز وزىڭىزشە تۇسپالداي سويلەيمىن دەپ ءبىزدىڭ سايقىمازاعىمىزدى — سۆياششەننيكتى قاتتى قورقىتتىڭىز. ءسىز، ءبىر ءتۇرلى، اقىماق سياقتى كورىنەسىز. ەگەر ءسىزدى سەر دەنيەل وزىنە شاقىرا قالسا، ەسى ءتۇزۋ ادامداي، ونىمەن جىلى سويلەسىڭىز. ول ءسىزدى قاتاڭ تەرگەۋگە الادى. وعان جاۋاپ بەرمەستەن بۇرىن، ءاربىر ءسوزىڭىزدى ويلانىپ الىڭىز.
— حەچ، — دەدى ديك، — وسىنىڭ بارىنەن مەن ارلارىڭىزدىڭ تازا ەمەس ەكەنىن سەزەمىن.
— ەگەر ءسىز اقىلعا كەلمەسەڭىز، وندا كوپ كەشىكپەي قاننىڭ ءيىسىن سەزەسىز، — دەپ جاۋاپ قايىردى بەننەت. — مەن سىزگە ەسكەرتتىم! مىنە، ءسىزدى شاقىرۋعا كەلە جاتىر.
راسىندا دا، تاپ وسى كەزدە ديكتى سەر دەنيەلگە شاقىردى.
Iءى تاراۋ
ەكى انت
سەر دەنيەل زالدا ەكەن، ول ديكتى كۇتىپ، اشۋلانعان كۇيى، تاس پەشتىڭ الدىندا ارلى-بەرلى ءجۇر ەكەن. زالدا سەر دەنيەلدەن باسقا سەر وليۆەر بار، ول ءدىني كىتابىنىڭ بەتىن اۋدارىستىرىپ، دۇعاسىن كۇبىرلەپ بۇرىشتا تىپ-تىنىش وتىر.
— ءسىز مەنى شاقىردىڭىز با، سەر دەنيەل؟ — دەپ سۇرادى جاس شەلتون.
— ءيا، سەنى مەن شاقىردىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى رىسار. — مەنىڭ قۇلاعىما جەتىپ جاتقان بۇل نە قىلعان اڭگىمە؟ ماعان سەنىمسىزدىك كورسەتىپسىڭ، مەن سوندا ساعان جامان قامقورشى بولدىم با؟ نەمەسە مەن جەڭىلىپ قالعاننان كەيىن، سەن، مۇمكىن، مەنىڭ جاۋلارىمنىڭ جاعىنا شىعىپ كەتكىڭ كەلەتىن شىعار؟ اسپانمەن انت ەتەم، سەن ءوزىڭنىڭ اكەڭە ۇقسامايسىڭ! سەنىڭ اكەڭ كۇننىڭ كوزى اشىقتا دا، اسپاندى بۇلت تورلاعاندا دا ءوزىنىڭ دوستارىنا ادال بولاتىن... ال سەن، ديك، كۇن جاقسى كەزدە عانا دوس بولىپ، ەندى ءقازىر دوستارىڭنان ءبولىنۋ ءۇشىن سىلتاۋ ىزدەپ جۇرگەن شىعارسىڭ.
— كەشىرىڭىز، سەر دەنيەل، مۇلدە بۇلاي ەمەس ەدى، — دەدى ديك باتىل سويلەپ. — مەن كىمگە ادال جانە شىن بەرىلۋىم كەرەك بولسا، سوعان ادالمىن ءارى شىن بەرىلەمىن. ءبىراق باسقا اڭگىمەگە كوشپەستەن بۇرىن، مەن سىزبەن سەر وليۆەرگە راقمەت ايتقىم كەلەدى. باسقالاردان گورى ءسىز ەكەۋىڭىزدىڭ قامقورشى رەتىندە ماعان حاقىلارىڭىز بار. ەگەر مەن ونى ۇمىتسام، يت بولار ەدىم.
— سويلەۋگە سەن شەبەرسىڭ، — دەدى سەر دەنيەل.
سوسىن اشۋلانا ءسوزىن جالعادى:
— العىس ايتۋ، بەرىلگەندىك دەگەن — بوس ءسوز، ديك شەلتون. ال ماعان ءسوز ەمەس، ءىس كەرەك. وسى ءقازىر، ماعان ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعاندا، مەنىڭ اتىمدى كىر شالعاندا، مەنىڭ جەرىمدى تارتىپ الىپ جاتقاندا، ال توعايدىڭ ءىشى مەنىڭ ءولىمىمدى تىلەپ، كۇتىپ جۇرگەن ادامدارعا تولى كەزدە سەنىڭ ماعان دەگەن العىسىڭ مەن ادالدىعىڭ قايدا؟ مەندە شىن بەرىلگەن ادامداردىڭ بولماشى وتريادى قالدى. ال سەن بولساڭ زۇلىمدىقپەن وسەك تاراتىپ، ولاردىڭ جۇرەگىن ۋلاندىراسىڭ. بۇل نە — العىس ايتقانىڭ با؟ الدە شىن بەرىلگەندىگىڭ بە؟ ونداي راقمەتىڭنىڭ ماعان قاجەتى جوق! وزىڭە نە كەرەك؟ ايت، كانە! ءبىز ساعان بارىنە جاۋاپ بەرۋگە دايىنبىز. ال ەگەر سەنىڭ ماعان قارسى ايتارىڭ بولسا، وندا ونى دا تۋرا ايت.
— سەر؛ — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، — اكەم قازا تاپقاندا، مەن ءسابي ەدىم. ونى وپاسىزدىقپەن ءولتىردى دەگەن حابار جەتتى قۇلاعىما. سونداي-اق — مەن ەشتەڭەنى جاسىرعىم كەلمەيدى — ونى ولتىرۋگە ءسىز قاتىسىپسىز دەگەن حابار دا جەتتى. سوندىقتان مەنىڭ سىزگە اشىق ايتاتىنىم، ماسەلەنىڭ ابدەن انىعىنا جەتىپ، كۇدىگىم تارقاپ، كوڭىلىم تىنىشتالعانشا، مەن سىزگە كومەكتەسە المايمىن.
سەر دەنيەل ورىندىققا وتىردى. ول قولىمەن يەگىن تىرەپ، ديكتىڭ بەتىنە تەسىلە قارادى..
— سەن قالاي دەپ ويلايسىڭ، بىرەۋدى ءولتىرىپ، سوسىن ونىڭ بالاسىنا قامقورشى بولۋ مەنىڭ قولىمنان كەلە مە؟ — دەپ سۇرادى ول.
— ەگەر دە مەنىڭ جاۋابىم ونشا سىپايى بولماسا، مەنى كەشىرىڭىز، — دەدى ديك. — ءبىراق قامقورشى بولۋدىڭ ءتيىمدى ەكەنىن ءسىز وتە جاقسى بىلەسىز. وسى وتكەن جىلدار ىشىندە ءسىز مەنىڭ تابىسىمدى پايدالانىپ، مەنىڭ ادامدارىمدى باسقارمادىڭىز با؟ مەنى بولاشاقتا ۇيلەندىرىپ، سول ءۇشىن اقشا الام دەپ ەسەپتەمەيسىز بە؟ ول ءۇشىن قانشا اقشا الاتىنىڭىزدى مەن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ول سىزگە ءبىراز تابىس تۇسىرەدى. تاعى دا كەشىرىم سۇرايمىن، ەگەر ءسىز وزىڭىزگە سەنگەن ادامدى وپاسىزدىق جاساپ، ولتىرۋدەن تايىنباساڭىز، وندا بۇرىنعىداي بولماعانمەن، ءبىراق سوعان جاقىن تاعى ءبىر وپاسىزدىق جاسايتىنىڭىزعا نەگە سەنبەيمىن؟
— سەنىڭ جاسىڭدا مەن وسىنشاما كۇدىكشىل بولعانىم جوق، — دەدى سەر دەنيەل قاتال ۇنمەن. — ال سۆياششەننيك سەر وليۆەر مۇنداي ىسكە قالاي كىنالى بولىپ ءجۇر؟
— قوجايىنى قايدا ايتاقتاسا، يت سوندا جۇگىرەدى، — دەدى ديك، — بۇل سۆياششەننيكتىڭ ءسىزدىڭ ءتىل العىش قارۋىڭىز ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. مەن مۇمكىن وتە ەركىن سويلەپ تۇرعان شىعارمىن، ءبىراق ءقازىر، سەر دەنيەل مايموڭكەلەيتىن ۋاقىت ەمەس. مەنىڭ اشىق سۇراقتارىما دۇرىس جاۋاپ العىم كەلەدى. ال ءسىز ماعان ەشقانداي جاۋاپ بەرمەيسىز! ءسىز جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا، ءوزىڭىز ماعان سۇراق قويىپ تۇرسىز. ەسكەرتەمىن سىزگە، سەر دەنيەل: بۇل باعىتىڭىزبەن ءسىز مەنىڭ كۇمانىمدى تارقاتۋدىڭ ورنىنا، قايتا ۇدەتە تۇسەسىز.
— مەن ساعان اشىق جاۋاپ بەرەيىن، ماستەر ريچارد، — دەدى رىسار. — ەگەر مەنى قاتتى اشۋلاندىرعانىڭدى جاسىرسام، وتىرىك ايتقان بولار ەدىم. ءبىراق اشۋ ۇستىندە دە مەن ادىلەتتى بولعىم كەلەدى. سەن ماعان وسى ماسەلە جونىندە كەيىن كامەلەتكە تولعان كەزدە كەل، سوندا مەن قامقورشىلىقتان قۇتىلىپ، سەنىمەن ەركىن سويلەسە الاتىن بولامىن. سول كەزدە كەل، سوندا مەن ساعان لايىقتى جاۋابىڭدى بەرەمىن — جۇدىرىقپەن ءتىسىڭنىڭ بىت-شىتىن شىعارامىن. ال وعان دەيىن سەنىڭ ەكى جولىڭ بار؛ ءيا ءوزىڭنىڭ ءتىل تيگىزگەن سوزدەرىڭدى قايتىپ الىپ، ءتىلىڭدى تارتا ۇستا دا، كىشكەنتايىڭنان اسىراپ، قامقورلىعىنا العان ادام ءۇشىن سوعىس، نەمەسە — ورماندا مەنىڭ جاۋلارىم تولىپ ءجۇر، جولىڭ اشىق — سولارعا بار!
سونشا جىگەرلى ايتىلعان وسى سوزدەر، ونىڭ نازارى — وسىنىڭ ءبارى ديكتى تولقىتىپ-اق جىبەردى. ءبىراق ءوزىنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ الا الماعانىن دا سەزبەي قالعان جوق.
— مەن شىن نيەتىممەن سىزگە سەنگىم كەلەدى، سەر دەنيەل، — دەدى ول. — اكەمدى ولتىرۋگە ءسىزدىڭ قاتىسپاعانىڭىزعا مەنى سەندىرىڭىزشى.
— شىن ايتتىم دەگەن ءسوزىم سەنى قاناعاتتاندىرا ما، ديك؟ — دەپ سۇرادى رىسار.
— ءيا، — دەپ جاۋاپ قايىردى جىگىت.
— مەن ساعان شىن ايتام، سەنىڭ اكەڭدى ولتىرۋگە تىكەلەي دە، جاناما دا قاتىستى ەمەس ەكەندىگىمە جانىمنىڭ ماڭگى لاززاتىمەن جانە قۇدايدىڭ الدىندا بۇكىل ىستەگەن ىستەرىم ءۇشىن بەرەتىن جاۋابىممەن انت ەتەم!
ول ديككە قولىن ۇسىندى، ديك ونى قۇشىرلانا قىستى. ال وسى سالتاناتتى ءارى وتىرىك انتتى ەستىگەندە سۆياششەننيكتىڭ زارەسى ۇشىپ، ىرشىنىپ، تۇرەگەلە باستاعانىن ولاردىڭ ەكەۋى دە بايقاعان جوق.
— اھ، — دەدى ديك، — ءسىزدىڭ وسىنداي كەڭ پەيىلدىلىگىڭىز مەنى كەشىرۋگە كومەكتەسسىن! كوڭىلىمە كۇدىك ءتۇسىرىپ جۇرگەن مەن نەعىلعان جەكسۇرىن ەدىم! ءبىراق ەندى مەن ەشقاشان دا ءسىز جونىندە كۇماندانبايتىن بولامىن.
— مەن سەنى كەشىرەمىن، ديك، — دەدى سەر دەنيەل. — سەن ءالى ءومىردى بىلمەيسىڭ، سەن ءالى وندا وسەكتىڭ قالاي ۇيا سالعانىن بىلمەيسىڭ.
— ماعان قانشا ۇرسۋعا دا لايىق اداممىن، — دەپ قوستى ديك، — وسەكشىلەر سىزدەن گورى ءتىپتى مىنا سەر وليۆەردى كوبىرەك ايىپتايدى...
وسىنى ايتىپ ول سۆياششەننيككە بۇرىلدى دا، كەنەتتەن ءسوزىن اياقتاماستان توقتاپ قالدى. وسى ۇزىن بويلى، قىزىل شىرايلى، تولىق تا تاكاپپار ادام بىردەن باسىلىپ قالىپتى: بەتىنىڭ شىرايى قاشىپ، اياق-قولى دىرىلدەپ، اۋزى جىبىرلاپ، دۇعاسىن ازەر-ازەر سىبىرلايدى. ديك وعان قاراعان ساتتە، ول شىڭعىرىپ جالما-جان ەكى قولىمەن بەتىن باستى.
سەر دەنيەل قاسىنا جەتىپ بارىپ، دولدانا يىعىنا شەڭگەلىن سالدى. ديكتىڭ تارقاي باستاعان كۇدىگى بىردەن قايتا قوزدى.
— ەندى سەر وليۆەر دە انت بەرسىن، — دەدى ول. — مەنىڭ اكەمدى ولتىرگەن سول دەپ جۇرت ونى كىنالاپ ءجۇر عوي.
— ول انت بەرەدى، — دەدى رىسار.
سەر وليۆەر ءۇن-تۇنسىز وعان قولىن سەرمەدى.
— اسپانمەن انت ەتەمىن، ءسىز انت بەرەسىز! — دەپ ايقايلادى، ىزا كەرنەگەن سەر دەنيەل. — مىنە، مىنا كىتاپتى ۇستاپ انت ەتىڭىز! — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى ول، قۇلاپ قالعان ءدىني كىتاپتى جەردەن كوتەرىپ. — نە دەيسىز؟ مەنىڭ سىزگە كۇدىگىمدى تۋعىزعىڭىز كەلە مە! انت بەرىڭىز! مەن ءامىر ەتەم!
ءبىراق سۆياششەننيكتىڭ سويلەۋگە شاماسى جوق ەدى. ونى ۇرەي بۋىندىرىپ بارادى: ول سەر دەنيەلدەن دە، وتىرىك انت بەرۋدەن دە بىردەي قورقىپ تۇر.
تاپ وسى كەزدە قارا جەبە بيىك تەرەزەنىڭ اشەكەيلى شىنىسىن تەسىپ ءوتىپ، دىرىلدەپ بارىپ، زالداعى تاماق ىشەتىن ۇستەلدىڭ قاق ورتاسىنا كىرىپ قادالدى.
قاتتى داۋسى شىعىپ كەتكەن سەر وليۆەر ەسىنەن تانىپ، قامىس توسەلگەن ەدەنگە قۇلاپ ءتۇستى. رىسار مەن ديك اۋلاعا جۇگىرىپ شىقتى، سوسىن بۇرالما باسقىشپەن ءتىس-تىس مۇناراعا كوتەرىلدى. كۇزەتشىنىڭ ءبارى ءوز ورىندارىندا. كۇن ساۋلەسى كوك جيەككە دەيىن سوزىلىپ جاتقان، ءار جەرىندە شوق-شوق اعاشتار مەن ورماندى توبەشىكتەر كوتەرىلگەن جاسىل القاپتى تىپ-تىنىش جارقىراتىپ تۇر. ەشكىم كورىنبەيدى.
— جەبە قاي جاقتان كەلدى؟ — دەپ سۇرادى رىسار.
— اناۋ اعاشتار جاقتان، سەر دەنيەل، — دەپ جاۋاپ قايىردى كۇزەتشى.
رىسار ويلانىپ قالدى. سوسىن ديككە بۇرىلدى.
— ديك، — دەدى ول، — مىنا ادامدارعا قاراي تۇر، مەن بۇلاردى ساعان تاپسىرام. ال سۆياششەننيكتى، ەگەر ول ءوزىنىڭ كىناسىز ەكەندىگىنە انت بەرمەسە، جاۋاپقا تارتامىن. مەن ءوزىم دە، سەن سياقتى، كۇماندانا باستادىم. ول انت بەرەدى، مەن وعان سەنى سەندىرەمىن، ال ەگەر انت بەرمەسە، وندا ءبىز ونى كىنالى دەپ ەسەپتەيمىز.
ديك تىم سالقىن جاۋاپ قايىردى، رىسار وعان سىناي قارادى دا، اسىعىس زالعا قايتىپ ورالدى. ەڭ الدىمەن جەبەنى قاراپ شىقتى. ول بۇرىن ەشقاشان مۇنداي جەبەنى كورگەن جوق ەدى. ونى قولىنا الىپ، اينالدىرا باستادى، ونىڭ قاپ-قارا ءتۇرىنىڭ ءوزى ەرىكسىز قورقىنىش تۋعىزادى. جەبەدە ءۇش-اق ءسوز جازىلىپتى: «اڭ ءوزىنىڭ اپانىندا».
— مەنىڭ ۇيدە ەكەنىمدى ولار بىلەتىن بولىپ شىقتى، — دەدى ول. — ءوزىنىڭ اپانىندا! ءبىراق مەنى وسى جەردەن قۋىپ شىعارا الاتىنداي ولاردىڭ ءيتى جوق.
سەر وليۆەر ەسىن جيىپ، ورنىنان ازەر كوتەرىلدى.
— اتتەگەن-اي، سەر دەنيەل، — دەپ كۇڭىرەندى ول، — ءسىز سۇمدىق انت بەردىڭىز. ەندى ءسىز ءومىر-باقي قارعىس اتقان بولاسىز!
— ءيا، اقىماق، — دەدى رىسار، — مەنىڭ وتە جامان انت بەرگەنىم راس، ال سەن ودان دا زور انت بەرەسىڭ. سەن حوليۆۋدتىڭ قاسيەتتى كرەسىمەن انت ەتەسىڭ. بايقا، اسەرلىرەك سوزدەردى ويلاپ تاباتىن بول. تاپ بۇگىن كەشتە انت بەرەسىڭ.
— قۇداي ءسىزدى اقىلىڭىزدان ايىرماسىن! — دەپ جاۋاپ قايىردى سۆياششەننيك. — قۇداي ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىزدى مۇنداي زاڭسىزدىقتان ساقتاسىن!
— مەنى تىڭداڭىز، قۇرمەتتى قاريا، — دەدى سەر دەنيەل، — ەگەر ءسىز تەك ارىڭىزدىڭ تازالىعىن ويلايتىن بولساڭىز، وندا مەن سىزگە ەشنارسە ايتا المايمىن. ءبىراق، دەگەنمەن، ارىڭىزدىڭ تازالىعى تۋرالى ەسىڭىزگە وتە كەش ءتۇسىپتى. ال ەگەر ءسىزدىڭ باسىڭىزدا ءبىر ءتۇيىر اقىلىڭىز قالعان بولسا، وندا مەنى تىڭداڭىز. مىنا بالا سوناداي ىزىڭداپ مەنىڭ اشۋىمدى كەلتىرىپ ءجۇر. ول ماعان كەرەك، سەبەبى مەن ونى ۇيلەندىرىپ، پايدا تاپقىم كەلەدى. ال سىزگە تۋراسىن ايتىپ تۇرمىن: ەگەر ول مەنىڭ مازامدى كەتىرە بەرەتىن بولسا، وندا ول دا اكەسىنىڭ سوڭىنان اتتانادى. مەن ونى شىركەۋدىڭ ۇستىندەگى بولمەگە ورنالاستىرىڭدار دەپ ءامىر ەتتىم. ەگەر ءسىز ءبىزدىڭ كىناسىز ەكەندىگىمىز تۋرالى جاقسى نەگىزدەلگەن، تياناقتى انت بەرسەڭىز، وندا ءبارى جاقسى بولادى: بالانىڭ كوڭىلى ازداپ ورنىنا تۇسەدى دە، مەن وعان تيمەيمىن. ال ەگەر ءسىز دىرىلدەپ نەمەسە بوزارىپ، نە تۇتىعىپ قالساڭىز، ول سىزگە سەنبەيدى — وندا بالا ولەدى. ءسىز وسىنى جاقسىلاپ ويلانىڭىز.
— شىركەۋدىڭ ۇستىندەگى بولمەگە! — دەدى سۆياششەننيك، تۇنشىعا سويلەپ.
— Taپ سول بولمەگە، — دەدى رىسار قوشتاپ. — سونىمەن، ەگەر ءسىز ونى قۇتقارعىڭىز كەلسە، قۇتقارىڭىز. ال قۇتقارعىڭىز كەلمەسە، وندا ءوزىڭىز بىلەسىز، ەندى مەنىڭ مازامدى الماي، تەز كەتىڭىز! ەگەر مەن اشۋشاڭ ادام بولسام، ءسىزدىڭ توزۋگە بولمايتىن قورقاقتىعىڭىز بەن اقىماقتىعىڭىز ءۇشىن مەن ءسىزدى الدەقاشان سەمسەرمەن سىلەيتىپ سالاتىن ەدىم. قالاي، تاڭداۋ جاسادىڭىز با؟ جاۋاپ بەرىڭىز!
— مەن تاڭداۋ جاسادىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى سۆياششەننيك. — مەنى قۇدايدىڭ ءوزى كەشىرسىن، مەن جاقسىلىق ءۇشىن جاماندىقتى تاڭدادىم. بالانى قۇتقارۋ ءۇشىن انت بەرەمىن.
— باسە، وستىسەڭىزشى! — دەدى سەر دەنيەل. — بالانى تەزىرەك شاقىرتىڭىز. ءسىز ەكەۋىڭىز وڭاشا قالاسىزدار. ءبىراق مەن سىزدەن كوزىمدى ايىرمايمىن. مەن وسىندا جاسىرىنىپ قاراپ تۇرامىن.
رىسار قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان كىلەمدى كوتەرىپ، سونىڭ ارتىنا كىرىپ كەتتى. سەرىپپەنىڭ شىرت ەتكەن داۋسى مەن باسقىشتىڭ سىقىرلاعانى ەستىلدى.
سەر وليۆەر جالعىز قالعاننان كەيىن كىلەم ىلىنگەن قابىرعاعا ۇرەيلەنە قاراپ، جابىرقاۋ ءارى قورقىنىشتى كەسكىنمەن شوقىنا باستادى.
— ەگەر ونى شىركەۋدىڭ ۇستىندەگى بولمەگە ورنالاستىرعان بولسا، — دەدى ول كۇبىرلەپ، — مەن ونى ءوز جانىمدى قۇربان ەتسەم دە قۇتقارۋىم كەرەك.
ءۇش مينۋت وتكەن سوڭ حابارشىعا ەرىپ ديك كەلدى. سەر وليۆەر سۇستانىپ ءارى بوپ-بوز بولىپ ۇستەلدىڭ جانىندا تۇر.
— ريچارد شەلتون، — دەدى ول، — سەن مەنىڭ انت بەرۋىمدى تالاپ ەتتىڭ. بۇل تالابىڭدى مەن قورلاعاندىق دەپ ەسەپتەيمىن، سول سەبەپتى ساعان جاۋاپ بەرمەۋگە تولىق حاقىم بار. ءبىراق ءبىزدىڭ بۇرىنعى قارىم-قاتىناسىمىزدى ەسكەرىپ، مەن ءوز جۇرەگىمدى جۇمسارتتىم، سەنىڭ دەگەنىڭ-اق بولا قويسىن. مەن سەنىڭ اكەڭدى ولتىرگەنىم جوق دەپ حوليۆۋدتىڭ قاسيەتتى كرەسىمەن انت ەتەمىن.
— سەر وليۆەر، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — بارشانىڭ كەگىن قايتاراتىن دجوننىڭ ءبىرىنشى حاتىن وقىعاننان كەيىن مەن ءسىزدىڭ كىناسىز ەكەندىگىڭىزگە كۇماندانعانىم جوق. ەندى سىزگە ەكى سۇراق قويۋعا رۇقسات ەتىڭىز. ءسىز مەنىڭ اكەمدى ولتىرگەن جوقسىز، وعان مەن سەنەمىن. ءبىراق ءسىزدىڭ ونى ولتىرۋگە مۇمكىن جانامالاي قاتىسىڭىز بولعان شىعار؟
— ەشقانداي قاتىسىم بولعان جوق، — دەدى سەر وليۆەر.
كەنەتتەن ونىڭ بەتى جىبىرلاپ كەتتى. ول بىردەڭەدەن ساقتاندىرعانداي ديككە كوزىن قىستى. ديك سۆياششەننيكتىڭ ىمىنان ءبىر نارسەنى ايتقىسى كەلىپ تۇرعانىن، ءبىراق داۋىستاپ ايتۋعا مۇمكىندىگى جوق ەكەنىن بىردەن ءتۇسىندى.
ديك وعان تاڭدانا قارادى، سوسىن بۇرىلىپ، بوس زالدىڭ ءىشىن مۇقيات قاراي شىقتى.
— سىزگە نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى ول.
— ەشتەڭە ەمەس، — دەپ جاۋاپ قايىردى سۆياششەننيك، جايباراقات كورىنگىسى كەلىپ. — مەنىڭ مازام بولماي تۇر، ازداپ اۋىرعان سياقتىمىن. كەشىر مەنى، ديك... كەتۋىم كەرەك... مەن سەنىڭ اكەڭە دە وپاسىزدىق ىستەگەنىم جوق، نە ونى ولتىرگەنىم جوق، سول ءۇشىن حوليۆۋدتىڭ قاسيەتتى كرەسىمەن انت ەتەمىن. كوڭىلىڭدى ورنىنا ءتۇسىر، قايىرىمدى بالاقاي. حوش بول!
ول وزىنە ءتان ەمەس اسىعىستىقپەن زالدان شىعىپ كەتتى.
ديك قابىرعالارعا مۇقيات قاراي باستادى؛ ونىڭ كوڭىلىندە قاراما-قايشى ويلار بىرىنەن كەيىن ءبىرى الماسىپ جاتتى: تاڭدانعاندىق، كۇماندانۋ، كۇدىكتەنۋ، قۋانىش. ءبىراق بىرتە-بىرتە، ەسىن جيعان سايىن، كۇدىك جەڭىپ شىقتى، كوپ كەشىكپەي ونىڭ ءبىر جاماندىق بار ەكەنىنە كوزى انىق جەتتى. ول باسىن كوتەرىپ ەدى، شوشىپ كەتتى. قابىرعانى جاۋىپ تۇرعان كىلەمدە قاھارلى اڭشىنىڭ سۋرەتى توقىلعان ەكەن. ول ءبىر قولىنا كەرنەي ۇستاپ ويناپ تۇر، ەكىنشى قولىندا — نايزا، افريكالىق ادام سۋرەتتەلگەندىكتەن، ونىڭ بەتى قاپ-قارا.
سۋرەتتەگى سول افريكالىق ادام ريچارد شەلتوندى قاتتى قورقىتتى. زالدىڭ تەرەزەلەرىنە شاعىلىسىپ جارقىراپ تۇرعان كۇن بۇلتقا جاسىرىنعان ەدى. ناق وسى كەزدە تاس پەشتەگى وت قاتتى جالىنداپ، زالدىڭ مانادان بەرى قارا كولەڭكەلەنىپ تۇرعان توبەسى مەن قابىرعالارىن جارقىراتىپ جىبەردى. كەنەتتەن قارا اڭشى ءتىرى ادامداي كىرپىگىن قاعىپ جىبەردى، جانە ونىڭ قاباعى اق ەكەن.
ديك كوزىن الماستان وسى قورقىنىشتى كوزگە قارادى دا قالدى. وتتىڭ جارىعىندا ول كوزدەر اسىل تاستاي جارقىراپ تۇر، ول ىلعالدى، ءتىرى كوزدەر ەدى. اق قاباعى ونى ءبىر ءسات جاۋىپ، كەيىن قايتا كوتەردى. سودان سوڭ كوزدەر جوق بولىپ كەتتى.
ەندى ەشقانداي كۇمان قالعان جوق. بۇل كىلەمنىڭ تەسىگىنەن مانادان بەرى ونى سىعالاپ باعىپ تۇرعان ءتىرى كوزدەر ەدى.
ديك ءوز جاعدايىنىڭ وتە ءقاۋىپتى ەكەنىن بىردەن سەزدى. حەچتىڭ الدىن-الا ەسكەرتكەنى، سۆياششەننيكتىڭ كوزىن قىسىپ ىمداعانى، قابىرعادان ونى باقىلاپ تۇرعان كوزدەر — وسىنىڭ ءبارى ونىڭ جاعدايىنىڭ مۇشكىل ەكەنىن دالەلدەدى. ول ءوزىنىڭ سىنعا تۇسكەنىن جانە ىشكى سىرىن تاعى دا سەزدىرىپ قويعانىن، ەندى ونى ولىمنەن تەك كەزدەيسوق جاعداي عانا قۇتقاراتىنىن جاقسى ءتۇسىندى.
— «ەگەر مەن بۇل ۇيدەن قاشىپ كەتە الماسام، — دەپ ويلادى ول، — وندا مەنىڭ شارۋام ءبىتتى! بەيشارا مەچەم! مەن ونى جىلاننىڭ ۇياسىنا الىپ كەلگەن ەكەنمىن!»
ول تاعى دا ءوزىنىڭ تاعدىرى جايلى ويلانىپ وتىرعاندا، ونىڭ قارۋ-جاراعىن، كيىمدەرى مەن كىتاپتارىن باسقا بولمەگە اپارىسۋ ءۇشىن قاسىنا قىزمەتشى كەلدى.
— باسقا بولمەگە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى ديك. نەگە؟ قاي بولمەگە؟
— شىركەۋدىڭ ۇستىندەگى بولمەگە، — دەپ جاۋاپ قايىردى قىزمەتشى.
— وندا كوپتەن ەشكىم تۇرعان جوق قوي، — دەدى ديك ويلانىپ. — ول قانداي بولمە؟
— جاقسى بولمە، — دەپ جاۋاپ قايىردى قىزمەتشى. — ءبىراق، — دەدى ول داۋسىن باسەڭدەتىپ، — ول بولمەگە ارۋاقتار كەلىپ تۇرادى دەسەدى.
— ارۋاقتار، — دەپ قايتالادى ديك، جۇرەگى مۇزداپ. — ەستىگەنىم جوق! كىمنىڭ ارۋاعى؟
قىزمەتشى جان-جاعىنا قارادى، سوسىن ەستىلەر-ەستىلمەس سىبىرلاپ:
— اۋليە يواننىڭ شىركەۋىندەگى پونوموردىڭ ارۋاعى. ءبىر جولى ونى وسى بولمەگە قوندىرعان ەكەن، ال ەرتەڭگىسىن ول ۇشتى-كۇيدى جوق بولىپ كەتىپتى. جۇرت ونى شايتان الىپ كەتىپتى-مىس دەسەدى، ۇيقىعا جاتاردا ول وتە ماس ەكەن.
ديك ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن الدىن-الا سەزىپ، قىزمەتشىنىڭ ارتىنان ەردى.
IIءى تاراۋ
شىركەۋ ۇستىندەگى بولمە
مۇناراداعى باقىلاۋشىلار باسقا ەشقانداي وقيعانى بايقاعان جوق. كۇن اسىقپاي باتىسقا قاراي جىلجىپ بارىپ، اقىرى باتىپ كەتتى. كۇزەتشىلەر قانشا قىراعى بولعانىمەن، تەنستولل قامالىنىڭ ماڭىنان ەشبىر ادامدى كورە المادى.
ءتۇن قاراڭعىسى تۇسكەندە، تروگمورتوندى تەرەزەسى تاپ وردىڭ ۇستىنەن شىعاتىن بۇرىشتاعى بولمەگە الىپ باردى. سول تەرەزە ارقىلى ول اسا ساقتىقپەن تەمەن ءتۇستى، ءبىراز ۋاقىت سۋدىڭ شالپىلداعان داۋسى ەستىلىپ تۇردى دا، سوسىن قارسى بەتتەگى جاعادان ونىڭ قارايعان سۇلباسى كورىندى، ول ءشوپتىڭ ۇستىمەن ەڭبەكتەپ، بىرتە-بىرتە كورىنبەي كەتتى. سەر دەنيەل مەن حەچ تاعى دا جارتى ساعاتتاي مۇقيات تىڭ تىڭداپ تۇردى. اينالانىڭ ءبارى تىپ-تىنىش. حابارشى قامالدان امان-ەسەن شىعىپ كەتتى.
سەر دەنيەل كوڭىلدەنە باستادى. ول حەچكە بۇرىلدى.
— بەننەت، — دەدى ول، — بۇل بارشانىڭ كەگىن قايتاراتىن دجون دەگەنىڭىز — كادىمگى ءتىرى پەندە. ول ۇيقتاپ جاتىر. ءبىز ونى ولتىرەمىز.
بۇكىل كەش بويى ديكتى ارلى-بەرلى جۇمساۋمەن بولدى، ءبىر بۇيرىقتان كەيىن ەكىنشى بۇيرىق الماسىپ جاتتى. ديك وزىنە وسىنشاما كوپ تاپسىرما بەرىلگەنىنە جانە دە ولاردى وتە شۇعىل ورىنداۋ كەرەك ەكەندىگىنە تاڭ قالدى. وسى ۋاقىت ىشىندە نە سەر وليۆەردى، نە مەچەمدى كەزدەستىرگەن جوق، ال ءوزى ونە بويى سول ەكەۋىن ويلاۋمەن بولدى. ول ەندى تەك ءبىر نارسەنى عانا — تەنستوللداعى موت قامالىنان تەزىرەك قاشىپ كەتۋدى ارمان ەتتى، ءبىراق قاشپاستان بۇرىن ول سەر وليۆەرمەن، مەچەممەن سويلەسكىسى كەلدى.
اقىر اياعىندا ول قولىنا شام ۇستاپ ءوزىنىڭ جاڭا بولمەسىنە كوتەرىلدى. بولمە ۇلكەن ەكەن، توبەسى الاسالاۋ ءارى تىم قاراڭعى. تەرەزەنىڭ سىرتىندا ور، تەرەزە وتە بيىكتە بولعانمەن وعان تەمىر تور ورناتىپ قويىپتى. توسەك-ورىن تاماشا ەكەن، ءبىر جاستىق مامىقتان ىستەلگەن، ال ەكىنشىسى — لاۆاندادان جاسالعان، قىزىل كورپەگە راۋشان گۇلدەر كەستەلەنگەن. قابىرعالاردى جاعالاي كىلتتەۋلى شكافتار تۇر، ولاردىڭ ۇستىنە قوڭىر كىلەمدەر ءىلىپ قويىپتى. ديك بۇكىل بولمەنى ارالاپ شىقتى، ءاربىر كىلەمنىڭ استىن كوتەرىپ قارادى، ءاربىر قابىرعانى سيپالاپ كوردى، شكافتاردى اشپاقشى بولدى. ەسىكتىڭ مىقتى، ءارى ىلگىشتىڭ جاقسى ەكەنىنە كەزى جەتتى، سوسىن شامدى تۇعىرعا قويىپ، ءبارىن قايتادان قاراپ شىقتى.
ونى نەگە بۇل بولمەگە ورنالاستىردى؟ بۇل ءوزىنىڭ بۇرىنعى بولمەسىنەن كەڭ ءارى جاقسى. بۇل مۇمكىن الداپ قولعا ءتۇسىرۋ شىعار؟ بۇل بولمەگە كىرەتىن جاسىرىن جول جوق پا ەكەن؟ بۇل بولمەدە ارۋاقتار پايدا بولاتىنى راس پا ەكەن؟ ونىڭ ارقاسى مۇزداپ قويا بەردى.
جوعارىداعى جايپاق توبەدەن كۇزەتشىنىڭ اياعىنىڭ اۋىر باسقانى ەستىلىپ تۇر. تومەندە كىشكەنە شىركەۋدىڭ كۇمبەزدەلگەن توبەسى كورىنەدى، شىركەۋدىڭ قاسىندا زال بار، ودان، ءسوز جوق، جاسىرىن جول شىعادى، ەگەر وندا جاسىرىن جول بولماسا، كىلەمنىڭ ارتىنان ماناعى كوزدەر قالايشا دنكتى باقىلاپ تۇرار ەدى؟ ءسىرا، جاسىرىن جول شىركەۋگە اپاراتىن بولۋ كەرەك، سوسىن ودان مىندا، وسى بولمەگە كەلەدى.
مۇنداي بولمەدە ۇيقتاۋ اقىماقتىق بولاتىنىن ول ءتۇسىندى. قارۋىن دايىن ۇستاپ، بوساعاداعى بۇرىشقا وتىردى. ەگەر وعان قاتەر تونسە ول جانىن وڭايلىقپەن بەرە قويمايدى.
جوعارىدان، مۇنارانىڭ توبەسىنەن بىرەۋدىڭ دۇرسىلدەي جۇرگەنى ەستىلدى، سوسىن ءپارولدى سۇرادى. بۇل كۇزەتشىلەردىڭ اۋىسقانى ەدى.
سو بويدا ديك بىرەۋدىڭ ەسىكتى سيپالاعانىن ەستىدى، سوسىن اقىرىن عانا سىبىرلاعان داۋىس:
— ديك، ديك، بۇل مەن! — دەدى.
ديك ىلگىشتى اعىتىپ، ەسىكتى اشتى دا، مەچەمدى بولمەگە كىرگىزدى. مەچەم قۇپ-قۋ بولىپ كەتىپتى، ءبىر قولىنا شام، ەكىنشى قولىنا قانجار ۇستاپ العان.
— ەسىكتى جاپ! — دەپ سىبىرلادى ول. — تەزىرەك، ديك! قامالدىڭ ءىشى جانسىزدارعا تولى. مەن ولاردىڭ دالىزبەن ارتىمنان كەلە جاتقانىن ەستىدىم، كىلەمدەردىڭ استىنان ولاردىڭ دەم العاندارىنا شەيىن ەستىپ تۇردىم.
— سابىر ەت، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، — ەسىك جابىق. ازىرشە بىزگە ءقاۋىپ جوق. دەگەنمەن، مىنا قورشاعان قابىرعالاردان ءقاۋىپسىز بولۋ مۇمكىن ەمەس... مەن سەنى كورگەنىمە شىن جۇرەگىمنەن قۋانامىن. اسپانمەن انت ەتەمىن، مەن سەنى ەندىگى ءتىرى ەمەس شىعار دەپ ويلاعانمىن. سەنى قاي جەرگە جاسىرىپ قويدى؟
— ساعان ءبارىبىر ەمەس پە؟ — دەپ جاۋاپ قايىردى مەچەم. — ەڭ باستىسى — ءبىز ەكەۋمىزدىڭ كەزدەسكەنىمىز، ال باسقاسى ونشا قاجەت ەمەس. ءبىراق، ديك، سەنى نە كۇتىپ تۇرعانىن بىلەسىڭ بە؟ ەرتەڭ ساعان نە ىستەيتىنىن ولار وزىڭە ايتتى ما؟
— ەرتەڭ؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى ديك. — ەرتەڭ ولار ماعان نە ىستەمەكشى؟
— ەرتەڭ بە نەمەسە بۇگىن تۇندە مە، بىلمەيمىن، — دەدى مەچەم. — مەنىڭ بىلەتىنىم، ولار سەنى ولتىرمەكشى بولىپ جاتىر. سونى انىق بىلەمىن: وسى جونىندەگى ولاردىڭ اڭگىمەسىن ەستىدىم. مۇنى ولار ماعان تۋرا ايتتى دەسەم دە بولادى.
— سولاي ما! — دەدى ديك. — شىنىمدى ايتسام، ونى ءوزىم دە سەزگەنمىن.
سوسىن ول كۇنى بويعى ءوزىنىڭ باسىنان وتكەن وقيعالاردى مەچەمگە ايتىپ بەردى.
ول ءسوزىن اياقتاعاننان كەيىن، مەچەم ورنىنان تۇرىپ، ديك سياقتى ول دا قابىرعالاردى سيپالاپ قاراپ شىقتى.
— جوق، — دەدى ول، — ەشقانداي جاسىرىن ەسىك كورىنبەيدى. دەگەنمەن، جاسىرىن جولدىڭ بارىنا مەن ەشبىر كۇماندانبايمىن. ديك، مەن سەنىڭ قاسىڭدا قالامىن. ەگەر سەن ولەتىن بولساڭ، مەن دە سەنىمەن بىرگە ولەمىن. ساعان كومەكتەسەمىن، كوردىڭ بە قانجاردى ۇرلاپ الدىم! مەن دە ولارمەن شايقاسامىن! ال ەگەر سەن ەڭبەكتەپ وتۋگە بولاتىن تەسىك نەمەسە جەرگە تۇسە الاتىنداي تەرەزە تاپساڭ، مەن كەز كەلگەن ءقاۋىپتى قۋانا قارسى الامىن دا، سەنىمەن بىرگە قاشىپ كەتەمىن.
— دجون، — دەدى ديك، — اسپانمەن انت ەتەمىن، دجون، سەن بۇكىل انگلياداعى ەڭ جاقسى، ەڭ سەنىمدى، ەڭ باتىر ادامسىڭ! قولىڭدى بەرشى ماعان، دجون.
ول ءۇن-تۇنسىز مەچەمنىڭ قولىن ۇستادى.
— شىركىن، ءبىز حابارشىنى ءتۇسىرىپ جىبەرگەن تەرەزەگە جەتسەك قانداي جاقسى بولار ەدى! — دەدى ول. — - ارقان ءالى سوندا شىعار. ول دا بولسا ءۇمىت قوي.
— تسس! — دەپ سىبىرلادى مەچەم.
بۇلار قۇلاقتارىن توستى. تومەندە، ەدەننىڭ استىندا بىردەڭە سىقىر ەتتى دە، تىنىپ قالدى، سوسىن قايتادان سىقىرلادى.
— ءبىزدىڭ استىمىزداعى بولمەدە بىرەۋ ءجۇر، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — ءبىز ءمىناجاتحانانىڭ ۇستىندەمىز. بۇل مەنى ءولتىرۋ ءۇشىن جاسىرىن جولمەن كەلە جاتقان ادام. كەلىپ كورسىن! مەن ونىڭ ءوزىن ولتىرەمىن!
ول ءتىسىن شىقىرلاتتى.
— شامدى ءوشىر، — دەدى مەچەم. — مۇمكىن، ول بايقاۋسىزدا ءوزىن سەزدىرىپ قويار.
بۇلار ەكى شامدى دا ءوشىرىپ، ءۇن-تۇنسىز قىبىر ەتپەي تۇرىپ قالدى. ەدەننىڭ استىمەن اقىرىن باسىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ اياعىنىڭ دىبىسى انىق ەستىلدى. ول بىرەسە جاقىنداپ، بىرەسە قاشىقتادى. اقىر اياعىندا، كىلتتىڭ سىقىر ەتىپ اشىلعان داۋسى ەستىلدى دە، كەيىن ءبارى تىنا قالدى.
سوسىن تاعى دا اياقتىڭ باسقان دىبىسى ەستىلدى، كەنەتتەن بولمەنىڭ شەتكى بۇرىشىنداعى ەدەننىڭ تاقتايىنىڭ اراسىنداعى جىڭىشكە تەسىكتەن شامنىڭ جارىعى كورىندى. تەسىكتەگى جارىق بىرتە-بىرتە ۇلعايا باستادى، جاسىرىن ويىقتىڭ قاقپاعى اشىلىپ، شامنىڭ ساۋلەسى ودان سايىن جارقىراي ءتۇستى. ويىقتىڭ قاقپاعىن كوتەرىپ ۇستاپ تۇرعان بىرەۋدىڭ كۇشتى قولى كورىندى. ديك اربالەتىن كەرىپ، ەندى ونىڭ باسىنىڭ كورىنگەنىن كۇتىپ وتىر.
ءبىراق كەنەتتەن ءبارى ساپىرىلىسىپ كەتتى. موت قامالىنىڭ ەكىنشى شەتىنەن قاتتى ايقاي-شۋ ەستىلدى، الدىمەن ءبىر ادامنىڭ داۋسى شىقتى، سودان سوڭ تاعى دا بىرنەشە ادامنىڭ داۋسى قوسىلدى، ولار بىرەۋدىڭ اتىن قايتالاي بەردى. وسى شۋ، شاماسى، ديكتى ولتىرۋگە كەلە جاتقان ادامدى ۇركىتكەن بولۋ كەرەك. جاسىرىن ويىق جابىلىپ، ەدەننىڭ استىنان اسىعىس ۇزاپ بارا جاتقان اياقتىڭ دىبىسى ەستىلدى.
بالالار ۋاقىتتى ۇتتى. ديك اۋىر كۇرسىنىپ، وزدەرىن ولىمنەن امان ساقتاپ قالعان ايقاي-شۋعا ەندى عانا قۇلاعىن ءتۇردى. ايقاي-شۋ ءالى تىنعان جوق، كەرىسىنشە، بۇرىنعىدان دا كۇشەيە ءتۇستى. بۇكىل قامالدىڭ ىشىندە تاپىرلاپ ادامدار جۇگىرىپ ءجۇر، بارلىق جەردە ەسىكتىڭ تارس-تۇرس اشىلىپ-جابىلعانى ەستىلەدى. وسى ۋ-شۋدىڭ اراسىنان سەر دەنيەلدىڭ قاتتى ايقايلاعان داۋسى انىق ەستىلەدى.
— دجواننا!
— دجواننا؟ — دەپ قايتالادى ديك. — قاي دجواننا؟ مۇندا ەشقانداي دجواننا جوق ءارى ەش ۋاقىتتا بولعان ەمەس. بۇل سوندا نە؟
مەچەم ۇندەگەن جوق. ول ءوز ويىمەن تۇرعان سياقتى. سىرتتاعى جۇلدىزداردىڭ بولار-بولماس جىمىڭداعان ساۋلەسى بولمەنىڭ بالالار وتىرعان بۇرىشىنا تۇسپەيدى، سوندىقتان دا ول جەر وتە قاراڭعى ەدى.
— دجون، — دەدى ديك، — سەنىڭ كۇنى بويى قايدا بولعانىڭدى مەن بىلمەيمىن. سەن بۇل دجواننانى كوردىڭ بە؟
— جوق، كورگەنىم جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى مەچەم.
— ول جونىندە ەشتەڭە ەستىگەن جوقسىڭ با؟ — دەپ تاپتىشتەپ سۇرادى ديك.
بىرەۋدىڭ كەلە جاتقان اياعىنىڭ دىبىسى ەستىلدى. سەر دەنيەل اۋلادا بارىلداپ دجواننانى ءالى شاقىرىپ ءجۇر.
— سەن ول تۋرالى ەستىگەن جوقسىڭ با؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى ديك.
— ەستىدىم، — دەدى مەچەم.
— سەنىڭ داۋسىڭ نەگە دىرىلدەيدى! ساعان نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى ديك. — ولاردىڭ سول دجواننانى ىزدەپ جاتقانى بىزگە جاقسى بولدى. دجواننا ولاردىڭ كوڭىلىن بىزدەن ءبولىپ اكەتتى.
— ديك! — دەدى مەچەم. — مەن قۇرىدىم! ءبىز ەكەۋمىز دە قۇرىدىق! ۋاقىت باردا تەزىرەك قاشايىق. مەنى تاۋىپ العانشا ولاردىڭ كوڭىلدەرى كونشىمەيدى. جوق! ولارعا مەنىڭ ءوزىمدى جالعىز جىبەرشى! ولار مەنى ۇستاپ السىن، ال سەن قاشىپ كەتەسىڭ. مەنىڭ جالعىز ءوزىمدى جىبەرشى، ديك! قايىرىمدى ديك، مەنى سولارعا جىبەرشى!
ديك بار قۇپيانى ەندى عانا تۇسىنگەندە، قىز ەسىكتىڭ ىلگەگىن قولىمەن سيپالاپ تاۋىپ العان ەدى.
— اسپانمەن انت ەتەمىن! — دەدى ديك، — سەن ءتىپتى دە دجون ەمەسسىڭ! سەن دجواننا سەدليسىڭ! سەن باياعى ماعان كۇيەۋگە شىققىسى كەلمەگەن قىزسىڭ!
قىز ءۇن-تۇنسىز ورنىندا تۇرىپ قالدى. ديك تە ۇندەگەن جوق، سوسىن ول قايتادان سويلەپ كەتتى.
— دجواننا، — دەدى ول، — ءبىز ءبىر-بىرىمىزدىڭ ءومىرىمىزدى ساقتاپ قالدىق. ءبىز ەكەۋمىز دە قالاي قان توگىلىپ جاتقانىن كوردىك. ءبىز ەكەۋمىز دوس تا بولدىق، قاس تا بولدىق، — مەن سەنى بەلبەۋىممەن ساباي جازداعانىم ەسىڭدە مە. مەن ىلعي سەنى ەركەك بالا دەپ ءجۇردىم. ال ەندى مەنىڭ اجالىم جاقىنداپ قالدى، سوندىقتان دا ولەر الدىندا ساعان ايتارىم: سەن جەر بەتىندەگى ەڭ جاقسى، ەڭ باتىل قىزسىڭ، ەگەر مەن ءتىرى قالسام، ساعان ۇيلەنگەندى وزىمە باقىت دەپ سانار ەدىم. ءبىراق تاعدىرىم قانداي بولسا دا — ءتىرى بولسام دا، ولسەم دە — ەسىڭدە بولسىن: مەن سەنى سۇيەمىن!
ول ەشبىر جاۋاپ قاتقان جوق.
— بىردەڭە دەسەڭشى، دجون. مەيىرىمدىلىك جاساپ، سەن دە مەنى سۇيەمىن دەپ ايتشى!
— ەگەر دە سەنى سۇيمەسەم، ديك، مەن وسى جەردە بولار ما ەدىم؟ — دەدى ول.
— ەگەر بۇل جەردەن امان قۇتىلساق، — دەپ ءسوزىن جالعادى ديك، — ءبىز ۇيلەنەمىز. ەگەر ولۋگە جازسا، ولەمىز. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم وسى. ال سەن مەنىڭ بولمەمدى قالاي تاپتىڭ؟
— مەن حەچ حانىمنان سۇرادىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى قىز.
— ول ايەلگە سەنۋگە بولادى، — دەدى ديك. — ول سەنى ۇستاپ بەرمەيدى. ءبىزدىڭ ءالى قاشۋعا ۋاقىتىمىز بار...
تاپ وسى كەزدە، ونىڭ ءسوزىن جوققا شىعارعانداي، دالىزدەن اياقتىڭ تاپىر-تۇپىر دىبىسى ەستىلىپ، بىرەۋ جۇدىرىعىمەن ەسىكتى ۇردى.
— ول وسىندا! — دەگەن بىرەۋدىڭ داۋسى ەستىلدى. — اشىڭىز ماستەر ديك! اشىڭىز!
ديك دىبىس تا بەرمەدى، ورنىنان دا قوزعالعان جوق.
— ءبارى ءبىتتى، — دەپ قىز ديكتى قۇشاقتاي الدى.
ادامدار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەسىكتىڭ الدىنا جينالا باستادى. اقىر اياعىندا سەر دەنيەلدىڭ ءوزى كەلدى دە، ءبارى تىنا قالدى.
— ديك، — دەپ ايقايلادى رىسار، — اقىماق بولما! مۇنداي شۋدان ۇيقىداعى جەتى بيكەش تە ويانار ەدى. دجواننانىڭ وسىندا ەكەنىن ءبىز بىلەمىز. اش ەسىكتى!
ديك ۇندەگەن جوق.
— ەسىكتى سىندىرىڭدار! — دەدى سەر دەنيەل.
جاۋىنگەرلەر ەسىكتى اياقتارىمەن تەپكىلەپ، جۇدىرىقتارىمەن قويعىلاي باستادى. ەسىك مىقتى ءارى جاقسى ىلگىشتەپ جابىلعان بولاتىن، دەگەنمەن تاعى دا كەزدەيسوق جاعداي بولماعاندا، ول قۇلايتىن ەدى. ەسىكتى ۇرىپ جاتقان كەزدە، كەنەتتەن كۇزەتشىنىڭ ايقايلاعان داۋسى شىقتى، مۇناراداعىلار ايقايلاپ، شۋلاي باستادى، سو بويدا وعان جاۋاپ رەتىندە ورماننىڭ ءىشى داۋىسقا تولىپ كەتتى. ورماندى مەكەندەۋشىلەر موت قامالىن شاۋىپ جاتقان سياقتى. سوندىقتان دا سەر دەنيەل ەسىكتى تاستاپ، ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلەرىمەن اسىعىس قامالدى قورعاۋعا كەتتى.
— ءبىز قۇتىلدىق! — دەدى ديك.
ول ەكى قولىمەن ەسكى كەرەۋەتتى باس سالىپ، ورنىنان قوزعاماقشى بولدى، ءبىراق ول قوزعالمادى.
— ماعان كومەكتەسشى، دجون، — دەدى ول. — ەگەر ساعان ءومىر قىمبات بولسا، بار كۇشىڭدى جيناپ، ماعان كومەكتەس!
ازەر دەگەندە بۇلار اۋىر ەمەن كەرەۋەتتى ورنىنان جىلجىتىپ، ەسىككە تاقاپ قويدى.
— ەندى مۇلدە سۇمدىق بولدى، — دەدى دجواننا مۇڭايىپ. — ول ەندى بىزگە جاسىرىن جولمەن كەلەدى.
— جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — ول ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلەرىنە جاسىرىن جولدى كورسەتۋگە قورقادى. ول جولمەن ءبىز ءوزىمىز قاشىپ كەتەمىز. تىڭداشى مەنى! شابۋىل ءبىتتى. تەگى، ەشقانداي شابۋىل بولعان جوق.
راسىندا دا، ەشقانداي شابۋىل بولعان جوق ەدى، رايزينگەمدە بولعان ۇرىستا سەر دەنيەلدەن اداسىپ قالعان ءبىر توپ جاۋىنگەر، ءقازىر، اقىر اياعىندا، قامالعا قايتىپ كەلگەن-دى. ءتۇن قاراڭعىسى ولارعا ورماننان امان-ەسەن وتۋگە كومەكتەسىپتى. ولاردى قاقپادان كىرگىزىپتى، ەندى ولار اۋلانىڭ ىشىندە قارۋ-جاراقتارىن سالدىرلاتىپ، تۇياقتارى تارسىلداعان اتتارىنان ءتۇسىپ جاتىر.
— ول ءقازىر وسىندا قايتىپ كەلەدى، — دەدى ديك. — تەزىرەك جاسىرىن جولعا تۇسەيىك!
ول شام جاقتى، سوسىن ەكەۋى بولمەنىڭ بۇرىشىنا باردى. تەسىكتى تاۋىپ الۋ قيىن ەمەس ەدى، ويتكەنى ودان ءالى دە السىزدەۋ جارىق ءتۇسىپ تۇرعان بولاتىن. ديك مىقتى ءبىر سەمسەردى تاڭداپ الىپ، ونى تەسىككە تىقتى دا، بار كۇشىمەن سەمسەردىڭ تۇتقاسىن باستى. تاقتاي ارەڭ دەگەندە ازداپ كوتەرىلدى. ولار تاقتايدى تارتىپ، مۇلدەم اشىپ تاستادى.
ونىڭ استىنان بىرنەشە باسقىش كورىندى، سولاردىڭ بىرەۋىندە ديكتى ولتىرۋگە كەلگەن ادامنىڭ ۇمىتىپ تاستاپ كەتكەن شامى تۇر.
— سەن العا ءتۇس، — دەدى ديك، — شامدى دا الا كەت. مەن سەنىڭ ارتىڭنان ءتۇسىپ، ەسىكتى جابامىن.
بۇلار جولعا شىقتى. ديك ويىقتى جاپقان بويدا، قايتادان قاتتى تارسىلداعان داۋىس ەستىلدى، — بۇل ونىڭ بولمەسىنىڭ ەسىگىن سىندىرىپ جاتقاندار ەدى.
IV تاراۋ
جاسىرىن جول
ديك پەن دجواننا جىڭىشكە، لاس ءارى قىسقا دالىزگە تاپ بولدى. ونىڭ ەكىنشى شەتىندە جارتىلاي اشىق تۇرعان ەسىك بار ەكەن — ول، ءسوز جوق، جاڭاعى ديكتى ولتىرۋگە كەلگەن كىسىنىڭ كىلتپەن اشقان ەسىگى. توبەدەن ورمەكشىنىڭ قالىڭ ۇياسى سالبىراپ تۇر، اياقتىڭ جەڭىل باسقان ءىزى دە تاس ەدەندە تارسىلداپ ەستىلەدى.
ەسىكتىڭ ارتىنان جول كىلت ەكىگە ايرىلدى. ديك تاۋەكەلمەن بۇرىلا سالدى دا، ەكەۋى شىركەۋدىڭ كۇمبەزىن اينالىپ جۇگىرىپ كەتتى. شامنىڭ ءالسىز جارىعىندا كۇمپيگەن كۇمبەز كيتتىڭ ارقاسىنا ۇقسايدى. بۇلارعا ەندى اياق باسقان سايىن ورتاسىن كارنيزدىڭ ورنەكتەلگەن سۋرەتىمەن جاسىرعان باقىلاعىش تەسىكتەر كەزدەسە بەردى. وسىنداي تەسىكتىڭ بىرەۋىنەن قاراپ، ديك ءمىناجاتحانانىڭ تاس ەدەنىن، بالاۋىز شىراق جاعۋلى تۇرعان التاردى جانە التار الدىنداعى باسقىشتا قولدارىن كوتەرىپ، شوقىنىپ وتىرعان سەر وليۆەردى كوردى.
كۇمبەزدى اينالىپ شىعىپ، بۇلار قىسقا باسقىشپەن تومەن ءتۇستى. جول جىڭىشكەرە باستادى. قابىرعانىڭ ءبىرى اعاش ەكەن، اراسىنداعى قۋىستاردان شامنىڭ جارىعى ءتۇسىپ، ادامداردىڭ داۋىستارى ەستىلەدى. كەنەت ديك كوزدىڭ ۇلكەندىگىندەي دوڭگەلەك تەسىكتى بايقاپ قالدى. سول تەسىكتەن سىعالاپ، ديك زالدىڭ ءىشىن كوردى، ۇستەرىنە ساۋىت كيگەن التى ەركەك ۇستەلدى اينالا جايعاسىپ، قۇستىڭ ەتىنەن جاسالعان پاشتەتتى جەپ، اشقاراقتانا شاراپ ءىشىپ وتىر. بۇلار، ءسىرا، جاڭاعى كەلگەن جاۋىنگەرلەر بولسا كەرەك.
— ءبىز بۇل جەردەن وتە المايمىز، — دەدى ديك، — جاڭاعى جەرگە قايتا بارۋىمىز كەرەك.
— توقتاي تۇر، — دەدى دجواننا، — مۇمكىن، الدىمىزدا جول بار شىعار.
ءسويتتى دە العا قاراي ءجۇردى. ءبىراق بىرنەشە ياردتان كەيىن جول كىشكەنە باسقىشقا بارىپ تىرەلدى دە، تاپ ءقازىر؛ جاۋىنگەرلەر زالدا تاماق ءىشىپ وتىرعان كەزدە، بۇل جولمەن بىلدىرمەي شىعىپ كەتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگى تۇسىنىكتى ەدى.
بۇلار جان ۇشىرا كەيىن جۇگىرىپ، ەكىنشى جولدى قاراي باستادى. بۇل جول تىم تار جول ەكەن — ونى مەن بۇلار سىعىلىسىپ ازەر-ازەر ءوتتى، مينۋت سايىن وزدەرىنىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ توندىرگەن كىشكەنتاي باسقىشتارمەن بىرەسە جوعارى كوتەرىلىپ، بىرەسە تومەن تۇسۋگە تۋرا كەلدى. اقىر اياعىندا ءتىپتى ديك تە وزدەرىنىڭ قاي جەردە جۇرگەندەرىنەن جاڭىلىسىپ قالدى.
ونسىز دا تار جول بىرتە-بىرتە ءتىپتى جىڭىشكەرىپ، ءارى الاسارا بەردى، باسقىشتار تومەن ويىستى، قابىرعالارى ىلعالدى ءارى ءتيىپ كەتسەڭ جابىسادى، الدەقايدا الىستان ەگەۋقۇيرىقتىڭ شيقىلداعان داۋسى شىقتى.
— ءبىز جەردىڭ استىندامىز، — دەدى ديك.
— ال شىعاتىن جول ءالى كورىنبەيدى، — دەپ قوستادى دجواننا.
— وسى تۇستا شىعاتىن جول بولۋ كەرەك! — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك.
ءدالىز كىلت بۇرىلىپ، بىرنەشە قادام جەردەن كەيىن ءبىتتى. سول جەردە جوعارىعا كوتەرىلەتىن بىرنەشە باسقىش بار ەكەن. ۇلكەن تاس تاقتا بۇلاردىڭ جولىن بىتەپ تاستادى، بۇلار بار كۇشىمەن تاس تاقتانى ورنىنان قوزعاماق بولدى. ءبىراق جىلجىتا دا المادى.
— بىرەۋ ۇستاپ تۇر، — دەدى دجواننا.
— جوق، — دەدى ديك. — ەگەر ونى بىزدەن ون ەسە كۇشتى ادام ۇستاپ تۇرسا دا، ءبارىبىر ەڭ بولماسا قۇرتتاي جىلجىر ەدى. ول جارتاس سياقتى قاتىپ تۇر. ونى اۋىر بىردەڭەمەن باستىرىپ قويعان. بۇل جەردە ەندى جول جوق، مەنىڭ ايتقانىما سەن، قىمباتتى دجون، بۇل ارادا ءبىز ەكەۋمىز دە تۇتقىندارمىز، ءبىزدىڭ اياعىمىزعا كىسەن سالىپ قويعانمەن بىردەي. ودان دا وتىرىپ، اڭگىمەلەسەلىك. ءبىرازدان سوڭ قايتىپ بارامىز، وعان دەيىن ولار ءبىزدى ۇمىتاتىن شىعار، ءساتى تۇسسە مۇمكىن قاشىپ كەتەرمىز. ءبىراق، شىنىمدى ايتسام، ءبىز ءسىرا، قاشىپ قۇتىلا الماسپىز دەپ قورقامىن.
— ديك! — دەدى دجواننا. — سەن مەنى نەگە عانا كەزدەستىردىڭ ەكەن! مىنا مەن، باقىتسىز ءارى قايىرىمسىز قىز، سەنى وسىندا الىپ كەلگەن!
— ونىڭ بوس ءسوز، — دەدى ديك كونبەي. — بۇنىڭ ءبارى تاعدىردىڭ جازعانى، ال تاعدىر سولاي بولعاننان كەيىن ءبىز وعان كونەمىز بە، كونبەيمىز بە، ءبارىبىر ول ورىندالادى. تاعدىردى كىنالاپ قايتەمىز. ودان دا ماعان ءوزىڭ تۋرالى ايتىپ بەر، سەن كىمسىڭ جانە سەر دەنيەلدىڭ قولىنا قالاي ءتۇستىڭ.
— مەن دە سەن سياقتى جەتىممىن، مەنىڭ اكەم دە، شەشەم دە جوق، — دەدى دجواننا. — وعان قوسا، مەن ءوزىمنىڭ، ەندى سەنىڭ دە سورىڭا قاراي، باي قالىڭدىقپىن. ميلورد فوكسگەم مەنىڭ قامقورشىم ەدى. ءبىراق سەر دەنيەل كورولدەن مەنى كۇيەۋگە بەرۋ پراۆوسىن ساتىپ الدى، شىنىن ايتسام، ءتىپتى قىمباتقا ساتىپ الدى. مەن ءالى كىشكەنتاي قىز بولاتىنمىن، دەگەنمەن سول كەزدەن باستاپ ەكى قۇدىرەتتى، ءارى باي ادام مەنى كۇيەۋگە بەرۋ پراۆوسى ءۇشىن ءوزارا تالاسقا ءتۇستى! سول كەزدە توڭكەرىس بولىپ، جاڭا كانسلەر تاعايىندالدى، سەر دەنيەل لورد فوكسگەمنەن باسىم ءتۇسىپ، ماعان قامقورشى بولۋ پراۆوسىن ساتىپ الدى. كەيىن تاعى دا جاڭا توڭكەرىس بولدى، ەندى لورد فوكسگەم سەر دەنيەلدەن مەنى كۇيەۋگە بەرۋ پراۆوسىن ساتىپ الدى، سودان بەرى ول ەكەۋى ءالى كۇنگە دەيىن ءوزارا اراز. ءبىراق مەن ونە بويى لورد فوكسگەمنىڭ ۇيىندە تۇردىم، ول ماعان وتە مەيىرىمدى قارادى. اقىر سوڭىندا ول مەنى كۇيەۋگە بەرمەك بولدى، دالىرەك ايتسام، ساتپاقشى ەدى. لورد فوكسگەم مەن ءۇشىن بەس ءجۇز فۋنت ستەرلينگ الماق. مەنىڭ بولاشاق كۇيەۋىمنىڭ اتىن حەملي، تاپ ەرتەڭ، ديك، ەكەۋىمىزدى اتاستىرماقشى بولاتىن. ەگەر سەر دەنيەل كەلىپ قالماسا، مەن كۇيەۋگە شىعىپ كەتەر ەدىم دە، سەنى ەش ۋاقىتتا كەزدەستىرمەگەن بولار ەدىم، ديك. سۇيىكتى ديك.
قىز ونىڭ قولىن الىپ، سونشا ءبىر سۇيكىمدى ىزەتپەن ءسۇيدى. ديك تە ونىڭ قولىن ءسۇيدى.
— سەر دەنيەل، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى قىز، — مەنى باقتا قىدىرىپ جۇرگەنىمدە ۇرلاپ اكەتتى، سوسىن ەركەكتىڭ كيىمىن كيۋگە ءماجبۇر ەتتى، ال بۇل ايەل ءۇشىن كەشىرىلمەس كۇنا. وعان قوسا ەركەكتىڭ كيىمى ماعان ءتىپتى دە جاراسپايدى. ول مەنى كەتتليگە الىپ باردى، سوسىن ساعان كۇيەۋگە شىعاتىنىمدى ايتتى، ونى ءوزىڭ بىلەسىڭ. ءبىراق مەن ادەيى وعان قاس قىلۋ ءۇشىن حەمليگە شىعامىن دەپ بەكەم بەل بايلادىم.
— ءا! — دەپ ايقايلادى ديك. — سەن سوندا حەمليدى سۇيگەن بولدىڭ عوي!
— جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى دجواننا. — مەن تەك سەر دەنيەلدى سۇمدىق جەك كوردىم. سودان كەيىن، ديك، سەن ماعان كومەك كورسەتتىڭ، سەن كەرەمەت مەيىرىمدى ەكەنسىڭ، وتە باتىلسىڭ، مەن سەنى ەرىكسىز جاقسى كورىپ كەتتىم. ەندى، ەگەر ءبىز قاشىپ قۇتىلا الاتىن بولساق، مەن ساعان كۇيەۋگە شىعۋعا قۋانا-قۋانا كەلىسەر ەدىم. ال ەگەر قاتال تاعدىر مەنى ساعان قوسپاسا، وندا مەن ءبارىبىر تەك سەنى عانا سۇيەتىن بولامىن. كەۋدەمنەن جانىم شىققانشا مەن ساعان ادال بولامىن:
— سەنى كەزدەستىرگەنگە دەيىن، ايەلدەردىڭ مۇلدە ءقادىرىن بىلگەنىم جوق، — دەدى ديك. — تىپتەن سەنى ەر بالا رەتىندە العاش كورگەننەن-اق ساعان ءۇيىر بولدىم. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سەنى بىردەن اياپ كەتتىم. بەلبەۋمەن ۇرايىن دەپ ەدىم، ءبىراق وعان قولىم بارمادى. ال ەندى سەن قىز ەكەنىڭدى مويىنداعاننان كەيىن، دجون، — مەن سەنى بۇرىنعىشا دجون دەپ اتايتىن بولامىن، — ماعان ءدال سەن سياقتى قىزدىڭ ۇنايتىنىن بىردەن ءتۇسىندىم. اقىرىن! — دەدى ول ءسوزىن ءبولىپ. — بىرەۋ كەلە جاتىر!
راسىندا دا تار جولدان بىرەۋدىڭ تاپىرلاي باسىپ كەلە جاتقانى ەستىلدى دە، قاپتاعان ەگەۋقۇيرىقتار تىم-تىراقاي قاشا جونەلدى.
ديك وتىرعان ورنىن قارادى. ءدالىزدىڭ كىلت بۇرىلعانىنىڭ اجەپتاۋىر پايداسى بار ەكەن. ءوزى ءقاۋىپسىز جەردە تۇرىپ، بۇرىشتان اتا بەرۋگە بولادى. تەك تىم جاقىن تۇرعان شام جارىعى عانا كەسەل كەلتىرەدى دەمەسە. ول ىلگەرى جۇگىرىپ بارىپ، شامدى ءدالىزدىڭ ورتاسىنا قويدى دا، ورنىنا قايتىپ ورالدى.
ءدالىزدىڭ كەلەسى شەتىنەن بەننەت كورىندى. ول، ءسىرا، جالعىز كەلە جاتقان بولۋ كەرەك، قولىنا الاۋ ۇستاپتى، سول الاۋدىڭ ارقاسىندا حەچتى كوزدەۋ وتە وڭاي ەدى.
— توقتا، بەننەت! — دەپ ايقايلادى ديك، — ەندى ءبىر قادام باسساڭ، ولەسىڭ!
— ءسىز وسىندا ەكەنسىز عوي! — دەدى حەچ، قاراڭعىعا كوزىن تىگىپ. — ءسىزدى كورمەي تۇرمىن. وتە دۇرىس! ءسىز اقىلدىلىق جاساپسىز، ديك، — شامدى الدىڭىزعا اپارىپ قويىپسىز! ءسىزدى بەكەرگە ۇيرەتپەگەنىمدى بايقاپ تۇرمىن، ءارى وتە قۋانىشتىمىن، دەگەنمەن مەنىڭ اقىلىمدى پايدالانا تۇرىپ، مەندەي كۇناكار بەيشارانى اتىپ تاستاماقشىسىز! نەعىپ بۇل جەردە ءجۇرسىز؟ سىزگە بۇل جەردە نە كەرەك؟ ءسىز نەگە ءوزىڭىزدىڭ كارى مەيىربان دوسىڭىزدى نىساناعا الىپ تۇرسىز؟ ءا، بيكەش تە وسىندا سىزبەن بىرگە ەكەن عوي؟
— جوق، بەننەت، سۇراقتى مەن قويامىن، ال سەن جاۋاپ بەرەتىن بولاسىڭ، — دەدى ديك. — ءوز ءومىرىم ءۇشىن نەگە قاۋىپتەنۋىم كەرەك؟ مەنى ءولتىرۋ ءۇشىن جاتقان بولمەمە بەلگىسىز بىرەۋدىڭ كەلۋى قالاي؟ ءوز قامقورشىمنىڭ الىنباس قامالىندا قۋعىنشىدان قاشۋىم نەلىكتەن؟ بالا كەزىمنەن دوستارىم دەپ ەسەپتەپ جۇرگەن جانە ولارعا ەشبىر جاماندىق ىستەمەگەن ادامداردان نەگە قاشۋعا ءتيىسپىن؟
— ماستەر ديك، ماستەر ديك، - دەدى بەننەت، — مەن سىزگە نە ايتىپ ەدىم؟ ءسىز وتە باتىل، ءبىراق تىم البىرت بالاسىز!
— مەن ساعان ءبارى بەلگىلى ەكەنىن جانە شىنىندا دا ءحالىمنىڭ مۇشكىل ەكەنىن كورىپ تۇرمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — جاقسى، سولاي-اق بولسىن! وسى ورنىمنان مەن كەتپەيمىن. سەر دەنيەل، قولىنان كەلسە، مەنى ۇستاپ كورسىن.
حەچ ءسال ءۇنسىز قالدى.
— مەنى تىڭداڭىز، — دەپ باستادى ول ءسوزىن، — مەن ءقازىر سەر دەنيەلگە بارىپ، وعان ءسىزدىڭ قايدا ەكەنىڭىزدى جانە نە ىستەپ وتىرعانىڭىزدى ايتامىن. ول مەنى سول ءۇشىن وسىندا جىبەرگەن ەدى. ءبىراق ءسىز اقىماق بولماساڭىز، مەن قايتىپ ورالعانشا، بۇل جەردەن كەتىپ قالۋىڭىز كەرەك.
— بۇل جەردەن قالاي كەتۋدى بىلسەم، مەن الدەقاشان كەتەتىن ەدىم! — دەدى ديك. — مەن تاقتانى قوزعاي الماي تۇرمىن.
— قولىڭىزدى بۇرىشقا تىعىپ، سيپالاپ كورىڭىز، — دەپ جاۋاپ قايىردى بەننەت. — ال تروگمورتوننىڭ ارقانى ءالى دە قوڭىر بولمەدە. حوش بولىڭىز!
حەچ كىلت بۇرىلىپ، ءدالىزدىڭ قۋىسىمەن كەتىپ قالدى.
ديك سو بويدا شامدى الىپ، ونىڭ ايتقاندارىن ىستەدى. بۇرىشتا تەرەڭ قۋىس بار ەكەن. ديك سوعان قولىن تىعىپ، سيپالاپ تەمىر شىبىقتى تاۋىپ الدى دا، قاتتى تارتىپ قالدى. سىقىر ەتتى دە، كەنەتتەن تاس تاقتا ورنىنان جىلجىپ قوزعالا باستادى.
جول اشىلدى. بۇلار ويىقتىڭ قاقپاسىن وپ-وڭاي اشىپ، توبەسى كۇمبەزدەلگەن، اۋلانىڭ ىشكى جاعىنا ورنالاسقان بولمەگە كىردى، اۋلادا ەكى ادام جەڭدەرىن ءتۇرىپ الىپ، ماناعى كەلگەن جاۋىنگەرلەردىڭ اتتارىن تازالاپ جاتىر ەكەن. ولارعا قابىرعاداعى تەمىر ساقيناعا ءىلىپ قويعان ەكى الاۋدىڭ جالپىلداق جارىعى ءتۇسىپ تۇر.
V تاراۋ
ديكتىڭ ارعى بەتكە ءوتۋى
وزىنە بىرەۋدىڭ نازارىن اۋدارماس ءۇشىن شامدى ءوشىرىپ، ديك جوعارىعا كوتەرىلدى دە، ءدالىزدى بويلاي ءجۇردى. قوڭىر بولمەدە ول وتە اۋىر ءارى كونە كەرەۋەتكە بايلاۋلى تۇرعان ارقاندى تاۋىپ الدى. تەرەزەنىڭ قاسىنا بارىپ، ديك جايلاپ ءارى ساقتىقپەن ارقاندى قاراڭعىلىققا تۇسىرە باستادى. دجواننا ونىڭ قاسىندا تۇر. ارقاننىڭ ۇشى جوقتاي تاۋسىلار ەمەس. بىرتە-بىرتە دجواننانىڭ بويىن ۇرەي بيلەپ الدى.
— ديك، — دەدى قىز، — بۇل جەر شىنىندا دا وسىنشا بيىك پە؟ بۇدان تومەن تۇسۋگە مەنىڭ باتىلىم جەتپەيدى. مەن ءسوزسىز قۇلايمىن، قايىرىمدى ديك.
ديك سەلك ەتىپ، وراۋلى ارقاندى قولىنان شىعارىپ الدى. ارقاننىڭ ۇشى شالپ ەتىپ ورعا ءتۇستى. سو بويدا مۇناراداعى كۇزەتشى ايقاي سالىپ:
— كىم كەلە جاتقان؟ — دەدى.
— سايتان العىر! — دەدى ديك. — ءبۇلدىرىپ الدىق. تەزىرەك! ارقاننان ۇستا دا، تومەن ءتۇس!
— مەن تۇسە المايمىن، — دەپ سىبىرلادى قىز كەيىن شەگىنىپ.
— ەگەر سەن تۇسە الماساڭ، مەن دە تۇسە المايمىن عوي، — دەدى شەلتون. — سەنىڭ كومەگىنسىز مەن وردان قالاي ءجۇزىپ ەتەمىن؟ سوندا سەن مەنىمەن بىرگە بولمايسىڭ با؟
— ديك، — دەدى ول ەنتىگىپ، — مەن تۇسە المايمىن. مەنىڭ ءالىم جوق.
— اسپانمەن انت ەتەمىن، وندا ەكەۋمىز دە قۇرىدىق! — دەپ ايقايلادى ديك، تەپسىنىپ.
جاقىنداپ كەلە جاتقان ادامداردىڭ دىبىسىن ەستىپ، ول جاپپاقشى بولىپ ەسىككە جۇگىردى.
ءبىراق ول ىلگىشتى جاۋىپ ۇلگىرگەنشە، بىرەۋدىڭ كۇشتى قولى سىرت جاعىنان ەسىكتى يتەرىپ قالدى. ول ءبىر سەكۋندتاي عانا الىستى، سوسىن، ءوزىنىڭ جەڭىلگەنىن سەزىپ، قايتادان تەرەزەگە جۇگىردى. قىز قابىرعاعا سۇيەنىپ تەرەزەنىڭ قاسىندا تۇرعان، قىز ەندى ەسىنەن تاندى، ديك ونى كوتەرمەكشى بولىپ ەدى، ءبىراق قىز بار دەنەسىمەن ولگەن ادامداي سىلق ەتىپ بۇنىڭ قولىنا اسىلدى دا قالدى.
ەسىكتى جابۋعا مۇرشا بەرمەگەن ادامدار ەندى ونىڭ وزىنە تۇرا ۇمتىلدى. بىرەۋىن ول قانجارمەن تۇيرەپ ءولتىردى، قالعاندارى وقىس شەگىنە باستادى. وسى وپىر-توپىردى پايدالانىپ، تەرەزەنىڭ الدىنا سەكىرىپ شىقتى دا، ارقاندى ەكى قولىمەن ۇستاي الىپ، جىلجىپ تومەن تۇسە باستادى.
تومەن ءتۇسۋدى جەڭىلدەتەتىن ارقاننىڭ كوپتەگەن تۇيىندەرى بار ەكەن، ءبىراق ديك ءارى اسىققاندىقتان، ءارى مۇنداي ىستە تاجىريبەسىز بولعاندىقتان، دارعا اسىپ قويعان قىلمىسكەردەي، اۋادا شايقالا باستادى. ول كەدىر-بۇدىر تاس قابىرعاعا بىرەسە باسىمەن، بىرەسە قولىمەن سوعىلدى. قۇلاعى شۋىلداپ كەتتى. جوعارىدان ول جۇلدىزداردى كوردى، تومەننەن دە، ورداعى سۋدىڭ بەتىنە تۇسكەن، داۋىل الدىندا قالتىراعان قۋ جاپىراقتار سياقتى، دىرىلدەپ تۇرعان جۇلدىزداردىڭ ساۋلەسىن كوردى. سوسىن ارقان ونىڭ قولىنان شىعىپ كەتىپ، ول مۇزداي سۋعا كۇمپ بەردى.
سۋعا سۇڭگىپ شىعىپ، ول ءالى دە شايقالىپ تۇرعان ارقاندى ۇستاي الدى. جوعارىدا، ءتىس-تىس مۇنارانىڭ توبەسىندە جارقىراعان الاۋلار كورىنەدى. ولاردىڭ قىزىل-الا ساۋلەسى مۇنارانىڭ تاستان قاشالعان تىستەرىنىڭ ارعى جاعىندا تۇرعان جاۋىنگەرلەردىڭ بەتتەرىنە ءتۇسىپ تۇر. ديك مۇنى ىزدەپ، ولاردىڭ قاراڭعىعا قالاي كوز تىككەنىن كوردى، ءبىراق ديك تومەندە، وتە الىستا، ال جارىق ول جەرگە جەتپەيتىن، سوندىقتان ولار بۇنى قۇر بەكەرگە ىزدەۋدە ەدى.
وزىنە اجەپتاۋىر ۇزىن بولىپ كورىنگەن ارقاننان ۇستاپ، ديك وردىڭ ارعى بەتىنە قاراي جۇزبەكشى بولدى. ول وردىڭ ورتاسىنا جەتكەندە ارقاننىڭ تاۋسىلىپ، كەرىلىپ قالعانىن بايقادى، ارقان ەندى ونى كەرى تارتا باستادى. ول ارقاندى تاستاپ، سۋدىڭ بەتىنە سالبىراپ تۇرعان تالدىڭ بۇتاعىنا جارماسپاقشى بولىپ بار كۇشىمەن قولىن سوزدى، بۇل وسىدان بىرنەشە ساعات بۇرىن سەر دەنيەلدىڭ حابارشىسىنا جاعاعا شىعۋعا كومەكتەسكەن تال ەدى. ديك سۋعا ءبىر باتىپ، قايتا شىقتى، تاعى باتىپ، تاعى شىقتى، سودان كەيىن بارىپ ول بۇتاققا ازەر ىلىكتى. ول قاس قاققانشا تالعا ورمەلەپ شىعىپ، دىڭگەگىنەن تاس قىپ قۇشاقتاپ الدى. سۋ كيىمىنەن سورعالاپ اعىپ جاتىر، ديك قاتتى ەنتىگىپ، ءوزىنىڭ سۋعا باتپاي، امان شىققانىنا ءالى دە سەنبەي تۇر.
سۋدىڭ شالپ ەتكەن داۋسى مۇنارانىڭ ۇستىنە جينالعان جاۋىنگەرلەرگە ونىڭ قاي جەردە ەكەنىن سەزدىردى. قاراڭعىنى قاق جارىپ، اسپاننان جاۋعان بۇرشاق سياقتى، جەبەلەر اينالاسىنا شانشىلىپ جاتىر، مۇناردان بىرەۋ الاۋ لاقتىردى، ول اۋادا جارق ەتىپ، اينالانىڭ بارىنە ساۋلەسىن شاشا، سۋدىڭ جاعاسىنا كەلىپ قۇلادى. ديكتىڭ باعىنا قاراي، الاۋ قايتادان شورشىپ، اۋدارىلىپ بارىپ سۋعا ءتۇستى دە، ءوشىپ قالدى.
دەگەنمەن ول اينالاسىنا جارىق ءتۇسىرىپ ۇلگەردى. اتقىشتار تالدى دا، ونىڭ بۇتاقتارىنىڭ اراسىنا تىعىلعان ديكتى دە كورىپ قالدى. ديك تەرەكتەن سەكىرىپ جەرگە ءتۇسىپ، بار پارمەنىمەن تۇرا قاشىپ ەدى، سويتسە دە ول جەبەلەردەن قۇتىلا المادى. جەبەنىڭ بىرەۋى ونىڭ يىعىنا ءتيىپ، ال ەكىنشىسى باسىن جارالادى.
جاراسى جانىنا باتقان ديك ودان سايىن جان ۇشىرا جۇگىردى. ول تەگىس جەرگە شىعىپ الدى دا، بارا جاتقان باعىتىن ويلاماستان قاراڭعىعا قاراي جۇگىرە بەردى.
جەبەلەر ونىڭ ارتىنان اتىلىپ جاتىر، ءبىراق كوپ كەشىكپەي ول جەبە جەتپەيتىندەي جەرگە ۇزاپ كەتتى. ديك بۇرىلىپ، ارتىنا قاراپ ەدى، موت قامالىنان اجەپتاۋىر الىستاعان ەكەن، ايتسە دە قامالدىڭ قابىرعاسىندا الاۋلاردىڭ جىپىرلاعان جارىعى ءالى دە كورىنەدى.
ول اعاشقا سۇيەندى، قان مەن سۋ كيىمىنەن سورعالاي اعىپ جاتىر، ءدال ءقازىر، قاسىندا جولداسى جوق جاپادان-جالعىز قالعان ول جاراقاتتانىپ ءارى ابدەن السىرەگەن ەدى. دەگەنمەن، بۇل جولى ولىمنەن قۇتىلدى. دجواننانىڭ سەر دەنيەلدىڭ قولىندا قالىپ قويعانى ءۇشىن ول ءوزىن كوپ كىنالاعان جوق: بۇنىڭ قولىنان كەلمەيتىن كەزدەيسوق جاعدايعا ۇشىراعانىنا بايلانىستى بولدى، ءارى ديك قىزدىڭ تاعدىرىنا اسا قايعىرا دا قويعان جوق، — سەر دەنيەلدىڭ قاتىگەز ەكەنى راس ءبىراق ول اق سۇيەكتەردىڭ تۇقىمىنان شىققان قىزعا قورلىق كورسەتۋگە قورقادى، سەبەبى قىزدىڭ قۇدىرەتتى قامقورشىلارى ونى جاۋاپقا تارتۋى مۇمكىن. ەندى ول مۇمكىندىگىنشە قىزدى دوستارىنىڭ بىرىنە تەزىرەك كۇيەۋگە بەرۋگە اسىعاتىن شىعار.
«جارايدى، — دەپ ويلادى ديك، — بۇل وپاسىزدى مەن وعان دەيىن اۋىزدىقتاپ ۇلگەرەرمىن. العىس ايتاتىنداي ونىڭ ەشقانداي جاقسىلىعى قالعان جوق، ونىڭ الدىنداعى ءوزىمنىڭ بارلىق مىندەتىمنەن قۇتىلدىم. ەندى ونىمەن اشىقتان-اشىق جاۋلاسا الامىن، ال اشىق شايقاستا ەكى جاقتىڭ دا جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن ۇپايى تەڭ».
دەگەنمەن ديكتىڭ قازىرگى جاعدايى وتە مۇشكىل ەدى.
ول ورمان ىشىندە اياعىن ازەر باسىپ كەلەدى. اينالاسى تاس قاراڭعى، جارالارى سولقىلداپ اۋىرا باستادى، قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىندا اياعى شالىنىسىپ، ەسەڭگىرەپ قالدى، سوندىقتان ول كوپ كەشىكپەي جەرگە وتىرا كەتىپ اعاشقا ارقاسىن سۇيەۋگە ءماجبۇر بولدى.
ەسىن العان ۇيقىدان ويانعانىندا، ءتۇن سەيىلىپ بوزارىپ، تاڭ اتا باستاعان ەكەن. ىزعىرىق جەل جاپىراقتاردى سىبدىرلاتادى. ۇيقىلى-وياۋ كوزدەرىمەن ديك الدىنا تۋرا قاراعاندا شامامەن ءجۇز ياردتاي جەردەگى بۇتاقتا قارايعان بىردەڭەنىڭ تەربەلىپ تۇرعانىن كوردى. بىرتە-بىرتە تاڭ بوزارىپ، ورماننىڭ ءىشى اجەپتاۋىر اعارا باستادى. ديك تە ەپتەپ ەسىن جيىپ، اقىر اياعىندا، ول جاڭاعى قارايعاننىڭ بيىك ەمەننىڭ بۇتاعىنا اسىپ قويعان ادام ەكەنىن ءتۇسىندى. اسىلعان ادامنىڭ باسى كەۋدەسىنە سالبىراپ ءتۇسىپ كەتىپتى، جەل سوققان سايىن ونىڭ دەنەسى تەربەلىپ، اياق-قولدارى ويىنشىق ءبيشى سياقتى، ەربەڭ-ەربەڭ ەتەدى.
ديك زورعا دەگەندە ورنىنان تۇردى، تەڭسەلە باسىپ اعاشتاردىڭ دىڭگەگىنەن ۇستاپ، اسىلعان ادامنىڭ قاسىنا كەلدى.
بۇتاق جەردەن شامامەن جيىرما فۋتتاي بيىكتىكتە ەكەن، جەندەتتەر بەيشارانى تىم جوعارى اسىپ قويىپتى، ديكتىڭ ءتىپتى ونى ەتىگىنەن ۇستاۋعا دا بويى جەتپەدى، ونىڭ ۇستىنە بەتى كۇلاپارامەن جابۋلى بولعاسىن ديك ونىڭ كىم ەكەنىن بىلە المادى.
ديك جان-جاعىنا قاراپ، ءجىپتىڭ ەكىنشى ۇشى جۋان ەمەننىڭ استىندا گۇلدەپ وسكەن ءبىر توپ دولاناعا بايلاۋلى تۇرعانىن كوردى. جىگىت ءوزىنىڭ قولىنداعى جالعىز قارۋى — قانجارىن سۋىرىپ الىپ، ءجىپتى كەسىپ جىبەردى، ولىك گۇرس ەتىپ جەرگە قۇلادى.
ديك ونىڭ كۇلاپاراسىن كوتەردى، بۇل سەر دەنيەلدىڭ حابارشىسى — تروگمورتون ەكەن. ول قامالدان ۇزاپ كەتە الماپتى! ونىڭ كۇرتەسىنىڭ استىنان ءبىر قاعازدىڭ ۇشى كورىنىپ تۇر، ءسىرا، «قارا جەبەنىڭ» جىگىتتەرى ونى بايقاماي قالعان بولۋ كەرەك. ديك قاعازدى سۋىرىپ الدى، سەر دەنيەلدىڭ لورد ۋەنسليدەلگە جازعان حاتى ەكەن.
«ەگەر قايتادان توڭكەرىس بولا قالسا، — دەپ ويلادى ديك، — وسى حات ارقىلى مەن سەر دەنيەلدى اشكەرەلەيمىن، مۇمكىن ءتىپتى ءولىم جازاسىنا تارتارمىن. قاعازدى قوينىنا تىعىپ الدى دا، ولىككە دۇعا وقىدى، سوسىن ورماننىڭ ىشىمەن ىلگەرى قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
ديك ابدەن السىرەپ، قاتتى شارشادى، اياعى شالىنىسىپ قانسىراعاندىقتان قۇلاعى شۋىلداپ، ءالسىن-الى ەسىنەن تانا باستادى. ديك ۇزاق اينالشىقتاپ، اداسىپ ءجۇرىپ، اقىر اياعىندا ۇلكەن جولعا شىعىپ ەدى، قاراسا تەنستولل دەريەۆنياسىنا جاقىنداپ قالعان ەكەن.
ءبىر دورەكى داۋىس وعان توقتا دەپ بۇيىردى.
— توقتا! — دەپ قايتالادى ديك. — اسپانمەن انت ەتەمىن، توقتاماق تۇگىل مەن قۇلاۋعا جاقىنمىن.
سوسىن ءوز ءسوزىن راستاعانداي ول جولعا گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى.
توعايدىڭ اراسىنان ەكى ەركەك شىقتى، ەكەۋى دە ۇستەرىنە ورماندا كيەتىن جاسىل كۇرتە كيىپ العان، ەكەۋىنىڭ دە قولدارىندا ساداق، قورامساق جانە شولاق سەمسەر بار.
— لوۋلەسس، — دەدى جاستاۋى، — مىناۋ جاس شەلتون عوي!
— ءيا، بارشانىڭ كەگىن قايتاراتىن دجون ريزا بولادى، — دەدى ەكىنشىسى. — ءپالى، بۇل جىگىت شايقاسقا قاتىسىپتى. باسىنان جارالانىپتى، كوپ قان اققانى كورىنىپ تۇر.
— يىعىنان دا جارالانىپتى، — دەپ قوستى گرينشيۆ. — بەيشارا، قاتتى ازاپ شەككەن ەكەن. سەن قالاي ويلايسىڭ، ونى وسىنشاما جاراقاتتاپ جۇرگەن كىم؟ ەگەر ءبىزدىڭ ادامداردىڭ بىرەۋى بولسا، وندا قۇدايعا سىيىنا بەرسىن: ەلليس ونىڭ تاۋبەسىن قىسقا قايىرىپ، ءبىراق ۇزىن ارقان سىيلار.
— كۇشىكتى كوتەر، — دەدى لوۋلەسس. — مەنىڭ ارقاما سال.
ديكتى ارقاسىنا سالىپ، قولىنان ۇستادى دا، بۇرىنعى موناح:
— سەن ءوز كۇزەت ورنىڭدا قال، باۋىرىم گرينشيۆ. بۇنى جالعىز ءوزىم-اق ارقالاپ بارامىن، — دەدى.
گرينشيۆ جولدىڭ بويىنداعى قاراۋىلىنا قايتىپ باردى دا، لوۋلەسس ءالى ەسى كىرمەگەن ديكتى ارقالاپ توبەدەن تومەنگە قاراي اسىقپاي ءجۇرىپ كەتتى. لوۋلەسس ورماننىڭ شەتىنە جەتىپ، سايدىڭ ارتىنداعى تەنستولل دەريەۆنياسىن كورگەندە، كۇن دە شىققان ەدى. توڭىرەك جىم-جىرت سياقتى، تەك جولدىڭ ەكى جاعىندا، كوپىردىڭ تاپ قاسىندا دا اتقىشتار جاتىر، ولار ون شاقتى ادام. ارقاسىندا جۇگى بار لوۋلەسستى كورگەندە، ولار ناعىز ساقشىلار سەكىلدى ساداقتارىن كەزەنە باستادى.
— كىم كەلە جاتقان؟ — دەپ ايقايلادى ولاردىڭ كومانديرى.
— ۋيلل لوۋلەسس، كرەستپەن انت ەتەمىن، سەن دە مەنى ءوزىڭنىڭ بەس ساۋساعىڭداي بىلەسىڭ، — دەپ جاۋاپ قايىردى جاقتىرماي.
— ءپارولدى ايت، لوۋلەسس! — دەپ تالاپ ەتتى كوماندير.
اقىماقسىڭ، ساعان اسپان جار بولسىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى لوۋلەسس. — الدە سەن مەنى تانىماي تۇرسىڭ با؟ ءبارىڭ بىردەي سولدات بولىپ ويناۋعا قۇمارتىپ الىپسىڭدار. ورماندا تۇرعاننان كەيىن، ورمانداعىلارشا ءومىر ءسۇرۋ كەرەك، مىنە، سەندەرگە مەنىڭ ءپارولىم: لوۋلەسس قولىن شىعاردى!
— لوۋلەسس، سەن جامان ۇلگى كورسەتىپ تۇرسىڭ. ءپارولدى ايت، اقىماق! — دەپ ايقايلادى كوماندير.
— ال ەگەر مەن ونى ۇمىتىپ قالسام شە؟ — دەدى لوۋلەسس.
— وتىرىك ايتاسىڭ، ۇمىتقان جوقسىڭ، ەگەر ۇمىتقان بولساڭ، اسپانمەن انت ەتەم، مەن سەنىڭ اناۋ ماي باسقان قارنىڭا جەبەنى كىرش ەتكىزىپ قادايمىن! — دەپ جاۋاپ قايىردى كوماندير.
— سەندەردىڭ قالجىڭدى تۇسىنبەيتىندەرىڭدى كورىپ تۇرمىن، — دەدى لوۋلەسس. — پارول كەرەك بولسا: «دەكۋورت پەن شەلتون»، ال مىناۋ پارولگە قوسىمشا سۋرەت: شەلتون مەنىڭ ارقامدا، مەن ونى دەكۋورتقا اپارا جاتىرمىن.
— وتە بەر، لوۋلەسس، — دەدى كۇزەتشى.
— دجون قايدا؟ — دەپ سۇرادى موناح.
— پومەششيك قۇساپ بيلىك جۇرگىزىپ، سالىق جيناپ جاتىر! — دەپ جاۋاپ قايىردى ساقشى.
ونىڭ ايتقانى راس ەدى. لوۋلەسس سەلونىڭ ورتاسىنا ورنالاسقان اسحانانىڭ قاسىنا كەلگەندە، ول سەر دەنيەلدىڭ شارۋالارىنىڭ اراسىندا تۇرعان ەلليس دەكۋورتتى كوردى. ول شارۋالاردان سالىق جيناپ، اقشا العاندىعى جونىندەگى قولحاتتى جايباراقات بەرىپ تۇر. شارۋالارعا بۇل ءىستىڭ ءتىپتى دە ۇنامايتىنى بىردەن بايقالادى، — ولار سالىقتى تاعى دا تولەيتىندەرىن جاقسى تۇسىنەدى.
لوۋلەسستىڭ كىمدى الىپ كەلگەنىن بىلگەننەن كەيىن، ەلليس سو بويدا شارۋالاردى بوساتىپ جىبەردى. ونىڭ جۇزىندە شىنداي ءىش تارتقانى، ءارى قامقورلىق نىشانى بار، ديكتى اسحانانىڭ ارت جاعىنداعى بولمەگە اپارىپ جاتقىزىڭدار دەپ بۇيىردى. بولمەدە جىگىتتىڭ جاراسىن
جاقسىلاپ تاڭىپ، وتە قاراپايىم ادىسپەن ەسىن جيعىزدى.
— اينالايىن، بالاقاي، — دەدى ەلليس، ونىڭ قولىن قىسىپ، — سەنىڭ اكەڭدى جاقسى كورگەن، اكەڭنىڭ ارۋاعى ءۇشىن سەنى دە جاقسى كورەتىن دوسىڭنىڭ ۇيىندە قوناقتاسىڭ. ءبىراز دەمال، سەن ءالى دۇرىستاپ ەسىڭدى جيعان جوقسىڭ. قانداي جاعدايعا ۇشىراعانىڭ جونىندە كەيىن ايتىپ بەرەرسىڭ، سوسىن ساعان قالاي كومەكتەسۋ كەرەك ەكەنىن بىرگە اقىلداسامىز.
ەكى ساعاتتان سوڭ، ازداپ ۇيقتاپ تۇرعان، ءبىراق ءالى دە وتە ءالسىز ديكتىڭ توسەگىنىڭ شەتىنە ەلليس كەلىپ وتىردى دا، ودان، اكەسىنىڭ ارۋاعى ءۇشىن، تەنستوللداعى موت قامالىنان قالاي قاشىپ كەتكەنى جونىندە ايتىپ بەرۋىن ءوتىندى. ەلليستىڭ كەڭ جاۋىرىنان قارا كۇشتىڭ، جەل قاققان بەتىنەن وتە ادالدىقتىڭ، كوزدەرىنەن اسقان اقىل مەن تازالىقتىڭ بەلگىسىن كورگەن ديك وعان بىردەن مويىنسۇنىپ، سوڭعى ەكى كۇندە ءوزىنىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالارىن ەگجەي-تەگجەيلى بايانداپ بەردى.
— اۋليەلەر سەنى قورعاپ كەلەدى، ديك شەلتون، — دەدى ەلليس، جىگىت اڭگىمەسىن اياقتاعان سوڭ. — ولار سەنى بۇكىل قايعى مەن قاتەردەن امان-ەسەن الىپ شىققانىنا قوسا، ومىرىندە بارىنەن گورى سەنىڭ اكەڭنىڭ ۇرپاعىنا كومەك كورسەتۋدى ارمان ەتكەن ادامعا كەزدەستىردى. ماعان ادال بول، — ال سەنىڭ ادال ەكەنىڭدى مەن كورىپ تۇرمىن، — ءبىز ەكەۋمىز ازعىن وپاسىزدىڭ كوزىن قۇرتامىز.
— ءسىز ونىڭ قامالىن شاۋىپ الماقسىز با؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— قامالدى شابۋىلمەن الۋ — بارىپ تۇرعان اقىماقتىق، — دەپ جاۋاپ قايىردى ەلليس. — ءوز قامالىندا ول وتە كۇشتى، ونىڭ جاۋىنگەرلەرى كوپ. كەشە مەنىڭ تۇسىمنان تۇتاس وترياد ءوتىپ كەتتى — ول سەنىڭ امان قالۋىڭا سەبەپ بولعان وترياد، — سوندىقتان دا ءقازىر سەر دەنيەلدىڭ قورعانىسى مىقتى. جوق، ديك ەكەۋمىزگە جانە ءبىزدىڭ داڭقتى ساداقشىلارىمىزعا قالاي بولعاندا دا بۇل جەردەن تەزىرەك كەتىپ، سەر دەنيەلدى جايىنا قالدىرۋ كەرەك.
— مەنى دجواننانىڭ تاعدىرى الاڭداتادى، — دەدى بالا.
— دجواننانىڭ تاعدىرى؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى دەكۋورت، — اناۋ قىزدىڭ تاعدىرى ەكەن عوي، ەندى ءتۇسىندىم! ەگەر توي جونىندە اڭگىمە بولا قالسا، ءبىز.
ءۇشىنشى كىتاپ. ميلورد فوكسگەم
I تاراۋ
جاعاداعى ءۇي
ريچارد شەلتون ءوز قامقورشىسىنان قاشىپ كەتكەلى بەرى بىرنەشە اي ءوتتى. وسى بىرنەشە ايدىڭ ىشىندە انگليا ءۇشىن اسا ماڭىزدى كوپتەگەن وقيعالار بولدى. قۇرىپ كەتە جازداعان لانكاستەرلىكتەردىڭ پارتياسى قايتادان باس كوتەردى، يوركتار ءۇيىنىڭ جاقتاستارى قيراتىلىپ، ولاردىڭ باسشىسىنىڭ باسى كەسىلدى، قىسقا قاراي لانكاستەرلەردىڭ ءۇيى وزدەرىنىڭ بارلىق جاۋلارىن تۇگەل جەڭدىك دەپ ويلادى. كىشكەنتاي قالاشىق تيللەدەگى شوربي تۇس-تۇستان كەلگەن لانكاستەرلىك اقسۇيەكتەرگە تولىپ كەتتى. مۇندا ءۇش ءجۇز جاۋىنگەرىمەن گراف رايزينگەم، ەكى ءجۇز جاۋىنگەرىمەن لورد شوربي، بۇرىنعىداي قۇدىرەتتى، جاڭا كونفيسكەلەۋدەن كەيىن ودان سايىن بايىعان سەر دەنيەلدىڭ ءوزى دە بار، سەر دەنيەل الپىس جاۋىنگەرىمەن باس كوشەدەگى ءوزىنىڭ جەكە مەنشىكتى ۇيىندە تۇرادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جاڭا توڭكەرىس بولدى.
قاڭتاردىڭ قاراڭعى كەشى بولاتىن، جەل سوعىپ، اياز ودان سايىن كۇشەيە ءتۇستى، تاڭعا جاقىن قار جاۋۋى مۇمكىن ەدى.
ايلاققا اپاراتىن قىسقا كوشەلەردىڭ بىرىندە ورنالاسقان شاعىن تراكتيردە اسىعىس قۋىرىلعان جۇمىرتقانى جەپ، ەل ءىشىپ ءۇش ادام وتىر. بۇلار وتە مىقتى، بەتتەرىن جەل قاققان، قولدارى قارۋلى، كوزدەرى وتكىر، ءىرى ادامدار، وزدەرى شارۋالارعا ۇقساپ قاراپايىم كيىنىپتى، دەگەنمەن ماس سولداتتىڭ ءوزى ولارمەن جانجالداسۋعا داۋالاي قويماس ەدى.
سولارعا جاقىنداۋ جەردە، لاۋلاپ جانعان تاس پەشتىڭ الدىندا مۇلدەم جاس، بالا جىگىت وتىر، ول دا جاي شارۋالار سياقتى كيىنگەن، ءبىراق ونىڭ تەكتى جەردەن شىققاندىعى، ءارى سەمسەر ۇستاۋعا لايىق ەكەنى كورىنىپ تۇر.
— بۇل ماعان ۇنامايدى، — دەدى ۇستەلدىڭ باسىندا وتىرعانداردىڭ ءبىرى. — ءىس ناسىرعا شابادى. بۇل ساۋىقشىل جىگىتتەردىڭ ورنى ەمەس. ساۋىقشىل جىگىتتەر دەريەۆنيانى، قالىڭ ورماندى، ءارى اينالاسىندا جاۋلارىنىڭ كوپ بولماعانىن جاقسى كورەدى، ال قالانىڭ ءىشى توپىرلاعان ادام. كورەرسىڭدەر ءالى، تاڭەرتەڭ قىرسىق بولعاندا، قار جاۋادى.
— وسىنىڭ ءبارى ماستەر شەلتون ءۇشىن، — دەدى ەكىنشىسى، وتتىڭ الدىندا وتىرعان جاس جىگىتتى نۇسقاپ. — ءبىراق ول ءۇشىن، — باۋىرلارىم، مەنىڭ اسىلىپ ولگىم كەلمەيدى!
تراكتيردىڭ ەسىگى اشىلدى، ءبىر ادام ىشكە جۇگىرىپ كىرىپ، وتتىڭ الدىندا وتىرعان جاس جىگىتتىڭ قاسىنا باردى.
— ماستەر شەلتون، — دەدى ول، — سەر دەنيەل ەكى الاۋ ۇستاۋشىنى جانە ءتورت اتقىشتى ەرتىپ ۇيىنەن شىقتى.
ديك (بۇل ءبىزدىڭ جاس دوسىمىز بولاتىن) ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— لوۋلەسس، — دەدى ول، — سەن باقىلايتىن ورىنداعى دجون كەپپەردى الماستىراسىڭ. گرينشيۆ، سەن مەنىڭ سوڭىمنان ەر. كەپپەر، سەن ءبىزدى باستاپ ءجۇر. ول ەندى يوركتىڭ وزىنە بارسا دا، ءبىز سەر دەنيەلدىڭ ارتىنان ءبىر ەلى قالمايمىز.
ءا دەگەنشە بەسەۋى بىردەي قاراڭعى كوشەگە شىقتى. كەپپەر — جاڭاعى كەلگەن ادامنىڭ اتى سولاي بولاتىن — الىستا جەلمەن لاۋلاپ بارا جاتقان ەكى الاۋدى كورسەتتى.
قالا قالىڭ ۇيقىدا ەدى، بوس كوشەلەرمەن شاعىن وتريادتىڭ سوڭىنان سەزدىرمەي ەرۋ ءتىپتى دە قيىنعا تۇسپەدى.
الاۋ ۇستاۋشىلار الدىندا كەتىپ بارا جاتىر، ولاردىڭ ارتىنان ۇستىنە جەلگە جەلبىرەگەن ۇزىن جەلبەگەي كيگەن ادام، ال ارتىندا ساداقتارىن دايىن ۇستاپ، اتقىشتار بارا جاتىر. قيسىق-قيسىق، ءيىر-شيىر شاعىن كوشەلەرمەن ولار تەز جاعاعا قاراي بەت الدى.
— ول ءتۇن سايىن سول جاققا بار ما؟ — دەپ سۇرادى ديك سىبىرلاپ.
— ءۇش كۇن بويى قاتارىمەن، ماستەر شەلتون، — دەپ جاۋاپ قايىردى كەپپەر. — ءاردايىم تەك ءبىر مەزگىلدە جانە ءار كەزدە دە وسىنداي از اداممەن، ءسىرا، بۇل جونىندە كوپ ادامنىڭ بىلمەگەنى جاقسى دەپ ويلايتىن بولۋ كەرەك.
سەر دەنيەل مەن ونىڭ سەرىكتەرى قالانىڭ شەتىنە شىقتى. شوربي دۋالمەن قورشالماعان بولاتىن، وسىندا تۇرىپ قالعان لانكاستەرلىك لوردتار بارلىق ۇلكەن جولدارعا كۇزەت قويعانمەن، كىشكەنتاي قىسقا كوشەلەرمەن نەمەسە دالامەن قالادان شىعىپ كەتۋگە بولادى.
سەر دەنيەل كەلە جاتقان قىسقا كوشە كەنەتتەن ءبىتىپ قالدى. الدىنان قۇم كورىنىپ، جانىنان تەڭىزدىڭ تولقىنى شۋىلدايدى. بۇل جەردە ەشبىر كۇزەتشى دە، جارىق تا جوق.
ديك پەن ونىڭ ەكى سەرىگى سەر دەنيەلمەن قاتارلاسۋعا جاقىنداپ قالدى. قالانىڭ ۇيلەرى ءبىتىپ، ولار الىستان وزدەرىنە قارسى كەلە جاتقان الاۋدى كوردى.
— ە-ە، — دەدى ديك. — بۇل جەردە وپاسىزدىق بار سياقتى!
بۇل ەكى ورتادا سەر دەنيەل توقتادى. الاۋدىڭ سابىن قۇمعا تىعىپ قويىپ، ولار بىرەۋدى كۇتەتىن ادامداي قاتارلاسا جاتتى.
ولار كۇتىپ جاتقان ادامدار جاقىنداپ كەلدى. بۇل نە بارى ءتورت ادامنان تۇراتىن كىشكەنتاي وترياد ەكەن: ەكى اتقىش، الاۋ ۇستاعان قىزمەتشى مەن ۇستىنە جەلبەگەي كيگەن دجەنتلمەن.
— بۇل ءسىز بە، ميلورد؟ — دەپ سۇرادى ودان سەر دەنيەل.
— ءيا، بۇل مەن. مەن جەر بەتىندەگى ناعىز باتىل رىسارمىن، سەبەبى باسقا رىسارلار الىپتارمەن، سيقىرشىلارمەن نەمەسە ماجۋسيلەرمەن شايقاسىپ جاتسا، مەن قورىقپاي ماجۋسيلەردىڭ بارلىعىن قوسقانداعىدان دا سۇمدىق مىنا قارعىس اتقىر سۋىقپەن شايقاسقا شىقتىم! — دەپ جاۋاپ قايىردى ەكىنشى وتريادتىڭ باسشىسى.
— ميلورد، — دەدى سەر دەنيەل، — سۇلۋ بيكەش ءسىزدىڭ كورگەن بارلىق ازابىڭىزدىڭ وتەۋىن قايتارادى. جولعا شىقساق قايتەدى؟ ەگەر ءسىز مەنىڭ پۇلىمدى تەزىرەك كورسەڭىز، وندا ەكەۋمىز دە تەزىرەك ۇيگە جەتەتىن بولامىز.
— ونى نەعىپ بۇ جەردە ۇستايسىز، قۇرمەتتى رىسار؟ — دەپ سۇرادى بەيتانىس كىسى. — ەگەر ول تىم جاس، وتە سۇلۋ، ءارى باي بولسا، وندا ءسىز نەگە وعان زيالى قاۋىمدا بولۋعا رۇقسات ەتپەيسىز؟ وندا ءسىز قىزدى تەزىرەك كۇيەۋگە بەرە الار ەدىڭىز جانە وسىنداي قىدىرۋعا قولايسىز اۋا رايىندا قاراڭعىدا سەرۋەندەپ ءجۇرىپ ساۋساقتارىڭىزدى ءۇسىتىپ الام با نەمەسە جەبەگە تاپ بولىپ قالام با دەپ قاۋىپتەنبەس ەدىڭىز.
— مەن سىزگە بۇرىن ءتۇسىندىرىپ ايتتىم عوي، ميلورد، — دەپ جاۋاپ قايىردى سەر دەنيەل، — مۇنداي ساقتانۋدىڭ سەبەبى تەك مەنىڭ جالعىز وزىمە عانا قاتىستى دەپ ءىستىڭ جايىن سىزگە ايتا المايمىن. ال ەگەر ءوزىڭىزدىڭ ەسكى دوسىڭىز دەنيەل برەكليدەن جالىققان بولساڭىز، ءسىز دجواننا سەدليگە ۇيلەنگەلى جاتىرمىن دەپ بۇكىل ەلگە حابار تاراتىڭىز، سوندا مەنەن تەز قۇتىلاسىز، ول ءۇشىن مەن انت ەتەمىن. ول جاعىن ارقامنان قادالعان جەبە رەتتەيدى.
ەكى دجەنتلمەن اسىعىس ەلسىز دالامەن كەلە جاتىر. ولاردىڭ الدارىندا ءتۇتىنى مەن ۇشقىنىن شاشىراتىپ، جالىنىن جەلگە لاۋلاتىپ ءۇش الاۋدى ۇستاپ الاۋشىلار كەلەدى، شەرۋدىڭ سوڭىنان اتقىشتار ەرىپتى.
ديك سولاردىڭ سوڭىنان ءجۇردى، ول ارينە، ەكى دجەنتلمەننىڭ اڭگىمەلەرىنىڭ ءبىر ءسوزىن دە ەستىگەن جوق، ءبىراق بەيتانىس ادامنىڭ — مىنەز-قۇلقى جونىندە كوپتەگەن جامان اڭگىمەلەر ايتىلاتىن لورد شوربي ەكەنىن تانىدى، ءتىپتى سەر دەنيەلدىڭ ءوزى دە ونى جۇرتتىڭ كوزىنشە بىرنەشە رەت جامانداعان بولاتىن.
ولار جاعاعا جەتتى. اۋادان تۇزدىڭ ءيىسى شىعادى، تولقىننىڭ شۋىلى ۇدەي ءتۇستى، وسى جەردە، دۋالمەن قورشالعان ۇلكەن باقتىڭ ىشىندە ات قوراسى جانە باسقا كىزمەت جايلارى بار كىشكەنتاي ەكى قابات ءۇي تۇر.
الدا كەلە جاتقان الاۋشى قابىرعاداعى قاقپانى اشتى، سوسىن، ءبارى باقتىڭ ىشىنە كىرگەننەن كەيىن، ونى جاۋىپ، ىشىنەن كىلتتەپ قويدى.
سونىمەن، ديك پەن ونىڭ جولداستارىنىڭ ودان ءارى بارۋعا مۇمكىنشىلىگى بولماي قالدى، ولار، ارينە، قابىرعادان ىشكە سەكىرىپ تۇسە الاتىن ەدى، ءبىراق ۇستالىپ قالارمىز دەپ قورىقتى.
بۇلار قالىڭ وسكەن سارعالداقتىڭ اراسىنا جاسىرىنىپ، كۇتە باستادى. قابىرعانىڭ ارعى جاعىنان الاۋدىڭ قىزىل جالىنىنىڭ ۇزدىكسىز قوزعالعانى كورىنەدى، ءسىرا، الاۋ ۇستاۋشىلار باقتى بار ىنتالارىمەن كۇزەتىپ جۇرسە كەرەك.
جيىرما مينۋتتان كەيىن ەكى دجەنتلمەن دە باقتىڭ ىشىنەن شىقتى. بىر-بىرىنە ءيىلىپ، سىپايى ىزەت كورسەتىسىپ، سەر دەنيەل مەن بارون ءارقايسىسى ءوزىنىڭ الاۋ ۇستاۋشىلارى مەن نوكەرلەرىن ەرتىپ ۇيلەرىنە كەتتى.
ولاردىڭ اياعىنىڭ ءىزى باسىلا بەرگەن كەزدە، ديك اسىعىس ورنىنان ۇشىپ تۇردى: ول قاتتى توڭىپ قالعان ەدى.
— كەپپەر، ماعان دۋالعا شىعۋعا كومەكتەسشى، — دەدى ول.
بۇلار ۇشەۋى دۋالدىڭ جانىنا كەلدى. كەپپەر تومەن ەڭكەيدى. ديك ونىڭ يىعىنا ءمىنىپ، دۋالدىڭ ۇستىنە شىقتى.
— گرينشيۆ، — دەپ سىبىرلادى ديك، — مەنىڭ ارتىمنان سەن دە شىق، سەنى بايقاپ قالماس ءۇشىن ەتپەتىڭنەن جات. ەگەر ماعان شابۋىل جاسالسا، سەن ماعان كومەكتەسەسىڭ.
وسىنى ايتىپ، ول باقتىڭ ىشىنە سەكىرىپ ءتۇستى.
ءتۇن كوردەي تاس قاراڭعى ەدى، ەشبىر تەرەزەدەن شامنىڭ جارىعى كورىنبەيدى. جەل جاپىراقسىز بۇتالاردىڭ اراسىنان گۋلەپ ءتۇر، تولقىندار جاعاعا گۇرس-گۇرس سوعادى، باسقا ەشتەڭە ەستىلمەيدى. ديك شىبىقتارعا شاتىسىپ، قولىمەن جولدى سيپالاپ اسا ساقتىقپەن العا قاراي ەڭبەكتەدى، اقىر سوڭىندا ونىڭ اياعىنىڭ استىنان قيىرشىق تاستار سىقىرلاعاندا، ول اللەياعا شىققانىن ءتۇسىندى.
ول توقتاپ، جەلبەگەيىنىڭ استىنان اربالەتىن الدى، سوسىن ونى دايىنداعان كۇيى ادىمداي باسىپ ىلگەرى قاراي ءجۇردى. اللەيا ونى ۇيلەرگە الىپ كەلدى.
ۇيلەر ابدەن توزىعى جەتكەن، جارتىلاي قيراپ جاتىر، تەرەزەنىڭ قاقپاقتارى ازەر ءىلىنىپ ءتۇر، ات قورانىڭ ىشىندە ەشتەڭە جوق، ەسىكتەرى ايقارا اشىلىپ قالعان، پىشەن سارايىندا — ءبىر تال پىشەن جوق، استىق سارايىندا — ءبىر ءتۇيىر ءدان جوق. مۇندا ەشكىم تۇرمايتىن شىعار دەپ ويلاۋعا دا بولار ەدى، ءبىراق ديكتىڭ العاشقى اسەرگە سەنبەيتىندەي ناقتى نەگىزى بار. ول ودان ءارى قاراي باستادى: قوسالقى ۇيلەردىڭ بارىنە كىرىپ شىقتى، ءاربىر تەرەزەنى اشىپ كوردى. اقىر اياعىندا، ول اينالىپ، ءۇيدىڭ تەڭىزگە قاراپ تۇرعان جاعىنا شىقتى، شىنىندا دا، ەكىنشى قاتارداعى تەرەزەدەن شامنىڭ ءالسىز جارىعى كورىندى.
ول ازداپ ارتقا قاراي شەگىندى، وعان قابىرعادان بىرەۋلەردىڭ جۇرگەن كولەڭكەسى كورىنگەن سياقتى بولدى. ونىڭ سو بويدا ات قورانىڭ ءىشىن قاراڭعىدا قولىمەن سيپالاپ ءجۇرىپ باسقىشقا كەزىككەنى ەسىنە ءتۇستى، ول ۋاقىت كەتىرمەي، جۇگىرىپ بارىپ باسقىشتى الىپ كەلدى، باسقىش وتە قىسقا ەكەن، ءبىراق ونىڭ جوعارعى ساتىسىنا شىعىپ، ديك قولىمەن تەرەزەنىڭ تەمىر تورىنان ۇستادى دا، كوتەرىلىپ بولمەنىڭ ىشىنە كوز سالدى.
بولمەدە ەكى ايەل بار ەكەن، ولاردىڭ بىرەۋىن ول بىردەن تانىدى — ول حەچ حانىم ەدى، ەكىنشىسى — كەستەلەنگەن ۇزىن كويلەك كيگەن سۇڭعاقتى، سۇلۋ، كەربەز، بۇلدىرشىندەي جاس بيكەش ەكەن، — اپىر-اۋ، راسىمەن بۇل دجواننا سەدلي مە؟ راسىمەن بۇل ءوزى بەلبەۋىمەن ساباي جازداعان ورمانداعى جولداسى دجون با؟
ول تاڭ قالىپ باسقىشتىڭ جوعارعى ساتىسىنا اياعىن تىرەدى. ءوزىنىڭ سۇيگەن قىزىنىڭ وسىنشاما سۇلۋ ەكەنىن ول ەش ۋاقىتتا بىلگەن جوق ەدى! ديكتى قىزدىڭ ءسۇيۋى مۇمكىن بە دەپ ول كەنەتتەن كۇماندانا باستادى. ءبىراق ويلانۋعا ۋاقىت بولمادى. تاپ قاسىنان بىرەۋ اقىرىن سىبىرلاپ:
— تسس! — دەدى.
ديك باسقىشتان جەرگە سەكىرىپ ءتۇستى.
— بۇل كىم؟ — دەپ سىبىرلادى ول.
— گرينشيۆ، — دەپ اقىرىن جاۋاپ بەردى سەرىگى.
— ساعان نە كەرەك؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— ءۇيدى بىرەۋلەر تورىپ ءجۇر، ماستەر شەلتون، — دەپ جاۋاپ قايىردى قاراقشى. — ءۇيدى كۇزەتىپ جۇرگەن جالعىز ءبىز ەمەس. قابىرعانىڭ ۇستىندە ەتپەتىمنەن جاتىپ، مەن قاراڭعىدا جۇرگەن ادامداردى كوردىم، ولاردىڭ قالاي اقىرىن ىسقىرعاندارىن ەستىدىم.
— عاجاپ ەكەن! — دەدى ديك. — بۇلار سەر دەنيەلدىڭ ادامدارى ما؟
— ولار ەمەس، ماسەلە سوندا بولىپ تۇر عوي، سەر، — دەپ جاۋاپ قايىردى گرينشيۆ. — ەگەر مەنىڭ كوزىم دۇرىس كورگەن بولسا، ولاردىڭ ءبارى دە قالپاعىنا قوڭىر سىزىقتارى بار اق بەلگى تاعىپ الىپتى.
— قوڭىر سىزىقتارى بار اق بەلگى دەيسىڭ بە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى ديك. — اسپانمەن انت ەتەمىن، مەن ونداي بەلگىنى بىلمەيمىن. ءبىزدىڭ جەرىمىزدە ونداي بەلگى جوق. ولاي بولسا، ەندى باقتىڭ ىشىنەن قايتكەندە دە بىلدىرمەي شىعىپ كەتۋگە تىرىسايىق، بۇل جەردە ءبىز قورعانا المايمىز. ءۇيدى سەر دەنيەلدىڭ ادامدارى، ءسوزسىز، كۇزەتىپ ءجۇر، مەن ەكى وتتىڭ اراسىندا قالۋعا قۇمارتىپ تۇرعانىم جوق. باسقىشتى ال، ونى ورنىنا اپارىپ قويۋ كەرەك.
بۇلار باسقىشتى ات قوراعا اپارىپ قويىپ، سيپالاپ ءجۇرىپ دۋالعا جەتتى.
كەپپەر جوعارىدان ولارعا قولىن سوزىپ، الدىمەن بىرەۋىن، سودان سوڭ ەكىنشىسىن دۋالدىڭ ۇستىنە تارتىپ شىعاردى.
بۇلار سىبىستارىن دا بىلدىرمەي جەرگە سەكىرىپ ءتۇسىپ، قالىڭ وسكەن سارعالداقتارعا قايتىپ جەتكەنشە ۇندەسكەن جوق.
— دجون كەپپەر، — دەدى ديك، — تەزدەتىپ شوربيگە جەت. جيناپ ۇلگەرگەن ادامىڭنىڭ ءبارىن تەز وسىندا الىپ كەل. ءبىز وسى جەردە كەزدەسەمىز. ەگەر ادامدار جان-جاققا تاراپ كەتىپ، ولاردى تەك تاڭ اتا جيناپ ۇلگەرسەڭ، وندا ءبىز قالاعا جاقىنداۋ ءبىر جەردە، ماسەلەن، قالاعا كىرە بەرىستە كەزدەسەمىز. مەن گرينشيۆپەن وسىندا قالىپ، ءۇيدى باقىلايمىن. تەز جۇگىر، دجون كەپپەر، ساعان ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى جار بولسىن! ال ەندى، گرينشيۆ، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى ول، كەپپەر كەتكەننەن كەيىن، — باقتى اينالىپ شىعايىق. سەنىڭ كوزىڭ دۇرىس كوردى مە ەكەن، سونى بىلگىم كەلەدى.
دۋالدان قاشىعىراق ءجۇرىپ، ءاربىر تومپەشىك پەن ويپاڭ جەرگە جاسىرىنا ءجۇرىپ بۇلار ەشكىمدى كەزدەستىرمەي ەكى قابىرعانى اينالىپ شىقتى. باقتىڭ ءۇشىنشى قابىرعاسى بويىمەن سوزىلىپ جاتىر، سول سەبەپتى وعان كوپ جاقىنداماس ءۇشىن بۇلار قۇمنىڭ ۇستىمەن ءجۇردى. سۋدىڭ جاڭا تاسىپ جاتقانىنا قاراماستان، تولقىنداردىڭ كۇشتىلىگى، قۇمدى جاعانىڭ جازىقتىعى سونشا، ديك پەن گرينشيۆكە تولقىن ءاربىر سوققان سايىن بىرەسە توبىعىنا، كەيدە ءتىپتى تىزەسىنە دەيىن نەمىس تەڭىزىنىڭ تۇزدى سۋىنا مالىنۋعا تۋرا كەلدى.
كەنەتتەن باقتىڭ اق قابىرعاسىندا، كولەڭكە سياقتى، بىرەۋگە ەكى قولىمەن بەلگى بەرىپ جاتقان ادام پايدا بولدى. ول جەرگە جاتا قالدى، ءبىراق ىلە-شالا ءسال ارىرەكتەن ەكىنشى ادام كوتەرىلىپ، جاڭاعى بەلگىنى ول دا قايتالادى. سونىمەن، ءۇنسىز پارول سەكىلدى، بۇل بەلگى قورشالعان باقتىڭ اينالاسىن تۇگەل اينالىپ شىقتى.
— ولار جاقسى كۇزەتىپ ءجۇر، — دەپ سىبىرلادى ديك.
— قۇرعاق جەرگە قايتىپ بارايىق، قايىرىمدى ماستەر شەلتون، — دەپ جاۋاپ قايىردى گرينشيۆ. — بۇندا تىعىلاتىن جەر جوق. ءبىزدى بايقاۋ قيىن ەمەس: ءاردايىم تولقىن سوققان سايىن، اق كوبىكتەن ءبىزدىڭ سۇلبامىز انىق كورىنەدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، — دەدى ديك. — تەزىرەك قۇرعاق جەرگە جەتەيىك!
II تاراۋ
قاراڭعىداعى قاقتىعىس
سۋ-سۋ بولىپ، ءارى قالتىراي توڭعان ديك پەن گرينشيۆ قالىڭ سارعالداقتىڭ ىشىنە قايتىپ كەلدى.
— قۇدايدان تىلەرىم، كەپپەر ۋاقتىلى جەتسە ەكەن! — دەدى ديك. — ەگەر ول ءبىر ساعاتتان قالماي كەلسە، مەن اۋليە ماريا شوربييسكايانىڭ بەينەسىنىڭ الدىنا شىراق قويامىن.
— نەگە سونشا اسىعاسىز، ماستەر ديك، — دەپ سۇرادى گرينشيۆ.
— مەن قالايشا اسىقپايىن، دوستىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، — مەنىڭ سۇيگەن قىزىم وسى ۇيدە تۇرادى. ونى تۇندە قۇپيا اڭدىپ جۇرگەن بۇلار كىمدەر؟ ارينە، جاۋلار.
— ەگەر دجون تەز كەلسە، ءبىز ولاردى وپ-وڭاي جەڭەمىز، — دەدى گرينشيۆ. — ولاردىڭ مۇنداعى سانى قىرىق شاقتى ادامنان اسپايدى، ونى كۇزەتشىلەردى سيرەك ورنالاستىرعاندارىنان ءبىلىپ تۇرمىن، جيىرما ادامنان تۇراتىن ءبىزدىڭ وترياد ولاردى ۇركىتكەن تورعاي سەكىلدى قۋىپ شىعادى. دەگەنمەن، ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، ماستەر ديك: سەر دەنيەلدەن گورى باسقا ادامعا بارعاننان قىز قور بولا قويماس. ونى كىمنىڭ اڭدىپ جۇرگەنىن ءبىلۋ، ارينە، قىزىقتى.
— مەن لورد شوربي ەمەس پە ەكەن دەپ سەزىكتەنەمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — بۇل ادامدار قاشان كەلدى ەكەن؟
— ولار، ماستەر ديك، — دەدى گرينشيۆ، — ءسىز دۋالدان سەكىرىپ وتىسىمەن كەلدى. دۋالدا مەن قاس-قاعىمداي جاتپاستان-اق ولاردىڭ بىرەۋىن كوردىم: ول اسا ساقتانا بۇرىشتان شىعىپ كەلە جاتتى.
ۇيدەگى شام مانا بۇلار تولقىنمەن ارپالىسىپ كەلە جاتقاندا ءوشىپ قالعان، سوندىقتان ەندى باقتى قورشاعان ادامداردىڭ قاي ۋاقىتتا شابۋىل جاسايتىندارىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ەكى قىرسىقتىڭ ول وڭايلاۋىن تاڭداپ الدى. دجواننانى لورد ءشوربيدىڭ قولىنا تۇسكەننەن قۇداي ساقتاسىن. جوق، ودان دا ونىڭ سەر دەنيەلدىڭ قولىندا قالعانى جاقسى. ەگەر ۇيگە شابۋىل جاسالا قالسا، وندا ديك ۇيدەگىلەرگە كومەكتەسەمىن دەپ بەكىندى.
ۋاقىت ءوتىپ جاتتى، ءبىراق ەشكىم شابۋىل جاساعان جوق، قاماۋشىلاردىڭ باسشىسى ءوز قىزمەتشىلەرىنىڭ سەرگەكتىگىن بىلگىسى كەلگەندەي، ءاربىر ون بەس مينۋت سايىن باقتىڭ قابىرعاسىنىڭ بويىمەن ماناعى بەلگىلەر بەرىلە باستايدى؛ ءۇيدىڭ اينالاسى جىم-جىرت.
بىرتىندەپ ديكتىڭ قاسىنا كۇتكەن ادامدارى كەلە باستادى. تاڭ اتپاستان كوپ بۇرىن سارعالداقتىڭ اراسىنداعى ونىڭ قاسىنا ەندى جيىرما شاقتى ادام جينالىن قالدى.
ديك ولاردى ەكى توپقا ءبولدى، شاعىن توپتى ول وزىنە الدى، ال ۇلكەنىنىڭ كومانديرى ەتىپ گرينشيۆتى تاعايىندادى.
— تىڭدا مەنى، كيت، — دەدى ول گرينشيۆكە، — سەن ءوز ادامدارىڭدى باقتىڭ قابىرعاسىنىڭ جاعاعا شىعاتىن جاقىن بۇرىشىنا ورنالاستىر، سودان سوڭ باقتىڭ ەكىنشى جاعىنان مەنىڭ شابۋىل جاساعانىمدى ەستىگەنشە كۇت. مەن ولارعا تەڭىز جاقتان شابۋىل جاساعىم كەلەدى، سەبەبى ولاردىڭ باسشىسىنىڭ سو جاقتا بولۋى مۇمكىن. قالعاندارى قاشىپ كەتەدى. ولار، مەيلى، قاشا بەرسىن. ەستەرىڭدە بولسىن، جىگىتتەر؛ اتۋعا بولمايدى — ءوزىمىزدىڭ ادامدارعا ءتيىپ كەتۋى مۇمكىن. قولدارىڭداعى سەمسەرمەن ايقاسىڭدار، تەك قانا سەمسەرمەن. ەگەر ءبىز جەڭىسكە جەتسەك، كەيىن ءوزىمنىڭ يمەنيەمدى قايتىپ الىسىمەن، ءارقايسىڭا ءبىر التىن تەڭگەدەن بەرەمىن.
ەر جۇرەك، اسكەري ونەردىڭ بار شەبەرلىگىن مەڭگەرگەن، ءبىراق ءومىردىڭ قاتال سوققىسىنا ۇشىراعان ادامداردىڭ — ۇرىلاردىڭ، كىسى ولتىرگەندەردىڭ جانە قايىرشىلىق كۇيگە ۇشىراعان شارۋالاردىڭ اراسىنا تۇسكەن ادامدار، ءوزىنىڭ كەك الۋ نيەتىن ورىنداۋ ءۇشىن دەكۋورتتىڭ قاسىنا جيناعان ادامدارى، — ءوز ەركىمەن ريچارد شەلتونعا ەرىپ شوربيگە كەلدى. ولار سەر دەنيەلدىڭ ءىزىن باعىپ قالادا وتىرۋدان ابدەن جالىقتى، سوندىقتان ولاردىڭ كوپشىلىگى نارازىلىق ءبىلدىرىپ، كەتەمىز دەپ قورقىتا باستادى. ەندى قىزۋ ايقاستىڭ بولاتىنىن، ءتىپتى ولجا ءتۇسىپ قالۋى دا مۇمكىن ەكەنىن بىلگەندە، ولار قايتادان كوڭىلدەنىپ، الداعى شايقاسقا قىزۋ دايىندالا باستادى.
ولار وزدەرىنىڭ ۇزىن جەلبەگەيلەرىن شەشىپ تاستادى، ونىڭ استىنان بىرەۋلەرى جاسىل شەكپەن، ال كەيبىرەۋلەرى — مىقتى بىلعارى كۇرتە كيىپتى، كوپشىلىگى قۇلاقشىننىڭ استىنان تەمىر دۋلىعا كيىپ العان، بارلىق قارۋ-جاراقتارى سەمسەر، قانجار، نايزا جانە جارقىراعان ون شاقتى ۇزىن ساپتى ايبالتا. مۇنداي قارۋمەن ءتىپتى فەودالداردىڭ تۇراقتى اسكەرلەرىمەن دە شايقاسۋعا بولاتىن. ساداقتارىن، قورامساقتارىن، جەلبەگەيلەرىن سارعالداقتىڭ اراسىنا تىعىپ تاستاپ، ەكى وترياد تا باتىل العا ءجۇرىپ كەتتى.
باقتى اينالىپ شىعىپ، ديك ءوزىنىڭ التى جاۋىنگەرىن باقتىڭ دۋالىنان جيىرما ياردتاي جەرگە ورنالاستىردى، سودان سوڭ ءوزى سولاردىڭ الدىنا بارىپ تۇردى. ولار بىردەن ءبارى قوسىلىپ ايقايلاپ، جاۋلارىنا باس سالدى.
شاشىراڭقى ورنالاسقان، ءارى ابدەن توڭعان، مۇندايدى كۇتپەگەن جاۋلارى ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ، ساسقالاقتاي جان-جاعىنا قاراستى. ولار ەسىن جيناپ، قارسىلاستارىنىڭ سانى قانشا ەكەنىن ويلاپ ۇلگەرگەنشە، باقتىڭ ەكىنشى جاعىنان دا تاپ سونداي ايقاي شىقتى. وزدەرىنىڭ جەڭىلگەندەرىنە ەشبىر كۇمان كەلتىرمەي، جاۋلار تۇرا قاشتى.
«قارا جەبەنىڭ» ەكى وتريادى دا ەكى جاقتان تەڭىزدى بويلاعان دۋالدىڭ قاسىنا كەلدى، وسىلايشا ولار قارسىلاس اسكەرلەرىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ شەگىنەتىن جولىن كەسىپ تاستادى، قارسىلاستارىنىڭ قالعان جاۋىنگەرلەرى تىم-تىراقاي قاشىپ، قاراڭعىعا ەنىپ جوق بولدى.
دەگەنمەن، بۇل شايقاستىڭ جاڭا عانا باستالعان كەزى ەدى. ديك ءوزىنىڭ قاڭعىباستارىمەن دۇشپاندارىنا تۇتقيىلدان ءتيىستى، ونىڭ باسىمدىلىعى تەك وسىندا عانا بولاتىن، ءبىراق شابۋىلعا ۇشىراعانداردىڭ سانى شابۋىل جاساعانداردان الدەقايدا كوپ. سول ەكى ارادا تەڭىز تاسي باستادى، جاعا تىلدەي سىزىققا اينالىپ كەتتى. قاراڭعى تۇندە تەڭىز بەن باقتىڭ دۋالىنىڭ اراسىندا ولىسپەي بەرىسپەيتىن ايقاس باستالدى، ونىڭ نەمەن اياقتالاتىنىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
بەيتانىس ادامدار جاقسى قارۋلانعان، ولار شابۋىل جاساۋشىلارعا ءۇن-تۇنسىز قارسى شىقتى، ۇرىس ەندى جەكەلەگەن ايقاسقا اينالىپ كەتتى. ديك ءبىرىنشى بولىپ شابۋىل جاساپ، جالعىز ءوزى ءۇش كىسىمەن ايقاسىپ جاتىر: ول بىرەۋىن بىردەن قۇلاتتى، ءبىراق قالعان ەكەۋى قاتتى قارسىلاسىپ، ديك تىپتەن شەگىنۋگە ءماجبۇر بولا جازدادى. ول ايقاسىپ جاتقان ەكەۋدىڭ بىرەۋى الىپ تۇلعالى، ەڭگەزەردەي ەركەك ەدى. زىلدەي سەمسەردى قوس قولىمەن ۇستاپ الىپ، جەپ-جەڭىل تاياق سياقتى، وڭدى-سولدى سەرمەپ ءجۇر. وسىنداي قولى ۇزىن قارسىلاسىمەن شايقاسقاندا، ايبالتادان باسقا قارۋى جوق ديك، ءوزىن قورعانسىز سەزىندى، ەگەر ەكىنشى قارسىلاسى دا تاپ وسىلاي قىزۋ شابۋىل جاساسا، جىگىت ءسوزسىز ولەتىن ەدى. ءبىراق الاسا بويلى ءارى جولداسىنا قاراعاندا ەپسىزدەۋ ەكىنشى قارسىلاسى كەنەتتەن قاراڭعىعا قاراپ ءارى ۇرىستىڭ ايقاي-شۋىن تىڭداپ تۇرىپ قالدى.
ديك سوققى بەرۋدىڭ ىڭعايلى ءساتىن كۇتىپ الىپتان كەيىن شەگىنە باستادى. ونىڭ ۇستىنەن زور سەمسەردىڭ ءجۇزى جارق ەتىپ، تومەن ءتۇستى. ديك جالت بەرىپ، تەز العا ۇمتىلدى دا، ءوزىنىڭ ايبالتاسىن سەرمەپ قالدى. جان تۇرشىكتىرە ايقايلاعان داۋىس شىعىپ؛ جارالى ادام ءوزىنىڭ زور سەمسەرىن كوتەرىپ ۇلگىرگەنشە، ديك ونى تاعى دا ەكى رەت ۇرىپ، جەرگە قۇلاتتى.
ەندى ديكتىڭ ءبىر-اق قارسىلاسى قالدى، ونىمەن تەڭ جاعدايدا ايقاسا الادى. ەكەۋىنىڭ بويى دا بىردەي دەۋگە بولادى، ديكتىڭ قارسىلاسى سوققىنى دارىتپاۋعا وتە شەبەر ەكەن. وندا سەمسەر مەن قانجار بار، ال ديكتە تەك ايبالتا عانا، ءبىراق ديك وعان قاراعاندا اجەپتاۋىر ەپتىلەۋ. العاشقىدا ولاردىڭ ەشقايسىسى دا باسىمدىققا جەتە المادى، ءبىراق قارسىلاستاردىڭ جاسى ۇلكەنىنىڭ جاستاۋىنان گورى تاجىريبەسى مول ەكەن، سوندىقتان ول جاستى ءوزىنىڭ قالاعان جاعىنا قاراي بۇردى. كەنەت ديك ەكەۋىنىڭ دە تىزەگە كەلەتىن سۋدىڭ ىشىندە، تاسىعان تولقىنداردىڭ اراسىندا ايقاسىپ جاتقانىن كوردى. بۇل جەردە ونىڭ ەپتىلىگىنىڭ پايداسى جوق بولىپ شىقتى، ول ەندى قارسىلاسىنىڭ ىرقىنا كونۋگە ءماجبۇر بولدى. ديكتىڭ جولداستارى الىستا قالدى، ال تاجىريبەلى قارسىلاسى ونى بىرتە-بىرتە تەڭىزگە قاراي ىعىستىرا بەردى.
ديك تىستەنىپ الدى. ول ايقاستى قالاي بولعاندا دا تەز اياقتاعىسى كەلدى، سوندىقتان دا تولقىن كەيىن قايتىپ، ءبىر ساتكە قارا جەر كورىنگەن كەزدە تەز العا ۇمتىلىپ، سەمسەردىڭ سوققىسىن ايبالتاسىمەن قاعىپ قايتارىپ، قارسىلاسىنىڭ القىمىنا شاپ بەردى. ول جەرگە شالقاسىنان قۇلاپ ءتۇستى. ديك تە ونىڭ ۇستىنە قۇلادى. قارسىلاسى سۋدىڭ استىندا جاتقان كەزدە، ديك ونىڭ قانجارىن قولىنان جۇلىپ الىپ، دۇشپانىن جەڭگەنىنە قۋانىپ، ورنىنان تۇرەگەلدى.
— بەرىلىڭىز! — دەدى ول. — ءومىرىڭىزدى ساقتايمىن.
— بەرىلەمىن، — دەدى اناۋ، تىزەرلەپ تۇرىپ. — جاس جىگىتتەردىڭ ءبارى سياقتى، ءسىز دە ەپسىز، ويلانباستان، ءبىراق اۋليەلەرمەن انت ەتەمىن، وتە باتىل شايقاسادى ەكەنسىز!
ديك جاعاعا شىقتى. قاراڭعىداعى قاقتىعىس ءالى اياقتالعان جوق، سوندىقتان قاي جاعىنىڭ جەڭەتىنىن ءبىلۋ ازىرشە قيىن ەدى. تولقىنداردىڭ شۋىلىمەن ارالاسىپ بولاتتىڭ بولاتقا سوعىلعان سارتىلى، جوعالانعانداردىڭ ىڭىرسىعانى، شابۋىلعا شىققانداردىڭ جەڭگەندەگى ايقايى ەستىلىپ جاتىر.
— مەنى ءوزىڭىزدىڭ كومانديرىڭىزگە الىپ بارىڭىز، جىگىتىم، — دەدى جەڭىلگەن رىسار. — بۇل قىرعىندى توقتاتۋ كەرەك.
— سەر، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، — بۇل باتىرلاردىڭ ءبىر عانا كومانديرى بار، ول ءقازىر ءسىزدىڭ الدىڭىزدا تۇر.
— وندا ءوزىڭىزدىڭ جىگىتتەرىڭىزدى شاقىرىپ الىڭىز، ال مەن ءوزىمنىڭ قىزمەتشىلەرىمە ۇرىستى توقتاتىڭدار دەپ ءامىر ەتەمىن، — دەدى جەڭىلگەن رىسار.
ونىڭ داۋسىندا، ءىس-قيمىلىندا اسقان ىزەتتىلىكتىڭ نىشانى كورىنىپ تۇر، سوندىقتان ديك الدانىپ قالام با دەپ قورىققان جوق.
— قارۋدى تاستاڭدار! — دەپ ايقايلادى بەيتانىس رىسار. — مەن بەرىلدىم، مەنىڭ ءومىرىم ساقتالاتىن بولدى.
بۇل سوزدەر سونشاما وكتەم ايتىلىپ، ۇرىستىڭ ايقاي-شۋى بىردەن تىيىلدى.
— لوۋلەسس، — دەپ ايقايلادى ديك، — سەن ءتىرىمىسىڭ؟
— ءتىرىمىن دە، ساۋمىن دا، — دەپ جاۋاپ بەردى لوۋلەسس.
— قول شامدى جاق، — دەپ بۇيىردى ديك.
— بۇل جەردە سەر دەنيەل جوق پا ەدى؟ — دەپ سۇرادى رىسار.
— سەر دەنيەل؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى ديك. — بۇل جەردە ول بولا كورمەسىن دەپ قۇدايعا جالبارىنامىن. ەگەر ول وسىندا بولسا، مەنىڭ جاعدايىم قيىن بولار ەدى.
— ءسىزدىڭ جاعدايىڭىز قيىن بولار ەدى دەدىڭىز بە، مەيىربان رىسار؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى بۇرىنعى قارسىلاسى، — ونى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ءسىز ءوزىڭىز سەر دەنيەلدىڭ جاقتاسى ەمەسسىز بە؟ انت ەتەمىن، مەن ەشتەڭەنى ءتۇسىنىپ تۇرعانىم جوق. ولاي بولسا، ءسىز مەنىڭ وتريادىما نەگە شابۋىل جاسادىڭىز؟ وندا ءبىز نە ءۇشىن ايقاستىق، مەنىڭ البىرت جاس دوستىم؟ وسى بارلىق تۇسىنىكسىز ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن، الدىمەن ءوزىمدى تۇتقىنداعان دجەنتلمەننىڭ اتىن ايتساڭىز دۇرىس بولار ەدى.
ديك جاۋاپ بەرىپ ۇلگەرگەنشە، تاپ قاسىنان بىرەۋدىڭ داۋسى شىقتى. ديكتىڭ قاراڭعىدان بايقاعانى ول كىسىنىڭ قارا جولاقتى اق بەلگىسى بار ەكەن، ءارى ول ءوزىنىڭ باستىعىنا ەرەكشە ىزەتپەن ءۇن قاتتى.
— ميلورد، — دەدى ول، — ەگەر بۇل دجەنتلمەندەر — سەر دەنيەلدىڭ دۇشپاندارى بولسا، وندا ءبىز ولارمەن شىنىندا دا بەكەر شايقاسقان ەكەنبىز. ءبىراق ەندى ءبىز وسىندا قالاتىن بولساق، وندا بۇدان دا جامان بولادى. ءۇيدى كۇزەتىپ جۇرگەن ادامدار ءولىپ نەمەسە ساڭىراۋ بولىپ قالعان جوق. ءبىزدىڭ بۇل جەردە ون بەس مينۋتتاي شايقاسىپ جاتقانىمىزدى ولاردىڭ ەستىمەۋى مۇمكىن ەمەس جانە دە، ارينە، قالاعا حابار بەرىپ ۇلگەردى، ەگەر ءبىز ءقازىر وسى جەردەن كەتپەسەك، وندا بىزگە باسقا قارسىلاستارمەن تاعى دا شايقاسۋعا تۋرا كەلەدى.
— حوكسليدىڭ ايتقانى دۇرىس، — دەدى ميلورد. — ءسىز قانداي شەشىمگە كەلەسىز، سەر؟ قايدا بارۋىمىز كەرەك؟
— قايدا بارام دەسەڭىز، ءوز ەركىڭىزدە، ميلورد، — دەدى ديك. — مەن سىزبەن دوستاسىپ كەتۋىمىز مۇمكىن دەپ ويلايمىن. سىزگە ءوزىمدى ءبىراز دورەكىلەۋ تانىستىردىم، ءبىراق مەن ءبىزدىڭ بۇدان بىلايعى قارىم-قاتىناسىمىز العاشقى تانىسقانداعىدان گورى وزگەشە بولعانىن قالار ەدىم. ءبىز قوشتاسۋىمىز كەرەك، ميلورد. ەندى ءبىر-بىرىمىزدىڭ قولىمىزدى قىسىپ؛ قوش ايتىسايىق، ءبىراق ءسىزدىڭ ايتقان ۋاقىتىڭىزدا جانە كورسەتكەن جەرىڭىزدە ءبىز قايتا كەزدەسىپ، بار ماسەلەنى ىنتىماقپەن شەشەتىن بولامىز.
— ءسىز وتە سەنگىش ەكەنسىز، جىگىتىم، — دەدى رىسار، — ءبىراق بۇل جولى ءسىز سەنگىشتىگىڭىزدەن جاماندىق كورمەيسىز. مەن سىزبەن تاڭ اتا اۋليە بيكەشتىڭ كرەسىنىڭ قاسىندا كەزدەسەمىن. دوستار، سوڭىمنان ەرىڭدەر!
بەيتانىس ادامدار كۇدىك تۋعىزاتىنداي شاپشاڭدىقپەن ءتۇن قاراڭعىسىنا ءسىڭىپ، جوق بولدى. قاراقشىلار وزدەرىنىڭ ەسكى ادەتى بويىنشا ولىكتەردى توناپ جاتقاندا، ءۇيدىڭ الدىڭعى جاعىن كورۋ ءۇشىن، ديك اقىرعى رەت باقتىڭ دۋالدارىن اينالىپ شىقتى. شاتىردىڭ كىشكەنتاي تەرەزەسىنەن شام جارقىراپ تۇر، وسى جارىق، سەر دەنيەلدىڭ قالاداعى ءۇيىنىڭ ارت جاعىنداعى تەرەزەلەرىنەن، ءسىرا، جاقسى كورىنەتىن بولۋ كەرەك. حوكسليدىڭ قاۋىپتەنگەن بەلگىسىنىڭ وسى ەكەنىن ديك بىردەن ءتۇسىندى. ەندى كوپ كەشىكپەي مۇندا تەنستوللدىق رىساردىڭ جاۋىنگەرلەرى كەلۋ كەرەك.
ول قۇلاعىن جەرگە توسەپ، تىڭداي باستاپ ەدى، وعان جاقىنداپ كەلە جاتقان ات تۇياقتارىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلگەندەي كورىندى. ديك اسىعىس، قايتادان ارتقا، جاعاعا قاراي جۇگىردى. ءبىراق ونداعى جۇمىس رەتتەلىپتى: ءتورت قاراقشى تىر جالاڭاش شەشىندىرگەن اقىرعى ولىكتى سۋعا تاستاۋ ءۇشىن سۇيرەپ كەلە جاتىر ەكەن.
بىرنەشە مينۋتتان سوڭ ءشوربيدىڭ قىسقا كوشەلەرىنەن قىرىق سالت اتتى شوقىراقتاپ اتىپ شىققانعا كىشكەنتاي ءۇيدىڭ قاسىنداعى ەلسىز جاعادا تىپ-تىنىش ءارى ەشكىم جوق بولاتىن. بۇل كەزدە ديك ءوزىنىڭ ادامدارىمەن «تەكە مەن سىرناي» اسحاناسىنا كەلىپ، تاڭعى كەزدەسۋدىڭ الدىندا ازداپ ۇيقتاپ الماقشى بولىپ، ءوزىنىڭ ساۋىت-سايمانىن شەشىپ جاتىر ەدى.
Iءىى تاراۋ
اۋليە بيكەشتىڭ كرەسى
اۋليە بيكەشتىڭ كرەسى شوربيدەن اسا قاشىق ەمەس، تەنستولل ورمانىنىڭ شەتىندە تۇر. وسى جەردە ەكى جول تۇيىسەدى — بىرەۋى حوليۆۋدتان شىعىپ، ورماننىڭ ىشىمەن وتەدى، ەكىنشىسى — جازدا لانكاستەرلىكتەردىڭ قيراتىلعان ارمياسى كەيىن شەگىنگەن جول — رايزينگەمنەن. وسى جەردە ەكى جول قوسىلىپ، ءبىر جولعا اينالادى دا، ول توبەدەن تومەن ءتۇسىپ شوربيگە دەيىن سوزىلادى. جولداردىڭ قوسىلاتىن جەرىنىڭ ارت جاعىندا كىشكەنتاي توبەشىك بار، سول توبەشىكتىڭ ۇستىندە جاۋىن-شاشىنعا جەلىنگەن كونە كرەست تۇر.
ديك وسى كرەستىڭ قاسىنا تاڭەرتەڭگى ساعات جەتىلەر شاماسىندا كەلدى. بۇرىنعىسىنشا، كۇن سۋىق ەكەن، كۇمىس قىراۋ جامىلعان جەر بوزارىپ كورىنەدى، شىعىستان ارايلاپ تاڭ بىلىنە باستادى. ديك كرەستىڭ ەتەگىندەگى باسقىشقا وتىرىپ، پلاششىنا ورانىپ الدى دا، جان-جاعىنا مۇقيات قاراي باستادى. ءبىراق ول كوپ كۇتكەن جوق. حوليۆۋد جاقتان كەلەتىن جولدان جارقىراعان ساۋىتىنىڭ سىرتىنان قىمبات تەرىلەردەن تىگىلگەن مانتيا جامىلعان دجەنتلمەن كورىندى، ول تاماشا ۇرىس اتىنا ءمىنىپ، اياڭداپ كەلەدى. ونىڭ ارتىنان، جيىرما ياردتاي قاشىقتىقتا، قولدارىنا نايزا ۇستاعان سالت اتتىلار وتريادى كەلە جاتىر، ءبىراق كرەستى كورگەننەن كەيىن جاۋىنگەرلەر توقتاپ تۇرىپ قالدى دا، قىمبات تەرى مانتيا جامىلعان دجەنتلمەن كرەسكە قاراي جالعىز ءجۇردى.
ول دۋلىعاسىنىڭ قالقانىن كوتەرىپ، بەتىن اشىپ كەلە جاتىر، ونىڭ ءجۇزى دە سالتاناتتى كيىمىنە ساي، وكتەم ءارى ماڭعاز ەكەن. ديك ازداپ ابىرجىڭقىراپ ءوزىنىڭ تۇتقىنىنا قارسى ءجۇردى.
— ۋاقىتىندا كەلگەنىڭىز ءۇشىن، ميلورد، راقمەت ايتامىن، — دەدى دە، ول تومەن ءيىلىپ تاعزىم ەتتى، — مارتەبەلى تاقسىر، ءسىز اتتان تۇسپەس پە ەكەنسىز؟
— ءبىز بۇل جەردە جالعىزبىز با، جىگىتىم؟ — دەپ سۇرادى رىسار.
— مەن سونشاما اڭقاۋ ەمەسپىن، — دەدى ديك، — ورماننىڭ ىشىندە، مىنا كرەستىڭ قاسىندا قارۋىن دايىن ۇستاپ سەنىمدى ادامدارىمنىڭ جاتقانىن سىزگە، مارتەبەلى تاقسىر، ايتا الامىن.
— ءسىز اقىلدىلىق ىستەگەنسىز، — دەدى لورد، — مەن ول ءۇشىن وتە قۋانىشتىمىن، سەبەبى ءسىز كەشە تاجىريبەلى حريستيان جاۋىنگەر ەمەس، كەرىسىنشە، اڭعال ساراسين سياقتى شايقاستىڭىز. دەگەنمەن، ونداي ءسوزدى ايتۋ ماعان كەلىستى ەمەس، ويتكەنى كەشە مەن جەڭىلىپ قالدىم عوي.
— ءسىز كەشە، ميلورد، تەك قۇلاپ قالعاندىقتان عانا جەڭىلدىڭىز، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، — ەگەر تولقىن ماعان كومەككە كەلمەسە، مەن ولەتىن ەدىم. مەنىڭ دەنەمدە ءالى كۇنگە دەيىن ءسىزدىڭ قانجارىڭىزدىڭ سالعان بەلگىسى بار. بىلاي دەپ ويلايمىن، ميلورد، جاعاداعى وسى سوقىر ايقاستىڭ بار قاتەرى دە، پايداسى دا مەنىڭ ۇلەسىمە ءتيدى.
— ءوزىڭىزدىڭ جەڭىسىڭىز ءۇشىن ماقتانباۋعا اقىلىڭىز جەتەتىنىن مەن كورىپ تۇرمىن، — دەدى بەيتانىس ادام.
— جوق، ميلورد، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، — ول ءۇشىن كوپ اقىلدىڭ كەرەگى جوق. ەندى ءقازىر، كۇننىڭ جارىعىندا اسقان باتىل رىساردىڭ بەرىلگەنىن — ماعان ەمەس، تاعدىرعا، قاراڭعىلىق پەن تولقىنعا بەرىلگەنىن — كورىپ تۇرىپ، ۇرىستىڭ مەن سياقتى تاجىريبەسىز ءارى ىسىلماعان جاۋىنگەر ءۇشىن مۇلدەم باسقاشا اياقتالۋى وپ-وڭاي ەكەنىن بىلگەندە، مەن ءوزىمنىڭ جەڭگەنىمە اجەپتاۋىر ۇيالىپ تۇرمىن جانە دە ونى ءسىز، ميلورد، تۇسىنىكسىز دەپ ويلاماڭىز.
— ءسىز ادەمى سويلەيدى ەكەنسىز، — دەدى بەيتانىس ادام. — ءسىزدىڭ اتىڭىز كىم؟
— مەنىڭ اتىم، ەگەر بىلگىڭىز كەلسە، شەلتون، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك.
— ال مەنى لورد فوكسگەم دەپ اتايدى، — دەدى رىسار.
— ءسىز بۇكىل انگلياداعى ەڭ سۇيىكتى قىزدىڭ قامقورشىسى ەكەنسىز عوي، ميلورد! — دەدى ديك. — ەندى مەن سىزدەن ءوزىڭىزدىڭ ءومىرىڭىز بەن قىزمەتشىلەرىڭىزدىڭ ءومىرى ءۇشىن قانداي قۇن الۋ كەرەك ەكەنىن بىلەمىن! سىزبەن جالىنىپ سۇرايمىن، ميلورد، ماعان راقىمشىلىق ىستەپ، جانىمداي سۇيگەن دجواننا سەدلي حانىمدى ماعان كۇيەۋگە بەرىڭىز، سول ءۇشىن ءسىز ءوزىڭىزدىڭ بوستاندىعىڭىزدى جانە قىزمەتشىلەرىڭىزدىڭ بوستاندىعىن الاسىز، ال ەگەر قالاساڭىز، مەن ءومىر-باقي سىزگە راقمەت ايتىپ، شىن نيەتىممەن قىزمەت ەتەتىن بولامىن.
— ءسىز سەر دەنيەلدىڭ شاكىرتى ەمەسسىز بە؟ — دەپ سۇرادى لورد فوكسگەم. — ەگەر ءسىز گارري شەلتوننىڭ ۇلى بولساڭىز، وندا مەنىڭ بىلۋىمشە، سەر دەنيەل ءسىزدىڭ قامقورشىڭىز بولۋ كەرەك ەدى عوي.
— ءسىز اتتان تۇسسەڭىز قالاي بولادى، ميلورد؟ سوندا مەن سىزگە ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى، مەنىڭ جاعدايىمنىڭ قانداي ەكەنىن، نە سەبەپتەن دجواننا سەدليدى ماعان كۇيەۋگە بەرۋىڭىزدى سۇراپ تۇرعانىمدى تولىق ايتىپ بەرەر ەدىم. مىنا باسقىشقا وتىرىڭىزشى، ميلورد، سودان سوڭ مەنىڭ ايتقاندارىمدى اقىرىنا دەيىن تىڭداپ، مەنى اسا ايىپتاماۋىڭىزدى وتىنەمىن.
وسىلاردى ايتىپ ديك لورد فوكسگەمگە قولىن سوزىپ، ونىڭ اتتان تۇسۋىنە كومەكتەستى. ديك فوكسگەمدى تومپەشىكتىڭ ۇستىندەگى كرەستىڭ قاسىنا الىپ كەلدى دە، ماناعى ءوزى وتىرعان جەرگە وتىرعىزدى، سوسىن تەكتى تۇتقىنىنىڭ الدىندا ىزەت ساقتاپ تۇرەگەپ تۇرىپ، وعان ءوزىنىڭ كەشەگى كۇنگە دەيىنگى بار ءومىرىن بايانداپ بەردى.
لورد فوكسگەم ونى زور ىقىلاسپەن تىڭدادى.
— ماستەر شەلتون، — دەدى ول، ديك ءسوزىن اياقتاعاننان كەيىن، — سونىمەن قاتار ءسىز جەر بەتىندەگى ەڭ باقىتتى، ءارى ەڭ باقىتسىز جاس دجەنتلمەنسىز. ءبىراق باقىتتى بولۋعا ءسىز ءوز ەڭبەگىڭىزبەن جەتتىڭىز، ال باقىتسىزدىققا ءسىز كىنالى ەمەسسىز. ءبىراق قايعىرماڭىز، ءسىز وزىڭىزگە كومەكتەسە الاتىن ءارى كومەكتەسكىسى كەلەتىن دوس تاپتىڭىز. ءسىز سياقتى تەكتى تۇقىمنان شىققان ادامنىڭ قاراقشىلارمەن دوستاسقانى دۇرىس بولماعانىمەن، مەن ءسىزدىڭ باتىر ءارى يناباتتى ەكەنىڭىزدى مويىندايمىن. ۇرىس كەزىندە ءسىز وتە ءقاۋىپتىسىز، ال بەيبىت كەزدە ادەپتىسىز. ءسىز بولاشاعىڭىز مول، جانىڭىز جومارت جاس جىگىتسىز. جاڭا توڭكەرىس بولعانشا، ءسىز يمەنيەڭىزدى قايتىپ الا المايسىز. ازىرشە لانكاستەرلىكتەر بيلەپ-توستەپ تۇرعاندا، سەر دەنيەل ونى ءوز يمەنيەسىندەي پايدالانادى. مەنىڭ تاربيەمدەگى قىزدىڭ ماسەلەسى دە وڭاي ەمەس. مەن ونى ءبىر دجەنتلمەنگە، حەملي دەپ اتالاتىن ءوزىمنىڭ تۋىسقانىما كۇيەۋگە بەرەم دەپ ۋادە ەتىپ ەدىم، ۋادە وعان ەرتەرەكتە بەرىلگەن بولاتىن...
— اھ، ميلورد، ودان بەرى سەر دەنيەل ول قىزدى ميلورد شوربيگە بەرەم دەپ ۋادە ەتتى! — دەپ ديك ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — بۇل ۋادە وسى جاقىندا عانا بەرىلگەنمەن، ونىڭ ۋادەسى، ءسىرا، ءسىزدىڭ ۋادەڭىزدەن ەرتەرەك ورىندالاتىن شىعار.
— ءسىز دۇرىس ايتاسىز، — دەپ جاۋاپ قايىردى لورد. — مىنە، ەندى وعان قوسا مەنىڭ ءومىرىم ءسىزدىڭ قولىڭىزدا ەكەنىن، ءوزىمنىڭ ءسىزدىڭ تۇتقىنىڭىز ەكەنىن جانە دە، ەڭ باستىسى، قىزدىڭ، ءبىزدىڭ باقىتسىزدىعىمىزعا قاراي، بوتەن ادامنىڭ قولىندا ەكەنىن ەسكەرىپ، مەن سىزگە كەلىسىمىمدى بەرەمىن. مىنا باتىر جىگىتتەرىڭىزبەن ماعان كومەكتەسىڭىز...
— ميلورد! — دەدى ديك، — بۇلار دوستاسقانىم ءۇشىن ءوزىڭىز مەنى جاڭا عانا كىنالاعان وڭشەڭ قاراقشىلار عوي!
— قاراقشىلار ما، باسقالار ما، ايتەۋىر جاقسى شايقاسا بىلەدى ەكەن، — دەپ جاۋاپ قايىردى لورد فوكسگەم. — ماعان كومەكتەسىڭىز، ەگەر ءبىز بىرىگىپ بۇل قىزدى قايتادان قۇتقارىپ الساق، وندا قىز ءسىزدىڭ ايەلىڭىز بولادى دەپ رىسارلىق انتىمدى بەرەمىن.
ديك ءوز تۇتقىنىنىڭ الدىندا تىزەسىن بۇكتى. ءبىراق رىسار كرەستىڭ ەتەگىنەن ۇشىپ تۇردى دا، جىگىتتى ورنىنان كوتەرىپ، تۋعان ۇلىنداي قۇشاعىنا قىستى.
— ءسىز دجوانناعا ۇيلەنەتىن بولعاندىقتان، — دەدى ول، — ءبىز ەكەۋمىز دوس بولۋىمىز كەرەك.
IV تاراۋ
ىزگى ءۇمىت
ءبىر ساعاتتان كەيىن ديك «تەكە مەن سىرناي» اسحاناسىندا تاڭەرتەڭگى تاماعىن ءىشىپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ شابارماندارى مەن كۇزەتشىلەرىنىڭ حابارلارىن تىڭدادى. دەكۋورت شوربيگە ءالى كەلمەپتى، شىنىندا دا وسىنداي كەتىپ قالۋشىلىق ءجيى بولىپ تۇراتىن، سەبەبى ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرلەرىندە ونىڭ ءاردايىم سان-الۋان شارۋاسى بولاتىن. «قارا جەبە» باۋىرلاستىعىن كەدەيلەنگەن دەكۋورتتىڭ كەك الۋ جانە بايۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرعانى بەلگىلى، ونى جاقسى بىلەتىندەردىڭ كوبىسى، راسىندا دا دەكۋورتقا بريتانيا تاعىنىڭ تاعدىرىن شەشۋشى، داڭقتى ۇلى ريچارد، گراف ۋورۆيكسكييدىڭ تىڭشىسى ءارى وكىلى دەپ قارايتىن.
قالاي بولعان كۇندە دە، دەكۋورت جوق ەدى دە، شوربيدا ونىڭ مىندەتىن ريچارد شەلتون اتقاردى. ول تارەلكەگە ۇڭىلە، تەرەڭ ويعا باتىپ وتىر. ولار لورد فوكسگەم ەكەۋى بۇگىن كەشكە شەشۋشى سوققى بەرىپ، دجواننانى كۇشپەن تارتىپ الاتىن بولىپ كەلىستى. ءبىراق بۇلار ويلاعان ءىستىڭ قيىن جاعى دا كوپ ەدى. ونىڭ جىبەرگەن بارلاۋشىلارى وتە جايسىز حابار اكەلىپ جاتىر.
سەر دەنيەل تەڭىز جاعاسىندا بولعان كەشەگى قاقتىعىستان قاۋىپتەنىپ قالدى. ول كىشكەنتاي ءۇيدى كۇزەتەتىن گارنيزونداعى ادامداردىڭ سانىن كوبەيتتى، ەندى ونى دا مىسە تۇتپاي، ۇيگە جاقىن ماڭداعى بارلىق كوشەلەرگە سالت اتتىلارمەن قاراۋىلداتىپ ولارعا ءسال قاتەرلى جاعدايدى سەزسەڭدەر ماعان تەز حابارلاڭدار دەپ بۇيرىق بەردى. ونىڭ قالاداعى ۇيىندە ەرتتەلگەن اتتار مەن باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان جاۋىنگەرلەر تەك اتتانىڭدار دەگەن حاباردى كۇتىپ دايىن تۇر.
ۋاقىت وتكەن سايىن ولاردىڭ ويلاعان جوسپارلارىن ىسكە اسىرۋ مۇمكىن ەمەستەي كورىندى. كەنەت ديكتىڭ ءجۇزى جادىراپ شىعا كەلدى.
— لوۋلەسس! — دەپ ايقايلادى ول. — سەن تەڭىزشى بولىپ ەدىڭ عوي. مەن ءۇشىن سەن كورابل ۇرلاي الاسىڭ با؟
— ماستەر ديك، — دەپ جاۋاپ قايىردى لوۋلەسس. — ءسىزدىڭ كومەگىڭىزبەن مەن ءتىپتى يوركتىڭ سوبورىن دا ۇرلاپ اكەتۋگە دايىنمىن.
ولار بىردەن ايلاققا قاراي تارتتى. ول قۇم توبەلەردىڭ اراسىنا ورنالاسقان، اينالاسىن بوس جەرلەر، جايىلىمدار، ءۇيىلىپ جاتقان جارتىلاي شىرىگەن بورەنەلەر مەن قالانىڭ شەتىندەگى توزىعى جەتكەن لاشىقتار قورشاعان اجەپتاۋىر ۇلكەن شىعاناق ەدى. شىعاناقتا كوپتەگەن پالۋبالى جانە پالۋباسىز كەمەلەر تۇر ەكەن، — بىرەۋلەرى زاكىردە شايقالىپ تۇر، ەندى بىرەۋلەرى جاعادا جاتىر. كوپتەن بەرى جايسىز بولعان اۋا رايى ولاردى اشىق تەڭىزدەن قۋىپ، ايلاققا كەلىپ تىعىلۋعا ءماجبۇر ەتتى. تۇنەرگەن قارا بۇلت، قاتتى جەلمەن ارالاسىپ جاۋعان قيىرشىق قاردان ۇزاماي تاعى دا داۋىلدىڭ باستالاتىنى سەزىلەدى.
تەڭىزشىلەر سۋىق پەن جەلدەن قورعانۋ ءۇشىن جاعاعا شىعىپ، ەندى پورتتاعى اسحانالاردا قىزۋ كوڭىلدەرىن كوتەرۋدە. زاكىردە تۇرعان كەمەلەردىڭ كەيبىرەۋىندە ءتىپتى باقىلاپ وتىرعان ءتىرى پەندە جوق، ۋاقىت وزعان سايىن جانە جەل ودان ءارى قاتايعان سايىن وسىنداي قاراۋسىز كەمەلەردىڭ سانى كوبەيە ءتۇستى. لوۋلەسس ناق وسى كەمەلەرگە، اسىرەسە ولاردىڭ جاعادان الىسىراق تۇرعاندارىنا نازار اۋداردى. ديك وعان ءوزىنىڭ قالاۋىنا قاراي ارەكەت جاساۋعا ەرىك بەرىپ، سوسىن ءوزى جارتىلاي قۇمعا كومىلىپ قالعان زاكىردىڭ ۇستىنە وتىردى دا، بىرەسە داۋىلدىڭ ازىناعان ءۇنىن، بىرەسە جاقىن جەردەگى اسحانادان ەستىلىپ جاتقان تەڭىزشىلەردىڭ ءانىن تىڭداپ، بىرتە-بىرتە لورد فوكسگەمنىڭ بەرگەن ۋادەسىنەن باسقانىڭ ءبارىن ۇمىتتى.
لوۋلەسس ونىڭ يىعىنان ءتۇرتىپ، شىعاناققا كىرەر جەردە تولقىندارعا شايقالىپ جالعىز تۇرعان كىشكەنتاي كورابلدى كورسەتتى. بۇلت استىنان شىققان قىسقى كۇننىڭ ءالسىز ساۋلەسى كەنەتتەن پالۋباعا ءتۇسىپ، ءبىر ءسات كەمەنىڭ سۇلباسى ايقىن كورىندى. وسى كەزدە ديك پالۋبادا قايىقتى بورتتان سۋعا ءتۇسىرىپ جاتقان ەكەۋدى كورىپ قالدى.
— مىناۋ ءسىزدىڭ وسى تۇندە پايدالاناتىن كورابلىڭىز، سەر، — دەدى لوۋلەسس. — ونى جاقسىلاپ ەسىڭىزگە ساقتاپ الىڭىز!
قايىق كورابلدەن ءبولىندى، ونىڭ ۇستىندە ەكى ەركەك وتىر، جەلدىڭ باعىتىمەن ولار اسىعىس جاعاعا قاراي ەسىپ كەلە جاتتى.
لوۋلەسس جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان ءبىر ادامدى توقتاتتى:
— انا كورابلدىڭ اتى قانداي؟ — دەپ سۇرادى ول، شىعاناققا كىرەر جەردە تۇرعان كەمەنى كورسەتىپ.
— بۇل دارتمۋتتان كەلگەن «ىزگى ءۇمىت»، — دەدى الگى كىسى. — كاپيتانىنىڭ اتى اربلەستەر. انا قايىقتىڭ تۇمسىعىنداعى ەسىپ كەلە جاتقان سول.
لوۋلەسسكە ودان باسقانى ءبىلۋدىڭ كەرەگى دە جوق ەدى. وتكىنشىگە اسىعىس راقمەت ايتىپ، ول ءقازىر وسى قايىق كەلىپ توقتايتىن قۇمدى مۇيىسكە قاراي ءجۇردى. سول جەرگە توقتاپ، «ىزگى ءۇمىتتىڭ» ماتروستارىن كۇتىپ تۇردى.
— ۋا، تامىرىم اربلەستەر! — دەپ ايقايلادى ول. — قانداي قۋانىشتى كەزدەسۋ! كرەستپەن انت ەتەمىن، مۇنداي كەزدەسۋدى تويلاۋ كەرەك! ال مىناۋ «ىزگى ءۇمىت» پە؟ مەن ون مىڭ كورابلدىڭ ىشىنەن دە تانىر ەدىم! تاماشا كورابل! جاعاعا جەت، تامىر، سوسىن ەكەۋمىز جاقسىلاپ تۇرىپ ىشەمىز! ەسىڭدە مەن ساعان ءوزىمنىڭ مۇرا الاتىنىم تۋرالى ايتىپ ەدىم عوي! مىنە ەندى، سول مۇرانى اقىرى الدىم. ءقازىر بايىدىم، سوندىقتان تەڭىزدى قويدىم. مەن ەندى ەلدىڭ ىشىندە عانا جۇزەمىن. قولىڭدى بەر، دوستىم! ەسكى دوسىڭمەن بىرگە ءىش.
سوپاق بەت، موسقال تارتقان، كۇن مەن جەل قاقتاعان، مويىنىنا جىپكە بايلاعان پىشاق تاققان، ءجۇرىس-تۇرىسى مەن مىنەز-قۇلقى كادۋىلگى تەڭىزشىلەردەن ەشبىر اينىمايتىن شكيپەر اربلەستەر اڭ-تاڭ بولىپ ءارى سەزىكتەنىپ لوۋلەسستەن شەگىنە باستادى. ءبىراق ونىڭ مۇراعا يە بولعانىن ەستىگەندە جانە دە، ەڭ باستىسى، لوۋلەسستىڭ اسا شەبەرلىكپەن اق كوڭىل ماسكۇنەم بولىپ كورىنگەنى شكيپەردىڭ كۇدىگىن بىردەن تارقاتىپ، ول قاڭعىباستىڭ قولىن قىستى.
— مەن سەنى ەسىمنەن شىعارىپپىن، — دەدى ول. — ءبىراق ول ءسوز ەمەس! ءبىز، مەنىڭ ماتروسىم توم ەكەۋمىز، تامىرمەن بىرگە ىشۋگە ءارقاشان دايىنبىز، توم، — دەدى ول، ءوزىنىڭ سەرىگىنە قاراپ، — مىناۋ مەنىڭ تامىرىم. مەن بۇنىڭ اتىن ۇمىتىپ قالىپپىن، اڭگىمە وندا ەمەس، ءبىراق ول وتە جاقسى تەڭىزشى. ءجۇر، تامىرمەن، ونىڭ جولداسىمەن بىرگە وتىرىپ ىشەيىك.
لوۋلەسس ولاردى جۋىردا عانا اشىلعان، ازداپ شەتكەرىرەك تۇرعان، سوندىقتان دا ايلاقتىڭ ورتالىعىنان گورى ادامى ازداۋ شاراپحاناعا الىپ كەلدى.
بۇل شاراپحانا قازىرگى كەزدە امەريكا ورماندارىنىڭ كەيبىر جەرىندە كەزدەستىرۋگە بولاتىن بورەنەلەردەن جاسالعان جاي عانا ساراي ەدى. ىشىندەگى بۇكىل جيھازى قابىرعاعا جاعالاي قويعان ەكى-ۇش شكاف، بىرنەشە جايداق ورىندىقتار مەن ۇستەل ورنىنا بوشكەلەردىڭ ۇستىنە سالىپ تاستاعان بىرنەشە تاقتاي. بولمەنىڭ ورتاسىندا جان-جاقتان ازىناعان جەل ۇرلەپ لاۋلاتقان وت جانىپ جاتىر، وشاقتا جانعان كورابلدىڭ سىنىقتارى بۇكىل بولمەنىڭ ءىشىن قويۋ تۇتىنگە تولتىرىپ جىبەرىپتى.
— مىنە، تەڭىزشىلەردىڭ راقات جەرى وسى، — دەدى لوۋلەسس. — دالادا قاتتى جاۋىن-شاشىن مەن جەل گۋلەپ قۇتىرىپ تۇرعاندا وسىنداي تاماشا وشاقتىڭ باسىندا وتىرىپ الىپ، شاراپتى تويعانشا ىشكەنگە نە جەتسىن! «ىزگى ءۇمىت» ءۇشىن ىشەمىن! ونىڭ جەڭىل ءجۇزۋىن تىلەيمىن!
ءيا، — دەدى شكيپەر اربلەستەر، — وسىنداي اۋا-رايى جامان كەزدە، تەڭىزدەن گورى جاعادا بولعان الدەقايدا ارتىق. ال سەن قالاي دەپ ويلايسىڭ، ماتروس توم؟ دوستىم، سەنىڭ اتىڭدى ءالى ەسىمە تۇسىرە الماي وتىرعانىم بولماسا، ايتقاندارىڭنىڭ ءبارى دۇرىس. ءبىراق وندا تۇرعان نە بار، سەن وتە دۇرىس ايتاسىڭ. «ىزگى ءۇمىتتىڭ» جولى جەڭىل بولسىن! امين!
— دوستىم ديكون، — دەپ ءسوزىن جالعادى لوۋلەسس، ءوزىنىڭ باستىعىنا بۇرىلىپ، — سەنىڭ ءبىر ماڭىزدى شارۋاڭ بار سياقتى ەدى عوي؟ سەن ۇيالما، بارا بەر مەن ەكى بايىرعى تەڭىزشىمەن سەرىك بولىپ تاماشالاپ وتىرا تۇرامىن. ماعان الاڭداما، سەن قايتىپ كەلگەندە دە ءبىز وسىلاي ءىشىپ وتىراتىن بولامىز، بۇل تاماشا ەكى جىگىت ەندى مەنەن ايرىلمايدى دەپ ۋادە بەرەمىن. ءبىز قايداعى ءبىر جاعاداعى تىشقاندار ەمەسپىز عوي، ءبىز ابدەن اككى بولعان تەڭىز قاسقىرىمىز.
— جاقسى ايتىلعان ءسوز! — دەپ قوستادى ونى شكيپەر. — بارا بەر، بالاقاي. سەنىڭ دوسىڭدى، ال مەنىڭ ەسكى تامىرىمدى ءبىز مۇندا تاڭ اتقانشا ۇستايمىز، اۋليە ماريامەن انت ەتەمىن! مەن تەڭىزدە وتە ۇزاق بولدىم، مەنىڭ بۇكىل سۇيەگىمە تۇز ءسىڭىپ قالعان، سوندىقتان مەن ەندى قانشا ىشسەم دە ماعان ءبارىبىر ازدىق ەتەدى.
وسى سوزدەردەن كەيىن ديك ورنىنان تۇرىپ، قوش ايتىستى دا، بۇزىلعان اۋا رايىنا قاراماستان «تەكە مەن سىرنايعا» قاراي اسىعىس كەتىپ قالدى. شاراپحانادان ول لورد فوكسگەمگە كەشكە ولاردىڭ قولىندا مىقتى كورابل بولاتىنى جونىندە حابار ايتىپ جىبەردى. سودان سوڭ تەڭىز ىسىنەن ونى-مۇنى حابارى بار ەكى قاراقشىنى قاسىنا ەرتىپ، ايلاقتاعى قۇمشاۋىت مۇيىسكە كەتتى.
«ىزگى ءۇمىت» كەمەسىنىڭ قايىعى كوپتەگەن باسقا قايىقتاردىڭ اراسىندا تۇر ەكەن، دەگەنمەن ولار قايىقتى بىردەن تانىدى، سەبەبى ول باسقا قايىقتارعا قاراعاندا ەڭ كىشكەنتايى، ەڭ جەڭىلى ەدى. ديك ءوزىنىڭ ەكى سەرىگىمەن وسى جامان قايىققا ءمىنىپ، جاعادان شىعا بەرگەندە، قاتتى تولقىن مەن جەل سوعىپ، بۇلار سۋعا باتىپ كەتە جازدادى.
ءبىز ىلگەرىدە ايتقانىمىزداي، «ىزگى ءۇمىت» زاكىردە جاعادان قاشىق تۇر ەدى، سوندىقتان تولقىن ول جەردە بۇدان دا كۇشتى بولاتىن. ەڭ جاقىن كورابلدىڭ ءوزى بۇدان بىرنەشە كابەلتتىك جەردە تۇر، ءارى ولاردىڭ ۇستىندە دە ەشبىر ادام جوق، وعان قوسا قالىڭ قار جاۋىپ، تەز قاراڭعىلىق ءتۇسىپ كەتتى، سوندىقتان بىرەۋ ادەيى قاراعىسى كەلسە دە، ديك پەن ونىڭ جولداستارىن كورە الماس ەدى. تولقىنعا شايقالعان قايىقتى كەمەنىڭ ارت جاعىنا بايلاپ تاستادى دا، ولار ورمەلەپ پالۋباعا كوتەرىلدى. ءوستىپ، ولار «ىزگى ءۇمىتتى» باسىپ الدى.
بۇل ءوزى ءبىر وتە جاقسى، تۇمسىعى مەن ورتاداعى پالۋباسى جابىق، ارتقى پالۋباسى اشىق، مىقتى كەمە ەدى. ول ءبىر ماچتالى، جابدىقتالۋىنا قاراي مەن ليۋگتەردىڭ ارالىعىندا بولاتىن. شاماسى، شكيپەر اربلەستەردىڭ جاعدايى وتە جاقسى بولۋ كەرەك، سەبەبى ءتريۋمنىڭ ءىشى فرانسۋز شارابى قۇيىلعان بوشكەلەرگە تولىپ تۇر. ال كىشكەنتاي كايۋتادا اۋليە ماريا بيكەشتىڭ ءمۇسىنى مەن اۋزىنا كىلت سالىنعان ساندىقتار بار، ول كاپيتاننىڭ ءدىنشىل ەكەنىن ءارى قورى مول، باي ەكەنىن كورسەتەدى.
كورابلدەگى جالعىز ءتىرى جان — يت ەكەن، ول ورشەلەنە ءۇرىپ، ۇرىلاردى وكشەسىنەن تىستەدى، بۇلار ءيتتى اياقتارىمەن تەۋىپ كايۋتاعا كىرگىزىپ، مىندەتىن ادال اتقارعان ونى ىزالانا ارسىلداعان كۇيى جاۋىپ تاستادى. قاراقشىلار قول شام جاعىپ، جاعادان كورابل كورىنىپ تۇرۋ ءۇشىن ونى كوتەرىپ، ارقانعا بايلاپ قويدى، سودان سوڭ بوشكەلەردىڭ بىرەۋىن اشىپ، ويلاعان ىستەرى ءساتتى بولسىن دەپ گوسكون شارابىنان ءبىر-بىر توستاعاننان ءىشتى. سوسىن قاراقشىلاردىڭ ءبىرى شابۋىل جاسالا قالسا ءازىر تۇرسىن دەپ ساداق پەن جەبەنى دايىنداپ قويدى، ال ەكىنشىسى قايىقتى وزىنە جاقىنداتا تارتىپ، ىشىنە سەكىرىپ ءتۇستى.
— جاقسىلاپ كۇزەت، دجەك، — دەدى جاس كوماندير، قايىققا تۇسكەلى جاتىپ. — مەن ساعان تولىق سەنەمىن.
— ازىرشە كورابل وسىندا تۇرعان كەزدە، ءبارى دۇرىس بولادى، — دەپ جاۋاپ قايىردى دجەك. — ال ءسال تەڭىزگە شىعا قالساق... كوردىڭىز بە، ونىڭ قالاي سەلكىلدەپ كەتكەنىن! بەيشارا كورابل مەنىڭ ءسوزىمدى ەستىپ قالىپ ەدى، ەمەن قابىرعالاردىڭ اراسىنداعى ونىڭ جۇرەگى لۇپىلدەپ كەتتى. قاراڭىزشى، ماستەر ديك، قالاي تاس قاراڭعى!
شىنىندا دا، اينالانىڭ بارىنە ەرەكشە قاراڭعىلىق ورناپتى. وسى تاس تۇنەكتە تولقىندار بىرىنەن سوڭ ءبىرى اسپانعا شاپشىپ، «ىزگى ءۇمىت» تولقىننان تولقىنعا سەكىرىپ، تەڭسەلىپ تۇر. پالۋباعا قار جاۋىپ، ءارى تەڭىزدىڭ بۋىرقانعان كوبىگى قۇيىلىپ جاتىر، كورابلدىڭ جابدىقتارى جەلدىڭ كۇشىمەن جابىرقانا سىقىرلايدى.
— اۋا رايى قاتەرلى ەكەن، — دەدى ديك. — ەشتەڭە ەتپەيدى! بۇل تەك قانا داۋىل عوي، ال داۋىل ۇزاققا سوزىلمايدى.
دەگەنمەن، اسپانداعى تۇنەرگەن الاي-تۇلەي داۋىل مەن جەلدىڭ ىزىڭداي ۇلىعانى ونىڭ ەرىكسىز كوڭىلىڭ بۇزدى. قايىقتىڭ ىشىنە وتىرىپ، «ىزگى ۇمىتتەن» ءجۇزىپ كەتكەننەن كەيىن، ديك ءدىنشىل ادامشا شوقىنىپ، قۇدايدان بۇگىن تۇندە جۇزۋگە شىققان ادامداردىڭ ءبارىن ساقتاي گور دەپ جالبارىندى.
قۇمشاۋىت مۇيىسكە ون شاقتى قاراقشى جينالىپ قالعان ەدى. ديك قايىقتى ەندى سولارعا بەرىپ، تەز كورابلگە بارىڭدار دەپ بۇيىردى.
جاعادان بىرنەشە قادام شىققاننان كەيىن، ديك وزىنە قارسى اسىعىس كەلە جاتقان لورد فوكسگەمدى كوردى، لورد بەتىن كۇلاپارامەن جاۋىپ الىپتى، ۇستىنە كيگەن قاراپايىم شارۋالاردىڭ شەكپەنى ونىڭ جارقىراعان ساۋىت-سايمانىن جات كوزدەن جاسىرىپ تۇر.
— جاس شەلتون، — دەدى ول، — ءسىز راسىندا دا تەڭىزگە شىقپاقشىسىز با؟
— ميلورد، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، — ءۇيدى سالت اتتىلار كۇزەتىپ ءجۇر، قۇرعاق جەرمەن ۇيگە بىلدىرمەي بارۋ مۇمكىن ەمەس، ەندى، سەر دەنيەل ءبىزدىڭ وقيعامىزدى ءبىلىپ قويعاننان كەيىن، بۇل ۇيگە قۇرعاق جەرمەن سەزدىرمەي بارۋدان گورى جەلدى ەرتتەپ ءمىنۋ وڭايىراق بولادى. تەڭىزبەن بارساق بىزگە، ارينە، سۋعا كەتۋ ءقاۋپى تونەدى، ونىڭ ەسەسىنە، ەگەر سۋعا باتىپ كەتپەسەك، قىزدى الىپ قاشامىز.
— باستاڭىز، — دەدى لورد فوكسگەم. — كەيىن قورقاقتىعىما ۇيالماۋ ءۇشىن، مەن ءسىزدىڭ ارتىڭىزدان ەرەمىن، ءبىراق، شىنىمدى ايتسام، ءقازىر ءوز ۇيىمدە توسەكتە جاتقانىمدى ءتاۋىر كورەر ەدىم.
— ءجۇرىڭىز، — دەدى ديك. — مەن سىزگە كورابلدى الىپ باراتىن ادامدى تانىستىرايىن.
ول لوردتى ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى ادامدارمەن كەزدەسەتىن بولىپ ۋادەلەسكەن جەرىنە، ماناعى جۇپىنى شاراپحاناعا الىپ باردى. كەيبىر قاراقشىلار سىرتتا، ەسىكتىڭ الدىندا ءجۇر ەكەن، قالعاندارى ىشكە كىرىپ، لوۋلەسس پەن ەكى تەڭىزشىنىڭ اينالاسىنا جينالىپتى. ولاردىڭ قىزارا بورتكەن جۇزدەرىنە جانە بۇلدىرلانعان كوزدەرىنە قاراعاندا ءتيىستى شەگىنەن باياعىدا اسىپ كەتكەندەرى كورىنىپ تۇر، لورد فوكسگەمدى قاسىنا ەرتىپ ديك شاراپحاناعا كەلگەن كەزدە، ولار لوۋلەسسپەن بىرگە داۋىلدىڭ ۋىلىنە قوسىلىپ، تەڭىزشىلەردىڭ ەسكى زارلى ءانىن ايتىپ وتىر ەكەن.
جاس قولباسشى شاراپحانانىڭ ءىشىن اينالا قاراپ شىقتى. وشاققا جاڭا عانا اعاش تاستالعان ەكەن، ودان كوپ قويۋ قارا ءتۇتىن بۋداقتاپ، كەڭ بولمەنىڭ بۇرىشتارىن قاراڭعىلىق باسىپ كەتىپتى. دەگەنمەن ول بۇل جەردە كەزدەيسوق ادامداردان گورى قاراقشىلاردىڭ الدەقايدا كوپ ەكەنىن بىردەن بايقادى. سودان سوڭ كوڭىلى جايلانعان ديك ۇستەلدىڭ قاسىنا كەلىپ، ءوزىنىن بۇرىنعى ورىندىعىنا وتىردى.
— ءاي، — دەپ ايقايلادى شكيپەر، ماس داۋىسپەن، — سەن كىمسىڭ؟
— مەن سىزبەن سىرتقا شىعىپ سويلەسۋىم كەرەك، ماستەر اربلەستەر، — دەدى ديك — ال اڭگىمە مىناۋ تۋرالى بولادى.
سوسىن ول شكيپەرگە وتتىڭ جارىعىنا شاعىلىسىپ جارقىراعان التىن تەڭگەنى كورسەتتى.
ماناعى ءوزى دامدەس بولعان جىگىتتى تانىماي قالسا دا، تەڭىزشىنىڭ كوزدەرى جايناپ قويا بەردى.
— جارايدى، بالاقاي، — دەدى ول، — مەن سەنىمەن بارام... تامىر، مەن ءقازىر كەلەمىن. دەنساۋلىق ءۇشىن ىشە بەر، تامىر!
ءسويتىپ ول قۇلاپ قالماس ءۇشىن دنكتەن ۇستاپ، ەسىككە قاراي ءجۇردى.
ول ەسىكتىڭ الدىنا شىعىسىمەن، بەس ادام ونى تاس قىلىپ ۇستاپ الىپ، بايلاپ تاستادى، ەكى مينۋتتان كەيىن ول ەندى اۋزىنا شۇبەرەك تىعىلىپ، اياق- قولدارى بايلانىپ پىشەن سارايدىڭ ىشىندە جاتتى، ۇستىنەن شوپپەن جاۋىپ تاستادى. قاسىنا ونىڭ ماتروسى تومدى دا اپارىپ جاتقىزدى، ءوستىپ ەكەۋىنىڭ تاڭ اتقانشا وزدەرىنىڭ قاسىرەتتى تاعدىرلارى جايلى ويلانۋلارىنا مۇمكىنشىلىك بەرىلدى.
ەندى جاسىرىنۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى، سوندىقتان لورد فوكسگەم ۋادەلى بەلگىمەن ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلەرىن شاقىرىپ الدى، قايىقتاردى كەرەگىنشە الىپ، ولار تۇتاس ءبىر فلوتيليا بولىپ، كورابلدىڭ دىڭگەگىنە بايلاپ قويعان شامنىڭ جارىعىنا قاراي ءجۇزىپ كەتتى. ولار پالۋباعا كوتەرىلىسىمەن، جاعادان قايىقتارىنىڭ ۇرلانعانىن بىلگەن تەڭىزشىلەردىڭ ايقاي-شۋى ەستىلدى.
ءبىراق قايىقتارىن قايتارىپ الۋعا، نە ۇرلانعان قايىقتار ءۇشىن بۇلاردان ءوشىن الۋعا تەڭىزشىلەردىڭ ەشبىر مۇمكىندىكتەرى جوق ەدى. ۇرلانعان كورابلگە جينالعان قىرىق شاقتى جاۋىنگەرلەردىڭ ىشىنەن سەگىز ادام بۇرىن تەڭىزدە بولعان ەكەن، سوندىقتان ولار بىردەن ماتروستىڭ قىزمەتىن اتقاردى. سولاردىڭ كومەگىمەن جەلكەندى كوتەرىپ قويدى. زاكىردى كوتەرىپ الدى. لوۋلەسس اياعىن ازەر باسىپ، ءالى دە قايداعى
ءبىر تەڭىز باللاداسىن ىڭىرسىپ ايتىپ، رۋلگە تۇردى. سودان سوڭ «ىزگى ءۇمىت» ءتۇن قاراڭعىسىندا تاۋداي-تاۋداي تولقىندارعا قارسى اشىق تەڭىزگە شىقتى. ديك تەڭىز داۋىلىنا قارسى جابدىقتاردىڭ قاسىندا تۇردى. كوزگە تۇرتسە كورگىسىز ءتۇن قاراڭعىلىعىندا «ىزگى ءۇمىتتىڭ» شامىنىڭ جارىعى مەن الىستا قالىپ بارا جاتقان شوربيدەگى ۇيلەردىڭ بىرەن-ساران جىمىڭداعان جارىعى عانا جىلت-جىلت ەتىپ، كەيدە «ىزگى ءۇمىت» تولقىنداردىڭ اراسىنا كىرىپ كەتكەندە، تاۋداي اپپاق كوبىكتەر كورىنىپ قالادى، ءبىر ءسات كوبىكتەر قار جوتاداي اسپانعا اتىلىپ، سو بويدا تەز كەمەنىڭ استىنا باتىپ جوق بولىپ جاتتى.
كەيبىر قاراقشىلار قولدارىنا ىلىنگەن زاتتان ۇستاپ پالۋبادا داۋىستاپ شوقىنىپ تۇر، ال تەڭىز اۋرۋىمەن اۋىراتىن باسقا بىرەۋلەرى ءتريۋمنىڭ ىشىنە ءتۇسىپ، ءار ءتۇرلى جۇكتەردىڭ اراسىندا جاتىر. وسى قاتتى شايقالىس، ءارى ماس لوۋلەسستىڭ جەلوكپەلىگى بۇل ساپاردىڭ ءساتتى اياقتالاتىنىنا كىمدى بولسا دا كۇمانداندىرار ەدى.
ايتسە دە لوۋلەسس، ءوزىنىڭ ءبىر ىشكى سەزىمىمەن، تاۋ- تاۋ تولقىنداردىڭ اراسىمەن كەمەنى ۇزىننان-ۇزاق قۇمشاۋىت قايراڭنىڭ قاسىنان الىپ ءوتىپ، امان- ەسەن تاس ايلاققا اكەلىپ تىرەدى، وسى جەرگە ولار «ىزگى ءۇمىتتى» اسىعىس بايلاپ تاستادى، ءسويتىپ ول قاراڭعىدا سىقىرلاي شايقالىپ تۇردى.
V تاراۋ
ىزگى ءۇمىت
(ج ا ل ع ا س ى)
ايلاق دجواننا تۇراتىن ۇيگە وتە جاقىن ەدى، ەندى تەك ادامداردى جاعاعا جەتكىزىپ، ۇيگە باسىپ كىرىپ، تۇتقىن قىزدى ۇرلاپ اكەتۋ عانا قالدى. «ىزگى ءۇمىت» بۇلاردى قارسىلاستارىنىڭ تىلىنا الىپ كەلىپ، ءوزىنىڭ ءتيىستى مىندەتىن اتقارىپ بولدى. ولار ەندى كورابلدىڭ كەرەگى جوق دەپ ويلادى، سەبەبى ولار ميلورد فوكسگەم ەزىنىڭ قوسىمشا كۇشىن ورنالاستىرعان ورمان ارقىلى شەگىنبەكشى.
ءبىراق ادامداردى جاعاعا شىعارۋ وڭاي بولمادى: كوپشىلىگى تەڭىز اۋرۋىنان، ال بارلىعى بىردەي سۋىقتان ازاپ شەكتى، كورابلدەگى تارلىقتان ءارى ابىگەردەن كەيىن ءتارتىپ بوساڭسىپ كەتتى، تەڭىزدەگى شايقالىستان ءبارىنىن ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتىپتى. ايلاققا ءبارى بىردەن شىقتى. ميلورد سەمسەرىن سۋىرىپ الىپ، ءوزىنىڭ ادامدارىن قورقىتىپ توقتاتۋعا ءماجبۇر بولدى. ارينە، مۇنداي جاعداي شۋ شىعارماي تۇرا المادى، ال ءقازىر شۋ بارىنەن دە ءقاۋىپتى ەدى.
اقىر اياعىندا، ءويتىپ-بۇيتىپ ءتارتىپ ورناعاننان كەيىن، ديك ءبىر توپ تاڭداۋلى جاۋىنگەرلەرمەن العا ءجۇردى. جاعادا ءالى دە قاراڭعى بولاتىن: تەڭىزدىڭ ءار جەرىنەن اعاراڭداپ كوبىك كورىنەدى، ال قۇرعاق جەردەگى كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى؛ جەلدىڭ گۋىلى ەش ءبىر دىبىستى ەستىرتپەيدى.
ديك ايلاقتىڭ اياعىنا دەيىن جەتىپ ۇلگىرگەنشە، جەل كەنەتتەن تىنا قالدى، تىنىشتىق ورناعان كەزدە وعان اتتاردىڭ تۇياعىنىڭ تارسىلى مەن قارۋ-جاراقتىڭ سالدىرى ەستىلدى. ديك ءوزىنىڭ سەرىكتەرىن توقتاتىپ، جاعاداعى قۇمنىڭ ۇستىنە سەكىرىپ ءتۇستى، بىرنەشە قادام جۇرگەننەن كەيىن، ول شىنىندا دا الدارىندا ادامدار مەن اتتاردىڭ كەلە جاتقانىنا كوزى جەتتى. ءسويتىپ قاتتى قاپالاندى. ەگەر جاۋلارى بۇلاردى راسىندا دا اڭدىعان بولسا، ەگەر سەر دەنيەلدىڭ جاۋىنگەرلەرى ايلاقتىڭ جاعاعا تىرەلەتىن شەتىن قورشاپ العان بولسا، وندا بۇلارعا، لورد فوكسگەم ەكەۋىنە قورعانۋ وتە قيىن بولادى، سەبەبى ارتتارىندا تەك تەڭىز جانە دە بۇلاردىڭ جاۋىنگەرلەرى جىڭىشكە قايراڭدا ءبىر توپ بولىپ ۇيلىعىسىپ تۇر. اقىرىن ىسقىرىپ، كەلىسىلگەن بەلگىنى بەردى.
وكىنىشكە قاراي، بۇل بەلگى مۇنىڭ ويلاعانىنان مۇلدەم باسقاشا ناتيجە بەردى. ءتۇن قاراڭعىسىنان جوبامەن اتىلعان جەبەلەر جاۋىپ كەتتى. جاۋىنگەرلەر قايراڭدا توپتالىپ، بىر-بىرىنە تىم جاقىن تۇرعان، سوندىقتان كەيبىرىنە جەبەلەر ءتيىپ جاتتى، قورىققان جانە جارالانعانداردىڭ ايقايلاعان داۋسى شىقتى. لورد فوكسگەم جارالانىپ، قۇلاپ قالدى. حوكسلي ونى سو بويدا كورابلگە اپارىڭدار دەپ بۇيرىق بەردى. لورد فوكسگەمنىڭ جاۋىنگەرلەرى ەشبىر باسقارۋسىز قالدى. بىرەۋلەرى ۇرىسقا كىرىسىپ كەتتى، ەندى بىرەۋلەرى مۇلدەم ابىرجىپ قالدى. وسى ابىرجۋدىڭ اسەرى ولاردىڭ ىلە-شالا تاس-تالقان بولۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى بولدى.
ديك ازعانا باتىل ادامدارىمەن ءبىر مينۋت بويى قايراڭنىڭ جاعاعا شىعاتىن شەتىن ۇستاپ تۇردى.
سوڭى نە بولارىن ويلاماستان، ءرۋلدى تاستاي سالدى.
تاپ وسى كەزدە «ىزگى ءۇمىت» تاۋداي تولقىننىڭ ۇستىندە شايقالىپ تۇر ەدى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ول تولقىنداردىڭ اراسىنداعى ويىققا كىردى دە كەتتى. سودان سوڭ تاعى دا جاڭا تولقىن كوتەرىلىپ، زور قارا قابىرعا سەكىلدى كورابلدىڭ ۇستىنە ءتونىپ قالدى، قاتتى سوققىدان سەلك-سەلك ەتىپ، «ىزگى ءۇمىت» تۇمسىعىمەن وسى تاۋداي اشۋ سۋدىڭ ىشىنە ەنىپ كەتتى. كوگىلدىر تولقىن كورابلدى تۇمسىعىنان باستاپ قۇيرىعىنا دەيىن شايىپ ءوتتى، پالۋبانىڭ ۇستىندەگى ادامدار تىزەسىنە دەيىن سۋعا مالىندى، شاشىراعان سۋدىڭ كوبىكتەرى ماچتادان جوعارى كوتەرىلدى. تولقىنداردىڭ اراسىنان ەتىپ، «ىزگى ءۇمىت» جارالانعان اڭ سياقتى ايانىشتى سىقىرلاپ، قاتتى شايقالىپ، سۋدىڭ بەتىنە شىقتى.
نارازىلىق بىلدىرۋشىلەردىڭ التاۋ-جەتەۋى سۋعا قۇلاپ ءتۇستى، ال قالعاندارى ەسىن جيىپ، ازداپ سويلەۋگە شاماسى كەلگەن كەزدە، ارۋاق بىتكەندى كومەككە شاقىرىپ، لوۋلەسستەن رۋلگە قايتا تۇرۋىن سۇراپ جالىنا باستادى.
لوۋلەسسكە كوپ جالىنۋدىڭ قاجەتى دە جوق. ءوزىنىڭ ءادىل اشۋ-ىزاسىنىڭ ءقاۋىپتى ناتيجەسىن كورگەندە، ول بىردەن ماستىعىنان ايىقتى. «ىزگى ءۇمىتتىڭ» باتىپ كەتە جازداعانىن بارىنەن دە جاقسى ءتۇسىندى، وعان قوسا كورابلدىڭ رۋلگە باعىنباۋى ءالى دە ءقاۋىپتىڭ بارلىعىن كورسەتىپ تۇر.
ديكتى تولقىن قۇلاتىپ، ول سۋعا باتىپ كەتە جازدادى. ديك ورنىنان ازەر تۇرىپ، تىزەسىنە دەيىن سۋ كەشىپ، كورابلدىڭ ارت جاعىنا، كارى ءرۋلشىنىڭ قاسىنا باردى.
— لوۋلەسس، — دەدى ول، — جالعىز سەن عانا ءبىزدى قۇتقارا الاسىڭ. سەن باتىل، قاجىرلى ادامسىڭ، ءارى كورابلدى باسقارا بىلەسىڭ. قاسىنا سەنىمدى ءۇش جاۋىنگەردى بەرىپ، ولارعا سەنى كۇزەتىڭدەر دەپ ءامىر ەتەمىن.
— ونىڭ قاجەتى جوق، تاقسىر، مۇلدە قاجەتى جوق، — دەدى ءرۋلشى، ءتۇن قاراڭعىسىنا مۇقيات ءۇڭىلىپ. — ءبىز بۇل قۇمشاۋىت قايراڭنان وتە تەز قاشىقتاپ بارا جاتىرمىز جانە قاشىقتاعان سايىن تەڭىز بىزگە بۇدان دا كۇشتى شابۋىل جاساي باستايدى. كوپ كەشىكپەي-اق بۇل جىلامساقتاردىڭ ءبارى بىردەي قۇلايدى، سەبەبى، تاقسىر، جامان ادام ەش ۋاقىتتا جاقسى تەڭىزشى بولا المايدى، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، بۇل جەردە وزىندىك ءبىر سىر بار، ءبىراق سولاي ەكەنى راس. مۇنداي شايقالىستى تەك ادال ءارى باتىل ادامدار عانا كوتەرە الادى.
— بۇل تەڭىزشىلەردىڭ ماتەلى عوي، لوۋلەسس، ونىڭ ءمانى دە جەلدىڭ گۋىلىندەي بولار، — دەدى ديك كۇلىپ. — دەگەنمەن ءبىزدىڭ جاعدايىمىز قالاي؟ دۇرىس كەلە جاتىرمىز با؟ ايلاققا امان-ەسەن جەتە الامىز با؟
— ماستەر شەلتون، — دەپ جاۋاپ قايىردى لوۋلەسس، — مەن موناح بولدىم، سول ءۇشىن تاعدىرىما ريزامىن. جاۋىنگەر بولدىم، مەن ۇرى بولدىم، مەن تەڭىزشى بولدىم. كوپ كيىم اۋىستىردىم، ءبىراق مەن قارا ماي سىڭگەن تەڭىزشىنىڭ كۇرتەسىن ەمەس، موناحتىڭ شاپانىن كيىپ ولگىم كەلەدى. نەگە دەيسىز عوي؟ بۇعان وتە ماڭىزدى ەكى سەبەپ بار: بىرىنشىدەن، كەنەتتەن، ءتاۋباعا كەلمەي ولگىم كەلمەيدى، ال ەكىنشىدەن، مىنا مەنىڭ اياعىمنىڭ استىنداعى اششى سۋ ماعان جيىركەنىشتى كورىنەدى! — لوۋلەسس ەدەندى تەۋىپ-تەۋىپ جىبەردى. — ەگەر بۇگىن تۇندە تەڭىزشى سياقتى تەڭىزدە سۋعا كەتىپ ولمەسەم، — دەدى ول ءسوزىن جالعاستىرىپ، — اۋليە بيكەشتىڭ قۇرمەتىنە بيىك شىراق قويامىن.
— شىنىندا دا ءبىزدىڭ ءحالىمىز وتە ناشار ما؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— وتە ناشار، — دەپ جاۋاپ قايىردى قاڭعىباس. — «ىزگى ءۇمىتتىڭ» تولقىنداردىڭ اراسىمەن باياۋ ءارى اۋىر جىلجىپ كەلە جاتقانىن مۇلدە سەزبەي تۇرسىز با؟ ءسىز راسىندا دا تريۋمداعى سۋدىڭ سىلدىرىن ەستىمەي تۇرسىز با؟ «ىزگى ءۇمىت» ءقازىردىڭ وزىندە-اق رۋلگە كونبەي بارا جاتىر. ال ەندى تريۋمداعى سۋ كوبەيگەن سايىن كورابلدىڭ نە بولاتىنىن ءالى كورەرسىز، ول تۋرا تاس سياقتى بىردەن تەڭىزدىڭ تۇبىنە باتادى، نەمەسە جاعاداعى جارتاستاردىڭ بىرىنە سوعىلىپ قيرايدى.
— ال ءوزىڭ عوي تۇك قورىقپايتىڭ كىسىدەي سويلەپ تۇرسىڭ، — دەدى ديك. — سەن شىنىندا دا ەشتەڭەدەن قورىقپايسىڭ با؟
— قوجايىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى لوۋلەسس، — مەن اقىرعى مەكەنىمە وتە اۋىر كۇنا ارقالاپ بارامىن. ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى: مەن قاشقىن موناح بولدىم، مەن ۇرى بولدىم، ودان ءارى ويعا كەلگەننىڭ ءبارىن ايتا بەرىڭىز، ەشبىر قاتەلەسپەيسىز. ايتسە دە، ماستەر شەلتون، ءبىر عاجابى، مەن ءالى دە ءۇمىتىمدى ۇزبەيمىن. ەگەر شىنىمەن سۋعا كەتىپ ولەتىن بولسام، وندا اقىر اياعىنا دەيىن شتۋرۆالدى قولىمنان شىعارماي، سۋ تۇبىنە كەمەمەن بىرگە كەتەمىن!
ديك ءلام دەپ جاۋاپ قاتقان جوق، ءبىراق كارى قاڭعىباستىڭ باتىرلىعى ونى قاتتى تولقىتتى. لوۋلەسسكە بىرەۋلەر تاعى دا زورلىق كورسەتە مە دەپ قورقىپ، ديك سەنىمدى ءۇش جاۋىنگەر ىزدەپ كەتتى. ۇستىنە ۇزدىكسىز سۋ قۇيىلىپ جاتقان پالۋبادا ءتىرى جان جوق. سۋدان، ءارى قىستىڭ قاتتى جەلىنەن قاشىپ ادامدار تريۋمداعى شاراپ قۇيىلعان بوشكەلەردىڭ اراسىنا بارىپ تىعىلىپتى، تريۋمعا شايقالعان ەكى شامنىڭ جارىعى ءتۇسىپ تۇر.
وندا دۋمان بولىپ جاتىر ەكەن، قاراقشىلار مەن جاۋىنگەرلەر ءبىرىن-بىرى اربلەستەردىڭ گاسكون شارابىمەن اياماي سىيلاپ جاتىر. ال «ىزگى ءۇمىت» تولقىنداردىڭ اراسىمەن ودان ءارى ىلگەرى قاراي ءجۇزىپ بارادى، ول بىرەسە تاۋداي تولقىننىڭ ۇستىنە شىعىپ، بىرەسە تۇمسىعىمەن نەمەسە قۇيرىق جاعىمەن اق كوبىك اتقان تولقىننىڭ اراسىنا تەرەڭدەپ سۇڭگىپ كەتەدى، — ءار مينۋت وتكەن سايىن تويلاۋشىلاردىڭ سانى ازايا باستادى. بىرەۋلەرى وزدەرىنىڭ جارالارىن تاڭىپ، ەكىنشىلەرى (بۇلار كوپشىلىگى) تەڭىز اۋرۋىنىڭ زاردابىن شەگىپ، ىڭىرسىپ، ءار جەردە دومالانىپ جاتىر.
گرينشيۆ، كيۋكوۋ اقىلى مەن باتىرلىعىن ديك ءبىرازدان بەرى بايقاعان، لورد فوكسگەمنىڭ وتريادىنىڭ جاس جىگىتى عانا ءالى دە بۇيرىقتى ءتۇسىنىپ، ورىنداۋعا شامالارى كەلەتىن ەدى. ديك ولاردى ءرۋلىنىڭ قورعاۋشى ەتىپ تاعايىندادى. سودان سوڭ قاپ-قارا تەڭىزگە اقىرعى رەت كوز تاستاپ، ول لورد فوكسگەمنىڭ قىزمەتشىلەرى وزدەرىنىڭ قوجايىنىن اپارىپ جاتقىزعان كايۋتاعا ءتۇستى.
VI تاراۋ
„ىزگى ءۇمىت"
(سوڭى)
جارالانعان باروننىڭ ىڭىرسىعان داۋسى مەن كورابلدەگى ءيتتىڭ ۇلىعان داۋسى شىقتى. بەيشارا يت الدە ءوزىنىڭ دوستارىن ساعىندى ما، الدە كورابلگە ءقاۋىپ تونگەنىن سەزدى مە، ايتەۋىر ونىڭ قاتتى ۇلىعانى سونشا، ءتىپتى تولقىننىڭ گۇرسىلى مەن گۋىلدەگەن جەلدىڭ داۋسى دا ونى باسا المادى. ءدىنشىل ادامدارعا بۇل «ىزگى ءۇمىتتى» جەرلەۋدىڭ جوقتاۋى سياقتانىپ كورىندى.
لورد فوكسگەم توسەكتە، ءوزىنىڭ قىمبات تەرى مانتياسىنىڭ ۇستىندە جاتىر. قۇداي-انانىڭ بەينەسىنىڭ الدىندا شام جانىپ تۇر، سول شامنىڭ كومەسكى جارىعىنان ديك جارالانعان ادامنىڭ قانى قاشىپ بوزارعان ءجۇزى مەن شۇڭىرەيگەن كوزىن كوردى.
— مەن ولەسى بوپ جارالاندىم، — دەدى لورد. — قاسىما جاقىنىراق كەلىڭىزشى، جاس شەلتون. جانىمدا ەڭ بولماسا تەكتى تۇقىمنان شىققان ءبىر ادامنىڭ بولعانىن قالايمىن، سەبەبى مەن بۇكىل ءومىرىمدى بايلىق پەن ءسان-سالتاناتتا وتكىزدىم، سوندىقتان ماعان ماعىناسىز ۇرىستا جارالانعانىمدى جانە دە كىر ءارى سۋىق كورابلدە، تەڭىزدىڭ ۇستىندە، وسىنداي الۋان ءتۇرلى ازعىندار مەن قارا جاياۋلاردىڭ اراسىندا ولگەلى جاتقانىمدى سەزىنۋ وتە اۋىر.
— ميلورد، — دەدى ديك، — مەن ءسىزدىڭ جاراڭىزدى جازىپ، امان-ەسەن جاعاعا جەتۋگە كومەكتەسىڭدەر دەپ ارۋاقتارعا جالبارىنامىن.
— امان-ەسەن جاعاعا جەتۋگە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى لورد. — ءبىزدىڭ امان-ەسەن جاعاعا جەتەتىنىمىزگە سەنبەيسىز بە؟
— كورابل ازەر ءجۇزىپ كەلەدى، تەڭىز قۇتىرىنا، دولدانىپ تۇر، — دەپ جاۋاپ قايىردى جىگىت، — ال ءبىزدىڭ ءرۋلىنىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءبىر كەرەمەتتىڭ كۇشىمەن عانا جاعاعا امان-ەسەن جەتۋىمىز مۇمكىن ەكەنىن ءتۇسىندىم.
— اھ! — دەپ بارون جابىرقاپ. — وسىنداي سۇمدىق ازاپ ۇستىندە و دۇنيەگە اتتانادى ەكەنمىن! سەر، ءسىز قۇدايدان اۋىر ءومىر تىلەڭىز، سوندا ولەتىن كەز كەلگەندە جەڭىل بولادى. ءومىر مەنى ىلعي الپەشتەۋمەن بولدى، ال ماعان اقىرىندا قاسىرەت پەن بەينەت كورىپ ولۋگە تۋرا كەلىپ تۇر. دەگەنمەن ولەر الدىندا مەن ءبىر اسا ماڭىزدى شارۋا ىستەۋىم كەرەك. ءسىزدىڭ كورابلىڭىزدە سۆياششەننيك جوق پا؟
— جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك.
— وندا مەنىڭ بۇ دۇنيەدەگى جۇمىستارىما كىرىسەيىك، — دەدى لورد فوكسگەم. — ءسىز مەنىڭ كوزىم تىرىسىندە قانداي كىشىپەيىل جاۋىم بولساڭىز، مەن ولگەننەن كەيىن دە سونداي سەنىمدى دوسىم بولارسىز دەپ سەنەمىن. ءوزىم ءۇشىن، انگليا ءۇشىن جانە مەنىڭ سوڭىمنان ەرگەن ادامداردىڭ بارلىعى ءۇشىن وتە اۋىر جىلدا كوز جۇمعالى جاتىرمىن. مەنىڭ اسكەرىمدى حەملي باسقارادى — ول ءسىزدىڭ ناعىز باقتالاسىڭىز بولعان ادام. ولار حوليۆۋدتىڭ ۇزىن زالىندا جينالۋعا ۋادەلەسىپ ەدى. مەنىڭ قولىمداعى مىنا جۇزىك ءسىزدىڭ مەنىڭ اتىمنان ارەكەت ىستەيتىنىڭىزدى دالەلدەيتىن بولادى. وعان قوسا، مەن حەمليگە قىزدى سىزگە بەرۋدى ءوتىنىپ بىر-ەكى اۋىز حات جازىپ جىبەرەم. ءبىراق ءسىز مەنىڭ ءامىرىمدى ورىندايسىز با، جوق پا، ونى مەن بىلمەيمىن.
— ءسىز ماعان قانداي ءامىر ەتپەكشىسىز، ميلورد؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— ءامىر ەتپەكشىسىز؟... — دەپ قايتالادى بارون، سودان سوڭ ءدۇدامالداۋ كەيىپپەن ديككە قارادى. — ايتىڭىزشى، ءسىز لانكاستەردىڭ جاعىنداسىز با، الدە يوركتىڭ جاعىنداسىز با؟ — دەپ سۇرادى ول، اقىر اياعىندا.
— مەن سىزگە شىنىمدى ايتۋعا ۇيالىپ تۇرمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، — ونى مەن ءوزىم دە بىلمەيمىن. دەگەنمەن، مەن ەلليس دەكۋورتقا قىزمەت ەتەمىن، ال ەلليس دەكۋورت يوركتار ءۇيىنىڭ جاقتاسى. سوندا، مەن دە يوركتار ءۇيىنىڭ جاقتاسى بولاتىن شىعارمىن.
— بۇل جاقسى بولدى، — دەدى لورد، — بۇل وتە تاماشا. ەگەر ءسىز لانكاستەردىڭ جاقتاسى بولساڭىز، مەن نە ىستەرىمدى بىلمەس ەدىم. ءبىراق ءسىز يوركتار جاعىندا بولعاندىقتان، مەنى جاقسىلاپ تىڭداڭىز. اسىل تەكتى جاس مىرزام وزىنە قارسىلاس لوردتارعا شابۋىل جاساماقشى، سوندىقتان ولاردى قۋىپ جىبەرەتىندەي كۇش جيناعانشا مەن شوربنعا وندا جينالعان لوردتاردىڭ سىرتىنان باقىلاۋ ءۇشىن كەلدىم. قارسىلاستار ارمياسىنىڭ سانى، توسقاۋىل جاساقتاردىڭ ورنالاسۋى جونىندە، جاۋ اسكەرلەرىنىڭ جايعاسۋى جايلى مالىمەت جينادىم وسى مالىمەتتى مىرزاما جەكسەنبى كۇنى تالتۇستەن ءبىر ساعات بۇرىن ورماننىڭ جانىنداعى اۋليە بيكەشتىڭ كرەسىنىڭ قاسىندا بەرۋىم كەرەك. بۇل كەزدەسۋگە بارۋعا ءسىرا، شامام كەلمەس، سوندىقتان دا سىزگە ءوتىنىش ايتامىن: ماعان جاقسىلىق جاساعانىڭىز بولسىن، سول جەرگە مەنىڭ ورنىما ءسىز بارىڭىز. ءسىزدى قۋانىش تا، قايعى دا، بوران دا، جاراقات تا، وبا دا ەشتەڭە توقتاتا المايتىن بولسىن! كەلىسىلگەن جەردە، كەلىسىلگەن ۋاقىتتا بولىڭىز، سەبەبى انگليانىڭ تاعدىرى سول كەزدەسۋگە بايلانىستى.
ءسىزدىڭ تىلەگىڭىزدى ورىندايمىن دەپ سالتاناتپەن ۋادە بەرەمىن، — دەدى ديك، — قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەيمىن.
— تاماشا، — دەدى جارالى ادام. — ميلورد گەرسوگ سىزگە جاڭا بۇيرىق بەرەدى، ەگەر ءسىز ونى شىن ىقىلاسىڭىزبەن ءارى جان سالىپ ورىنداساڭىز، وندا بولاشاعىڭىز قامتاماسىز ەتىلەدى. شامدى ماعان جاقىنداتىڭىزشى، حات جازايىن.
ول ەكى حات جازدى. بىرەۋىنىڭ سىرتىنا بىلاي دەپ جازدى: «ۇلى مارتەبەلى مەنىڭ تۋىسىم سەر دجون حەمليگە»، ال ەكىنشىسىنىڭ سىرتىنا ەشتەڭە جازعان جوق.
— بۇل حات گەرسوگقا، — دەدى ول. — ءپارولى — «انگليا جانە ەدۋارد»، ال جاۋابى — «انگليا جانە يورك».
— ال دجواننانىڭ تاعدىرى نە بولادى، ميلورد؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— دجواننانى قولىڭىزدان كەلگەنشە ءوزىڭىز الۋعا تىرىسىڭىز، — دەپ جاۋاپ قايىردى بارون. — ەكى حاتتا دا قىزدى سىزگە كۇيەۋگە بەرگىم كەلەدى دەپ جازدىم، دەگەنمەن ونى قالاي الۋدى ءوزىڭىز ويلاستىرۋىڭىز كەرەك. ءوزىڭىز كورىپ وتىرسىز، سىزگە كومەكتەسكىم كەلىپ-اق ەدى، ءبىراق سول ءۇشىن ءوزىم مەرت بولدىم. بۇدان ارتىق سىزگە ەشكىم دە جاقسىلىق جاساي المايدى.
جارالى تەز السىرەپ قالدى. ديك اسا ءقادىرلى حاتتاردى قوينىنا تىقتى دا، وعان كۇش-قۋات تىلەپ كايۋتادان شىعىپ كەتتى.
ىزعارلى ءارى بۇلىڭعىر تاڭ بىلىنە باستادى. قار جاۋىپ تۇر. «ىزگى ۇمىتكە» جاقىن جەردە قۇمدى شىعاناقتارمەن جىرىمدالعان جارتاستى جاعا سوزىلىپ جاتىر، ال الىستان، ورماننىڭ ارت جاعىنان تەنستولل شوقىلارىنىڭ توبەلەرى كورىنەدى. جەل شامالى باسەڭدەپ، تەڭىز دە ازداپ تىنشىعان سياقتى، ءبىراق كورابل سۋعا اجەپتاۋىر باتىڭقىراپ كەتكەندىكتەن، تولقىنداردىڭ ۇستىنە ازەر-ازەر ءجۇزىپ شىعادى.
لوۋلەسس بۇرىنعىسىنشا ءرۋلدى باسقارىپ تۇر. كەمەنىڭ ۇستىندەگى ادامداردىڭ ءبارى پالۋباعا جينالىپ، قايىرىمسىز جاعاعا بەزىرەيە قاراپ قالىپتى.
— ءبىز جاعاعا توقتاماقشىمىز با؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— ءيا، — دەدى لوۋلەسس، — ەگەر وعان دەيىن تەڭىزدىڭ تۇبىنە كەتىپ قالماساق.
تاپ وسى كەزدە كورابل تولقىننىڭ ۇستىنە ازەر شىعىپ، تريۋمداعى سۋ وتە قاتتى شايقالعاندا، ديك ەرىكسىز ءرۋلىنىنىڭ قولىنان ۇستاي الدى.
— اسپانمەن انت ەتەمىن، — دەدى ديك، «ىزگى ءۇمىتتىڭ» تۇمسىعى اق كوبىك تولقىنداردىڭ اراسىنان شىعا كەلگەندە، — ءبىز باتىپ بارا جاتىر ەكەنبىز دەپ ويلادىم. تىپتەن جۇرەگىم جارىلىپ كەتە جازدادى!
گرينشيۆ پەن حوكسلي ەكى وتريادتىڭ ەڭ جاقسى ادامدارىمەن پالۋبانى بۇزىپ، ونىڭ تاقتايلارىنان سال جاساپ جاتىر. ديك تە سولارعا قوسىلىپ، ءسال دە بولسا دا ءقاۋىپتى جاعدايدى ۇمىتۋ ءۇشىن جۇمىسقا قىزۋ كىرىسىپ كەتتى. ءبىراق ونىڭ بار ىنتاسىنا قاراماستان، بەيشارا كورابلگە سوعىلعان ءاربىر تولقىن ءولىمنىڭ جاقىنداپ قالعانىن سەزدىرىپ، قورقىنىشتان جۇرەگى مۇزدادى.
كەنەت ول جۇمىسىن تاستاي ساپ باسىن كوتەردى، وزدەرىنىڭ ءبىر مۇيىسكە وتە تاياۋ كەلىپ قالعاندارىن كوردى. اينالاسىندا اۋىر تولقىنداردىڭ اق كوبىكتەرى گۇرىلدەپ، تەڭىز جۋىپ تۇرعان جارتاس پالۋبانىڭ ۇستىنە جاقىنداپ ءتونىپ قالىپتى. جارتاستىڭ ارتىندا، قۇمدى ءدوڭنىڭ ۇستىندە، تاپ سونىڭ جالعاسى سياقتى ءبىر ءۇي تۇر.
شىعاناقتىڭ ىشىندە تولقىندار ودان بەتەر دولدانىپ، قۇتىرىنۋدا. تولقىن «ىزگى ءۇمىتتى» كوبىكتەنگەن وركەشىنە وتىرعىزىپ الىپ، سىرعىتا جونەلدى دە، رۋلىنىمەن ساناسپاستان، قۇمدى قايراڭعا اپارىپ لاقتىرىپ تاستادى، ارتىنشا كورابلدىڭ ۇستىمەن جوڭكىلىپ، ونى ارلى-بەرلى شايقالتا باستادى. سودان سوڭ تاۋداي تولقىننىڭ ءبىرى — «ىزگى ءۇمىتتى» جاعاعا جاقىنداتىپ اپارىپ تاستادى، اقىر اياعىندا، كەلەسى تولقىن ونى اسا ءقاۋىپتى كوبىك اتقان تولقىنداردىڭ اراسىمەن الىپ ءوتىپ، جاعاعا جاقىن قايراڭعا شىعاردى.
— جىگىتتەر، — دەپ ايقايلادى لوۋلەسس، — اۋليەلەر ءبىزدى ولىمنەن قۇتقاردى! سۋ قايتا باستادى. وتىرا قاپ ءبىر-بىر توستاعاننان شاراپ ىشەيىك. جارتى ساعاتتان كەيىن ءبىز كوپىردەن وتكەن سياقتى جاعاعا شىعامىز.
بوشكە تەسىلدى. اپاتقا ۇشىراعاندار شامالارى كەلگەنشە قار مەن شاشىراندى سۋدان پانالاپ وتىردى دا، توستاعاندى جاعالاتتى، شاراپ ولاردى جىلىتىپ، ءارى كوڭىلدەرىن كوتەردى.
ەندى ديك ەشتەڭەدەن حابارسىز، ولگەنشە ۇرەيلەنىپ جاتقان لورد فوكسگەمنىڭ قاسىنا قايتىپ كەلدى. ونىڭ كايۋتاسىنا تىزەگە دەيىن سۋ قۇيىلىپتى، شامدال قيراپ، ءوشىپ، لورد تاستاي قاراڭعىدا قالىپتى.
— ميلورد، — دەدى جاس شەلتون، — ەندى قورىقپاڭىز، ارۋاقتار ءبىزدى قورعاشتاپ تۇر. تولقىندار ءبىزدى قايراڭعا اكەپ تاستادى، ەندى تەڭىزدىڭ تاسقىنى ازداپ باسەڭدەگەندە، ءبىز جاياۋ جاعاعا شىعامىز.
تەڭىزدىڭ سۋى «ىزگى ۇمىتتەن» كەرى قايتىپ، اقىر اياعىندا تەڭىزشىلەر مۇنارلانىپ جاۋىپ تۇرعان قاردىڭ اراسىنان كومەسكىلەنىپ كورىنە باستاعان جاعاعا قاراي بەت العانشا ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت ءوتتى. جاعاداعى توبەشىكتىڭ ۇستىندە بۇلاردىڭ ءاربىر قيمىلىن سەزىكتەنە باعىپ قارۋلانعان ادامداردىڭ شاعىن وتريادى جاتتى.
— ولاردىڭ بىزگە كەلىپ، كومەك كورسەتكەندەرى دۇرىس بولار ەدى، — دەدى ديك.
— ولار بىزگە كەلمەي تۇر عوي، ولارعا ءبىز ءوزىمىز بارايىق، — دەدى حوكسلي. — تاماشا وشاق پەن قۇرعاق توسەككە ءبىز نەعۇرلىم تەزىرەك جەتسەك، مەنىڭ باقىتسىز لوردىم ءۇشىن سوعۇرلىم جاقسىراق بولادى.
ءبىراق توبەشىكتىڭ ۇستىندەگى ادامدار كەنەت ۇشىپ تۇرەگەلدى دە، اپاتقا ۇشىراعاندارعا جەبەلەر بۇرشاقتاي جاۋا باستادى.
— كەيىن شەگىنىڭدەر! كەيىن شەگىنىڭدەر! — دەپ ايقايلادى لورد. — قۇداي ءۇشىن، ساق
بولىڭدار! ولارعا جاۋاپ بەرمەڭدەر!
— ءبىز شايقاسا المايمىز! — دەپ ايقايلادى گرينشيۆ، بىلعارى كۇرتەسىنەن جەبە سۋىرىپ الىپ جاتىپ. — سۋ-سۋ بولىپ، سۋىق سۇيەگىمىزدەن ءوتىپ قاتىپ قالدىق. دەگەنمەن، انگلياعا دەگەن ماحابباتىم ءۇشىن ءتۇسىندىرىڭىزشى ماعان، نەگە ولار باقىتسىزدىققا ۇشىراعان جەرلەستەرىن سونشاما ىزالانا اتىپ جاتىر؟
— ولار ءبىزدى فرانسۋز قاراقشىلارى دەپ ويلاپ قالدى، — دەپ جاۋاپ بەردى لورد فوكسگەم. — وسىنداي مازاسىز ءارى وپاسىز كەزەڭدە ءبىز ءتىپتى ءوزىمىزدىڭ مەنشىكتى جاعالاۋىمىزدى، ءبىزدىڭ انگليانىڭ جاعالاۋىن قورعاي المايمىز. ءبىزدىڭ ەجەلگى جاۋىمىز ءوزىمىز شامالى عانا بۇرىن تەڭىزدە دە، قۇرلىقتا دا جەڭىپ جۇرگەن جاۋىمىز ەندى وسىندا قالاعان ۋاقىتىندا كەلىپ، تونايدى، ولتىرەدى، ورتەيدى. باقىتسىز وتان! مىنە، وسىنداي دا ماسقاراعا دۋشار بولدىق!
توبەشىكتەگى ادامدار كەلگەندەردىڭ جاعاعا كوتەرىلىپ، قۇمدى ءدوڭنىڭ اراسىنداعى الاپپەن ەلگە قاراي كەتىپ بارا جاتقاندارىنا زەر سالا قاراپ تۇردى. سودان سوڭ ءسال كۇدىك تۋعىزسا تاعى دا وق جاۋدىرۋعا دايار ولار ءبىر ميلدەي شارشاپ-شالدىققان، ابدەن قالجىراعان قاشقىنداردىڭ ارتىنان ەرىپ وتىردى. اقىر اياعىندا ديك ءوزىنىڭ سەرىكتەرىن ۇلكەن جولعا شىعارىپ، اسكەري ءتارتىپ بويىنشا ساپقا تۇرعىزعاننان كەيىن عانا، انگليانىڭ جاعالاۋىن ساق كۇزەتۋشىلەر جاۋىپ تۇرعان قاردىڭ تاساسىندا كورىنبەي قالدى. ولار تەك وزدەرىنىڭ جەكە مەنشىكتى ۇيلەرى مەن فەرمالارىن، ءوز ءۇي-ىشى مەن مال-مۇلكىن عانا كۇزەتۋشى ەدى — ودان باسقادا تۇك شارۋالارى جوق-تۇعىن، ال فرانسۋزدان اعىلشىن كورولدىگىنىڭ باسقا دەريەۆنيالارى مەن سەلولارىن ورتەپ، ادامدارىن قىرادى-اۋ دەگەن وي ولاردىڭ قاپەرلەرىنە دە كىرمەيدى.
ءتورتىنشى كىتاپ. بۇركەنشى كيگەندەر
I تاراۋ
جاۋ ۇياسىندا
ديك حوليۆۋدتان اسا قاشىق ەمەس، تيللدەگى شوربيدان توعىز-ون ميلدەي جەردەگى ۇلكەن جولعا شىقتى؛ سوڭدارىنان قۋعىنشى شىقپايتىنىنا كوزدەرى جەتكەننەن كەيىن، ەكى وترياد ءبولىندى. لورد فوكسگەمنىڭ قىزمەتشىلەرى وزدەرىنىڭ جارالى قوجايىنىن ءقاۋىپسىز ءارى تىنىش ۇلكەن ابباتتىققا الىپ كەتتى، ولار جاپالاقتاپ جاۋعان قاردىڭ قويۋ مۇنارىنا ەنىپ كورىنبەي كەتكەندە، ديكتىڭ قاسىندا ون ەكى قاڭعىباس قالدى — ونىڭ بۇكىل ەرىكتى وتريادىنان ءتىرى قالعاندارى وسى عانا.
كوپشىلىگى جارالانعان بولاتىن؛ ولار ساتسىزدىكتەن ءارى ۇزاققا سوزىلعان ساياحاتتان سوڭ تۇگەلدەي ىزالى ەدى؛ ابدەن اشىققان، ونىڭ ۇستىنە قاتتى توڭعان ادامدار بۇلىك شىعارۋعا شامالارى كەلمەگەندىكتەن تەك دارمەنسىز كۇڭكىلدەپ، وزدەرىنىڭ باسشىلارىنا تۇنەرە قارايدى. ديك وزىنە ەشتەڭە قالدىرماي شيلانىنداعى بار اقشاسىن سولارعا ءبولىپ بەردى، سودان سوڭ باتىلدىق كورسەتكەندەرى ءۇشىن راقمەت ايتتى، دەگەنمەن، شىنىن ايتساق، كەرىسىنشە، ولاردى قورقاقتىعى ءۇشىن جاقسىلاپ سوككەن ءجون بولار ەدى. ديك ۇزاق ساتسىزدىكتىڭ اسەرىن وسىلاي از-ماز باسەڭدەتىپ، ولارعا بىر-ەكەۋدەن ءبولىنىپ، بايقاۋسىز شوربيگە جەتىڭدەر دە، مەنى سونداعى «تەكە مەن سىرناي» شاراپحاناسىندا كۇتىڭدەر دەپ ءامىر ەتتى.
«ىزگى ءۇمىتتىڭ» ۇستىندە بولعان وقيعانى ەسىنە ءتۇسىرىپ، ول قاسىنا تەك جالعىز لوۋلەسستى الىپ قالدى. توقتاۋسىز جاۋعان قاردان توڭىرەك تۇنەرىپ كەتتى؛ جەل بىرتە-بىرتە باسەڭدەپ، اقىر سوڭىندا ءبىرجولا تىندى، بۇكىل الەم اق كورپەگە ورانىپ، ءۇنسىز تىنىپ قالعان سياقتى. وپپا قاردا جولدان وپ-وڭاي اداسىپ قالۋعا بولادى. سول سەبەپتى لوۋلەسس ىزگە تۇسكەن اڭشىنىڭ ءيتى سياقتى موينىن سوزىپ الدا كەلە جاتىر، ول قۇتىرىنعان تەڭىزدە كورابلدى باسقارىپ تۇرعان ادامداي ءار اعاشتى تەكسەرىپ، ءار سۇرلەۋدى مۇقيات زەرتتەدى.
ورماننىڭ ىشىمەن ءبىر ميلدەي جۇرگەننەن كەيىن، ولار قاسىندا بىرنەشە جول توعىسقان، قيسىق-قيسىق بيىك ەمەندەر وسكەن كىشكەنتاي توعايعا كەلدى. بۇل جەردى تابيعاتتىڭ وسىنداي قارلى-بوراندى كۇنىندە تانۋ قيىن ەمەس ەدى، سوندىقتان دا لوۋلەسس، ءسىرا، ونى تاپقانىنا قاتتى قۋانسا كەرەك.
ال ەندى، ماستەر ريچارد، — دەدى ول، — ەگەر ءسىزدىڭ تاكاپپارلىعىڭىز دجەنتلمەن بولىپ تۋماعان، ءتىپتى جاقسى حريستيان دەپ تە اتاۋعا بولمايتىن ادامنىڭ قوناقجايلىلىعىن پايدالانۋعا كەدەرگى جاساماسا، مەن ءسىزدى دۇرىستاپ جىلىنۋ ءۇشىن جاقسى وشاقتىڭ جانىندا وتىرىپ ءبىر توستاعان شاراپ ىشۋگە شاقىرامىن.
— باستا، ۋيلل، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — شاراپ پەن جىپ-جىلى وشاق! بۇل ءۇشىن مەن قايدا بولسا دا بارۋعا دايىنمىن!
لوۋلەسس باتىل باسىپ العا ءجۇردى دە، جاپىراعى ءتۇسىپ جالاڭاشتانعان اعاشتاردىڭ استىمەن ەتىپ، كوپ كەشىكپەي جارتىسىنا دەيىن قار باسىپ قالعان ۇڭگىرگە كەلدى. ۇڭگىرگە كىرەر جەردە تامىرلارى جالاڭاشتانعان زور شامشات ءوسىپ تۇر؛ كارى كەزبە بۇتاقتاردى ىعىستىرىپ، جەردىڭ استىنا ءتۇسىپ كەتتى.
ءبىر كەزدە قاتتى داۋىل زور شامشاتتى ۇلكەن شىم كەسەگىمەن قوسا جەردەن قوپارىپ تاستاسا كەرەك؛ تاپ وسى شامشاتتىڭ استىنان لوۋلەسس وزىنە ورماندا تۇراتىن باسپانا جاساپ العان. شامشاتتىڭ تامىرلارى باسپانانىڭ يتارقاسى، شىمتەزەك توبەسى، ال قارا جەر قابىرعالارى مەن ەدەنى بولعان. ءبىر بۇرىشتا تۇتىننەن قارايىپ كەتكەن وشاق بار، ەكىنشى بۇرىشتا تەمىرمەن مىقتاپ قۇرساۋلاپ تاستالعان، ەمەننەن ىستەلگەن ۇلكەن جاشىك تۇر؛ تەك وسى زاتتارعا قاراپ قانا مۇنىڭ اڭنىڭ اپانى ەمەس، ادامنىڭ ءۇيى ەكەندىگىن اڭعارۋعا بولادى.
ۇڭگىردىڭ ىشىنە دە قار تۇسكەنىنە قاراماستان، ونىڭ ءىشى دالامەن سالىستىرعاندا كادىمگىدەي جىلى ەكەن؛ ەندى لوۋلەسس شاقپاق جاعىپ، ودان وشاقتاعى قۇرعاق بۇتاقتار تۇتانىپ، سىتىرلاپ جانا باستاعاندا، تۋرا ۇيدەگىدەي اسەر ەتتى. كوڭىلى قۋانىشقا تولىپ ۋھ دەگەن لوۋلەسس، ءوزىنىڭ جالپاق قولدارىن وتقا سوزىپ، ءتۇتىن ءيىسىن قۇشىرلانا جۇتتى.
— مىنە، — دەدى ول، — كارى لوۋلەسستىڭ قويان ءىنى. مۇنى يتتەر يىسكەپ تاۋىپ الماسا ەكەن دەپ قۇدايدان تىلەيمىن! مەن ون ءتورت جاسقا تولعانىمدا تۇڭعىش رەت التىن شىنجىر مەن دۇعا كىتابىن ۇرلاپ، ابباتتىقتان قاشىپ كەتتىم، كەيىن ولاردى ءتورت مارقاعا ساتىپ جىبەردىم، مىنە سودان بەرى تالاي جەردى ارالادىم. قاجىلىق قۋىپ ءارى ولىمنەن قاشىپ مەن انگليادا، فرانسيادا، بۋرگۋنديا مەن يسپانيادا بولدىم؛ مەن بارلىق حالىقتاردىڭ جات جەرى — تەڭىزدە دە بولدىم. ءبىراق مەنىڭ ناقتى ورنىم، ماستەر شەلتون، تەك وسى جەر. جەردەگى وسى ۇڭگىر — وسى جەر مەنىڭ وتانىم! قار جاۋىپ تۇرا ما، كۇن جارقىراپ تۇرا ما، قۇستار ءان سالىپ، گۇلدەر مەنىڭ توسەگىمە توگىلەتىن اپرەلدە مە نەمەسە جاقسى دوسىم — وشاق ەكەۋمىز وڭاشا وتىراتىن جانە ورماندا شىمشىق شىرىلدايتىن قىستا بولسىن — بۇل ۇڭگىر ماعان بارىندە: شىركەۋدى دە، بازاردى دا، ايەلدى دە، ۇرپاقتى دا الماستىرادى، مەن قايدا بولسام دا، ءبارىبىر وسى جەرگە ءاردايىم قايتىپ ورالامىن. ماعان تەك وسى جەردە ەلۋدى جازا كورىڭدەر دەپ اۋليەلەردەن جالبارىنامىن.
— دۇرىس ايتاسىڭ، سەنىڭ بۇل باسپاناڭ شىنىندا دا وتە جايلى جەر، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، — ءارى جىلى، ءارى بوتەن ادامنىڭ كوزىنە تۇسپەيدى.
— ءيا، بۇل باسپانا جاقسى جاسىرۋلى، ونىڭ ەڭ باستى قاسيەتى سوندا، — دەپ قوستادى لوۋلەسس، — ەگەر مۇنى بىرەۋ-مىرەۋ تاۋىپ السا، مەنىڭ جۇرەگىم جارىلىپ كەتۋى مۇمكىن. مىنا جەردە، — دەدى ول، قۇمدى ەدەندى كۇشتى ساۋساقتارىمەن قازىپ جاتىپ، — مىنا جەردە مەنىڭ شاراپ ساقتايتىن كىشكەنتاي قويمام بار، ءسىز ءقازىر ءبىر قۇتى تاماشا كۇشتى براگا ىشەسىز.
راسىندا دا، ءسال قازعاننان كەيىن ول ۇلكەن بىلعارى تورسىق الىپ شىقتى، ونىڭ تورتتەن ۇشىنە كۇشتى، حوش ءيىستى ەل قۇيىلعان. ولار ءارقايسىسى ءۇشىن ءىشىپ جىبەرىپ، تاعى دا وشاققا اعاش تاستادى، وت قايتادان لاپىلداپ جانا باستادى. بويلارى جىلىنعاسىن ولار راحاتتانا اياق-قولدارىن جازدى.
— ماستەر شەلتون، — دەدى كەزبە، — سوڭعى كەزدە ءسىز ەكى رەت ساتسىزدىككە ۇشىرادىڭىز؛ ءسىز قىزدان دا ايرىلىپ قالاتىنعا ۇقسايسىز. مەن دۇرىس ايتىپ تۇرمىن با؟
— دۇرىس، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، باس يزەپ.
— ال ەندى، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى لوۋلەسس، — بارلىق جەردە بولعان، جامان-جاقسىنىڭ ءبارىن كورگەن كارى اقىماقتى تىڭداڭىز. ءسىز بوتەننىڭ تاپسىرماسىن وتە كوپ ورىندايسىز، ماستەر شەلتون. ءسىز ەلليس ءۇشىن ءبارىن جاسايسىز؛ ءبىراق ەلليس تەك سەر دەنيەلدى ءولتىرۋدى عانا ارمان ەتەدى. ءسىز لورد فوكسگەم ءۇشىن تىرىساسىز... دەگەنمەن، وعان اۋليەلەر جار بولسىن، ونىڭ نيەتىنىڭ ادال ەكەنىنە كۇمان جوق. ءبىراق ءوزىڭىز ءۇشىن تىربانعانىڭىز بارىنەن دە جاقسى، قايىرىمدى ديك. قىزعا بارىڭىز. وعان سىي-قۇرمەت كورسەتىپ، كوڭىلىن اۋلاڭىز، ايتپەسە ول ءسىزدى ۇمىتىپ كەتۋى مۇمكىن. ءارقاشان دايىن ءجۇرىڭىز دە، ءبىر ءساتى تۇسكەندە، اتقا مىنگىزىپ، الىپ قاشىڭىز.
— اھ، لوۋلەسس، ول، مۇمكىن، سەر دەنيەلدىڭ ۇيىندە شىعار، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك.
— نەسى بار، وندا ءبىز سەر دەنيەلدىڭ ۇيىنە بارامىز، — دەپ جاۋاپ قايىردى قاڭعىباس.
ديك وعان تاڭدانا قارادى.
— تاڭداناتىن دانەڭە جوق، — دەدى لوۋلەسس، — ەگەر ءسىز مەنىڭ سوزىمە سەنبەسەڭىز، مىندا قاراڭىز.
قاڭعىباس موينىنا بايلاعان كىلتىن شەشىپ الىپ، ەمەن ساندىقتى اشتى؛ ءىشىن ءبىراز قوپارعاننان كەيىن، ول الدىمەن موناحتىڭ شاپانىن، سودان سوڭ جىپتەن ورىلگەن بەلدىكتى، اقىر سوڭىندا، قارۋ رەتىندە قولدانۋعا بولاتىن، زىلدەي اۋىر، ۇلكەن تاسپيىقتى الىپ شىقتى.
— مىنە، — دەدى ول، — بۇل ءسىز ءۇشىن. كيىڭىز!
ديك موناحتىڭ كيىمىن ۇستىنە كيگەننەن كەيىن، لوۋلەسس بوياۋ مەن قارىنداشتى الىپ، اسقان شەبەرلىكپەن ونىڭ بەت-اۋزىن بوياي باستادى. قاستارىن قالىڭ ءارى ۇزىنداۋ ەتتى؛ ديكتىڭ جاڭا-جاڭا تەبىندەپ كەلە جاتقان مۇرتىن قوپ-قويۋ مۇرتقا اينالدىردى؛ بىرنەشە سىزىق سالىپ كوز الپەتىن وزگەرتتى، ەندى جاس موناح وزىنەن گورى اجەپتاۋىر ەگدە بولىپ كورىندى.
— ەندى مەن دە كيىمىمدى وزگەرتەيىن، — دەدى لوۋلەسس، — سوندا ءبىزدى ەشكىم دە ناعىز موناحتاردان اجىراتا المايدى. ءبىز قورىقپاي سەر دەنيەلگە بارامىز، وندا شىركەۋ-انانى قۇرمەتتەيتىنى ءۇشىن بىزدەردى قۇشاق جايىپ قارسى الادى.
— سەنىڭ جاقسىلىعىڭدى مەن نەمەن وتەيمىن، قىمباتتى لوۋلەسس، — دەپ ايقايلاپ جىبەردى جاس جىگىت.
— ە، باۋىرىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى قاڭعىباس، — مەن نە ىستەسەم دە، ءوز كوڭىلىمدى كوتەرۋ ءۇشىن ىستەپ جاتىرمىن! مەن ءۇشىن مازالانباڭىز. اسپانمەن انت ەتەمىن، مەن ءوز قامىمدى ءوزىم ويلايمىن: مەنىڭ ءتىلىم ۇزىن، داۋسىم — تۋرا ءموناستىردىڭ قوڭىراۋى سياقتى، ەگەر ماعان بىردەڭە كەرەك بولسا، ءوزىم سۇراپ الامىن، بالام. ال سۇراعاندا بەرە قويماسا، وندا سۇراماي الامىن.
كارى قۋ سايقىمازاقتانا بەت-اۋزىن قيساڭداتتى. ديك وسىنشاما كۇدىكتى ادامنىڭ وزىنە قامقورشى بولاتىنىنا ىشتەي ريزا بولماعانمەن، شىداي الماي قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
لوۋلەسس ساندىعىنا كايتىپ كەلىپ، ءوزى دە موناحشا كيىندى. لوۋلەسستىڭ شاپانىنىڭ قوينىنا ءبىر قۇشاق قارا جەبەنى تىعىپ العانىن كورىپ، ديك اڭ- تاڭ بولدى.
— بۇلاردىڭ ساعان نە كەرەگى بار؟ — دەپ سۇرادى ديك. — ەگەر سەن ساداق المايتىن بولساڭ، ساعان جەبە نە ءۇشىن كەرەك؟
— ءبىز بارا جاتقان جەردەن كەرى قايتىپ شىعۋ ءۇشىن الدىمەن ءبىراز باس جارىپ، كوز شىعارۋعا تۋرا كەلەدى، — دەپ جايدارى جاۋاپ قايىردى لوۋلەسس، — ەگەر ءبىز قولايسىز وقيعاعا كەزدەسىپ قالساق، وندا ءبىزدىڭ باۋىرلاستىعىمىزدىڭ ءوز ابىرويىن جوعارى ۇستاعانىن قالار ەدىم. قارا جەبە، ماستەر ديك، ءبىزدىڭ ابباتتىقتىڭ ءمورى. ول كىمنىڭ ەسەپ ايىرىسقانىن كورسەتەدى.
— مەنىڭ وزىممەن بىرگە الىپ جۇرگەن ماڭىزدى قاعازدارىم بار، — دەدى ديك، — ەگەر ولاردى تاۋىپ السا، دۇشپاندار مەنى دە، ول قاعازداردى ماعان بەرگەن ادامداردى دا قۇرتادى. بۇل قاعازداردى قايدا تىعىپ قويۋعا بولادى، ۋيلل؟
— ە-ە، — دەپ جاۋاپ قايىردى لوۋلەسس، — مەن ورمانعا بارىپ، ىسقىرىپ، ءۇش شۋماق ءان سالام، ال ءسىز سول كەزدە ولاردى قالاعان جەرىڭىزگە كومىڭىز دە، ۇستىندەگى قۇم توپىراقتى تەگىستەپ تاستاڭىز.
— ءتىپتى دە ولاي ىستەمەيمىن! — دەپ ايقايلادى ريچارد. — مەن ساعان سەنەمىن، دوستىم. ەگەر ساعان سەنبەسەم، مەن جامان ادام بولار ەدىم!
— باۋىرىم، سەن بالاسىڭ، — دەدى كارى قاڭعىباس، ۇڭگىردىڭ اۋزىندا توقتاپ، ديككە بۇرىلىپ. — مەن مەيىرىمدى كارى حريستيانمىن، وپاسىز ساتقىن ەمەسپىن جانە دوسىم ءۇشىن قانىمدى ايامايمىن. ءبىراق، اقىماق بالاقاي، مەن كاسىپشىلىگىمنەن، تۋمىسىمنان، ماشىعىمنان ۇرىمىن. ەگەر مەنىڭ بوتەلكەم بوس بولسا، تاماعىم كەۋىپ قالسا، وندا مەن ءسىزدى توناپ الار ەدىم، قىمباتتى بالاقاي، ءسىزدى جاقسى كورەتىنىم، ءسىزدى سىيلايتىنىم، سىزگە سۇيسىنەتىنىم قانداي راس بولسا، بۇل ايتقانىم دا سونداي راس! بۇدان انىعىراق ايتۋ مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس!
سوسىن ءوزىنىڭ ءىرى ساۋساقتارىن سىرت ەتكىزىپ شىعىپ كەتتى دە، بۇتالاردىڭ اراسىنا ەنىپ جوق بولدى.
جولداسىنىڭ مىنەزىندەگى قايشىلىقتى ويلاپ جاتۋعا ديكتىڭ مۇرشاسى جوق ەدى. ول جالعىز قالىسىمەن، قاعازدارىن جىلدامداتىپ الىپ، قايتادان وقىدى دا، جەرگە كومىپ تاستادى. تەك بىرەۋىن عانا ول وزىمەن الىپ شىقتى، سەبەبى بۇل حات ونىڭ جولداستارىنا ەشبىر زيان كەلتىرە المايدى، ال رەتى كەلگەندە سەر دەنيەلگە قارسى ايعاق بولار ەدى. بۇل رايزينگەم جانىنداعى ۇرىستا جەڭىلگەننەن كەيىنگى تاڭدا تەنستولدىق رىساردىڭ لورد ۋەنسليدەلگە ءوز قولىمەن جازعان حاتى ەدى، ونى ديك ولگەن شابارماننىڭ قوينىنان تاۋىپ العان.
ديك بىقسىپ جاتقان شوقتاردى اياعىمەن تاپتاپ ءوشىردى دە، ۇڭگىردەن شىعىپ كارى قاڭعىباسقا قوسىلدى: لوۋلەسس ونى جالاڭاش ەمەننىڭ استىندا كۇتىپ تۇر ەكەن، ءۇستى-باسىنا ازداپ قار قىلاۋلاپ قالىپتى. ولار بىر-بىرىنە قاراپ، قارقىلداپ كۇلدى، — بۇركەمەلەرى تاماشا شىعىپتى.
— ءقازىر جاز بولماعانى قانداي قىنجىلتادى، — دەدى لوۋلەسس، — ايتپەسە مەن شالشىق سۋعا قاراپ، ودان ءوزىمدى ايناداعىداي كورەر ەدىم. سەر دەنيەلدىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ كوپشىلىگى مەنى جاقسى تانيدى. ەگەر ءبىزدىڭ سىرىمىز اشىلىپ قالسا، ءسىزدى نە ىستەيتىنىن كىم ءبىلسىن، ال مەن «اكەتايىمىزدى» وقىپ ۇلگەرگەنشە ارقاندا شايقالىپ تۇراتىن بولام.
سونىمەن، بۇلار شوربيگە اتتاندى؛ جول بىرەسە ورماننىڭ ىشىمەن، بىرەسە دالامەن سوزىلىپ جاتىر. جولدىڭ ەكى جاعىندا — كەدەيلەردىڭ ۇيلەرى مەن كىشكەنە-كىشكەنە فەرمالار.
وسىنداي ۇيلەردىڭ ءبىرىن كورگەندە، لوۋلەسس كەنەتتەن كىلت توقتادى.
— مارتين باۋىرىم، — دەدى ول، مۇلدەم وزگەرگەن، مۇلايىمسىگەن موناحتىڭ ۇنىمەن. — مىنا ۇيگە كىرىپ، بەيشارا كۇناكارلاردان ساداقا سۇرايىق. ە-ە، — دەپ جالعاستىردى ول ءوز داۋسىمەن، — ناق وسىدان ءوزىم دە قورقىپ ەدىم: مەن موناحتارشا مىڭقىلداپ سويلەۋدى ءتىپتى ۇمىتىپ قالىپپىن. سەر دەنيەلدىڭ ۇيىندە ءوزىمنىڭ ماي باسقان مويىنىمدى تاۋەكەلگە تىكپەس بۇرىن، قايىرىمدى ماستەر شەلتون، ماعان وسى جەردە ازداپ جاتتىعىپ الۋعا رۇقسات ەتىڭىز. كوردىڭىز بە، بارلىق ىسكە بىردەي شەبەر بولعان قانداي جاقسى! ەگەر مەن تەڭىزشى بولماسام، «ىزگى ۇمىتتە» ءسىز ءسوزسىز سۋدىڭ تۇبىنە كەتەتىن ەدىڭىز؛ ەگەر مەن ۇرى بولماسام، وندا ءسىزدىڭ بەتىڭىزدى كەلىستىرىپ بوياپ بەرە الماس ەدىم؛ ەگەر مەن ءموناستىردىڭ اسىن ءىشىپ، موناحتىڭ جۇمىسىن اتقارىپ، شىركەۋدىڭ حورىندا تاماعىم جىرتىلعانشا ءان سالۋدى ۇيرەنبەسەم، مىناۋ ۇستىمدەگى شاپاندى قالاي دۇرىستاپ كيۋدى بىلمەس ەدىم، سوندا كەز كەلگەن ادام ءبىزدىڭ وت باستارىڭا تىنىشتىق بەرسىن (لات.) قۋلىقشى ەكەنىمىزدى بىردەن ءبىلىپ، دۇرىستاپ سازايىمىزدى تارتقىزار ەدى.
ول ۇيگە تىم جاقىنداپ باردى دا، اياعىنىڭ ۇشىمەن تۇرىپ، تەرەزەدەن قارادى.
— كوردىڭ بە، — دەدى ول، — وتە تاماشا! وسى جەردە ءبىز ءوزىمىزدىڭ بۇركەنىش كيىمىمىزدى دۇرىستاپ سىنايمىز، ءارى وعان قوسا كەپپەر باۋىرىمدى قاتىرىپ تۇرىپ ءاجۋالايمىز.
وسىنى ايتىپ، ول ەسىكتى اشتى دا، ۇيگە كىردى.
«قارا جەبەنىڭ» ءۇش قاراقشىسى ۇستەل باسىندا اشقاراقتانا تاماق ءىشىپ وتىر. قاستارىنا، ۇستەلدىڭ ۇستىنە تۇيرەپ قويعان قانجارلارى، ءۇيدىڭ ىشىندەگىلەرگە تۇنەرىپ، قورقىتا قاراعاندارى قاراقشىلاردىڭ شاقىرىلعان قوناقتار ەمەس، كەرىسىنشە، باسىپ الۋشىلار رەتىندە تويلاپ وتىرعاندارىن كورسەتەدى. وزدەرىنىڭ دارەجەسىنە ساي موماقانسىپ اس ۇيگە كىرگەن ەكى موناحقا ولار باجىرايا قارادى. وتىرعانداردىڭ بىرەۋى — دجون كەپپەردىڭ ءوزى، ءسىرا، بۇلاردىڭ باسشىسى بولسا كەرەك، — كەلگەندەرگە دورەكىلەنە تەز كەتىڭدەر دەپ اقىردى.
— قايىرشىلاردىڭ بىزگە كەرەگى جوق! — دەپ ايقايلادى ول.
دەگەنمەن ەكىنشىسى ديكتى دە، لوۋلەسستى دە، ارينە، تانىماعانىمەن ازداپ جۇمساقتاۋ بولىپ شىقتى.
— ولاردى قۋما! — دەدى ول. — بىزدەر كۇشتى ادامدارمىز، نە كەرەك بولسا، سونى ءوزىمىز الامىز؛ ال ولار ءالسىز، سوندىقتان سۇرايدى؛ ءبىراق تۇبىندە ولار امان قالادى دا، بىزدەر ولەمىز... بۇعان نازار اۋدارماڭىز، ءپىرادار. جاقىن كەلىپ مەنىڭ توستاعانىمنان ءىشىپ، ماعان باتاڭىزدى بەرىڭىز.
— سەندەر جەڭىلتەك، وپاسىز كۇناكار پەندەسىڭدەر، — دەدى موناح. — اۋليەلەر ماعان سەندەرمەن بىرگە ىشۋگە رۇقسات ەتپەيدى. ءبىراق كۇناكارلارعا اياۋشىلىق بىلدىرەتىن ەجەلگى ادەتىممەن مەن سەندەرگە ءبىر قاسيەتتى زات سىيلايمىن، كۇنالارىڭ كەشىرىلىپ، امان قالايىق دەسەڭدەر سونى ءسۇيىپ، ءاردايىم ساقتاڭدار دەپ ءامىر ەتەمىن.
لوۋلەسس ۋاعىز ايتقان ناعىز موناحتارشا گۇرىلدەپ قاتتى سويلەدى. سودان سوڭ ول شاپانىنىڭ استىنان قارا جەبەنى سۋىرىپ الىپ، اڭ-تاڭ بولعان ءۇش قاڭعىباستىڭ الدىنداعى ۇستەلگە لاقتىرىپ تاستادى دا، تەرىس اينالىپ، ديكتىڭ قولىنان ۇستاي الىپ، وتىرعاندار قىبىر ەتىپ ەس جيىپ ۇلگەرگەنشە زىپ بەرىپ بولمەدەن شىعىپ، جاۋىپ تۇرعان قاردىڭ قالىڭ تۇمانىنا ەنىپ جوق بولدى.
سونىمەن، — دەدى ول، — ءبىز ءوزىمىزدىڭ بۇركەنشى كيىمىمىزدى سىنادىق، ماستەر شەلتون. ەندى مەن ءوز باسىمدى قايدا بولسىن تاۋەكەلگە تىگۋگە دايىنمىن.
— وتە جاقسى! — دەپ جاۋاپ قايىردى ريچارد. — مەنىڭ تەزىرەك ىسكە كىرىسكىم كەلەدى. كەتتىك شوربيگە!
II تاراۋ
ءوز جاۋلارىمنىڭ ۇيىندە
سەر دەنيەلدىڭ شوربيدە بيىك، ىڭعايلى، قابىرعالارى سىلاقتالعان، ەمەننەن جاسالعان كوسەكتەرى ورنەكتەلگەن، توبەسى سابانمەن كولبەۋلەپ جابىلعان ءۇيى بولاتىن. ءۇيدىڭ ارتىندا اللەيالارى مەن ءشوپ باسىپ كەتكەن كۇركەلەرى كوپ جەمىس باعى بار وسى ب ا ق موناستىر شىركەۋىنىڭ، قوڭىراۋ مۇناراسىنا دەيىن سوزىلادى.
قاجەت بولعان كەزدە ءبۇل ۇيگە سەر دەنيەلدەن گورى دە ماڭىزدى ادامدار نوكەرلەرىمەن قوسا سىيىپ كەتەر ەدى؛ ءبىراق ءقازىردىڭ وزىندە دە ءۇيدىڭ ءىشى ۋ-شۋعا تولى. اۋلادان قارۋ-جاراقتىڭ سالدىرى مەن ات تاعاسىنىڭ تارسىلى ەستىلەدى؛ اس ءۇي ارانىڭ ۇياسىنداي گۋىلدەيدى؛ زالدا سايقىمازاق كۇلدىرىپ، قىزىق كورسەتىپ، مەنەسترەل ءان سالىپ، مۋزىكا وينالىپ جاتىر. سەر دەنيەل قولىنىڭ اشىقتىعى، ىسىراپشىلدىعى، ساۋىققويلىعى، ىزەتتىلىگى جاعىنان لورد شوربيمەن تايتالاسىپ، ال لورد رايزينگەمگە قاراسىن كورسەتپەي كەتتى.
قوناقتاردى قۇشاق جايىپ قارسى الادى. ال مەنەسترەلدەردى، سايقىمازاقتاردى، شاحمات ويناۋشىلاردى، قاسيەتتى زات، دارى-دارمەك، ءاتىر جانە بوي تۇمار ساتۋشىلاردى نەشە ءتۇرلى سۆياششەننيكتەرمەن، موناحتارمەن، جيھانكەزدەرمەن قوسىپ ءۇي قىزمەتشىلەرىنە ارنالعان ۇستەلگە وتىرعىزىپ، قونۋعا كەڭ شاتىرعا نەمەسە ۇزىن اس ۇيدەگى تاقىر ەدەنگە جاتقىزادى.
«ىزگى ءۇمىت» اپاتقا ۇشىراعاننىڭ ەكىنشى كۇنى اۋلانىڭ ەكى جاعىن قورشاعان زات قوياتىن بولمەلەر، اس ۇيلەر، ات قورالار مەن ءتىپتى سارايلار دا قولى بوس ادامدارعا تولىپ كەتتى. بۇل جەردە قىزىل-كوك ليۆرەيا كيگەن سەر دەنيەلدىڭ قىزمەتشىلەرى دە، قالاعا دۇنيەقورلىق ايداپ اكەلگەن ءار ءتۇرلى الاياقتار دا بار، ولاردى رىسار ءبىر جاعىنان ساياسات ءۇشىن، ەكىنشى جاعىنان جاي انشەيىن ونداي ادامداردى قابىل الۋ ول كەزدەردە سالت بولعاندىقتان قابىلداپ وتىردى.
ولاردىڭ ءبارىن بۇل باسپاناعا توقتاۋسىز جاۋعان قار، ايازدى ءتۇن ايداپ اكەلدى. شاراپ تا، ەل دە، اقشا دا جەتكىلىكتى. بىرەۋلەرى قامباداعى ساباننىڭ ۇستىنە جاتىپ الىپ، كارتا ويناپ وتىر، ەكىنشىلەرى ءتىپتى تۇستەن بەرى ماس. بىزگە، ءسىرا، قالا جاڭا عانا تالقاندالعان، تونالعان بولىپ كورىنەر ەدى؛ ءبىراق و زاماندا بارلىق اۋقاتتى ءارى مارتەبەلى ۇيلەردە مەيرام كەزىندە تاپ وسىلاي بولاتىن.
ءبىرى كارى، ءبىرى جاس ەكى موناح كەش كەلگەن ەدى، بۇلار سارايدىڭ بۇرىشىندا وتقا جىلىنىپ وتىر. اينالاسى تولعان ءار ءتۇرلى سيقىرشىلار، كۇلدىرگىشتەر، سولداتتار. كوپ كەشىكپەي موناحتاردىڭ ۇلكەنى قالجىڭ، ءاجۋا-وسپاقتى ارالاستىرىپ ولارمەن قىزۋ اڭگىمەگە كىرىستى دە، جينالعاندار بۇلاردىڭ قاسىنا توپىرلاپ كەلە باستادى.
جاس موناحتىڭ ديك شەلتون ەكەنىن وقىرماندار ەندىگى تۇسىنگەن دە بولار، ول ەڭ شەتكە بارىپ وتىردى، كەيىن بىرتە-بىرتە ودان ءارى جىلجي باستادى. ول زەيىن سالىپ تىڭداعانىمەن، ءتىس جارعان جوق؛ ونىڭ تۇنجىراعان كەيپىنە قاراعاندا، سەرىگىنىڭ قالجىڭىمەن ەشبىر شارۋاسى جوق ەكەنى كورىنىپ تۇر.
اقىرىندا جان-جاعىنا تىنىمسىز قاراپ، بارلىق ەسىكتەردى باعىپ وتىرعان ونىڭ كوزى باستى قاقپادان كىرىپ، اۋلانىڭ ىشىمەن قيعاشتاپ ءوتىپ بارا جاتقان شاعىن سالتاناتتى توپقا ءتۇستى. ۇلپىلدەگەن ىشىككە ورانعان ەكى ايەلدىڭ قاسىنا ەكى قىزمەتشى ايەل مەن ەڭگەزەردەي ءتورت جاۋىنگەر ەرىپ بارا جاتىر. ءا دەگەنشە ولار ۇيگە دە كىرىپ كەتتى. ديك، ساۋىقشىل توپتىڭ اراسىنان جىلىسىپ ءوتىپ، جاڭاعىلاردىڭ ارتىنان ءجۇردى.
«اناۋ، بويى بيىكتەۋى، لەدي برەكلي، — دەپ ويلادى ول، — ال لەدي برەكلي بولعان جەردە دجواننا دا بولادى».
ەسىكتىڭ الدىنا كەلگەندە ءتورت جاۋىنگەر توقتاي قالدى؛ جالتىراتقان ەمەن باسقىشپەن ايەلدەر جوعارى كوتەرىلدى، قاستارىندا ولاردى كۇزەتكەن تەك ەكى قىزمەتشى ايەل عانا بار ەدى. ديك ولاردىڭ ارتىنان قالماي ەرە بەردى. كەش بولاتىن، ءۇيدىڭ ءىشى قاراڭعى ەكەن. باسقىشتاردىڭ اراسىنداعى اشىق جەرلەردە تەمىر تۇعىرلاردا الاۋلار جارقىرايدى، اشەكەيلى جەڭىل كىلەممەن كومكەرىلگەن ۇزىن دالىزدەگى ەسىكتەردىڭ ءارقايسىسىنىڭ الدىندا تام جانىپ تۇر. كەيبىر اشىق ەسىكتەردەن ديك قابىرعالارعا ىلىنگەن ءار ءتۇرلى جەڭىل كىلەمدەردى، وشاقتا جانعان وتتىڭ جارىعىندا جىلتىلداپ جاتقان قامىستان توسەلگەن ەدەندى كوردى.
ولار ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلدى، باسقىشتىڭ ءاربىر الاڭىنا شىققان سايىن بويى الاسالاۋ ءارى جاستاۋ ايەل ارتىنا بۇرىلىپ، موناحقا تەسىلە قارايدى. ال موناح تومەن قاراپ، ءوزىنىڭ دارەجەسىنە ساي سىپايىلىق ساقتاپ كەلە جاتىر؛ ول جاس ايەلگە تەك ءبىر رەت قانا قاراعان ەدى، سونىسىمەن ايەلدىڭ نازارىن وزىنە اۋدارعانىن سەزبەدى دە. اقىر اياعىندا، ءۇشىنشى قاباتقا كەلگەندە ايەلدەر ءبولىنىپ كەتتى، — جاستاۋى جوعارىعا جالعىز كەتتى دە، ال جاسى ۇلكەنى ەكى قىزمەتشى ايەلمەن بىرگە ءدالىزدىڭ بويىمەن وڭعا بۇرىلدى.
ديك ءۇشىنشى قاباتتاعى باسقىشتىڭ كىشكەنتاي الاڭىنا جۇگىرىپ بارىپ، بۇرىشتان ۇشەۋىنىڭ ەندى قايدا بارا جاتقاندارىنا قاراپ تۇردى. ولار بۇرىلماستان جانە ارتىنا دا قاراماي ءدالىزدىڭ بويىمەن تۋرا كەتىپ بارا جاتىر. «ءبارى جاقسى، — دەپ ويلادى ديك. — تەك قانا لەدي برەكليدىڭ بولمەسىنىڭ قايدا ەكەنىن ءبىلىپ السام بولدى، وندا مەن ەشبىر قيىندىقسىز حەچ حانىمدى تاۋىپ الامىن».
ونىڭ يىعىنا بىرەۋ قولىن سالدى. ول ىرشىپ ءتۇستى، تىپتەن ايقايلاپ جىبەرۋگە شاق قالدى دا جاۋىمەن شاپ بەرىپ ايقاسۋ ءۇشىن جالت بۇرىلدى.
ول ىشىككە ورانعان جاس قىزدى ەبەدەيسىزدەۋ قۇشاقتاي العانىن كورگەندە ساسقالاقتاپ قالدى. قاتتى قورىققان ءارى ىزا بولعان قىز ءوزىنىڭ تال شىبىقتاي دەنەسىمەن جىگىتتىڭ قۇشاعىندا ءدىر-دىر ەتتى.
— حانىم، — دەدى ديك، قولىن ءتۇسىرىپ، — مەنى كەشىرە كورىڭىز. جەلكەمدە كوزىم جوق، اسپانمەن انت ەتەمىن، ءسىزدىڭ قىز ەكەنىڭىزدى بىلمەي قالدىم.
قىز وعان كەز توقتاتا قاراعان، كەيىن بىرتە-بىرتە قورقىنىشى تاڭدانۋعا، ال تاڭدانۋى — سەنبەستىككە ۇلاستى. ديك ونىڭ جۇزىنەن الماسىپ جاتقان وسىنداي ءار ءتۇرلى سەزىمدەردى كورگەن سوڭ، وزىنە دۇشپان وسى ۇيدەگى ءوز قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن مازاسىزدانا باستادى.
— سۇلۋ بيكەش، — دەدى ول، جاساندى ەركىندىك پەن مەنىڭ دورەكىلىگىمدى كەشىرگەندىگىڭىزدىڭ بەلگىسى رەتىندە قولىڭىزدان سۇيۋگە رۇقسات ەتىڭىز، سودان سوڭ كەتەمىن.
— ءسىز ءوزى قىزىق موناح ەكەنسىز، مىرزا، — دەدى قىز، ونىڭ بەتىنە قايمىقپاستان تەسىلە قاراپ. — مەنىڭ تاڭدانىسىم ازداپ تارقاي باستاعاندا، سويلەگەن ءاربىر سوزىڭىزگە قاراپ مەن ءسىزدىڭ ءتىپتى دە موناح ەمەس ەكەڭدىگىڭىزدى كورىپ تۇرمىن. ءسىز مۇندا نەعىپ ءجۇرسىز؟ ءسىز نەگە سونشاما قورلاپ ۇستىڭىزگە قاسيەتتى شاپاندى كيىپ العانسىز؟ ءسىز مۇندا ادال نيەتپەن بە، الدە دۇشپاندىقپەن كەلدىڭىز بە؟ نەگە، تۋرا ۇرى قۇساپ، لەدي برەكليدىڭ سوڭىنان اڭدىپ ءجۇرسىز؟
— حانىم، — دەدى ديك، — مەن ءسىزدىڭ ءبىر نارسەگە عانا سەنۋىڭىزدى وتىنەمىن: مەن ۇرى ەمەسپىن. ەگەر وسىندا بوتەن نيەتپەن كەلسەم دە — ول ءبىر جاعىنان راس — مەن سۇلۋ قىزدارمەن سوعىسپايمىن، سوندىقتان ءسىزدىڭ دە مەنى بوساتۋىڭىزدى وتىنەمىن. ال ەندى، سۇلۋ بيكەش، ءسىز مەن تۋرالى وزىڭىزگە بەلگىلى بولعان قۇپيا سىردى حابارلاپ ايقاي شىعاراتىن بولساڭىز، وندا ءسىزدىڭ الدىڭىزدا تۇرعان بەيشارا دجەنتلمەن قۇرىدى دەپ ەسەپتەي بەرىڭىز. ءسىزدى وڭداي قاتىگەزدىككە بارادى دەپ ويلامايمىن، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى ديك، قىزدىڭ قولىن ايالاي ۇستاپ، ونىڭ بەتىنە ىلتيپاتپەن سۇيسىنە قاراپ تۇرىپ.
— ءسىز سوندا يوركتار پارتياسىنىڭ تىڭشىسىمىسىز؟ — دەپ سۇرادى قىز.
— حانىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى ول، — مەن شىنىندا دا يوركتارعا جاقتاس اداممىن، ءتىپتى تىنشى دا سياقتىمىن. ءبىراق مەنى وسى ۇيگە الىپ كەلگەن جانە ول، ءسوز جوق، ءسىزدىڭ مەيىربان جۇرەگىڭىزدە ءارى اياۋشىلىق، ءارى اۋەستىك تۋعىزاتىن سەبەپتىڭ يورككە دە، لانكاستەرگە دە ەشبىر قاتىسى جوق. مەن ءوز ءومىرىمدى تولىعىمەن ءسىزدىڭ بيلىگىڭىزگە بەرەمىن. مەن عاشىق اداممىن، مەنىڭ اتىم...
وسى ساتتە جاس قىز كەنەتتەن ديكتىڭ اۋزىن الاقانىمەن باسا قويىپ، جان-جاعىنا جالتاقتاي قارادى دا، جاقىن جەردە ەشكىمنىڭ جوق ەكەنىن كورگەننەن كەيىن، جىگىتتى باسقىشپەن جوعارى قاراي جەتەكتەي جونەلدى.
— تسس! — دەدى ول. — ءجۇرىڭىز! كەيىن سويلەسەمىز!
كۇتپەگەن وقيعادان ابدىراپ قالعان ديك باسقىشپەن جوعارى سۇيرەگەندە قارسىلىق جاساعان جوق. ولار دالىزبەن تەز جۇگىرىپ بارا جاتتى، كەنەتتەن ونى، باسقا بولمەلەردەگى سياقتى، لاۋلاعان تاس پەشتىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان بولمەگە يتەرىپ كىرگىزدى.
— ال ەندى، — دەدى جاس قىز، ونى ورىندىققا جايعاستىرىپ، — وسى جەردە وتىرىپ، مەنىڭ مارتەبەلى بۇيرىعىمدى كۇتىڭىز. ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز بەن ءولىمىڭىز قولىمدا، مەن ەشبىر كۇمانسىز ءوزىمنىڭ سول بيلىگىمدى پايدالانامىن: ساق بولىڭىز، ءسىز مەنىڭ قولىمدى شىعارىپ جىبەرە جازدادىڭىز! قارا مۇنى، قىز ەكەنىڭدى بىلمەدىم دەيدى! ەگەر ول مەنىڭ قىز ەكەنىمدى بىلسە، مۇمكىن، شىڭداپ بەلبەۋىنە جارماسار ەدى!
وسىلاي دەپ ول، اۋزى اڭقايا تاڭدانعان ديكتى قالدىرىپ، بولمەدەن شىعىپ كەتتى؛ ديككە ول ۇيىقتاپ جاتقانداي، ال وسىنىڭ ءبارى ونىڭ تۇسىندەي بوپ كورىندى.
— «بەلبەۋىنە جارماسار ەدى!» — دەپ قايتالادى ول. — «بەلبەۋىنە جارماسار ەدى!».
سول باياعى ورمانداعى كەشتە بولعان وقيعا ونىڭ ەسىنە ءتۇسىپ، ديك قورىققان مەچەمدى، ونىڭ جالبارىنعان كەزدەرىن قايتادان كوز الدىنا ەلەستەتتى.
ءبىراق ىلە-شالا ول تاپ قازىرگى جاعدايدا وزىنە ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپتى ەسىنە الدى. وعان قاسىنداعى بولمەدە بىرەۋ جۇرگەن سياقتى كورىندى، سوسىن وزىنە وتە جاقىن جەردە بىرەۋدىڭ كۇرسىنگەنىن، ودان كەيىن كويلەكتىڭ سۋسىلى مەن جەڭىل باسقان اياقتىڭ دىبىسى ەستىلدى. ديك وتە ساق تۇر ەدى، ول جەڭىل كىلەمدەردىڭ قوزعالعانىن كوردى، سودان كەيىن ءبىر جەردە ەسىك سىقىر ەتىپ، جەڭىل كىلەمدەردىڭ اراسى اشىلدى دا، بولمەگە قولىنا شام ۇستاعان دجواننا سەدلي كىردى.
قىز ۇستىنە قارلى-بوراندى قىستى كۇنى ادەتتە اۋلەتتى ايەلدەردىڭ كيەتىن كوگىلدىر ءتۇستى قىمبات ماتادان ءساندى تىگىلگەن كويلەگىن كيىپتى. شاشىن جوعارى قاراي تاراپ، تۋرا ءتاج سەكىلدى ادەمىلەپ ءتۇيىپ قويىپتى. ەركەكشە كيىنىپ، مەچەم اتانىپ جۇرگەندە ول وتە كىشكەنتاي، ەبەدەيسىز كورىنگەن ەدى، ال ءقازىر تال شىبىقتاي بۇرالعان ءمىنسىز ەكەن، ەدەننىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ ەمەس، تۋرا قالىقتاپ كەلە جاتقانداي.
ول قورىقپاي-ۇرىكپەي شامدى جوعارى كوتەردى دە، جاس موناحتىڭ بەتىنە قارادى.
— ءسىز مۇندا نە ىستەپ ءجۇرسىز، قۇرمەتتى ءپىرادار؟ — دەپ سۇرادى ول. — ءسىز، ءسوزسىز، اداسىپ كەلگەنسىز عوي. سىزگە كىم كەرەك؟
ول شامدى تۇعىرعا قويدى.
— دجواننا... — دەدى جاس موناح، داۋسى مۇلدەم وزگەرىپ. — دجواننا، — دەدى ول قايتادان، — سەن مەنى سۇيەم دەپ ەدىڭ عوي. مەن، ەسالاڭ، سوعان سەنىپ ءجۇرمىن!
— ديك! — دەدى قىز. — ديك!
سودان سوڭ، ديكتىڭ ەسىن كەتىرىپ، كەرەمەتتەي سۇلۋ، ۇزىن بويلى جاس قىز ىلگەرى اتتاپ، ونىڭ موينىنان قۇشاقتاپ الدى دا، سۇيە باستادى.
— و ەسالاڭ! — دەدى قىز، — و سۇيىكتى ديك! و، سەن ءوزىڭدى ءوزىڭ كورسەڭ عوي! اھ، مەن ءبارىن ءبۇلدىردىم، ديك، — دەدى قىز ودان ءسال ارىرەكتەۋ كەتىپ: — بەتىڭدەگى بوياۋدى ءسۇرتىپ تاستادىم! دەگەنمەن ونى تۇزەتۋگە بولادى. ءبىراق مەنىڭ قۇتىلۋعا بولمايدى، وزگەرتۋگە بولمايدى دەپ قورقاتىنىم: مەنىڭ لورد شوربيعا كۇيەۋگە شىعاتىندىعىم.
— بۇل ابدەن شەشىلگەن ماسەلە مە؟ — دەپ سۇرادى جاس جىگىت.
— ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ءموناستىردىڭ شىركەۋىندە، ديك، — دەپ جاۋاپ قايىردى قىز، — دجون مەچەمنىڭ دە، دجواننا سەدليدىڭ دە ءومىرى اياقتالادى. ەگەر كوزدىڭ جاسى كومەكتەسەتىن بولسا، مەن ەكى كوزىمدى دە كور ەتەر ەدىم. مەن تىنباي جالبارىندىم، ءبىراق اسپان زارىمدى ەستىگەن جوق. قايىرىمدى ديك، سۇيىكتى ديك، مەنى سەن تاڭ اتقانشا وسى ۇيدەن الىپ كەتە المايتىن بولعاندىقتان، ءبىز ءسۇيىسىپ، بىر-بىرىمىزبەن قوش ايتىسۋىمىز كەرەك!
— ولاي بولمايدى، — دەدى ديك. — قوش ايتىسپايمىن؛ مەن ەش ۋاقىتتا ول ءسوزدى ايتپايمىن. ءبىزدىڭ جاعدايىمىز ءۇمىتسىز سياقتى، ءبىراق ءازىر ءومىر باردا، دجواننا، ءۇمىت تە بار. مەنىڭ ۇمىتتەنگىم كەلەدى. و، مەن اسپانمەن جانە جەڭىسپەن انت ەتەمىن! بۇرىن مەن ءۇشىن سەنىڭ تەك اتىڭ عانا بەلگىلى بولعاندا، مەن سەنىڭ ارتىڭنان ەرگەن جوقپىن با، مەن سەن ءۇشىن جاقسى ادامداردى ۇرىسقا شىعارعان جوقپىن با، مەن سەن ءۇشىن ءوز جانىمدى پيدا ەتپەكشى بولعان جوقپىن با؟ ال ەندى ءقازىر، سەنىڭ بۇكىل انگلياداعى ەڭ سۇلۋ، ەڭ تەكتى قىز ەكەنىڭدى ءوز كوزىممەن كورگەندە، سەنەن تەرىس اينالار دەپ تۇرسىڭ با؟ ەگەر وسى جەردە تەرەڭ تەڭىز بولسا، مەن تولقىندارمەن ءجۇزىپ كەتەر ەدىم. ەگەر جولدىڭ ءۇستى تولعان ارىستان بولسا، مەن ولاردى تىشقان سياقتى، جان-جاققا لاقتىرىپ تاستار ەدىم!
— كوگىلدىر جىبەك كويلەك ءۇشىن تىم ارتىق ەمەس پە! — دەدى قىز كۇلىمسىرەپ.
— جوق، دجواننا، — دەدى ديك، قارسىلىق ءبىلدىرىپ، — جالعىز كوگىلدىر كويلەك ءۇشىن ەمەس. مەن سەنى بۇرىن باسقا كيىممەن دە كورگەم. ەندى، مىنە، ءوزىم دە بۇركەنشى كيىممەن ءجۇرمىن. شىنىڭدى ايتشى، مەن كۇلكىلى ەمەسپىن بە؟ راسىندا دا، ەرسى كيىم عوي؟
— اھ، ديك، سەنىڭ ايتىپ تۇرعانىڭنىڭ ءبارى راس، — دەدى قىز جىميىپ.
— كوردىڭ بە، — دەدى ول ماساتتانىپ. — ورماننىڭ ىشىندە سەن دە وسىنداي بولاتىنسىڭ، بەيشارا مەچەم. شىنىمدى ايتسام، سەنىڭ ءتۇرىڭ وتە كۇلكىلى ەدى! ەسەسىنە ءقازىر سەن وتە سۇلۋسىڭ!
وسىلاي ەكەۋى ۋاقىتتىڭ قالاي تەز ءوتىپ جاتقانىن سەزبەي، ءبىر-بىرىنىڭ قولىنان ۇستاپ، ءبىر-بىرىنىڭ بەتىنە ىنتىعا، كۇلىمسىرەي قاراپ اڭگىمەلەسىپ وتىردى: ولار ءوستىپ تاڭ اتقانشا وتىرۋى مۇمكىن ەدى. ءبىراق كەنەتتەن بىردەڭە سىبدىر ەتتى دە، بۇلار كىشكەنتاي قىزدى كوردى. ول ساۋساعىن ەرنىنە باستى.
— قۇدايىم-اۋ، — دەدى ول، — سەندەر قاتتى دابىرلاپ وتىرسىڭدار! ءسال اقىرىن سويلەسە المايسىڭدار ما؟ ال ەندى، دجواننا، ورماننىڭ تاماشا قىزى، سەنىڭ عاشىق جىگىتىڭدى الىپ كەلگەنىم ءۇشىن ماعان، ءوزىڭنىڭ قۇربىڭا قانداي العىس ايتاسىڭ؟
جاۋاپتىڭ ورنىنا دجواننا قىزعا جۇگىرىپ بارىپ، ونى قۇشاقتاي الدى.
— ال ءسىز شە، سەر، — دەپ ءسوزىن جالعادى جاس قىز، — ءسىز ماعان قانداي راقمەت ايتار ەدىڭىز؟
— حانىم، — دەدى ديك، — مەن دە شىن نيەتىممەن تاپ وسىلاي ىستەر ەدىم.
— وندا بەرى كەلىڭىز، — دەدى قىز، — مەن سىزگە رۇقسات ەتەمىن.
ءبىراق ديك قىزاراقتاپ، قىزدى تەك قولىنان ءسۇيدى.
— مەن نەعىپ سىزگە ۇنامايمىن، سۇلۋ جىگىت؟ — دەپ سۇرادى قىز، ەدەنگە دەيىن ءيىلىپ.
اقىر اياعىندا، ديك ونى ايالاي قۇشاقتاعاننان كەيىن، قىز بىلاي دەدى:
— دجواننا، سەنىڭ الدىڭدا سۇيگەن جىگىتىڭ تىم جاسقانشاق ەكەن. شىنىمدى ايتسام، ول مەنىمەن ءبىرىنشى كەزدەسكەندە بۇدان گورى ەپتىلەۋ ەدى. دەنەمنىڭ ءبارى كوكالا ەكەنىن بىلسەڭ عوي، قۇربىم. مەنىڭ ايتقانىم وتىرىك بولسا، وندا ماعان ەشۋاقىتتا سەنبە! ال ەندى، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى ول، — اڭگىمەلەسىپ بولدىڭدار ما؟ مەن كوپ كەشىكپەي بۇل مىرزانى شىعارىپ سالۋىم كەرەك.
ءبىراق ەكى عاشىق ءالى بىر-بىرىمىزگە ەشتەڭە ايتقانىمىز جوق، ءالى ءتۇن ۇزاق قوي، بۇلاي تەز قوشتاسقىمىز كەلمەيدى دەستى.
— ال كەشكى تاماق شە؟ — دەپ سۇرادى جاس قىز. — ءبىز تومەنگە كەشكى اسقا بارۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟
— ءيا، سولاي ەكەن-اۋ! — دەدى دجواننا. — مەن ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي!
— وندا مەنى جاسىرىپ كەتىڭىزدەر، — دەدى ديك. — تەرەزەنىڭ پەردەسىنىڭ ارتىنا جاسىرىڭىزدار، جاشىكتىڭ ىشىنە جاۋىپ تاستاڭىزدار، قايدا تىقساڭىزدار، وندا تىعىڭىزدار، ايتەۋىر مەن سىزدەردى وسى جەردە كۇتە تۇراتىنداي بولايىن. ەسىڭىزدە بولسىن، سۇلۋ قىز، — دەپ ءسوزىن جالعادى ول، — ءبىز وتە قيىن جاعدايدامىز، ءبىز بۇگىنگى تۇننەن كەيىن كوزىمىز جۇمىلعانشا ءبىر-بىرىمىزدى ەشۋاقىتتا كورمەۋىمىز مۇمكىن.
جاس قىز جۇمسارىپ قالدى. ەندى ءبىرازدان سوڭ قوڭىراۋ سەر دەنيەلدىڭ ءۇي ىشىندەگىلەردى كەشكى تاماققا شاقىرا باستاعاندا، ولار ديكتى كىلەمنىڭ ارتىنداعى قابىرعامەن ەكى ورتاعا جاسىرىپ؛ ول كىلەمدەردىڭ اراسىنان بۇكىل بولمەنىڭ ءىشىن كورىپ تۇردى.
ءبىراق بۇل تۇرىسى ۇزاققا سوزىلعان جوق.
وسى جەردە، جوعارعى قاباتتا جىم-جىرت تىنىشتىقتى تەك تاس پەشتە جانىپ جاتقان وتتىڭ اندا-ساندا پىشىلداعانى مەن سۋ وتىننىڭ سىتىرلاعان داۋسى بۇزىپ تۇر، ءبىراق ءقازىر ديكتىڭ ساق قۇلاعىڭا ۇرلانا باسىپ كەلە جاتقان بىرەۋدىڭ اياعىنىڭ دىبىسى ەستىلدى. ارتىنشا ەسىك اشىلىپ، لورد ءشوربيدىڭ ءتۇسىنىڭ كيىمىن كيگەن قاپ-قارا ەرگەجەيلى الدىمەن بولمەگە باسىن سۇعىپ، كەيىن قيسىق دەنەسى قيسالاقتاپ كىرىپ كەلدى. ول اۋزىن ادەيى جاقسى ەسىتۋ ءۇشىن اشىپ جۇرگەن سياقتى، الاق-جۇلاق ەتىپ جىلتىراعان كوزدەرىمەن جالما-جان مازاسىزدانا جان-جاعىنا قاراي باستادى. ول قابىرعالاردى جاپقان كىلەمدەردى ءار جەرىنەن ۇرىپ، بۇكىل بولمەنى اينالىپ شىقتى. ايتسە دە، ءبىر عاجابى ديكتى بايقامادى. ەرگەجەيلى ودان كەيىن مەبەلدەردىڭ استىن تەكسەرىپ، شامدى دا قاراپ شىقتى: سودان سوڭ، اقىر اياعىندا، ءسىرا، كوڭىلى كونشىمەي قالعان بولۋ كەرەك، كەلگەندەگىسى سياقتى بىلدىرمەي اقىرىن باسىپ كەتپەكشى بولدى؛ ءبىراق كەنەتتەن ول تىزەسىن بۇگىپ، جەردەن بىردەڭەنى كوتەرىپ الىپ، ۇڭىلە قاراپ، بەلىنە بايلاعان دورباسىنا قۋانا سالىپ الدى.
ديكتىڭ جۇرەگى سۋ ەتە ءتۇستى، سەبەبى ول بۇنىڭ بەلبەۋىنىڭ شاشاعى ەدى. بۇل ەرگەجەيلى — ءوزىنىڭ پاسىق مىندەتىن قۇشىرلانا اتقاراتىن تىڭشى ەكەنىن — ول ءوزىنىڭ ولجاسىن ۋاقىت كەتىرمەي تۋرا قوجايىنى لورد شوربيگە اپارىپ بەرەتىنىن ديك بىردەن ءتۇسىندى. ونىڭ كىلەمدى ىعىستىرىپ جىبەرىپ، ومىرىنە ءقاۋىپتى بولسا دا تاۋەكەل ەتىپ، مىنا سۇمىرايدى باس سالىپ، ودان بەلبەۋىنىڭ شاشاعىن تارتىپ العىسى كەلدى. ديك ءوستىپ ويلانىپ تۇرعاندا، جاڭادان باسقا ءقاۋىپ پايدا بولدى. باسقىشتىڭ ۇستىنەن ماس ادامنىڭ دورەكى داۋسى ەستىلىپ، ءدالىزدىڭ بويىمەن بىرەۋدىڭ تالتىرەكتەپ اياقتارىن اۋىر باسىپ كەلە جاتقانى سەزىلدى.
— سەندەر نەگە قالىڭ ورماننىڭ كولەڭكەسىندە ءومىر سۇرەسىڭدەر؟ — دەپ اندەتتى ول داۋىس. — سەندەر نەگە ءومىر سۇرەسىڭدەر؟ ەي، جىگىتتەر، سەندەر نەگە مۇندا ءومىر سۇرەسىڭدەر؟ — دەپ قوستى ول، ماستىقپەن بارقىراي كۇلىپ.
سودان سوڭ قايتادان اندەتتى.
وتەرمىسىڭ سىراعا ءبىر تويماستان،
يگۋمەن دجون، سەمىزىم-اۋ ماي باسقان.
سەن — سىراقور، مەن — تاماقساۋ، انىق بۇل،
ال، شىركەۋگە ءان سالادى بارىپ كىم؟
لوۋلەسس — وكىنىشكە قاراي، ۋداي ماس — ىشكىلىكتەن كەيىن جاتىپ ۇيقتايتىن ورىن ىزدەپ، ءۇيدىڭ ءىشىن ارالاپ ءجۇر. ديك ىشتەي ىزادان جارىلىپ كەتە جازدادى. تىڭشى الدىمەن شوشىپ كەتتى دە، ءبىراق ونىڭ ماس ادام ەكەنىن كورگەننەن كەيىن، جۇرەگى بىردەن ورنىنا ءتۇستى؛ ول مىسىق سياقتى، بولمەدەن تەز شىعىپ كەتتى، سودان قايتىپ ديك ونى كورگەن جوق.
ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ لوۋلەسسىز ديك دجواننانى اكەتۋدىڭ جوسپارىن جاساي المايدى، ءارى ونى ورىنداي دا المايدى. ءبىر جاعىنان، تىڭشى، ءسىرا، جاقىنداۋ جەرگە تىعىلىپ قالسا كەرەك، ەگەر ديك لوۋلەسسپەن سويلەسەتىن بولسا، وندا ءىس شىنىمەن ناسىرعا شابۋى مۇمكىن.
دەگەنمەن ديك نە بولسا دا لوۋلەسسپەن سويلەسپەكشى بولدى. كىلەمدەردىڭ اراسىنان شىعىپ، ول ەسىكتىڭ الدىنا توقتادى دا، قاھارلانا قولىن كوتەردى. لوۋلەسس، كوزدەرى قىپ-قىزىل بولا قانتالاپ، تالتىرەكتەي جاقىنداپ كەلە جاتتى. اقىر اياعىندا، ول ءوزىنىڭ باستىعىن كومەسكىلەۋ تانىپ، ديكتىڭ بۇيىرعان بەلگىسىنە قاراماستان، ونىڭ اتىن داۋىستاي ايتىپ امانداستى.
ديك ماسكۇنەمگە باس سالىپ، ونى قاتتى سىلكىلەي باستادى.
— حايۋان! — دەدى ول ىزالانىپ. — ادام ەمەسسىڭ، مالسىڭ! اقىماق ادام ساتقىننان دا جامان! سەنىڭ ماسكۇنەمدىگىڭ ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتەدى!
ءبىراق لوۋلەسس تەك كۇلە بەردى، ءسويتىپ تالتىرەكتەپ ءجۇرىپ جاس شەلتوندى ارقاسىنان قاقپاقشى بولدى.
كەنەت ديكتىڭ ساق قۇلاعى كىلەمدەردىڭ ارتىنان بىردەڭەنىڭ قىبىر ەتە تۇسكەنىن ەستىدى. ول دىبىسقا قاراي تۇرا جۇگىردى. تاپ سول كەزدە كىلەمدەردىڭ بىرەۋى قابىرعادان قۇلاپ ءتۇسىپ، ديك پەن تىڭشى ونىڭ اراسىنا ورالدى دا قالدى. بۇلار ءبىر-بىرىنىڭ تاماعىنا جابىسىپ، كىلەمنىڭ اراسىندا تىرباڭداپ، ءۇن-تۇنسىز ىزالانا ايقاستى. ءبىراق ديك ودان اجەپتاۋىر كۇشتى ەدى، كوپ كەشىكپەي ديك تىڭشىنى تىزەسىنىڭ استىنا باسىپ الدى. سوسىن ۇزىن قانجاردى سالىپ جىبەرىپ، ديك ونى ءولتىردى.
Iءىى تاراۋ
ولگەن تىڭشى
لوۋلەسس وسىناۋ ارپالىسقان قىسقا ايقاسقا دارمەنسىز قاراپ قالدى، ءتىپتى ءبارى بىتكەن سوڭ ديك ورنىنان تۇرىپ، الىستان، ءۇيدىڭ تومەنگى قاباتىنان ەستىلىپ جاتقان شۋعا قۇلاق تۇرگەن كەزدە دە، كارى قاڭعىباس جەلگە شايقالعان بۇتاقتاي ءالى دە اياعىن دۇرىستاپ باسا الماي، تەڭسەلىپ، ولگەن تىڭشىنىڭ بەتىنە مەڭىرەيە قاراپ تۇردى.
— ءبىزدى ەشكىمنىڭ ەستىمەگەنى جاقسى بولدى، — دەدى اقىرىندا ديك. — اۋليەلەرگە راقمەت! ەندى مەن بۇل بەيشارا تىڭشىنى نە ىستەيمىن؟ ەڭ الدىمەن دورباسىنان بەلبەۋىمنىڭ شاشاعىن قايتىپ الايىن.
ديك تىڭشىنىڭ دورباسىن اشتى؛ ول دوربانىڭ ىشىنەن بىرنەشە تەڭگە، ءوزىنىڭ بەلبەۋىنىڭ شاشاعىن، سونداي-اق لورد ۋەنسليدەلگە ارنالىپ، لورد ءشوربيدىڭ مورىمەن بەكىتىلگەن حات تاۋىپ الدى. وسى ەسىم كوپ نارسەنى ونىڭ ەسىنە سالدى؛ ول سو بويدا سۇرگىشتى بۇزىپ، حاتتى وقىپ شىقتى. حات قىسقا ەكەن، ءبىراق ديكتىڭ قۋانىشىنا قاراي، لورد ءشوربيدىڭ ساتىلىپ يوركتار ۇيىمەن حات جازىساتىنىن بۇلتارپاستاي دالەلدەيدى.
جاس جىگىت ءاردايىم وزىمەن بىرگە سيا قۇيىلعان ءمۇيىز بەن باسقا دا جازۋ قۇرالدارىن الىپ جۇرەتىن؛ ولگەن تىڭشىنىڭ دەنەسىنىڭ قاسىنا تىزەرلەي وتىرىپ، ءبىر جاپىراق قاعازعا بىلاي دەپ جازدى:
«حات جازعان ميلورد شوربي، ءسىز ءوز مالايىڭىزدىڭ نەدەن ولگەنىن بىلەسىز بە؟ سىزگە اقىل ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىز: ۇيلەنبەڭىز».
بارشانىڭ كەگىن قايتارعىش دجون».
ول وسى قاعازدى ولىكتىڭ كەۋدەسىنە قويدى. جاڭا عانا ازداپ ەسى كىرە باستاعان، ءارى ديكتىڭ ىستەگەندەرىنە قاراپ تۇرعان لوۋلەسس، شاپانىنىڭ استىنان قارا جەبەنى سۋىرىپ الىپ، ونىمەن قاعازدى ولىكتىڭ كەۋدەسىنە تۇيرەپ قويدى. ولىككە دەگەن مۇنداي دورەكىلىكتى، ءتىپتى ودان دا بەتەر قاتىگەزدىك سياقتىنى كورگەندە، جاس شەلتون شوشىنا داۋىستاپ جىبەردى؛ ءبىراق كارى قاڭعىباس وعان تەك كۇلدى دە قويدى.
— مەن ءوز وردەنىمنىڭ ابىرويىن ساقتاعىم كەلەدى — دەدى ول، ىقىلىق اتىپ. — مەنىڭ ساۋىقشىل سەرىكتەرىمە بۇل ۇنايدى...
سودان سوڭ ول كوزىن جۇمىپ الىپ قاتتى ايقايلاي اندەتە باستادى:
وتەرمىسىڭ سىراعا ءبىر تويماستان...
— ءوشىر ءۇنىڭدى، اقىماق! — دەپ اقىرىپ جىبەردى دە، ديك ونى كۇشتەپ قابىرعاعا قاراي تاقادى. — سەنىڭ بويىڭدا اقىلدان گورى شاراپ كوپ، ءبىراق مەنى دە تۇسىنۋگە تىرىس! ماريا بيكەشتىڭ اتىمەن جالىنام: بۇل ۇيدەن تەزىرەك كەت. ەگەر سەن بۇل جەردە قالاتىن بولساڭ، سەن ءوزىڭدى دە، مەنى دە دارعا استىراسىڭ! اياعىڭدى دۇرىستاپ باس! تەز كەت، ايتپەسە، اسپانمەن انت ەتەمىن، ساعان بورىشتار ەكەنىمدى دە ۇمىتۋىم مۇمكىن! كەت!
جالعان موناحتىڭ بىرتە-بىرتە ەسى كىرە باستادى، ەندى ديكتىڭ اشۋلى جانارىن كورگەندە، ونىڭ ايتقانىن تۇسىنەتىندەي حالدە ەدى.
— اسپانمەن انت ەتەمىن، — دەدى لوۋلەسس داۋىستاپ، — ەگەر كەرەگىم جوق بولسا، مەن كەتەمىن!
تەڭسەلە باسىپ ول كەيىن بۇرىلدى، سوسىن ءدالىزدى بويلاي ءسۇرىنىپ-قابىنىپ قابىرعالارعا سوعىلا، باسقىشپەن تومەن تۇسە باستادى.
لوۋلەسس كورىنبەي كەتكەننەن كەيىن، ءىستى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋگە بەل بايلاعان ديك، بۇرىنعى تىعىلعان ورنىنا قايتىپ كەلدى. اقىلعا سالسا ول كەتۋى كەرەك ەدى، ءبىراق ماحاببات پەن اۋەستىك جەڭدى.
كىلەمنىڭ ارتىنداعى قابىرعاعا جابىسىپ تۇرعان جاس جىگىت ءۇشىن ۋاقىت وتە باياۋ جىلجىدى. تاس پەشتەگى وت ءوشىپ، شام جانىپ بىتۋگە جاقىنداپ، تۇتىندەي باستادى. بۇل جەرگە ەشكىم كەلمەدى، الىستان، تومەننەن ەستىلىپ جاتقان ادامداردىڭ داۋسى مەن ىدىس-اياقتاردىڭ سالدىرى ءالى باسىلعان جوق. ال جاپالاقتاپ جاۋعان قاردىڭ قالىڭ پەردەسىنىڭ استىندا شوربي قالاسى تىم-تىرىس جاتىر.
مىنە، ەندى، اقىر اياعىندا، باسقىشتىڭ ۇستىنەن سويلەسكەن ادامداردىڭ داۋىستارى مەن اياقتىڭ دىبىسى ەستىلە باستادى. سەر دەنيەلدىڭ قوناقتارى باسقىشتاردىڭ اراسىنداعى الاڭنان ءوتىپ، دالىزدەن ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، قابىرعادان جۇلىنىپ ءتۇسىپ قالعان كىلەم مەن ءولىپ جاتقان تىڭشىنى كوردى.
ءبارى ساسىپ، ابىگەرلەنىپ، ارلى-بەرلى جۇگىرىپ، دابىرلاپ كەتتى. جان-جاقتان قوناقتار، جاۋىنگەرلەر، ايەلدەر، مالايلار — ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلكەن ءۇيدىڭ ىشىندەگىلەردىڭ ءبارى جۇگىرىپ كەلدى؛ ايقاي-شۋ ودان سايىن ۇدەي ءتۇستى. سودان سوڭ توپ قاق جارىلىپ، كۇيەۋ جىگىت — لورد ءشوربيدى قاسىنا ەرتكەن سەر دەنيەل ولىكتىڭ جانىنا جاقىندادى.
— ميلورد، — دەدى سەر دەنيەل، — مەن سىزگە ءبۇل جەكسۇرىن «قارا جەبە» جونىندە ايتىپ ەدىم عوي؟ سول قارا جەبە وسى. جەبەنى وزىڭىزگە الىڭىز، ول سىزگە مەنىڭ ايتقان سوزدەرىمنىڭ راس ەكەنىن دالەلدەيتىن بولسىن! كرەستپەن انت ەتەمىن، تامىر، ول ءسىزدىڭ ءبىر ادامىڭىزدىڭ، نە دەسەڭىز دە ايتەۋىر، ءسىزدىڭ ليۆرەياڭىزدى كيىپ جۇرگەن ادامنىڭ كەۋدەسىنە شانشۋلى تۇر!
— بۇل مەنىڭ ادامىم ەدى، — دەپ جاۋاپ قايىردى لورد شوربي، كەيىن شەگىنىپ. — مەن مۇنداي ادامداردىڭ كوبىرەك بولعانىن قالار ەدىم. ول تازىداي ءيىسشىل، كور تىشقانداي كورىنبەيتىن ەدى.
— شىنىندا سولاي ما، تامىر؟ — دەپ سۇرادى سەر دەنيەل، مىسقىلداي كۇلىمسىرەپ. — مەنىڭ جۇپىنى ۇيىمنەن ول نە ىزدەپ ءجۇردى ەكەن؟ ەندى، مىنە، ول ەشتەڭە ىزدەمەيتىن بولدى.
— رۇقسات ەتسەڭىز، سەر دەنيەل، — دەدى قىزمەتشىلەردىڭ بىرەۋى، — ونىڭ كەۋدەسىندە بىردەڭە جازىلعان قاعاز تۇيرەۋلى تۇر.
— قاعاز بەن جەبەنى ماعان بەرىڭدەر، — دەدى رىسار.
جەبەنى قولىنا الىپ، ول تۇنجىراعان كۇيى ويلانا قاراي باستادى.
— ءيا، — دەدى ول لورد شوربيگە بۇرىلىپ، — بۇل مەنىڭ ىزىمنەن قالماي ەرىپ كەلە جاتقان وشپەندىلىك. وسى قارا تاياق، نەمەسە وسىعان ۇقسايتىن باسقاسى، كۇندەردىڭ كۇنىندە مەنىڭ تۇبىمە جەتەدى. تامىر، بىلىكسىز رىسارعا ءسىزدى ساقتاندىرۋعا رۇقسات ەتىڭىز: ەگەر بۇل يتتەر ءسىزدىڭ ىزىڭىزگە تۇسەتىن بولسا، — قاشىڭىز! ولار جۇقپالى اۋرۋ سەكىلدى وتە جابىسقاق! دەگەنمەن، ولار نە جازدى ەكەن، كورەيىكشى... ءيا، مەنىڭ ويلاعانىمنىڭ تاپ ءوزى بولىپ شىقتى، ميلورد، ورمانشىنىڭ بەلگى سوققان كارى ەمەنىندەي ءسىز دە تاڭبالاندىڭىز؛ ەرتەڭ نەمەسە ارعى كۇنى سىزگە بالتا شابىلادى. ءسىز حاتىڭىزدا نە جازىپ ەدىڭىز؟
لورد شوربي جەبەدەن قاعازدى سۋىرىپ الىپ وقىدى دا، جۇمارلاپ تاستادى؛ جيىركەنگەنىن بىلدىرمەي، ول ولىكتىڭ قاسىنا تىزەرلەي وتىرىپ، اسىعىس ونىڭ دورباسىن اقتارا باستادى.
سودان سوڭ كوڭىلى بۇزىلىپ، ورنىنان تۇردى.
— تامىر، — دەدى ول، — مەنىڭ راسىندا دا وتە ماڭىزدى حاتىم جوعالدى. ەگەر مەن سول حاتتى ۇرلاپ اكەتكەن جەكسۇرىندى ۇستاپ السام، سول زاماتتا-اق ول داردى بەزەندىرىپ تۇرار ەدى. ءبىراق،«ەڭ الدىمەن، ۇيدەن شىعاتىن بۇكىل ەسىك-تەسىكتىڭ ءبارىن بەكىتۋ كەرەك. اۋليە گەورگييمەن انت ەتەمىن، مەنىڭ وسى باقىتسىزدىعىم جەتەدى!
ءۇي مەن باقتىڭ اينالاسىنا قاراۋىل قويىلدى؛ باسقىشتىڭ ءاربىر الاڭىندا كۇزەتشى تۇردى، سىرتقى قاقپانىڭ الدىن ءبىر وترياد جاۋىنگەر كۇزەتتى؛ ەكىنشى وترياد سارايداعى جاعىلعان وتتىڭ اينالاسىندا وتىر. لورد ءشوربيدىڭ جاۋىنگەرلەرى سەر دەنيەلدىڭ جاۋىنگەرلەرىنە قوسىلدى. ءۇيدى قورعاۋعا دا، سونداي-اق دۇشپان ءۇيدىڭ ىشىنە تىعىلعان بولسا، ونى ۇستاۋعا دا ادامدار مەن قارۋ-جاراق ابدەن جەتكىلىكتى. ال ولگەن تىڭشىنىڭ دەنەسىن قار جاۋىپ تۇرعان باقتىڭ ىشىمەن الىپ ءجۇرىپ، ءموناستىردىڭ شىركەۋىنە اپارىپ قويدى.
سودان سوڭ ءبارى ابدەن تىنىشتالعاننان كەيىن قىزدار ريچارد شەلتوندى تىعىپ قويعان جەرىنەن الىپ شىعىپ، وعان ۇيدە نە بولىپ جاتقانىن باياندادى. ءوز تاراپىنان ديك تە قىزدارعا تىڭشىنىڭ بولمەگە قالاي ۇرلانىپ كەلگەنىن، ءوزىنىڭ ونى قالاي تاۋىپ العانىن، كەيىن قالاي ولتىرگەنىن ايتىپ بەردى.
دجواننا ابدەن شارشاپ، كىلەم ءىلۋلى قابىرعاعا سۇيەندى.
— وسىنىڭ بارىنەن ەشتەڭە وزگەرمەيدى، — دەدى ول. — ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ءبارىبىر مەنىڭ نەكەمدى قيادى!
— قالايشا؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەردى قۇربىسى. — بۇل جەردە ارىستانداردى تىشقان سياقتى تىم-تىراقاي قاشىراتىن ءبىزدىڭ مىرزامىز بار ەمەس پە! سەن، ءسىرا، وعان سەنبەيسىڭ عوي دەيمىن! ال، ارىستانداردى جۋاسىتۋشى، ءبىزدى جۇباتىڭىز. بىزگە ەر جۇرەك اقىل ايتىڭىز.
ءوزىنىڭ ماناعى بوسپە سوزدەرىن بەتىنە باسقاندا، ديك كادىمگىدەي ساسىپ قالدى؛ ول قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى، ءبىراق سوندا دا جاۋاپ قايتاردى.
— ءبىز قيىن جاعدايدامىز، — دەدى ول. — ايتسە دە، ەگەر ماعان وسى ۇيدەن ەڭ بولماعاندا جارتى ساعاتقا شىعۋعا مۇمكىندىك تۋسا، ءبارى تاماشا بولار ەدى. وندا نەكە قيۋ دەگەن بولماس ەدى...
— ال ارىستاندار شە، — دەپ مازاقتادى قىز، — ولار قۋىلدى ما؟
— ءقازىر مەنىڭ ماقتانعىم كەلىپ تۇرعان جوق، — دەدى ديك. — مەن كومەك پەن اقىل سۇرايمىن. ەگەر كۇزەتشىنىڭ جانىنان امان ءوتىپ، وسى ۇيدەن تەز شىعىپ كەتپەسەم، وندا ەشتەڭە ىستەي المايمىن. وتىنەنەمىن، مەنى دۇرىس تۇسىنىڭىزدەر!
— سەن نەگە مۇنى دويىر جىگىت دەدىڭ، دجواننا؟ — دەپ سۇرادى قىز.
— كوردىڭ بە، ول قالاي سويلەي بىلەدى. قاجەت جەرىندە ءسوز تابا بىلەدى، مىنەزى دە جايلى، كەرەك كەزىندە — باتىر. سودان ارتىق ساعان نە كەرەك.
— مەنىڭ دوسىم ديكتى بىرەۋ الماستىرىپ جىبەرىپتى، — دەپ كۇلدى دجواننا، — بۇل انىق. بۇرىن، مەن تانىسقان كەزىمدە، ول دورەكىلەۋ ەدى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى بوس ءسوز... مەنىڭ قايعىما ەشكىم كومەكتەسە المايدى، مەن ءبارىبىر لەدي شوربي بولامىن.
— ايتسە دە، مەن ۇيدەن شىعۋعا تىرىسامىن، — دەدى ديك. — موناحقا كوپ كوڭىل بولمەيدى، ەگەر مەن ءوزىمدى جوعارىعا الىپ كەلگەن مەيىربان سيقىرشى تاپقان بولسام، ەندى مەنى تومەنگە الىپ تۇسەتىن دە سونداي سيقىرشى تاۋىپ الامىن. ماناعى تىڭشىنىڭ اتى كىم ەدى؟
— الاياق، — دەدى جاس قىز. — وتە لايىق ات! ءبىراق ءسىز نە ىستەمەكشىسىز، ارىستاندى جۋاسىتۋشى؟ نە ويلادىڭىز؟
— مەن كۇزەتشىلەردىڭ قاسىنان ءوتىپ كەتۋگە تىرىسامىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — ەگەر بىرەۋ-مىرەۋ مەنى توقتاتا قالسا، وندا مەن جايباراقات الاياق ءۇشىن دۇعا وقۋعا بارا جاتىرمىن دەيمىن. شىركەۋدە ءقازىر، مۇمكىن، ول بەيشارانىڭ ارۋاعى ءۇشىن دۇعا وقىپ جاتقان شىعار.
— تىم قارا دۇرسىندەۋ امال ەكەن، — دەدى قىز، — ءبىراق جاراپ قالار.
— بۇل جەردە ماسەلە امالدىڭ العىرلىعىندا ەمەس، باتىلدىعىندا، — دەدى جاس شەلتون، كەلىسپەي، — قيىن-قىستاۋ كەزدە ءار ءتۇرلى قۋلىقتان گورى باتىلدىق ارتىق.
— ءسىز دۇرىس ايتاسىز، — دەدى قىز. — جاقسى، بارىڭىز، سىزگە اسپان جار بولسىن! بۇل جەردە ءوزىڭىزدى سۇيەتىن باقىتسىز قىزدى، سونداي-اق سىزگە شىن ادال دوستىق سەزىممەن قارايتىن تاعى ءبىر قىزدى قالدىرىپ بارا جاتىرسىز. ءبىزدى ەسىڭىزدە ۇستاپ، وتە ساق بولىڭىز، ءوزىڭىزدى قاۋىپتەن ساقتاڭىز.
— بارا عوي، ديك، — دەدى دجواننا. — مىندا قالعانداعىدان ارتىق قاۋىپكە ۇشىراي قويماسسىڭ. بارا عوي، سەن وزىڭمەن بىرگە مەنىڭ جۇرەگىمدى اكەتىپ بارا جاتىرسىڭ. اۋليەلەردىڭ ءوزى ساقتاسىن!
ديك ءبىرىنشى كۇزەتشىنىڭ جانىنان وتە سەنىمدى ءوتىپ كەتتى، كۇزەتشى وعان تەك اڭ-تاڭ بولىپ قاراپ قالدى. ەكىنشى الاڭدا جاۋىنگەر نايزاسىمەن ونىڭ جولىن بوگەپ، ءاتى-جونىن جانە قايدا بارا جاتقانىن سۇرادى.
— Pax vobisum، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — مەن بەيشارا الاياقتىڭ ارۋاعى ءۇشىن دۇعا وقۋعا بارا جاتىرمىن.
— ايتقانىڭىزعا سەنەم، — دەپ جاۋاپ قايىردى كۇزەتشى، — ءبىراق جالعىز جۇرۋگە رۇقسات ەتىلمەيدى.
ول باسقىشتىڭ ەمەننەن ىستەلگەن تايانىشىنان اسىلا ەڭكەيدى دە، قاتتى ىسقىرىپ قالدى.
— سەندەرگە ءبىر كىسى بارا جاتىر! — دەپ ايقايلادى ول، سودان سوڭ ديكتى وتكىزىپ جىبەردى.
باسقىشتىڭ بىتكەن جەرىندە كۇزەتشىلەر ونىڭ كەلۋىن كۇتىپ تۇر ەكەن. كۇزەتشى سوزدەرىن تاعى قايتالاپ ايتقاندا، ولاردىڭ باستىعى ءتورت جاۋىنگەرگە ديكتى شىركەۋگە دەيىن اپارىپ سالىڭدار دەپ بۇيرىق بەردى.
— جىگىتتەر، قاشىپ كەتىپ جۇرمەسىن، — دەدى ول. — ەگەر ءومىر سۇرگىلەرىڭ كەلسە، ونى سەر وليۆەرگە الىپ بارىڭدار!
ەسىك اشىلدى. ەكى جاۋىنگەر ديكتى ەكى جاعىنان قولتىقتاپ ۇستاپ الدى، ءۇشىنشىسىنىڭ قولىندا الاۋ، ال ءتورتىنشىسى، ساداق پەن جەبەسىن دايىن ۇستاپ، بۇلاردىڭ ارتىندا كەلە جاتتى. وسىلايشا ولار باقتىڭ اراسىنان، ءتۇن قاراڭعىلىعىندا جاۋىپ تۇرعان قار استىندا، موناستىر شىركەۋىنىڭ كومەسكى جارىق تۇسكەن تەرەزەلەرىنىڭ قاسىنا كەلدى.
باتىستاعى قاقپانىڭ الدىندا ۇستەرىن قىلاۋلاپ قار باسقان اتقىشتار كۇزەتى تۇر، ولار ىقتاسىن قىپ اركانىڭ استىنا تىعىلىپتى. ديكتىڭ جول باستاۋشىلارى ولارعا بىرەر اۋىز ءسوز ايتتى، تەك سودان كەيىن بارىپ بۇلاردى شىركەۋگە كىرگىزدى.
شىركەۋدە ءالتاردىڭ ۇستىندە جانعان بالاۋىز شىراقتار جانە اقسۇيەكتەردىڭ قابىرلەرى الدىنداعى كۇمبەزدى توبەگە ءىلۋلى تۇرعان ەكى-ۇش شام عانا كومەسكى جارىعىن ءتۇسىرىپ تۇر. شىركەۋدىڭ ورتاسىندا، تابىتتىڭ ىشىندە، قولدارىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ قويعان ءولى تىڭشى جاتىر.
كۇمبەزدىڭ استىنان دۇعا وقىعان ادامداردىڭ اسىعىس كۇبىرلەگەن داۋىستارى جاڭعىرىعىپ ەستىلەدى؛ كليروستىڭ ۇستىندە ءدىني شاپان كيگەن ادامدار تىزەرلەپ تۇر، ال بيىك ءالتاردىڭ باسقىشتارىندا ناماز كيىمىن كيگەن سۆياششەننيك جانازا وقىپ تۇر.
جاڭا كەلگەندەردى كورگەننەن كەيىن، شاپان كيگەن ەركەكتەردىڭ ءبىرى تۇرەگەلىپ، كليروستان ءتۇستى دە، الدا كەلە جاتقان جاۋىنگەردەن بۇلاردىڭ شىركەۋگە نە سەبەپتى كەلگەندەرىن سۇرادى. ناماز وقۋ سالتىن ءارى ولگەن ادامدى سىيلاعاندىقتان ولار سىبىرلاسىپ اقىرىن سويلەستى؛ ءبىراق وتە ۇلكەن ءارى بوس عيماراتتىڭ جاڭعىرىعى ولاردىڭ سوزدەرىن ءىلىپ اكەتىپ، ىرگەلەس التارلاردا كۇڭگىرلەپ قايتالادى.
— موناح! — دەدى سەر وليۆەر (بۇل سۆياششەننيك سو كىسى بولاتىن)، اتقىشتىڭ حابارىن ءۇنسىز تىڭداپ بولىپ، — ءپىرادار باۋىرىم، مەن ءسىزدىڭ كەلەتىنىڭىزدى بىلگەنىم جوق، — دەدى ول، جاس شەلتونعا بۇرىلىپ، ءسوزىن جالعاستىرىپ، — ءسىز كىمسىز؟ كىمنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا دۇعاڭىزدى ءبىزدىڭ دۇعامىزعا قوسپاقشىسىز؟
ديك جالباعايىن شەشپەستەن، سەر وليۆەرگە اتقىشتاردان ازداپ شەتكە شىعىڭىزشى دەپ بەلگى بەردى. سۆياششەننيك شەتكە شىعىسىمەن، ديك بىلاي دەدى:
— ءسىزدى الداعىم كەلمەيدى، سەر. مەنىڭ ءومىرىم ءسىزدىڭ قولىڭىزدا.
سەر وليۆەر سەلك ەتە قالدى، ونىڭ تىرسيعان بەتى قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى دە، ءبىرازعا دەيىن ءتىل قاتپادى.
— ريچارد، — دەدى ول اقىرىندا، — سەنىڭ مۇندا نە ءۇشىن كەلگەنىڭدى مەن بىلمەيمىن؛ ايتەۋىر ءبىر جامان ويمەن كەلدىڭ عوي دەپ ويلايمىن. ءبىراق ءبىزدىڭ بۇرىنعى دوستىعىمىزدىڭ قۇرمەتىنە مەن سەنى ۇستاپ بەرمەيمىن. سەن ءتۇنى بويى مەنىڭ قاسىمدا ورىندىقتا وتىراتىن بولاسىڭ؛ ميلورد ءشوربيدىڭ نەكەسى قيىلىپ بولعانشا دا وتىراتىن بولاسىڭ؛ ەگەر تەك ءبارى امان-ەسەن ۇيگە كەلەتىن بولسا، ەگەر سەن ەشقانداي جامانشىلىق ويلامايتىن بولساڭ، وندا سەنىڭ ءوز ەركىڭ قايدا كەتسەڭ دە. ءبىراق ەگەر مۇندا قان توگۋ ءۇشىن كەلگەن بولساڭ، وندا سول قان ءوزىڭنىڭ باسىڭا توگىلەدى. امين!
سۆياششەننيك جانىن سالا شوقىنىپ، سودان سوڭ تەرىس قاراپ، التارعا تىزەسىن بۇكتى.
ول سولداتتارعا بىردەڭە دەدى، سوسىن ديكتى قولىنان ۇستاپ كليروسقا الىپ باردى دا، ءوزىنىڭ قاسىنا ورىندىققا وتىرعىزىپ قويدى. جاس جىگىت ادەپ ساقتاپ، بىردەن تىزەسىن بۇگىپ وتىردى دا، دۇعا وقۋعا بەرىلگەن سياقتى اسەر قالدىردى.
ءبىراق ونىڭ بۇكىل ويى مەن كوزى اينالاسىن باقىلاپ قاراۋدا ەدى. ول ءۇش جاۋىنگەردىڭ ۇيگە قايتىپ كەتۋدىڭ ورنىنا شەتتەگى پريتۆورعا جايباراقات كەلىپ وتىرعانىن بايقادى؛ ولاردىڭ مۇندا سەر وليۆەردىڭ ءامىرى بويىنشا قالعاندارىنا ونىڭ ەشقانداي كۇمانى بولمادى. سونىمەن ول تورعا ءتۇستى. بۇل ءتۇندى ول شىركەۋدە، جىمىڭداعان وتتار مەن قاراۋىتقان كولەڭكەلەردىڭ اراسىندا، ءوزى ولتىرگەن ادامىنىڭ ءقان-سولسىز بەتىنە قاراپ وتكىزەدى؛ ال تاڭەرتەڭ ونىڭ عاشىق قىزىن كوز الدىندا باسقا بىرەۋمەن نەكەلەستىرەدى.
ءبىراق وسىنداي اۋىر ويعا قاراماستان، ول بەلىن بەكەم بۋىپ سابىرمەن سوڭىن كۇتتى.
IV تاراۋ
عيباداتحانا شىركەۋىندە
شوربي قالاسىنداعى موناستىر شىركەۋىندە بىرەسە پسالومدى ءاننىڭ ىرعاعىمەن، بىرەسە قوڭىراۋ داۋسىنىڭ ىرعاعىمەن ءتۇنى بويى توقتاۋسىز جانازا وقىلىپ جاتتى.
تىڭشى الاياق ءۇشىن بار ىنتامەن دۇعا وقىلدى. ول العاشقى جايعاستىرعان كۇيىندە، قوزعاۋسىز جاتىر: جانسىز ەكى قولى ايقاستىرا كوكىرەگىنە قويىلعان، جانارسىز كوزدەرى توبەگە قاراپ جاتىر. ال ونى ولتىرگەن جىگىت ءدال قاسىنداعى ورىندىقتا تاڭنىڭ اتۋىن مازاسىزدانا كۇتىپ وتىر.
وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە سەر وليۆەر ءوزىنىڭ تۇتقىنىنا ءبىر-اق رەت بۇرىلدى.
— ريچارد، — دەدى ول سىبىرلاپ، — بالام مەنىڭ، ەگەر سەن ماعان جاماندىق ىستەمەكشى بولساڭ، وندا كىناسىز ادامعا قارسى ارەكەت جاسايتىنىڭ جونىندە سەنى يلاندىرعىم كەلەدى. مەن قۇدايدىڭ الدىندا ءوزىمنىڭ كىنالى ەكەنىمدى مويىندايمىن، ءبىراق سەنىڭ الدىڭدا مەن كىناسىزبىن.
— ءپىرادار، — دەپ ديك تە اقىرىن جاۋاپ قايىردى، — ماعان سەنىڭىز، سىزگە قارسى جامانشىلىق ىستەيتىن ەشبىر ويىم جوق؛ ايتسە دە، ءسىزدىڭ ىڭعايسىزدانا اقتالعانىڭىزدى مەن ۇمىتا المايمىن.
— ادام بالاسى بايقاۋسىزدا قىلمىس جاساۋى مۇمكىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى سۆياششەننيك. — ادام بالاسى سوقىر بولۋى مۇمكىن، ءوزىنىڭ نە ىستەگەنىن تۇسىنبەي، بىرەۋدىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋى مۇمكىن. مەن دە ءسويتتىم. سەنىڭ اكەڭدى الداپ تورعا ءتۇسىردىم. ءبىراق نە ىستەپ جۇرگەنىمدى ءوزىم بىلگەنىم دە جوق، وعان ءبىز ەكەۋمىزدى وسى قاسيەتتى جەردە كورىپ تۇرعان جاساعان يەم كۋا بولسىن.
— ابدەن مۇمكىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — دەگەنمەن قاراڭىزشى، ءسىز قانداي سۇمدىق تور توقىدىڭىز؛ مەن ءدال ءقازىر ءسىزدىڭ ءارى تۇتقىنىڭىزبىن، ءارى سۋدياڭىزبىن. ءسىز دە وسى ساتتە مەنى قۇرتپاقشى بولىپ قورقىتاسىز، ءارى مەنىڭ كەشىرىمدى بولۋىمدى قالايسىز. ەگەر ءسىز ءاردايىم ادال ادام، ءارى مەيىرىمدى سۆياششەننيك بولساڭىز، وندا مەنەن قورقۋدىڭ دا، مەنى جەك كورۋدىڭ دە قاجەتى بولماس ەدى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان شاتىسىپ قالماي، دۇعاڭىزدى وقي بەرىڭىز. باسقا امال بولماعاندىقتان، مەن ءسىزدىڭ دەگەنىڭىزگە كونەمىن؛ سىزگە كوڭىل ءبولىپ، ءسىزدىڭ اڭگىمەڭىزدى تىڭداۋ ءۇشىن مەن ءوزىمدى مازالاعىم كەلمەيدى.
سۆياششەننيك قاسىرەتتىڭ سالماعىنان قايىسقانداي قولىمەن باسىن تىرەپ، اۋىر كۇرسىندى، سول كەزدە جاس جىگىت ونى ءبىر ءسات اياپ كەتكەندەي بولدى. سەر وليۆەر ەندى ودان ءارى پسالومدى اندەتكەن جوق. ديك تەك ونىڭ قولىنداعى ءتاسبيىقتىڭ تىرسىلداعان دىبىسى مەن دۇعا وقىپ اقىرىن كۇبىرلەگەن داۋسىن عانا ەستىدى.
كوپ كەشىكپەي شىركەۋدىڭ اشەكەيلى تەرەزەسىنەن تاڭ بوزارىپ بىلىنە باستادى؛ شىراقتاردىڭ جىمىڭداعان جارىعى كومەسكىلەنىپ كەتتى. تاڭ بىرتە-بىرتە اعارىپ، كەنەتتەن شىركەۋدىڭ وڭتۇستىك شىعىس جاعىنداعى تەرەزەلەردەن كۇننىڭ قىزارعان ساۋلەسى ءتۇسىپ، قابىرعالاردى جارقىراتىپ جىبەردى. بوران باسىلدى، قارلى بۇلت اشىلىپ، قىستىڭ جاڭا باستالعان كۇنى قارلى اق كورپە جامىلعان جەردىڭ بەتىن جايناتىپ، نۇرلاندىرىپ جىبەردى.
شىركەۋ قىزمەتكەرلەرى ابىگەرلەنىپ ءجۇر؛ تابىتتى ولىكتەردى جاتقىزاتىن بولمەگە اپارىپ قويدى، لورد ءشوربيدىڭ تويىنىڭ شىرقىن كەتىرمەس ءۇشىن تاس تاقتالاردىڭ ۇستىندەگى قاندى داقتاردى تازارتىپ، جۋىپ تاستادى. تۇندە ازا تۇتىپ جۇرگەن ءدىني قىزمەتكەرلەر الداعى بولاتىن قۋانىشتى سالتاناتقا قاياۋ تۇسىرمەيىك دەگەندەي ەندى كوڭىلدەنە باستادى. تاڭ اتقاندىعىنىڭ كۋاسى رەتىندە شىركەۋگە ءدىندار كىسىلەر جينالا باستادى. ولار التاردىڭ الدىنا ەتپەتتەي جاتىپ، تاۋبەگە كەلۋ ءۇشىن كەزەكتەرىن كۇتتى.
وسى قاربالاستا سەر دەنيەلدىڭ ەسىك اۋزىندا تۇرعان قىراعى كۇزەتشىلەرىن وپ-وڭاي الداپ كەتۋگە دە بولاتىن ەدى. شىركەۋدىڭ ءىشىن سامارقاۋ شولىپ شىققان ديكتىڭ ءبىر موناحقا كوزى ءتۇستى، ول ۋيلل لوۋلەسس بولاتىن.
قاڭعىباس تا ءوزىنىڭ باستىعىن تانىپ، بىلدىرمەي وعان كوز قىستى.
ديك كارى سۋايتتىڭ مەزگىلسىز ۋاقىتتا ماس بولعانىن كەشىرگىسى كەپ تۇرعان جوق، دەگەنمەن ونى ءوزىنىڭ اۋىر جاعدايىنا شاتىستىرعىسى كەلمەي وعان كەت دەپ شاماسى كەلگەنشە انىعىراق بەلگى بەردى.
لوۋلەسس ونى ءتۇسىندى بىلەم، سەبەبى بىردەن كولوننانىڭ ارتىنا بۇرىلىپ، جوق بولىپ كەتتى؛ ديكتىڭ كوڭىلى ورنىنا ءتۇستى.
بىرەۋ ونىڭ جەڭىنەن تارتقان سياقتى بولدى، ول بۇرىلىپ قاراپ ەدى، ءوزىنىڭ قاسىندا ناماز وقىپ وتىرعان كارى قاراقشىنى كورىپ، جۇرەگى سۋ ەتە ءتۇستى.
كەنەتتەن سەر وليۆەر ورنىنان تۇردى دا، ورىندىقتاردىڭ اراسىمەن ءوتىپ، ءبۇيىر جاقتا تۇرعان جاۋىنگەرلەردىڭ قاسىنا باردى. ەگەر ول وسىلاي وپ-وڭاي سۆياششەننيكتى سەزىكتەندىرگەن بولسا، وندا امال قايسى، جاعدايلارى جامان، وندا لوۋلەسستىڭ دە ديك سياقتى قولعا تۇسكەنى.
— قوزعالما، — دەپ سىبىرلادى ديك. — ءبىزدىڭ ءحالىمىز مۇشكىل، وسىنىڭ ءبارى سەنىڭ كەشەگى شوشقالىعىڭنىڭ كەسىرى. بۇل جەردە وتىرۋعا ءتيىستى ەمەس ەدىم، تىپتەن ويىما دا كەلمەپ ەدى، ءبىراق سەن، ءولىم كەلگىر، — مەنىڭ وسى جەردە وتىرعانىمدى كورگەننەن كەيىن ءقاۋىپتى سەزىپ، نەگە قاشىپ كەتپەدىڭ؟
— جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى لوۋلەسس، — مەن ءسىزدى ەلليستەن حابار الىپ، سونىڭ تاپسىرماسى بويىنشا وتىر ەكەن دەپ ويلادىم.
— ەلليستەن دەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى ديك، — ەلليس قايتىپ كەلىپ پە ەدى؟
— ارينە، — دەپ جاۋاپ قايىردى قاڭعىباس. — ول كەشە تۇندە كەلىپ، ماس بولعاندىعىم ءۇشىن جاقسىلاپ جازامدى بەردى. سونىمەن، ءسىزدىڭ ءوشىڭىز قايتارىلدى، ماستەر شەلتون! بۇل ەلليس دەكۋورت دەگەن ناعىز قۇتىرعان ادام! ول كراۆەننەن وسىندا تويدى بولدىرماۋ ءۇشىن ادەيى اسىعىس كەلىپتى، ال ەگەر ول ءبىر نارسەنى ويلاسا، ويلاعانىن ءسوزسىز ورىندايدى.
— ال ءبىز ەكەۋمىزگە كەلسەك، باۋىرىم، — دەدى ديك سابىرمەن سويلەپ، — ەكەۋمىزدىڭ دە شارۋامىز بىتكەن ادامدارمىز. مەن بۇل جەردە كەپىل رەتىندە وتىرمىن، ەلليس بولدىرمايمىن دەيتىن سول توي ءۇشىن مەن باسىممەن جاۋاپ بەرەمىن. كرەستپەن انت ەتەمىن، مەنىڭ تاماشا تاڭداۋىم بار — نە عاشىعىممەن، نە ومىرىممەن قوشتاسۋىم كەرەك! جارايدى، تاۋەكەل، ءومىرىمدى-اق قۇربان ەتەمىن.
— اسپانمەن انت ەتەمىن! — دەدى لوۋلەسس، ورنىنان تۇرىپ جاتىپ. — مەن كەتتىم.
ءبىراق ديك ونىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
— دوستىم لوۋلەسس، تىنىش وتىر، — دەدى ول. — سەنىڭ كوزىڭ بار ەمەس پە، اناۋ ءالتاردىڭ ارتىنداعى بۇرىشقا قاراشى. سەن ورنىڭنان تۇرماقشى بولىپ قوزعالا باستاعاننان-اق، سول قارۋ-جاراق اسىنعان ادامدار جەتىپ كەلىپ، سەنى ۇستاپ الاتىنىن كورمەي تۇرسىڭ با؟ تاعدىرعا كەن، دوستىم. كورابلدىڭ ۇستىندە، تەڭىزگە سۋعا كەتىپ ولەتىن شىعارمىن دەپ ويلاعانىڭدا سەن باتىل بولاتىنسىڭ؛ ەندى مىنە دارعا اسىلىپ ولۋگە تۋرا كەلىپ تۇرعاندا دا سونداي باتىل بول.
— ماستەر ديك، — دەدى لوۋلەسس القىنىپ، — ءتىپتى ويلاماعان جەردەن مەن وسىنداي وقيعاعا تاپ بولدىم. ماعان ءبىر مينۋت ەسىمدى جيناپ الۋعا رۇقسات ەتىڭىز، سودان سوڭ مەن دە ءسىز سياقتى باتىل بولام دەپ عيباداتپەن انت ەتەمىن.
— مەن سەنىڭ باتىل ەكەنىڭە ەشبىر كۇماندانبايمىن! — دەدى ديك.
— ەگەر سەن مەنىڭ ءتىپتى دە ولگىم كەلمەيتىنىن بىلسەڭ، لوۋلەسس! ءبىراق قاسىرەتتى كوز جاسىممەن توقتاتا المايتىن بولسام، جىلاعاننان نە پايدا؟
— ءسىز دۇرىس ايتاسىز، — دەدى لوۋلەسس ونى قوستاپ. — ە-ە، ءولىم ءۇشىن قينالىپ قايتەمىز! ەرتە بولسىن، كەش بولسىن، ول ءبارىبىر كەلەدى، باسەكە! دارعا اسىلۋ وڭاي ءولىم دەيدى عوي، ءبىراق سونىڭ راستىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن دارعا اسىلعان ادامنىڭ بىردە-بىرى و دۇنيەدەن قايتىپ كەلگەن ەمەس!
وسىلاي دەپ ەر جۇرەك سۋايت قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ، ورىندىقتىڭ ارقاسىنا شالقايىپ وتىردى دا، جان-جاعىنا سونداي ءبىر ارسىزدىقپەن جايباراقات قاراي باستادى.
— ءقازىر ءبىز ەشتەڭە سەزدىرمەي تىنىش وتىرۋىمىز كەرەك، — دەدى ديك. — دەكۋورتتىڭ نە ويلاعانىن بىلمەيمىز عوي. ونىڭ ارەكەتى ءساتسىز اياقتالسا دا ءبىز ءبارىبىر بۇل جەردەن امان قۇتىلىپ كەتۋگە تىرىسامىز.
ءۇنسىز وتىرىپ ولار الىستان شىققان كوڭىلدى مۋزىكانىڭ دىبىسىن ەستىدى، داۋىس جاقىنداعان سايىن قاتتىراق ەستىلىپ، ودان بەتەر كوڭىلدەنە ءتۇستى. شىركەۋ مۇناراسىنداعى قوڭىراۋدىڭ داۋسى قۇلاق تۇندىرا ساڭعىرلاپ، شىركەۋدىڭ ءىشى ۇستەرىنىڭ قارىن قاعىپ توڭعان ساۋساقتارىن ۇرلەپ، قولدارىن ۇرعىشتاپ جىلىتىپ جاتقان ادامدارعا تولىپ كەتتى. باتىس جاقتاعى ەسىك ايقارىلا اشىلىپ، ودان قار باسقان كوشەنىڭ كۇن تۇسكەن جاعىنىڭ ءبىر بولىگى كورىندى. شىركەۋدىڭ ىشىنە ەرتەڭگى سۋىق لاپ قويدى. وسىنىڭ ءبارى لورد ءشوربيدىڭ ەرتەرەك اسىعىس نەكە قيدىرعىسى كەلەتىنىن، سونداي-اق تويلاۋشىلاردىڭ سالتاناتتى توبىنىڭ كەلە جاتقانىن سەزدىرىپ تۇر.
لورد ءشوربيدىڭ جاۋىنگەرلەرى حالىقتى نايزالارىمەن ىعىستىرىپ، قاق ورتادان جول اشا باستادى. سودان كەيىن مۋزىكانتتار كورىندى. سىبىزعىشىلار مەن كەرنەيشىلەر بار كۇشىمەن ۇرلەگەندىكتەن قىپ-قىزىل بولىپ كەتىپتى، ال بارابانشىلار مەن سيمبالشىلار ءبىرىنىڭ داۋسىن ءبىرى باسۋعا تىرىسقانداي دۇڭكىلدەتە ۇرىپ جاتىر.
شىركەۋدىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا كەلگەن سوڭ ولار توقتادى دا، مۋزىكانىڭ ىرعاعىنا ساي قاتىپ قالعان قاردىڭ ۇستىندە اياقتارىن ۇرىپ، ەكى قاتار بولىپ ساپقا تۇردى. اسا ءساندى كيىنگەن توي يەلەرى ساپتاعىلاردىڭ اراسىمەن ءوتتى، ولاردىڭ ۇستىندەگى كيىمدەرى كەرەمەت ءساندى اشەكەيلى ەدى، بۇل سالتاناتتى توپتىڭ ۇستىندەگى جىبەك پەن بارقىت، ىشىكتەر مەن اتلاستار، كەستەلەنگەن كيىمدەر مەن توقىلعان شىلتەرلەر قاردىڭ ۇستىندەگى گۇل شوعىنداي، نە قابىرعاداعى ءتۇرلى ءتۇستى ورنەكتەلگەن تەرەزەدەي جاينايدى.
توپتىڭ ەڭ الدىندا ءوڭى اپپاق شۇبەرەكتەي قۋارعان، ءجۇزىن مۇڭ تورلاعان قالىڭدىق كەلە جاتتى. ول سەر دەنيەلدىڭ قولىنا سۇيەنىپ الىپتى؛ قالىڭدىقتىڭ قاسىندا — ونىڭ قۇربىسى، كەشە تۇندە ديك تانىسقان كىشكەنتاي بيكەش. قالىڭدىقتىڭ ارتىندا ۇستىنە ادەمى قىمبات كيىم كيگەن، قۇياڭ اياعىن سۇيرەتىپ كۇيەۋ جىگىتتىڭ ءوزى كەلەدى. ول شىركەۋدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاپ، قالپاعىن شەشكەندە، تولقىعاننان قاسقاسىنىڭ قىزارىپ كەتكەنى اپ-انىق كورىندى.
مىنە، ەندى ەلليس دەكۋورتتىڭ قيمىلدايتىن كەزى كەلدى.
جان-دۇنيەسىن الۋان ءتۇرلى سەزىم بيلەپ، ەسى شىققان ديك الدىنداعى ورىندىقتىڭ ارقاسىنان تاس قىلىپ ۇستاپ العان. كەنەتتەن ول جۇرتتىڭ قوزعالا باستاعانىن كوردى. ادامدار جوعارى قاراپ، قولدارىن كوتەرىپ، كەيىن شەگىندى. ديك باسىن كوتەرىپ ەدى، حوردىڭ ۇستىنەن ەڭكەيىپ، ساداقتارىن تارتقالى تۇرعان ءۇش ادامدى كوردى. جەبەلەر زۋلاپ كەلىپ، تۇرعانداردىڭ جان داۋسى شىعىپ ۇلگەرگەنشە، بەلگىسىز اتقىشتار عايىپ بولدى.
شىركەۋدىڭ ءىشى ازان-قازان بولدى دا كەتتى؛ ءدىني قىزمەتكەرلەر ۇرەيلەنە ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇردى؛ مۋزىكا تىنىپ قالدى؛ قوڭىراۋ ءبىراز داڭعىرلاپ تۇردى، ءبىراق كەنەتتەن بولعان قاسىرەت جايلى حابار شىركەۋدىڭ ۇستىنە دە تەز جەتسە كەرەك، ارقاندى شايقالتىپ تۇرعان قوڭىراۋشىلار وزدەرىنىڭ كوڭىلدى ىستەرىن بىردەن توقتاتتى.
شىركەۋدىڭ قاق ورتاسىندا ەكى قارا جەبە شانشىلعان كۇيەۋ جىگىت ءولىپ جاتىر. قالىڭدىق ەسىنەن تانىپ قۇلاپ قالدى. توپتان جوعارىراق كوتەرىلىپ، اڭداۋسىزدا وسىنداي وقيعاعا تاپ بولىپ، اشۋ-ىزا كەرنەگەن سەر دەنيەل تۇر؛ ونىڭ سول يىعىنا قادالعان ۇزىن جەبە دىرىلدەپ قوزعالىپ تۇر؛ ەكىنشى جەبە ونىڭ توبەسىن جارالاپ وتسە كەرەك، بەتىنەن قان سورعالاي جونەلدى.
وسى قايعىلى وقيعانىڭ ايىپكەرلەرى ولاردى ىزدەمەستەن كوپ بۇرىن بۇرانداعا ۇقساس باسقىشپەن تومەن ءتۇسىپ، ءبۇيىر جاقتاعى ەسىكتەن شىعىپ كەتكەن-دى.
ديك پەن لوۋلەسس وزدەرىنىڭ كەپىل رەتىندە وتىرعاندارىنا قاراماستان، العاشقى دابىل باستالىسىمەن-اق ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ، ەسىككە قاراي جاقىنداماقشى بولدى. ءبىراق ولارعا تىعىز ورنالاستىرىپ قويعان ورىندىقتار مەن قورىققاننان ءبىر جەرگە ۇيلىعىسقان سۆياششەننيكتەر كەدەرگى جاسادى. ولار تايسالماستان ءوز ورىندارىنا قايتىپ كەلدى.
كەنەتتەن قاتتى قورىققاننان بوپ-بوز بولعان سەر وليۆەر ورنىنان تۇرەگەلىپ، ديكتى قولىمەن نۇسقاپ سەر دەنيەلدى شاقىردى.
— مىنە، ريچارد شەلتون! — دەپ ايقايلادى ول. — و، قاسىرەتتى مەزەت! توگىلگەن قان ءۇشىن وسى جاۋاپتى! ۇستاڭدار ونى! ونى ۇستا دەپ ءامىر ەتىڭىز! ءبارىمىز امان-ساۋ بولۋ ءۇشىن ونى ۇستاپ الىپ، مىقتاپ بايلاپ تاستاڭدار. ول سىزدەردى قۇرتام دەپ انت ەتكەن!
— قايدا ول! — دەپ باقىردى سەر دەنيەل، اشۋ-ىزادان ءارى بەتىنەن سورعالاپ اققان ىستىق قاننان كوزى تۇك كورمەي. — وسى جەرگە سۇيرەپ اكەلىڭدەر! حوليۆۋدتىڭ كرەسىمەن انت ەتەمىن، ول ءوزىنىڭ جاساعان قىلمىسى ءۇشىن مىقتاپ جازاسىن تارتادى!
جينالعاندار قاق جارىلىپ جول اشىپ، اتقىشتار كليروسقا لاپ قويدى. ديكتى ۇستاپ الىپ، ورىندىقتان يتەرىپ ءتۇسىرىپ، يىعىنان تارتىپ ءالتاردىڭ باسقىشتارىمەن سۇيرەي جونەلدى. لوۋلەسس تىشقان سياقتى تىپ-تىنىش وتىر.
سەر دەنيەل بەتىنەن اققان قاندى ءسۇرتىپ، كوزى جىپىلىقتاي تۇتقىنىنا قارادى.
دەدى ول، — قولعا ءتۇستىڭ بە، وسپادار وپاسىز! اسا قاتىگەزدىكپەن انت ەتەمىن، ءقازىر مەنىڭ كوزىمە تامىپ تۇرعان ءاربىر تامشى قاننىڭ قۇنىن جان ۇشىرعان قاسىرەتپەن وتەيسىڭ! اكەتىڭدەر مىنانى! — دەدى ول، ءسوزىن جالعاستىرىپ، — بۇل جەردە بۇعان ورىن جوق! ونى مەنىڭ ۇيىمە اپارىڭدار! مەن ونىڭ ءتانىن تۇتامداپ تۇرىپ ازاپتايمىن.
ءبىراق ديك كۇزەتشىلەردى يتەرىپ تاستادى دا، قاتتى داۋىستاپ:
— مەن شىركەۋدىڭ ىشىندەمىن، — دەدى، — قاسيەتتى شىركەۋدىڭ ىشىندەمىن! اۋليە اتالار، بەرى كەلىڭدەر! مەنى شىركەۋدەن سۇيرەپ شىعارماقشى...
— سەن كىسى ءولتىرىپ، ارامداعان شىركەۋدەن بە، بالام، — دەپ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى، ۇستىنە وتە قىمبات ءساندى كيىم كيگەن ۇزىن بويلى بىرەۋ.
— دالەلدەرىڭ قايدا؟ — دەپ ايقايلادى ديك. — مەنى قىلمىس جاسادى دەپ كىنالايسىزدار، ءبىراق بىردە-بىر دالەل كەلتىرمەيسىزدەر. ءيا، مىنا قىزدى ماعان كۇيەۋگە بەرىڭدەر دەپ سۇراعانىم راس! ول دا ماعان ءوزىنىڭ ريزالىعىن ءبىلدىردى، ول جونىندە مەن ەشتەڭەنى جاسىرماي باتىل ايتا الامىن. وندا تۇرعان نە بار؟ قىزدى ءسۇيۋ قىلمىس پا ەكەن؛ قىزدىڭ دا مەنى جاقسى كورەتىنى قىلمىس ەمەس. وسىدان باسقا مەنىڭ ەشبىر كىنام جوق.
ديك ءوزىنىڭ كىنالى ەمەس ەكەندىگىن قايسارلانا دالەلدەدى، ءتىپتى اينالاسىنان ونى ماقۇلداعان داۋىستار شىعا باستادى. دەگەنمەن ونى كىنالاعان دا ءبىراز ادامدار بولدى، ويتكەنى ۇستىنە قورلاپ موناحتىڭ كيىمىن كيىپ الىپ وتكەن تۇندە ونىڭ سەر دەنيەلدىڭ ۇيىندە جۇرگەنىن كورگەندەرىن قاتتى دابىرلاپ ايتىپ جاتتى. وسى ايقاي-شۋدىڭ كەزىندە سەر وليۆەر كەنەتتەن مىنە ونىڭ سىبايلاسى دەپ لوۋلەسستى كورسەتتى. ونى دا ورىندىقتان سۇيرەپ ءتۇسىرىپ، ديكپەن قاتار وتىرعىزىپ قويدى. ءقاۋىپ ارتا ءتۇستى، بىرەۋلەرى تۇتقىندارعا قاشۋعا كومەكتەسپەكشى بولىپ ارلى-بەرلى سۇيرەپ جۇرگەندە، ەكىنشىلەرى ولارعا ۇرىسىپ، جۇدىرىقتارىمەن ۇرىپ جاتتى. ديكتىڭ الاسۇرعان يىرىمگە تۇسكەندەي قۇلاعى شۋىلداپ، باسى اينالىپ كەتتى. ءبىراق ديكپەن سويلەسكەن ۇزىن بويلى ادام ايقاي سالىپ، تىنىشتىق پەن ءتارتىپ ورناتتى.
— تىنتىڭدەر ولاردى، — دەدى ول، — قارۋلارى جوق پا ەكەن. سوندا ءبىز ولاردىڭ قانداي نيەتپەن كەلگەندەرىن بىلەمىز.
ديكتەن قانجاردان باسقا ەشبىر قارۋ تابىلمادى، بۇل ونىڭ ارام نيەتى جوق ەكەنىن كورسەتەدى، ءبىراق بىرەۋ جاعىمپازدانىپ سول قانجاردى قىنابىنان سۋىرىپ الدى، وندا الاياقتىڭ قانى ءالى كەۋىپ ۇلگەرمەپتى. سەر دەنيەلدىڭ جاقتاستارى شۋلاپ قويا بەردى، ءبىراق ۇزىن بويلى ادام توقتاتىڭدار دەگەندەي وكتەم كوز تاستاپ، ولاردى بىردەن تىيىپ تاستادى. ءبىراق ەندى لوۋلەسستى تىنتكەن كەزدە، ونىڭ كيىمىنىڭ استىنان جاڭاعى بەيشارا كۇيەۋ جىگىتتى ولتىرگەن جەبەلەردەن اۋمايتىن ءبىر بۋدا جەبە تابىلدى.
— ال، بۇعان نە ايتاسىز؟ — دەپ سۇرادى ديكتەن ۇزىن بويلى ادام قاتاڭ ۇنمەن.
— سەر، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، — مەن شىركەۋدىڭ قامقورىندامىن. ءبىراق ءسىزدىڭ كەلبەتىڭىزگە قاراپ، سەر ءسىزدىڭ اسىل تەكتى ءارى قۇدىرەتتى ادام ەكەنىڭىزدى كورىپ تۇرمىن؛ ءسىزدىڭ جۇزىڭىزدە ادىلەتتىلىك پەن قايىرىمدىلىق جازۋلى تۇر. مەن سىزگە ءوز ەركىممەن تۇتقىنعا بەرىلىپ، قۇدايدىڭ شىركەۋىنەن باسپانا تاباتىن ءوزىمنىڭ حاقىمنان باس تارتامىن. مەنى ءوزىڭىزدىڭ مەيىربان قولىڭىزبەن ءولتىرىڭىز، تەك ءبىراق تۋعان اكەمدى ءولتىرىپ، ءارى مەنىڭ يمەنيەم مەن تابىسىمدى زاڭسىز پايدالانىپ كەلگەنىن مەن بۇكىل حالىقتىڭ الدىندا ايىپتايتىن مىنا ادامنىڭ قولىنا بەرمەڭىز مەنى. كىنالى ەكەنىم ءالى دالەلدەنبەي تۇرىپ، ول مەنى قالاي ازاپتاماقشى بولعانى ءوز قۇلاعىڭىزبەن ەستىدىڭىز عوي. ەگەر مەنى ناعىز قاس جاۋىم ءارى بۇرىنعى قىسىم كورسەتكەن ادامىمنىڭ قولىنا بەرسەڭىز، وندا ءسىز ادامگەرشىلىكتەن اتتايسىز. مەنى زاڭعا سايكەس سوتتاڭىز، ەگەر شىن كىنالى بولىپ شىقسام، وندا مەنى ءولىم جازاسىنا بۇيىرىڭىز.
— ميلورد، — دەپ ايقايلادى سەر دەنيەل، — بۇل بولتىرىكتى بەكەر تىڭداپ تۇرسىز! قانعا مالىنعان قانجار ونىڭ وتىرىك ايتاتىنىن دالەلدەيدى.
— ءسىزدىڭ قىزبالىعىڭىز، قايىرىمدى رىسار، — دەپ جاۋاپ قايىردى، ۇزىن بويلى بەيتانىس ادام، — سىزگە قارسى ايعاق بولادى.
ەندى عانا ەسىن جيىپ، وسى وقيعاعا ۇرەيى ۇشا قاراپ تۇرعان قالىڭدىق كەنەتتەن ءوزىن ۇستاپ تۇرعان ادامداردان بوسانىپ شىعىپ، ۇزىن بويلى ادامنىڭ الدىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.
— ميلورد رايزينگەم، — دەپ جالبارىندى قىز، — ادىلدىك ءۇشىن مەنى تىڭداڭىزشى! بۇل ادام مەنى تۋىستارىمنان ۇرلاپ الىپ، وسى جەردە زورلىقپەن ۇستاپ وتىر. سول كەزدەن باستاپ مەن ەشقانداي اياۋشىلىق، نە جۇباتۋ دەگەندى كورگەن ەمەسپىن، ري-شەلتوننان باسقا ماعان ەشكىم كومەكتەسكەن جوق ەندى ونى دا ايىپتاپ، ولتىرمەكشى بولىپ جاتىر. ميلورد، ول كەشە تۇندە سەر دەنيەلدىڭ ۇيىندە بولدى، ديك وندا مەن ءۇشىن كەلدى؛ ول مەنىڭ قۇدايعا جالبارىنعان دۇعامدى ەستىپ كەلدى، ونىڭ ەشقانداي ارام ويى بولعان جوق. سەر دەنيەل وعان مەيىرىممەن قاراعان كەزدە، ريچارد ونىمەن بىرگە «قارا جەبەگە» قارسى ادال سوعىستى؛ ءبىراق جەكسۇرىن قامقورشىسى ونىڭ ومىرىنە قاستىق ىستەگەن كەزدە، ول ءوز ءومىرىن ساقتاۋ ءۇشىن ءتۇن جامىلىپ قانىشەر جاۋىزدىڭ ۇيىنەن قاشۋعا ءماجبۇر بولدى — ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، قورعانسىز، ءبىر تيىن اقشاسى جوق ول قايدا بارماقشى؟ ەگەر ول جامان ادامداردىڭ توبىنا قوسىلىپ كەتكەن بولسا، وندا ءبىز كىمدى ايىپتاۋىمىز كەرەك — وزىنە ادىلەتسىزدىك جاسالعان جىگىتتى مە، الدە ءوزىنىڭ بورىشىن بۇزعان قامقورشىسىن با؟
كىشكەنتاي لەدي دجواننانىڭ قاسىنا بارىپ، تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.
— ال مەن، قايىرىمدى لورد، — دەدى ول، — مەن، ءسىزدىڭ تۋعان جيەنىڭىز، بۇل قىزدىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى راس ەكەندىگىنە بارشانىڭ الدىندا كۋا بولامىن. بۇل جاس جىگىتتى ۇيگە الىپ كەلگەن مىنا مەن بەيباق ەدىم.
گراف رايزينگەم قىزداردى ءۇن-تۇنسىز تىڭدادى، ءتىپتى ولار بولعاننان كەيىن دە ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز قالدى. سوسىن ول دجوانناعا قولىنىڭ ۇشىن بەرىپ، ورنىنان تۇرۋعا كومەكتەستى؛ ءبىراق ايتا كەتەتىن جايت، ول وزىنە جيەن بولىپ اتالعان قىزدى ورنىنان تۇرعىزۋ ءۇشىن قولىن سوزعان جوق.
— سەر دەنيەل، — دەدى ول، — بۇل ءبىر اسا بىلىققان ءىس ەكەن؛ ءسىز رۇقسات ەتسەڭىز، مەن بۇل ءىستى تەكسەرۋدى ءوز مويىنىما الايىن. ءسىز ەشبىر ابىرجىماڭىز. ءسىزدىڭ ءىسىڭىز سەنىمدى قولدا؛ ول ادىلەتتى شەشىلەدى. ال ءقازىر ۇيگە تەز جەتىپ جاراڭىزدى تاڭىڭىز. بۇگىن كۇن سۋىق، سىزگە سالقىن ءتيىپ قالۋى مۇمكىن.
ول قولىمەن بەلگى بەردى؛ ونىڭ ءاربىر قيمىلىن باعىپ تۇرعان قىزمەتشىلەرى بۇل بەلگىنى ودان ءارى جالعاستىردى. سو بويدا سىرتتان قاتتى فانفارا ويناپ قويا بەردى؛ اشىق تۇرعان اشەكەيلى ەسىكتەن لورد رايزينگەمنىڭ كيىمىنىڭ تۇسىندەي كيىنگەن اتقىشتار مەن جاۋىنگەرلەر شىركەۋدىڭ ىشىنە كىرىپ، ديك پەن لوۋلەسستى ۇستاپ، سوسىن تۇتقىنداردى ورتالارىنا قورشاپ، الىپ كەتتى.
دجواننا ديككە قولىن سوزىپ: «قوش بول!» دەپ ايقايلادى. ال قالىڭدىقتىڭ قۇربىسى، ناعاشىسىنىڭ جاقتىرماعانىنان مۇلدە قايمىقپاستان، نەكە ءسۇيدىم دەپ بەلگى كورسەتىپ: «باتىر بولىڭىز، ارىستاندى جۋاسىتۋشى!» دەدى. جينالعانداردىڭ جۇزىڭە ءبىرىنشى رەت كۇلكى وينادى.
V تاراۋ
گراف رايزينگەم
گراف رايزينگەم شوربيدەگى ەڭ ءقادىرلى بەكزادا ەكەنىنە قاراماستان، ول قاراپايىم ادامدارشا ءبىر دجەنتلمەننىڭ قالانىڭ شەتىندەگى جەكە مەنشىك ۇيىندە تۇراتىن. تەك ەسىك اۋزىن كۇزەتكەن جاۋىنگەرلەر مەن بىرەسە كەلىپ، بىرەسە كەتىپ جاتقان جاۋشىلار عانا بۇل ۇيگە ايگىلى لوردتىڭ توقتاعانىن اڭعارتادى.
ءۇي تار ەدى، سول سەبەپتى ديكتى لوۋلەسسپەن بىرگە قامادى.
— ءسىز جاقسى سويلەدىڭىز، ماستەر ريچارد، — دەدى قاڭعىباس، — تاماشا سويلەدىڭىز، سول ءۇشىن سىزگە شىن نيەتىممەن راقمەت ايتامىن. بۇل جەردە ءبىز جاقسى ادامعا تاپ بولدىق؛ ءبىزدى ءادىل سوتتايدى، دۇرىسىراق ايتسام، بۇگىن كەشكە ەكەۋمىزدى ءبىر اعاشقا ادەمىلەپ تۇرىپ اسادى.
— سەن دۇرىس ايتاسىڭ، مەنىڭ بەيشارا دوستىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك.
— ءبىزدىڭ تاعى ءبىر ءۇمىتىمىز بار، — دەدى لوۋلەسس. — ەلليس دەكۋورت سياقتىلار ونداعان مىڭ ادامنىڭ ىشىنەن بىرەن-ساران كەزدەسەدى. ول ءسىزدى وتە جاقسى كورەدى، ءارى ءسىزدىڭ اكەڭىز ءۇشىن، ەشقانداي كىناڭىز جوق ەكەنىن بىلەدى عوي، ول ءسىزدى قۇتقارۋ ءۇشىن اسپاندى دا، جەردى دە استىن ۇستىنە شىعارادى.
— مەن ولاي ويلامايمىن، — دەدى ديك. — ول نە ىستەي الادى؟ ونىڭ ادامدارى وتە از! شىركىن-اي، ەگەر بۇل توي ەرتەڭگى كۇنگە بەلگىلەنگەن بولسا... ءيا، ەرتەڭ... ءتۇستىڭ الدىندا كەزدەسۋشى ەدىم... سوندا ماعان كومەكتەسەر ەدى دە، ءبارى باسقاشا بولار ەدى... ال ءقازىر ەشتەڭە كومەكتەسە المايدى.
— جارايدى، — دەدى لوۋلەسس، ءسىز مەنىڭ كىنالى ەمەس ەكەنىمدى جاقتاپ، ال مەن — ءسىزدىڭ كىنالى ەمەس ەكەندىگىڭىزدى جاقتايمىن. بۇنىڭ ءبارىبىر بىزگە ەش جوق. ەگەر مەنى دارعا اساتىن بولسا دا ءبىر مەنىڭ قۇدايعا دۇرىستاپ سىيىنباعانىمنىڭ كەسىرى دەپ ويلانىپ قالدى، ال كارى قاڭعىباس بۇرىشقا بۇكتەتىلىپ جاتىپ الدى دا، موناح شاپانىنىڭ ەكى وپا باسىن بەتىنە ءتۇسىرىپ، ۇيقىعا كەتتى. كەيىن ول قورىلداي باستادى؛ ءار ءتۇرلى اۋىر وقامەن قيىنشىلىقتى كوپ كورگەن ۇزاق ءومىر ونىڭ قورقىنىش سەزىمىن ءبىرجولا مۇقالتىپ تاستاعان ەدى.
كۇن كەشكىرىپ قالعاندا ەسىك اشىلىپ، ديكتى باسقىشپەن جوعارىداعى جىپ-جىلى ءبىر بولمەگە الىپ باردى، گراف رايزينگەم وشاقتىڭ الدىندا قالىڭ ويعا شومىپ وتىر ەكەن.
تۇتقىن ەسىكتەن كىرگەندە، گراف باسىن كوتەردى.
— سەر، — دەدى ول، — مەن ءسىزدىڭ اكەڭىزدى بىلەتىن ەدىم. ءسىزدىڭ اكەڭىز وتە جاقسى ادام بولاتىن، سول ءۇشىن مەن سىزگە ىزگى نيەتپەن قارايمىن. ءبىراق سىزگە قاتاڭ ايىپ تاعىلاتىنىن دا جاسىرا المايمىن. ءسىز كىسى ولتىرگىش قاراقشىلارمەن بىرگە ءجۇرسىز؛ ءسىزدىڭ قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزعاندىعىڭىز جونىندە ەشبىر كۇمانسىز دالەل بار؛ سىزگە قاراقشىلىق جاساپ كەمەنى باسىپ الدى دەگەن ايىپ تاعىلادى؛ ءسىزدى بوتەن ادامنىڭ كيىمىن كيىپ، ءوزىڭىزدىڭ قاس جاۋىڭىزدىڭ ۇيىنە تىعىلعان جەردەن تاۋىپ الدى؛ ءارى سول تۇندە ادام ءولدى...
— رۇقسات ەتسەڭىز، ميلورد، — دەپ ونىڭ ءسوزىن ءبولدى ديك، — مەن ءوزىمنىڭ نەگە كىنالى ەكەنىمدى بىردەن مويىنداعىم كەلەدى. سول الاياقتى ولتىرگەن مەنمىن، ال ونىڭ كۋاسى، — دەدى ول، قوينىنان بىردەڭەنى ىزدەپ، — مىنە، الاياقتىڭ دورباسىنان تابىلعان حات.
لورد رايزينگەم حاتتى قولىنا الىپ، اشىپ، ەكى قايتا وقىپ شىقتى.
— ءسىز ونى وقىدىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى ول.
— ءيا، وقىدىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك.
— ءسىز يوركتار جاعىنداسىز با، نەمەسە لانكاستەرلەر جاعىنداسىز با؟ — دەپ سۇرادى گراف.
— ميلورد، ماعان جاقىندا عانا بىرەۋ وسىنداي سۇراق قويدى، ءبىراق مەن وعان قالاي جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەدىم، — دەدى ديك. — دەگەنمەن ءبىر رەت جاۋاپ بەرگەننەن كەيىن، ەكىنشى رەت تە تاپ سولاي جاۋاپ بەرەمىن. ميلورد، مەن يوركتار جاعىندامىن.
گراف ريزا بولىپ باسىن يزەدى.
— ادال جاۋاپ، — دەدى ول. — وندا بۇل حاتتى نەگە ماعان بەرىپ تۇرسىز؟ ونىڭ جاكتىرماعانىنان مۇلدە قايمىقپاستان، ديككە ءسۇيدىم دەپ بەلگى كورسەتىپ: «باتىر بولىڭىز، ارىستاندى جۋاسىتۋشى!» دەدى. جينالعانداردىڭ جۇزىنە ءبىرىنشى رەت كۇلكى وينادى.
ءۇ تاراۋ
گراف رايزينگەم
گراف رايزينگەم شوربيدەگى ەڭ ءقادىرلى بەكزادا ەكەنىنە قاراماستان، ول قاراپايىم ادامدارشا ءبىر دجەنتلمەننىڭ قالانىڭ شەتىندەگى جەكە مەنشىك ۇيىندە تۇراتىن. تەك ەسىك اۋزىن كۇزەتكەن جاۋىنگەرلەر مەن بىرەسە كەلىپ، بىرەسە كەتىپ جاتقان جاۋشىلار عانا بۇل ۇيگە ايگىلى لوردتىڭ توقتاعانىن اڭعارتادى.
ءۇي تار ەدى، سول سەبەپتى ديكتى لوۋلەسسپەن بىرگە قامادى.
— ءسىز جاقسى سويلەدىڭىز، ماستەر ريچارد، — دەدى قاڭعىباس، — تاماشا سويلەدىڭىز، سول ءۇشىن سىزگە شىن نيەتىممەن راقمەت ايتامىن. بۇل جەردە ءبىز جاقسى ادامعا تاپ بولدىق؛ ءبىزدى ءادىل سوتتايدى، دۇرىسىراق ايتسام، بۇگىن كەشكە ەكەۋمىزدى ءبىر اعاشقا ادەمىلەپ تۇرىپ اسادى.
— سەن دۇرىس ايتاسىڭ، مەنىڭ بەيشارا دوستىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك.
— ءبىزدىڭ تاعى ءبىر ءۇمىتىمىز بار، — دەدى لوۋلەسس. — ەلليس دەكۋورت سياقتىلار ونداعان مىڭ ادامنىڭ ىشىنەن بىرەن-ساران كەزدەسەدى. ول ءسىزدى وتە جاقسى كورەدى، ءارى ءسىزدىڭ اكەڭىز ءۇشىن، ەشقانداي كىناڭىز جوق ەكەنىن بىلەدى عوي، ول ءسىزدى قۇتقارۋ ءۇشىن اسپاندى دا، جەردى دە استىن ۇستىنە شىعارادى.
— مەن ولاي ويلامايمىن، — دەدى ديك. — ول نە ىستەي الادى؟ ونىڭ ادامدارى وتە از! شىركىن-اي، ەگەر بۇل توي ەرتەڭگى كۇنگە بەلگىلەنگەن بولسا... ءيا، ەرتەڭ... ءتۇستىڭ الدىندا كەزدەسۋشى ەدىم... سوندا ماعان كومەكتەسەر ەدى دە، ءبارى باسقاشا بولار ەدى... ال ءقازىر ەشتەڭە كومەكتەسە المايدى.
— جارايدى، — دەدى لوۋلەسس، ءسىز مەنىڭ كىنالى ەمەس ەكەنىمدى جاقتاپ، ال مەن — ءسىزدىڭ كىنالى ەمەس ەكەندىگىڭىزدى جاقتايمىن. بۇنىڭ ءبارىبىر بىزگە ەش كومەگى جوق. ەگەر مەنى دارعا اساتىن بولسا، دەگەنمەن ول مەنىڭ ءبىر قۇدايعا دۇرىستاپ سىيىنباعانىمنىڭ بەلگىسى ەمەس.
ديك ويلانىپ قالدى، ال كارى قاڭعىباس بۇرىشقا ەكى بۇكتەتىلىپ جاتىپ الدى دا، موناح شاپانىنىڭ كۇلاپاراسىن بەتىنە ءتۇسىرىپ، ۇيقىعا كەتتى. كوپ كەشىكپەي ول قورىلداي باستادى؛ ءار ءتۇرلى اۋىر وقيعالار مەن قيىنشىلىقتى كوپ كورگەن ۇزاق ءومىر ونىڭ قورقىنىش سەزىمىن ءبىرجولا مۇقالتىپ تاستاعان ەدى.
كۇن كەشكىرىپ قالعاندا ەسىك اشىلىپ، ديكتى باسقىشپەن جوعارىداعى جىپ-جىلى ءبىر بولمەگە الىپ باردى، گراف رايزينگەم وشاقتىڭ الدىندا قالىڭ ويعا شومىپ وتىر ەكەن.
تۇتقىن ەسىكتەن كىرگەندە، گراف باسىن كوتەردى.
— سەر، — دەدى ول، — مەن ءسىزدىڭ اكەڭىزدى بىلەتىن ەدىم. ءسىزدىڭ اكەڭىز وتە جاقسى ادام بولاتىن، سول ءۇشىن مەن سىزگە ىزگى نيەتپەن قارايمىن. ءبىراق سىزگە قاتاڭ ايىپ تاعىلاتىنىن دا جاسىرا المايمىن. ءسىز كىسى ولتىرگىش قاراقشىلارمەن بىرگە ءجۇرسىز؛ ءسىزدىڭ قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزعاندىعىڭىز جونىندە ەشبىر كۇمانسىز دالەل بار؛ سىزگە قاراقشىلىق جاساپ كەمەنى باسىپ الدى دەگەن ايىپ تاعىلادى؛ ءسىزدى بوتەن ادامنىڭ كيىمىن كيىپ، ءوزىڭىزدىڭ قاس جاۋىڭىزدىڭ ۇيىنە تىعىلعان جەردەن تاۋىپ الدى؛ ءارى سول تۇندە ادام ءولدى...
— رۇقسات ەتسەڭىز، ميلورد، — دەپ ونىڭ ءسوزىن ءبولدى ديك، — مەن ءوزىمنىڭ نەگە كىنالى ەكەنىمدى بىردەن مويىنداعىم كەلەدى. سول الاياقتى ولتىرگەن مەنمىن، ال ونىڭ كۋاسى، — دەدى ول، قوينىنان بىردەڭەنى ىزدەپ، — مىنە، الاياقتىڭ دورباسىنان تابىلعان حات.
لورد رايزينگەم حاتتى قولىنا الىپ، اشىپ، ەكى قايتا وقىپ شىقتى.
— ءسىز ونى وقىدىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى ول.
— ءيا، وقىدىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك.
— ءسىز يوركتار جاعىنداسىز با، نەمەسە لانكاستەرلەر جاعىنداسىز با؟ — دەپ سۇرادى گراف.
— ميلورد، ماعان جاقىندا عانا بىرەۋ وسىنداي سۇراق قويدى، ءبىراق مەن وعان قالاي جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەدىم، — دەدى ديك. — دەگەنمەن ءبىر رەت جاۋاپ بەرگەننەن كەيىن، ەكىنشى رەت تە تاپ سولاي جاۋاپ بەرەمىن. ميلورد، مەن يوركتار جاعىندامىن.
گراف ريزا بولىپ باسىن يزەدى.
— ادال جاۋاپ، — دەدى ول. — وندا بۇل حاتتى نەگە ماعان بەرىپ تۇرسىز؟
— پارتيالاردىڭ قاي-قايسىسى دا وپاسىزدارعا قارسى كۇرەسپەۋشى مە ەدى، ميلورد؟ — دەپ ايقاي سالدى ديك.
— مەن دە ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزداي بولعانىن قالار ەدىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى گراف. — مەن ءسىزدىڭ ايتقان سوزدەرىڭىزدى قوستايمىن. سىزدە ارام ويدان گورى جاستىق جالىنى باسىمىراق. ەگەر سەر دەنيەل ءبىزدىڭ پارتيانىڭ ەڭ قۇدىرەتتى جاقتاسى بولماسا ءسىزدى قورعار ەدىم. مەن سۇراۋ سالىپ، سىزگە شىنىندا دا زۇلىمدىق جاسالعانى جايلى دالەلدى دەرەكتەر جيناپ الدىم، ول سىزگە كەشىرىم جاساۋعا سەبەپ بولادى. ءبىراق، سەر، مەن ەڭ الدىمەن كوروليەۆا پارتياسىنىڭ باسشىسىمىن؛ مەن تابيعاتىمنان ءادىل، كەيدە ءتىپتى وتە مەيىربان ادام بولسام دا، ءقازىر سەر دەنيەلدى ءوز جاعىمىزدا ۇستاۋ ءۇشىن پارتيانىڭ مۇددەسىن كوزدەۋىم كەرەك.
— ميلورد، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، — مەنى ادەپسىز ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭىز، ەگەر رۇقسات ەتسەڭىز، مەن سىزگە ساق بولىڭىز دەپ ەسكەرتكىم كەلەدى. ءسىز راسىندا دا سەر دەنيەل سەنىمدى جاقتاس بولادى دەپ ويلايسىز با؟ مەنىڭشە ول ءبىر پارتيادان ەكىنشى پارتيانىڭ جاعىنا وتە ءجيى كوشىپ ءجۇر.
— قازىرگى كەزدە انگليادا ونداي سالتقا اينالىپ كەتتى ەمەس پە، وعان نەسىنە تاڭداناسىز؟ — دەپ سۇرادى گراف. — ءبىراق تەنستوللدىق رىسار جونىندەگى ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز ادىلدىككە جاتپايدى. قازىرگى تۇرلاۋسىز ۇرپاققا ادالدىق دەگەن جالپى ءتان بولاتىن بولسا، وندا سەر دەنيەل بىزدەرگە، لانكاستەرلىكتەرگە، سونشالىق دارەجەدە ادال ادام. ءتىپتى جاقىندا، ءبىز ساتسىزدىككە ۇشىراعان كەزدە دە ساتىلماي، بىزگە ادال بولدى.
— ەگەر ءسىز مىنا حاتتى وقىساڭىز، — دەدى ديك، — ءسىز ول جونىندەگى ءوز پىكىرىڭىزدى ازداپ وزگەرتەسىز.
ول گرافقا سەر دەنيەلدىڭ لورد ۋەنسليدەلگە جازعان حاتىن بەردى.
گرافتىڭ ءتۇسى وزگەرىپ كەتتى؛ ول اشۋلى ارىستانداي قاھارلانىپ، قولدارى ەرىكسىز قانجارىنا جابىستى.
— ءسىز بۇل حاتتى وقىدىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى ول.
— وقىدىم، — دەدى ديك. — كوردىڭىز عوي، ول ءسىزدىڭ جەكە مەنشىكتى پومەستەڭىزدى لورد ۋەنسليدەلگە تارتىپ الىپ بەرمەكشى.
— ءيا، ءسىز دۇرىس ايتاسىز، مەنىڭ جەكە مەنشىك پومەستەمدى ۇسىنىپ وتىر، — دەپ جاۋاپ قايىردى گراف. — بۇدان بىلاي مەن ءسىزدىڭ امان-ساۋلىعىڭىزدى تىلەۋىم كەرەك. ءسىز ماعان تۇلكىنىڭ ءىنىن كورسەتتىڭىز. ماعان ءامىر ەتىڭىز، ماستەر شەلتون! سىزگە ەشبىر كىدىرىسسىز بىردەن العىس ايتىپ تۇرىپ — يوركتار جاعىنداسىز با نەمەسە لانكاستەرلەر جاعىنداسىز با ادال ادامسىز با، ۇرىسىز با — ءبارىبىر، ەڭ الدىمەن سىزگە بوستاندىعىڭىزدى قايتارىپ بەرەمىن. سۋ اۋليەسىنىڭ ارۋاعى ءۇشىن بارىڭىز! ءبىراق ءسىزدىڭ جولداسىڭىز لوۋلەسستى جىبەرمەيمىن، ونى دارعا اسامىن، بۇل ءۇشىن ءسىز ماعان رەنجىمەڭىز. ول بۇكىل جۇرتتىڭ كوزىنشە قىلمىس جاسادى، سول سەبەپتى جازاسىن دا بۇكىل جۇرتتىڭ الدىندا تارتۋى كەرەك.
— ميلورد، سىزگە مەنىڭ ءبىرىنشى ءوتىنىشىم: وعان دا كەشىرىم جاساڭىز، — دەدى ديك.
— ول كارى قورقاۋ، ۇرى جانە قاڭعىباس، ماستەر شەلتون، — دەدى گراف. — ول دارعا اسۋ ءۇشىن كوپتەن دايىن تۇرعان ادام. ەگەر ول ەرتەڭ دارعا اسىلماسا، ءبارىبىر ءبىر كۇن كەيىن اسىلادى. وداندا ەرتەڭ نەگە دارعا اسپايمىز؟
— ميلورد، ول مۇندا مەنى جاقسى كورگەندىكتەن كەلدى، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، — ەگەر مەن وعان اراشا تۇسپەسەم، وندا قاتىگەز ءارى قايىرىمسىز ادام بولار ەدىم.
— ماستەر شەلتون، ءسىز قيقار ادام ەكەنسىز، — دەدى گراف قاتال ۇنمەن. — بۇل ومىردە كوزدەگەن ماقساتىڭىزعا جەتۋ ءۇشىن ءسىز وتە سەنىمسىز جول تاڭداپ الىپسىز. ءبىراق مازالاي بەرگەنىڭىزدەن قۇتىلۋ ءۇشىن مەن ءسىزدىڭ تاعى ءبىر تالابىڭىزدى ورىندايىن. جارايدى، ەكەۋىڭ بىرگە كەتىڭدەر، ءبىراق اسا ساق بولىڭدار جانە دە شوربيدەن تەزىرەك كەتۋگە تىرىسىڭدار. ايتپەسە بۇل سەر دەنيەل دەگەنىڭىز، اۋليەلەر ونىڭ جازاسىن بەرسىن، ءسىزدىڭ قانىڭىزعا قۇمار-اق بولىپ ءجۇر.
— ميلورد، مەنىڭ سىزگە دەگەن العىسىمدى ازىرشە تەك سوزبەن عانا بىلدىرۋگە رۇقسات ەتىڭىز؛ وسى جاقىن ارادا سىزگە قىزمەت ەتىپ، بورىشىمدى ەڭ بولماسا جارتىلاي وتەرمىن دەپ سەنەمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى دا، ديك بولمەدەن شىعىپ كەتتى.
ءوز وتريادىن سولارعا قارسى سالدى. بۇنداي توسىن شابۋىلدى كۇتپەگەن لانكاستەرلىك اتقىشتار قورقىپ كەيىن شەگىندى، ولار بىرتە-بىرتە قاتارلارىنان شاتىسىپ، وزدەرى جاڭا عانا جەڭىمپاز ۇران ايتىپ جۇگىرىپ شىققان ۇيلەرىنە قايتا تىعىلا باستادى.
وسى كەزدە بازارداعى الاڭنان شابۋىل جاساۋشىلار قورعاۋسىز قالعان توسقاۋىلدان ءوتىپ كەتتى، ولاردى قۋۋ ءۇشىن ديككە قايتادان كەيىن بۇرىلۋعا تۋرا كەلدى.
ءوز جاۋىنگەرلەرىنىڭ قايسارلىعى ارقاسىندا تاعى دا جەڭىسكە جەتتى. ولار كوشەنى قارسىلاستارىنان تازارتىپ، ماسايراي باستاعان كەزدە ۇيلەردەن تاعى دا اتقىشتار اعىلىپ شىعىپ، بۇلارعا ءۇشىنشى رەت ارت جاقتارىنان شابۋىل جاسادى.
يوركشىلار بىرتە-بىرتە جان-جاققا بولىنە باستادى. ديك بىرنەشە رەت قارسىلاستارىنىڭ ورتاسىندا جالعىز قالىپ، ءوز ءومىرىن ساقتاۋ ءۇشىن قانجاردى وڭدى-سولدى مىقتاپ سەرمەۋىنە تۋرا كەلدى، ول بىرنەشە رەت جارالاندى. ءبىراق كوشەدەگى شايقاس ناقتى ناتيجەسىز ودان ءارى جالعاسا بەردى.
كەنەتتەن ديك قاتتى سۇڭقىلداعان كەرنەيدىڭ داۋسىن ەستىدى، داۋىس شەت جاقتان شىقتى. قايتا-قايتا ايقايلاعان يوركشىلداردىڭ قۋانىشقا تولى جاۋىنگەرلىك ۇرانى جەر-دۇنيەنى جاڭعىرىقتىردى. قارسىلاستارى قاتتى ۇرەيلەنىپ، كىشكەنتاي كوشەدەن بازارداعى الاڭعا قارايلاپ قويدى. بىرەۋ: «قاشايىق!» دەپ قاتتى ايقايلاپ جىبەردى. كەرنەيلەر ەسىنەن اداسقانداي تىنىمسىز وينالىپ جاتىر، بىرەۋلەرى جينالاتىن بەلگى بەرىپ، ەكىنشىلەرى شابۋىلعا شىعاتىن بەلگىنى ويناپ زار قاعۋدا. لانكاستەرلىكتەرگە قاتتى سوققى بەرىلگەنى، ولاردىڭ شامالى ۋاقىتقا بولسا دا، شەگىندىرىلىپ، تالقاندالعانى ايقىن بولدى.
سودان سوڭ، تۋرا تەاترداعى سياقتى، شوربي تۇبىندەگى ۇرىستىڭ سوڭعى اكتىسى وينالدى. ديككە شابۋىل جاساعان جاۋىنگەرلەر قوجايىنى ىسقىرىپ ۇيگە شاقىرعان يتتەردەي تەرىس بۇرىلىپ، جەل ۇشىرعان جاپىراقتاي بوپ قاشا جونەلدى. ولاردىڭ سوڭىنان سالت اتتىلار بازار الاڭىنىڭ ءۇستىن كەسىپ ءوتىپ، داۋىل سوققانداي قۋىپ بارادى، لانكاستەرلىكتەر كەيىن بۇرىلىپ، سەمسەرلەرىمەن تويتارىس بەرىپ، يوركشىلدار ولاردى نايزالارىمەن تۇيرەپ جاتىر.
ۇرىستىڭ قاق ورتاسىنان ديك بۇكىردى كوردى. كەيىن كوپ جىلدار وتكەن سوڭ، بوسۋورت تۇبىندەگى شايقاس ۇستىندە، ول كەزدە ريچارد قىلمىستىلىعىمەن ءوزىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرگەن بولاتىن، ۇرىستىڭ ناتيجەسى مەن اعىلشىن تاعىنىڭ تاعدىرى شەشىلە جازداعان كەزدە كورسەتكەن ەسسىز باتىرلىعى مەن اسقان شەبەرلىگىنىڭ نىشانىن ول ءتىپتى وسى ءقازىردىڭ وزىندە-اق تانىتتى. سوققىدان جالتارىپ، قۇلاعان، ولگەندەردى وڭدى-سولدى كەسكىلەپ، استىنداعى تاۋداي اتىن ورتەكەدەي ويناتىپ، وتە شەبەر قورعانىپ، جاۋلارىنا قىرعىنداي ءتيىپ، لەزدە ءوزىنىڭ ەڭگەزەردەي رىسارلارىنان اجەپتاۋىر ىلگەرى ۇزاپ كەتتى، قانعا مالىنعان سەمسەرىنىڭ كۇشىمەن ماڭىنا وتە باتىر لانكاستەرلىكتەردى جيناعان لورد رايزينگەمگە قاراي تۋرا جول سالدى. ەندى ءبىر ساتتە ولار كەزدەسۋلەرى كەرەك: ءبىرى — سۇڭعاق بويلى، ايبىندى داڭقى شىققان جاۋىنگەر، ەكىنشىسى — ۇسقىنسىز ءارى سىرقات جاس جىگىت.
ايتسە دە جەكپە-جەكتىڭ ناتيجەسى جونىندە شەلتون ەشبىر كۇماندانعان جوق، ءبىر ءسات قاتارلار سيرەي باستاعان كەزدە، ول گرافتىڭ جوق ەكەنىن، ال ديك-بۇكىردىڭ سەمسەرىن جان-جاعىنا سەرمەپ، ۇرىستىڭ قايناعان ورتاسىنا قاراي قايتادان اتىن بۇرىپ بارا جاتقانىن كوردى.
سونىمەن، ءبىرىنشى شابۋىل كەزىندە قارسىلاستارىن كىرگىزبەي كوشەنى ۇستاپ تۇرعان شەلتوننىڭ باتىرلىعى ارقاسىندا، ءارى جەتى ءجۇز ادامنان قۇرالعان قوسىمشا كۇشتىڭ ءدال ۋاقىتىندا كەشىكپەي كەلىپ ۇلگەرگەنىنىڭ ارقاسىندا، تاعدىرىنا ريچارد III دەگەن جەكسۇرىن اتپەن بولاشاق ۇرپاقتىڭ ەسىندە قالۋ جازىلعان جاس جىگىت ءوزىنىڭ العاشقى ۇلكەن شايقاسىندا جەڭىپ شىقتى.
IV تاراۋ
ءشوربيدىڭ تالقاندالۋى
جاۋلار ءىز-تۇزسىز قۇرىدى. ديك ءوزىنىڭ ايبىندى اسكەرىنەن ءتىرى قالعاندارىنا جابىرقاي قاراپ، جەڭىس ءۇشىن قانشا ادامنىڭ قۇربان بولعانىن ساناي باستادى. ەندى ءقازىر، زور قاۋىپتەن قۇتىلعان كەزدە، ول قاتتى شارشاپ، اۋىرىپ ءارى ابدەن قالجىراپ قالعانىن سەزدى، جاراقاتى، سوققى تيگەن دەنەسى سولقىلداي اۋىردى، ۇرىستان ابدەن السىرەگەن ونىڭ ەندى ەشتەڭەگە دە قابىلەتى جوق ەدى.
ءبىراق دەمالاتىن ۋاقىت ءالى جەتكەن جوق. شوربي شابۋىلمەن الىندى، قورعانىشى جوق قالا تۇرعىندارى قارسىلىق كورسەتە قويماعانىمەن، قاتىگەز جاۋىنگەرلەر ۇرىس اياقتالعاننان كەيىن دە قاتىگەزدىك جاسايدى، سوندىقتان سۇمدىقتىڭ كوكەسى ءالى الدا ەدى. ريچارد گلوستەر قالا تۇرعىندارىن ءوزىنىڭ ىزالى سولداتتارىنان قورعايتىن قولباسشىلار قاتارىنا جاتپايدى، ءبىراق ول قالا تۇرعىندارىن قورعاعىسى كەلگەن كۇندە دە، سولداتتارى ونى تىڭداي ما، جوق پا — ماسەلە سوندا.
سوندىقتان ديك قايتكەن كۇندە دە دجواننانى تاۋىپ الىپ، ونى ءوزىنىڭ قاناتىنىڭ استىنا الۋى كەرەك. ول جاۋىنگەرلەرىنىڭ جۇزدەرىنە مۇقيات قاراپ شىقتى. سودان سوڭ ايتقانعا كونەتىندەي ءارى تۇرلەرىنە قاراعاندا ەستىلەۋ ۇشەۋىن تاڭداپ، شەتكەرى الىپ شىقتى دا، ولارعا مول، قىمبات سىيلىق بەرەمىن جانە باتىرلىق كورسەتكەندەرىڭ تۋرالى گەرسوگقا ايتامىن دەپ ۋادە ەتتى، سودان سوڭ ولاردى بوساپ قالعان بازارداعى الاڭ ارقىلى قالانىڭ الىس شەتىنە قاراي ەرتىپ كەتتى.
كوشەنىڭ ءار جەرىندە ءالى دە بولسا قاقتىعىستار بولىپ جاتىر، كەيبىر جەردە بىرەن-ساران ۇيلەر قاماۋعا الىنىپ، ال قامالعاندار قاماۋشىلارعا ۇستەلدەر مەن ورىندىقتاردى لاقتىرۋدا. قاردىڭ ۇستىندە قارۋ-جاراق شاشىلىپ ولىكتەر جاتىر، دەگەنمەن، وسى از-ماز قاقتىعىسقا قاتىسقان ادامداردان باسقا، كوشەلەردە ەشكىم جوق، ءبىر ۇيلەردىڭ ەسىكتەرى ايقارىلىپ اشىلىپ قالىپتى، كەيبىرەۋلەرىنىڭ ەسىكتەرى جابىق ءارى توسقاۋىل قويىلعان. ال مۇرجالارىنان ءتۇتىن شىعىپ جاتقان ۇيلەر وتە سيرەك كەزدەسەدى.
ديك شايقاسىپ جاتقاندارعا جاقىنداماي، اينالىپ ءوتىپ، ءوزىنىڭ سەرىكتەرىن ءموناستىردىڭ شىركەۋىنە قاراي تەزدەتە الىپ ءجۇردى، ولار باستى كوشەگە جاقىنداپ كەلگەن كەزدە، ديك قورىققاننان قاتتى داۋىستاپ جىبەردى. سەر دەنيەلدىڭ ۇلكەن ءۇيى شابۋىلمەن باسىپ الىنعان، بىت-شىتى شىققان قاقپا توپسادا شايقالىپ تۇر، ولجاعا ىنتىققان ادامدار ۇيگە اعىلىپ كىرىپ جاتىر. ايتسە دە ءۇيدىڭ جوعارعى قاباتتارىندا توناۋشىلارعا ءبىراز قارسىلىق كورسەتىلىپ، تاپ ءقازىر، ديك جاقىنداعاندا جوعارىداعى تەرەزە اشىلىپ، ودان بىرەۋ ۇستىنە قوڭىر-قىزىل مەن كوك ارالاس كيىم كيگەن، قارسىلىق ءبىلدىرىپ، باقىرعان ءبىر بەيشارانى كوشەگە لاقتىرىپ جىبەردى.
ديكتىڭ كوڭىلىندە ەڭ ءقاۋىپتى كۇدىك پايدا بولدى. ول ەسى اۋىسقان كىسىدەي تەز العا ۇمتىلىپ، قارسى كەزدەسكەن ادامداردى يتەرىپ تاستاپ، توقتاۋسىز ءۇشىنشى قاباتتاعى دجواننامەن قوشتاسقان بولمەگە جۇگىرىپ باردى. بولمەنىڭ ءىشى استان-كەستەن: ءۇي جيھازدارى جان-جاققا شاشىلىپ، شكافتاردىڭ ەسىكتەرى ايقارىلا اشىلىپ قالىپتى، قابىرعادان جۇلىنىپ تۇسكەن كىلەمگە وشاقتان ۇشقىن شاشىراپ، بىقسىپ جاتىر.
ديك تۇتانا باستاعان ەرتتى اياعىمەن لەزدە تاپتاي ءوشىردى دە، تورىعىپ تۇرىپ قالدى. سەر دەنيەل، سەر وليۆەر، دجواننا — ءبارى دە جوق. ولار كەسكىلەسكەن ۇرىس كەزىندە قازا تاپتى ما، الدە شوربيدەن امان-ەسەن شىعىپ كەتتى مە — ونى كىمنەن سۇراپ بىلمەك؟
ديك جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان ءبىر اتقىشتى شەكپەنىنەن ۇستاپ الدى.
— جىگىتىم، — دەپ سۇرادى ول، — ءۇيدى شابۋىلمەن العان كەزدە سەن وسىندا بولدىڭ با؟
— بوسات! — دەدى اتقىش. — بوسات، دەگەن سوڭ بوسات، ايتپەسە، سالىپ جىبەرەمىن!
— مەن دە سالىپ جىبەرە الامىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى ريچارد. — توقتاپ، ماعان ءبارىن دۇرىستاپ ايتىپ بەر!
ءبىراق قاتتى شايقاستان قىزىنىپ، ءارى شاراپقا قىزىپ العان جاۋىنگەر ءبىر قولىمەن ديكتى يىعىنان سالىپ جىبەرىپ، ەكىنشى قولىمەن شەكپەنىنىڭ ەتەگىن جۇلىپ الدى. وسى كەزدە جاس قولباسشىنى اشۋ-ىزا كەرنەپ كەتتى. ول اتقىشتى قاتتى قۇشاقتاپ الىپ، جاس ءسابي سياقتى، ءوزىنىڭ ساۋىت كيگەن زور كەۋدەسىنە مىقتاپ قىستى، سودان سوڭ ونى قارسى الدىنا تۇرعىزىپ قويىپ، ەندى سويلە دەپ ءامىر ەتتى.
— وتىنەمىن، اياۋشىلىق ەتىڭىز! — دەدى اتقىش، القىنىپ. — ەگەر ءسىزدىڭ وسىنشاما اشۋلى ەكەنىڭىزدى بىلسەم، مەن از-ماز ساقتانعان بولار ەدىم. بۇل ءۇيدى قالاي قورشاپ، شابۋىلمەن العانىن مەن ءوز كوزىممەن كوردىم.
— سەن سەر دەنيەلدى بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— مەن ونى وتە جاقسى بىلەمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى اتقىش.
ول وسى ۇيدە بولدى ما؟
— ءيا، سەر، — دەدى اتقىش. — ءبىراق ءبىز اۋلاعا بۇزىپ كىرگەن كەزدە، ول باقتىڭ ىشىمەن قاشىپ كەتتى.
— جالعىز با؟ — دەپ ايقايلادى ديك.
— جوق، ونىڭ قاسىندا جيىرما شاقتى سولدات بولدى، — دەپ جاۋاپ قايىردى اتقىش.
— سولدات دەيسىڭ بە! ال ايەلدەر بولعان جوق پا؟ — دەپ سۇرادى شەلتون.
— و جاعىن بىلمەيمىن، — دەدى اتقىش. — ال ءۇيدىڭ ىشىنەن ءبىز ەشقانداي ايەل كورگەنىمىز جوق.
— راقمەت، — دەدى ديك. — ەڭبەگىڭ ءۇشىن ءما ساعان تەڭگە. — ءبىراق دورباسىنىڭ ىشىنەن ديك ەشتەڭە تابا المادى. — ەرتەڭ مەنى ىزدەپ تاۋىپ ال، — دەپ ءسوزىن جالعادى ول، — ريچارد شەلتون. سەر ريچارد شەلتون، — دەپ ءسوزىن تۇزەتتى. مەن ساعان اياماي سىي-سياپاتىڭدى بەرەمىن.
ديككە كەنەتتەن ءبىر وي كەلدى. ول اسىعىس اۋلاعا شىقتى دا، بار پارمەنىمەن باقتىڭ ىشىمەن جۇگىرىپ وتىرىپ شىركەۋدىڭ باستى قاقپاسىنىڭ الدىنان ءبىر-اق شىقتى. شىركەۋدىڭ ەسىگى ايقارا اشىق تۇر. ونىڭ ىشىنە بۇكىل ۇي-ىشتەرىمەن قالا تۇرعىندارى تولىپ كەتىپتى، شىركەۋدىڭ ىشىنە ولار دۇنيە-مۇلىكتەرىن دە اكەلىپ قويىپتى، ال باستى التاردا ۇستەرىنە ءدىني كيىم مەن سۆياششەننيكتەر قۇدايدان كەشىرىم سۇراپ جالبارىنىپ جاتىر. ديك ىشكە كىرگەن كەزدە، قاتتى اندەتكەن حوردىڭ داۋسى مۇنارانىڭ استىن كۇمبىرلەتىپ جىبەردى.
ول اسىققان كۇيى قاشقىنداردى يتەرمەلەپ، شىركەۋ مۇناراسىنا اپاراتىن باسقىشتىڭ قاسىنا كەلدى. ءبىراق وسى جەردە ۇزىن بويلى سۆياششەننيك ونىڭ الدىنان شىعىپ، جولىن بوگەدى.
— قايدا بارا جاتىرسىڭ، بالام؟ — دەپ سۇرادى ول، قاتاڭ ۇنمەن.
— ءپىرادار، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، — مەن مۇندا ماڭىزدى تاپسىرمامەن كەلدىم. مەنى توقتاتىپ، جولىمدى بوگەمەڭىز. مەن بۇل جەردە گلوستەردىڭ اتىنان ءامىر ەتەمىن.
— ميلورد گلوستەردىڭ اتىنان با؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى سۆياششەننيك. — شىنىمەن ۇرىس وسىلايشا قايعىلى اياقتالدى ما؟
— ءپىرادار، ۇرىس اياقتالدى، لانكاستەرلىكتەر تالقاندالدى، ميلورد رايزينگەم — جاتقان جەرى جايلى بولسىن! — ۇرىس مايدانىندا قازا تاپتى. ال ەندى، سىزدەن رۇقسات بولسا، كەلگەن شارۋامدى اتقارامىن.
سودان سوڭ مىنا جاڭالىققا تاڭ قالعان سۆياششەننيكتى ىعىستىرىپ تاستاپ، ديك ەسىكتى يتەرىپ اشتى دا، ءتورت باسقىشتان ءبىر-اق اتتاپ، نە توقتاماي، نە سۇرىنبەي ابدەن اشىق الاڭعا جەتكەنشە باسپالداقپەن جوعارى جۇگىرە بەردى.
قوڭىراۋلى مۇنارادان ول جايىپ سالعان كارتاداعى سياقتى، تەك شوربي قالاسىن عانا ەمەس، توڭىرەكتىڭ ءبارىن قۇرلىقتى دا، تەڭىزدى دە كوردى. ۋاقىت تۇسكە تاياپ قالعان بولاتىن كۇن شايداي اشىق، قار جالت-جۇلت ەتىپ جاتىر. ديك اينالاعا قاراپ، ۇرىستىڭ بۇكىل كەساپاتىن الاقانىنداعىداي كوردى.
كوشەلەردەن تۇسىنىكسىز شۋىل ەستىلىپ تۇر، انا جەردەن دە، مىنا جەردەن دە قارۋ-جاراقتىڭ سالدىرى ەستىلەدى. ايلاقتا بىردە-بىر كەمە، بىردە-بىر قايىق قالماعان، ونىڭ ەسەسىنە اشىق تەڭىزدە قاشقىندارعا تولى كوپتەگەن جەلكەندى جانە ەسپەلى كەمەلەر ءجۇزىپ ءجۇر. ال قۇرعاق جەردە، قار باسقان دالانىڭ ۇستىمەن ءبىر توپ سالت اتتى شاۋىپ بارا جاتىر، ولاردىڭ كەيبىرەۋى ورمانعا جەتۋگە اسىقسا، ال ەكىنشىلەرى، ولار، ارينە، ءسوز جوق، يوركشىلدار، انالاردى باتىل توقتاتىپ، قايتادان قالاعا قاراي قۋىپ جاتىر. قايدا قاراساڭ دا، بارلىق جەردە، ولگەن اتتار مەن ادامدار قاردىڭ ۇستىندە اپ-انىق كورىنىپ جاتىر.
كەمەدەن ورىن تيمەي قالعان جاياۋ اسكەرلەر پورتتا، جاعالاۋداعى اسحانالاردىڭ تاساسىنان ءالى دە اتىسۋدا. كوپتەگەن ۇيلەر ورتەنىپ، جارقىراعان ايازدى كۇندە كوك ءتۇتىن اسپانعا بيىك كوتەرىلىپ، تەڭىزدىڭ ۇستىنە قاراي تاراپ كەتىپ جاتىر.
ورماننىڭ شەتىنە جاقىنداپ قالعان، حوليۆۋدقا قاراي بەت العان ءبىر توپ سالت اتتى قوڭىراۋلى مۇنارادان جان-جاعىنا بارلاي قاراپ تۇرعان جاس جىگىتتىڭ نازارىن اۋداردى. سالت اتتىلار اجەپتاۋىر كوپ — بۇل شەگىنىپ بارا جاتقان لانكاستەرلىكتەردىڭ ەڭ ۇلكەن وتريادى ەدى. ولار قاردىڭ ۇستىندە اپ-ايقىن ءىز قالدىرىپ بارا جاتىر، ەندى سول ىزگە قاراپ تۇرىپ، ديك ولاردىڭ قالادان شىققاننان باستاپ جۇرگەن جولىن تولىق كوردى.
ديك ولاردى سىرتىنان باقىلاپ تۇرعان كەزدە-اق ولار ەشبىر كەدەرگىسىز جالاڭاشتانعان ورماننىڭ شەتىنە جەتىپ قالعان ەدى، وسى جەردەن ولار بۇرىلدى دا، سول كەزدە كۇننىڭ ساۋلەسى ءبىر ساتكە اعاشتاردىڭ قارا كولەڭكەسى اراسىنان انىق كورىنگەن ولاردىڭ كيىمدەرىنە ءتۇستى.
— قوڭىر-قىزىل مەن كوك! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى ديك. — انت ەتەمىن، قوڭىر قىزىل مەن كوك!
سودان سوڭ ول باسقىشپەن تومەن قاراي جۇگىرە جونەلدى.
ەندى وعان ەڭ الدىمەن گەرسوگ گلوستەردى تاۋىپ الۋ كەرەك ەدى، سەبەبى وسىنداي الاساپىران كەزدە وعان ءبىر وترياد اسكەردى تەك جالعىز گەرسوگ قانا بەرە الادى. قالانىڭ ورتاسىندا ۇرىس نەگىزىنەن اياقتالعان بولاتىن. گەرسوگتى ىزدەپ، قالانى شارلاپ جۇگىرىپ جۇرگەن كەزدە، ديك كوشەنىڭ ءىشى سەندەلگەن سولداتتارعا تولىپ كەتكەنىن بايقادى، بىرەۋلەرى اۋىر ولجانىڭ سالماعىنان تالتىرەكتەپ، ەندى بىرەۋلەرى ماس بولىپ ايقايلاپ ءجۇر. ولاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ دا گەرسوگتىڭ قايدا ەكەنىنەن حابارى جوق. گەرسوگ اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ، قارسىلاستاردىڭ اتقىشتارىن ايلاقتان قۋىپ شىعىڭدار دەپ ءامىر ەتىپ جاتقان كەزدە، ديك ونى كەزدەيسوق كورىپ قالدى.
— سەر ريچارد شەلتون، — دەدى گەرسوگ، — ءسىز ءدال كەرەك ۋاقىتىندا كەلدىڭىز. مەن سىزگە ومىردەگى ەڭ تومەن باعالايتىنىم — ءومىرىم ءۇشىن دە، سىزگە ومىرىمدە ەشبىر وتەي المايتىن بورىشىم — جەڭىس ءۇشىن دە قارىزدارمىن... كەتسبي، ەگەر مەنىڭ وسى سەر ريچارد سياقتى ون كومانديرىم بولسا، مەن تۋرا لوندوننىڭ وزىنە شابۋىل جاسار ەدىم!.. ال ەندى، سەر، سىيلىق تالاپ ەتىڭىز.
— اشىق تالاپ ەتەمىن، ميلورد، — دەدى ديك، — اشىق جانە بۇكىل جۇرتتىڭ كوزىنشە تالاپ ەتەمىن. ومىردەگى ەڭ جەك كورەتىن ادامىم مەنىڭ سۇيىكتى ءارى اسا قادىرلەيتىن قىزىمدى وزىمەن بىرگە الىپ قاشىپ كەتتى. ولاردى قۋىپ جەتۋ ءۇشىن، ماعان ەلۋ جاۋىنگەر بەرىڭىز، سوندا اسا مارتەبەلى تاقسىر، مەنىڭ الدىمداعى بۇكىل بورىشىڭىزدان تولىق قۇتىلاسىز.
— ول ادامنىڭ اتى كىم؟ — دەپ سۇرادى گەرسوگ.
— سەر دەنيەل برەكلي، — دەپ جاۋاپ قايىردى ريچارد.
— ول ساتقىندى ۇستاڭىز! — دەپ ايقايلادى، گلوستەر. — بۇل سىيلىق ەمەس، سەر ريچارد. ءسىز ماعان تاعى دا قىزمەت كورسەتپەكشىسىز. ەگەر ماعان ونىڭ باسىن كەسىپ اكەلسەڭىز، سىزگە دەگەن قارىزىم ودان سايىن ۇلعايا تۇسەدى... كەتسبي، بۇعان سولداتتاردى بەر... ال وعان دەيىن، سەر: سىي-قۇرمەتكە بولەنگىڭىز كەلە مە نەمەسە بايلىققا باتقىڭىز كەلە مە — قايسىسىن قالايتىنىڭىزدى ويلانا بەرىڭىز.
تاپ وسى كەزدە يوركشىلدار پورتتاعى ءبىر شاراپحانانى ءۇش جاعىنان قورشاپ، ونى قورعاۋشىلاردى تۇتقىندادى. بۇكىر ديك بۇل ەرلىككە ريزا بولىپ، شاراپحانانىڭ قاسىنا كەلىپ، تۇتقىنداردى ماعان كورسەتىڭدەر دەپ ءامىر ەتتى.
ولار تورتەۋ ەكەن: ەكەۋى ميلورد ءشوربيدىڭ قىزمەتشىلەرى، بىرەۋى لورد رايزينگەمنىڭ قىزمەتشىسى، ال سوڭعىسى — ديكتىڭ كوزقاراسىنشا ءتىپتى دە جاي ادام ەمەس — ۇزىن بويلى، شاشىنا اق ەنە باستاعان، ەبەدەيسىز، شالا ماس كارى تەڭىزشى، ونىڭ سوڭىنان ءبىر ەلى قالماي قىڭسىلاپ، سەكىرىپ ءيتى ەرىپ ءجۇر. جاس گەرسوگ ولاردى كوزىمەن قاتال شولىپ شىقتى.
— دارعا اسىڭدار! — دەدى ول.
سودان سوڭ ول ۇرىستىڭ بارىسىن باقىلاۋ ءۇشىن تەرىس اينالدى.
— ميلورد، — دەدى ديك، — ەندى مەن سىزدەن سىيلىققا نە سۇرايتىنىمدى بىلەمىن. مىنا كارى تەڭىزشىنىڭ ءومىرىن ساقتاپ، باسىنا بوستاندىق بەرۋىڭىزدى وتىنەمىن.
گلوستەر بۇرىلىپ ديكتىڭ بەتىنە قارادى.
— سەر ريچارد، — دەدى ول، — مەن توتى قۇستىڭ قاۋىرسىنىمەن ەمەس، بولات جەبەلەرمەن سوعىسامىن، سوندىقتان جاۋلارىمدى اياۋسىز قۇرتامىن. ۇساقتالىپ بولشەكتەنگەن اعىلشىن كورولدىگىندە جاۋ پارتياسىنىڭ جاعىندا مەنىڭ ءار جاقتاسىمنىڭ تۋىسى نەمەسە دوسى بار. ەگەر مەن ولاردىڭ بارىنە بىردەي كەشىرىم جاساي بەرسەم، وندا ەشكىممەن سوعىسپاي، تىپ-تىنىش ۇيدە وتىرعان بولار ەدىم.
— مۇمكىن سولاي شىعار، ميلورد. ءبىراق مەن اشۋلاناتىنىڭىزدى بىلە تۇرا باتىلدىق جاساپ، ءسىزدىڭ جاڭاعى ۋادەڭىزدى ەسىڭىزگە سالعىم كەلەدى.
ريچارد گلوستەردى اشۋ-ىزا كەرنەپ كەتتى.
— جاقسىلاپ ەسىڭىزدە ساقتاڭىز، — دەدى ول قاتۋلانىپ، — مەن مەيىرىمدىلىك جاساعاندى دا، مەيىرىمدىلىكتى ساۋداعا سالعاندى دا جەك كورەمىن. ءسىز بۇگىن تاماشا بولاشاعىڭىزعا نەگىز قالادىڭىز. ەگەر ءسىز ۋادەنى ورىنداڭىز دەپ تالاپ ەتەتىن بولساڭىز، مەن ورىندايمىن. ءبىراق اسپانمەن انت ەتەمىن، مەنىڭ سىزگە دەگەن مەيىرىمىم وسىمەن اياقتالادى!
— • مەن ءسىزدىڭ مەيىرىمىڭىزدەن ايرىلاتىنىما كونۋگە ءماجبۇر بولىپ تۇرمىن، — دەدى ديك.
— ونىڭ تەڭىزشىسىن وزىنە قايتارىپ بەرىڭدەر، — دەدى گەرسوگ، سوسىن اتىن تەبىنىپ، جاس شەلتوننان تەرىس اينالىپ كەتتى.
ديك رەنجىگەن دە، قۋانعان دا جوق. ول جاس گەرسوگتى اجەپتاۋىر تانىپ، ءبىلىپ قالعان ەدى، سوندىقتان ودان كوپ قايىرىمدىلىق كۇتكەن جوق، گەرسوگتىڭ كوڭىلى ديككە وتە تەز، ءارى وپ-وڭاي اۋعان ەدى، سول سەبەپتى ديك وعان اسا سەنىڭكىرەمەدى. ول تەك ءبىر نارسەدەن عانا قورىقتى: كەكشىل قولباسشى سولداتتاردى بەرمەي قويۋى مۇمكىن. ءبىراق، گلوستەردىڭ نامىسشىلدىعى (ونىڭ قانداي ەكەنىنە قاراماستان)، ەڭ باستىسى، ونىڭ ايتقان ۋادەسىنە بەرىكتىگى جونىندەگى ديكتىڭ پىكىرى دۇرىس ەمەس ەدى. ەگەر ول ديككە سەر دەنيەلدىڭ سوڭىنان قۋاسىڭ دەگەن بولسا، ءوز شەشىمىن ەش ۋاقىتتا وزگەرتپەيدى، ول رىساردىڭ كۇتىپ تۇرعانىن ەسكەرتىپ، كەتسبيگە تەزىرەك قيمىلدا دەپ قاتتى داۋىستاپ ءامىر ەتتى.
وسى كەزدە ديك وزىنە ءولىم ءقاۋپى تونگەندە، كەيىن كەنەتتەن بوستاندىق العاندا دا ەشبىر قوبالجۋدى بىلمەگەن كارى تەڭىزشىگە بۇرىلدى.
— اربلەستەر، — دەدى ديك، — مەن ساعان كوپ جاماندىق ىستەدىم. ءبىراق ومىرىممەن انت ەتەمىن، ەندى ءبىز ەسەپ ايىرىستىق.
ءبىراق كارى تەڭىزشى وعان نەمقۇرايدى قارادى دا، ءلام دەپ جاۋاپ قاتقان جوق.
— ءومىردىڭ اتى ءومىر عوي، كۇڭكىلدەك قارت، — دەپ ءسوزىن جالعادى ديك، — ونىڭ قۇنى، ءسوز جوق، كەمەلەر مەن شاراپتاردان ارتىق. كەشىردىم سەنى دەشى ماعان. مۇمكىن ءومىرىڭ وزىڭە ونشا ءقادىرلى ەمەس شىعار، ال ول ءۇشىن مەن بۇكىل بولاشاعىمدى قۇربان ەتتىم. ماعان وتە قىمباتقا ءتۇستى عوي. قويشى ەندى، وسىنشاما راقىمسىز بولماشى.
— ەگەر مەنىڭ كەمەم وزىمدە بولسا، — دەدى اربلەستەر، — مەن ماتروسىم توممەن بىرگە اشىق تەڭىزدىڭ ۇستىندە، ءقاۋىپسىز جەردە جۇرەر ەدىم. ءبىراق سەن مەنىڭ كەمەمدى تارتىپ الدىڭ دا، قاراعىم، مەنى مىنە بەيشارا قىلدىڭ، ماتروسىم تومدى ءبىر جەكسۇرىن اتىپ ءولتىردى. «ساعان ءولىم كەلسىن!» — دەدى ول دەمى تاۋسىلار الدىندا، ەندى ول ماڭگى اۋزىن اشپايتىن بولدى. «ساعان ءولىم كەلسىن!» — دەگەن ونىڭ اقىرعى سوزدەرى، سودان سوڭ بىردەن جان تاپسىردى. مەن ەندى ەش ۋاقىتتا بەيشارا توممەن تەڭىزگە شىعا المايمىن.
ديكتى وكىنىش پەن ايانىش سەزىمى بيلەدى، ول شكيپەردىڭ قولىن ۇستاعىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق اربلەستەر قولىن جۇلىپ الدى.
— جوق، — دەدى ول، — ماعان جولاما. سەن مەنى ءبىرجولا سورلاتتىڭ، سوعان ريزا بول.
ايتايىن دەگەنى ريچاردتىڭ كومەيىنە تىعىلدى. جانارى جاساۋراپ، ديك قالىڭ قايعىدان ابدەن ەسىنەن شاتىسقان بەيشارا شالدىڭ باسىن تۇقىرتا تالتىرەكتەپ، اياعىنا وراتىلا قىڭسىلاعان ءيتىن دە سەزبەي، قاردىڭ ۇستىمەن كەتىپ بارا جاتقانىن كوردى. ومىرىندە العاشقى رەت ديك ادامنىڭ كەيدە تاعدىرمەن ويىنشىق سياقتى وينايتىنىن، ءبىر جولعى ىستەگەن قاتەلىكتى كەيىن ەشقانداي وكىنىش نە وزگەرتە، نە تۇزەتە المايتىنىن ايقىن ءتۇسىندى.
ءبىراق ونىڭ قۇر وكىنىشكە بەرىلۋگە ۋاقىتى جوق ەدى. كەتسبي اتتى اسكەردى جيناپ، ديكتىڭ قاسىنا الىپ كەلدى دە، اتىنان قارعىپ ءتۇسىپ، وعان ءوز اتىن ۇسىندى.
— بۇگىن تاڭەرتەڭ، — دەدى ول، — مەن ءسىزدىڭ جەڭىسكە جەتكەنىڭىزگە ازداپ قىزعانىش ءبىلدىرىپ ەدىم. ءبىراق ول جەڭىس تۇراقسىز بولىپ شىقتى، ەندى ءقازىر، سەر ريچارد، مەن سىزگە شىن نيەتىممەن وسى اتتى ۇسىنامىن، ءمىنىپ الىپ، تەز عايىپ بولىڭىز.
— مەنىڭ جەڭىسكە جەتۋىمە نە سەبەپ بولدى؟ — دەدى ديك، — ماعان سونى ايتىپ بەرىڭىزشى.
— ول ءسىزدىڭ ەسىمىڭىزگە بايلانىستى، — دەپ جاۋاپ قايىردى كەتسبي. — ادامنىڭ ەسىمى — ميلوردتىڭ ەڭ باستى ىرىمى. ەگەر مەنىڭ اتىم ريچارد بولسا، مەن ەرتەڭ-اق گراف بولىپ شىعا كەلەر ەدىم.
— كوپ راقمەت، سەر، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — ەندى قايتادان شاپاعاتقا جەتۋىم ەكى تالاي، سوندىقتان سىزبەن حوش ايتىسۋىما رۇقسات ەتىڭىز. مەن ءوزىمدى، ارينە، باق-داۋلەتكە نەمقۇرايدى قارايمىن دەپ ايتا المايمىن، ايتسە دە سىي-قۇرمەتتەن ايرىلىپ قالعانىما ونشا قينالىپ تا تۇرعانىم جوق. بيلىك پەن بايلىق، ءسوز جوق، جاقسى نارسەلەر عوي، سوندا دا ەكەۋ ارا ايتاتىن بولساق، ءسىزدىڭ گەرسوگ — سۇمدىق ادام.
كەتسبي كۇلىپ جىبەردى.
— ءيا، — دەدى ول، — ءبىراق بۇكىر ديكتىڭ سوڭىنان ەرگەن ادام زور ماقساتقا جەتەدى. ال ەندى، قۇداي ءسىزدى جامانشىلىقتان ساقتاسىن! جولىڭىز بولسىن!
ديك وتريادتىڭ الدىنا شىعىپ، سوڭىمنان ەرىڭدەر دەپ ءامىر ەتتى دەپ، اتتانىپ كەتتى. ول وزىنشە سەر دەنيەلدىڭ ىزىمەن كەلە جاتىرمىن دەپ ويلاپ، قالانىڭ ىشىمەن ءوتتى، سودان سوڭ ءوز باعىتىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن راستايتىن بەلگى ىزدەپ، جان-جاعىنا مۇقيات قاراي باستادى. كوشەلەردە ولىكتەر مەن جارالانعاندار جاتىر، وسىنداي قاتتى ايازدى كۇنى جارالانعانداردىڭ ءحالى وتە مۇشكىل. جەڭىسكە جەتكەندەر توپ-توپ بولىپ ۇيلەردى ارالاپ، توناپ، ءولتىرىپ، ءان سالىپ ءجۇر.
ديككە جان-جاقتان تونالعاندار مەن ءجابىر كورگەندەردىڭ ايقايلاعان داۋسى ەستىلىپ جاتتى، ول بىرەسە توسقاۋىل قويىلعان بىرەۋدىڭ ەسىگىن ۇرىپ جاتقان بالعانىڭ ءدۇرسىلىن، بىرەسە ايەلدەردىڭ زارلاپ جىلاعان داۋسىن ەستىدى.
ديكتىڭ ەندى عانا كوكىرەك كوزى اشىلا باستادى. ول ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ءوز ءىسىنىڭ قاسىرەتتى زاردابىن كوردى، شوربي قالاسى دۋشار بولعان ۇلكەن باقىتسىزدىق تۋرالى ويلاعاندا، ونىڭ كوڭىلى تورىقتى.
اقىر اياعىندا ول قالانىڭ شەتىنە جەتىپ، قوڭىراۋلى مۇنارادان ءوزى كورگەن، قاردىڭ ۇستىندەگى تاپتالعان كوپ ءىزدى تاۋىپ الدى. ول سۇرلەۋدىڭ ەكى جاعىنداعى ءولىپ جاتقان ادامدار مەن اتتارعا مۇقيات قاراپ، تەز ىلگەرى شاۋىپ كەتتى. ولگەندەردىڭ كوبىنىڭ كيىمىنىڭ ءتۇسى سەر دەنيەلدىكىندەي ەدى، شالقاسىنان جاتقان ولىكتەردىڭ بەتىنە قاراپ، ديك ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن تانىدى.
قالا مەن ورماننىڭ ارالىعىندا سەر دەنيەلدىڭ وتريادىنا، ءسىرا، اتقىشتار شابۋىل جاساسا كەرەك، جەر-جەردە جەبە قادالعان ولىكتەر جاتىر. ءولىپ جاتقانداردىڭ اراسىنان ديك ءجۇزى وزىنە وتە تانىس جاس جىگىتتى كوردى.
ول توقتاپ، اتتان ءتۇستى دە، اقىرىن جاس جىگىتتىڭ باسىن كوتەردى. ونى قوزعاعان كەزدە باسىنداعى كۇلاپاراسى سىپىرىلىپ، ۇزىن قويۋ قوڭىر شاشى يىعىن تۇتاس جاۋىپ كەتتى. جاس جىگىت كوزىن اشتى.
— ءا! ارىستاندى جۋاسىتۋشى! — دەدى ول، باياۋ ۇنمەن. — قىز الدىڭعى جاقتا. تەزىرەك جەتىڭىز!
بەيشارا قىز قايتادان ەسىنەن تانىپ قالدى.
ديكتىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ بىرەۋىندە كۇشتى شاراپ قۇيىلعان قۇتى بار ەكەن، سول شاراپتىڭ كۇشىمەن ديك ونىڭ ەسىن جيعىزدى. سودان سوڭ دجواننانىڭ قۇربىسىن اتىنا وتىرعىزىپ الىپ، ورمانعا قاراي شابا جونەلدى.
— ءسىز مەنى نەگە وڭگەرىپ الدىڭىز؟ — دەدى قىز. — مەن ءسىزدى تەك جولىڭىزدان بوگەيمىن.
— جوق، حانىم رايزينگەم، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — شوربي قانعا، ماسكۇنەمدىك پەن بەيباستاقتىققا تولى. ال مەنىڭ قاسىمدا ءسىز ءقاۋىپسىز بولاسىز. سوعان ريزا بولىڭىز.
— مەن ءسىزدىڭ پارتياڭىزدىڭ ادامدارىنىڭ ەشقايسىنا دا قارىزدار بولعىم كەلمەيدى! — دەپ ايقايلادى ول. — مەنى بوساتىڭىز!
— حانىم، ءسىز ءوزىڭىزدىڭ نە ايتىپ تۇرعانىڭىزدى بىلمەيسىز، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — ءسىز جارالىسىز عوي...
— جوق، — دەدى قىز، — مەنىڭ تەك استىمداعى اتىم ءولىپ قالدى، ال ءوزىم جارالى ەمەسپىن.
— مەن ءسىزدى قارلى دالادا، جاۋلاردىڭ اراسىنا جالعىز تاستاپ كەتە المايمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى ريچارد. — ءسىز قالاساڭىز دا، قالاماساڭىز دا مەن ءسىزدى وزىممەن بىرگە الىپ كەتەمىن. وسىنداي ءساتتىڭ كەز بولعانىنا وتە باقىتتىمىن، ويتكەنى ول ماعان ءسىزدىڭ الدىڭىزداعى بورىشىمنىڭ ەڭ بولماسا ءبىر بولىگىن وتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
قىز ۇندەگەن جوق. سودان سوڭ كەنەتتەن:
— ال مەنىڭ ناعاشىم شە؟ — دەپ سۇرادى.
— ميلورد رايزينگەم بە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى ديك. — مەن سىزگە جاقسى حابار جەتكىزگىم-اق كەلەر ەدى، ءبىراق ونداي حابار مەندە جوق. مەن ونى ۇرىس كەزىندە ءبىر رەت كوردىم، ءبىر رەت قانا... جاقسى حابار بولار دەپ ۇمىتتەنەيىك.
V تاراۋ
ورمانداعى ءتۇن. اليسيا رايزينگەم
سەر دەنيەل، ءسىرا، موت قامالىنا باعىت السا كەرەك، ءبىراق قار قالىڭ، كۇن كەش بولىپ قالعاسىن، ءارى ۇلكەن جولعا شىقپاي، تەك ورماننىڭ ىشىمەن ءجۇرۋ قاجەت بولعاندىقتان، ول قامالعا تاڭ اتقانشا جەتەم دەپ ويلاماسا كەرەك.
ديككە ەكى جولدىڭ بىرەۋىن تاڭداۋعا تۋرا كەلدى: نە وسىلاي رىساردىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ءساتى تۇسسە، تۇندە ول ورماننىڭ ىشىندە لاگەر قۇرعان كەزدە شابۋىل جاساۋ، نە ءوزى باسقا جول تاۋىپ، سەر دەنيەلدىڭ الدىن كەسۋ.
بۇل جوسپاردىڭ ەكەۋى دە ەلەۋلى قارسىلىق تۋعىزدى، ديك ۇرىس كەزىندە دجوانناعا ءقاۋىپ تونە مە دەپ قورقىپ، ءارى ەكى جولدىڭ قايسىسىن تاڭداپ الۋدى بىلمەي ورماننىڭ شەتىنە دەيىن باردى.
بۇل جەردە سەر دەنيەل سولعا بۇرىلىپ، سىڭسىعان قالىڭ ورماننىڭ ىشىنە بويلاي ەنىپ كەتىپتى. اعاشتىڭ اراسىمەن ءجۇرۋ وڭاي بولۋ ءۇشىن ول وتريادىن جىڭىشكە تاسپاداي سوزىپ جىبەرىپتى، سوندىقتان بۇل جەردە قاردىڭ ۇستىندەگى ءىز اجەپتاۋىر انىق ەكەن. بۇل ءىز سىيديعان ەمەندەردىڭ اراسىمەن الىسقا تۋرا سوزىلىپ جاتىر، جولدىڭ ۇستىنەن اعاشتاردىڭ ءتۇيىن-تۇيىن ءارى عاجاپ كەستەلەنگەن قالىڭ بۇتاقتارى كوتەرىلىپ تۇر. ادامنىڭ دا، اڭنىڭ دا ەش دىبىسى بىلىنبەيدى، ءتىپتى قۇستاردىڭ ءۇنى دە ەستىلمەيدى، اعاشتاردىڭ قاردىڭ ۇستىنە تۇسكەن تاڭعاجايىپ ورنەكتى كولەڭكەسىنە قىسقى كۇن التىن ساۋلەسىن توگىپ تۇر.
— سەن قالاي ويلايسىڭ، — دەپ سۇرادى ديك، جاۋىنگەردىڭ بىرەۋىنەن، — بۇلاردىڭ ارتىنان قۋۋ كەرەك پە، نەمەسە الدىن كەسكەن دۇرىس پا؟
— سەر ريچارد، — دەپ جاۋاپ قايىردى جاۋىنگەر، — ولار ابدەن جان-جاققا تاراپ كەتكەنشە، مەن ولاردىڭ سوڭىنان قۋا بەرەر ەدىم.
— ارينە ايتقانىڭ دۇرىس-اق — دەدى ديك، — ءبىراق ءبىز بۇل جورىققا اسىعىس شىقتىق، جاقسىلاپ دايىندالۋعا مۇمكىندىك بولمادى. بۇل جەردە ۇيلەر جوق، بىزگە ەشكىم باسپانا مەن تاماق بەرمەيدى، ەرتەڭ تاڭ اتقانشا ءبىز ابدەن اشىعىپ، توڭامىز... سىزدەر وعان قالاي قارايسىزدار، جىگىتتەر؟ ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ازداپ شىداي تۇرۋعا كەلىسەسىزدەر مە؟ ەگەر كەلىسپەسەڭىزدەر، حوليۆۋدقا بارايىق، وندا قاسيەتتى شىركەۋدىڭ ەسەبىنەن تاماقتانىپ الۋىمىزعا بولادى. ساپارىمىزدىڭ ءساتتى بولاتىنىنا مەنىڭ تولىق سەنىمىم جوق، سوندىقتان ەشكىمدى زورلامايمىن. ەگەر مەنىڭ اقىلىمدى الاتىن بولساڭىزدار، وندا ءبىرىنشى ۇسىنىستى تاڭداڭىزدار.
سەر ريچارد قايدا بارعىسى كەلسە، ءبىز سوندا بارامىز دەپ ءبارى ءبىر اۋىزدان جاۋاپ قايىردى.
وسىدان سوڭ ديك اتىن تەبىنىپ قايتادان جولعا شىقتى. ءىزدىڭ بويىنداعى قار تىعىز تاپتالىپ قالعان ەكەن، سوندىقتان قاشقىنداردان گورى قۋعىنشىلاردىڭ اتتارىنا ءجۇرۋ وڭايىراق بولدى. ديكتىڭ وتريادى cap جەلىسكە سالدى، قاتتى قاردىڭ ۇستىمەن ەكى ءجۇز تۇياق شاۋىپ بارادى، ءۇنسىز ورماننىڭ شاتىرىن قارۋ-جاراقتىڭ سالدىرى مەن اتتاردىڭ پىسقىرعانى جاڭعىرىقتىرىپ جىبەردى.
اقىر اياعىندا كوپ ءىز ولاردى حوليۆۋدقا باراتىن ۇلكەن جولعا الىپ شىقتى دا، وسى جەردەن ءىز زىم-زيا جوعالدى. ءبىراز ىلگەرى جۇرگەننەن كەيىن، قاردىڭ ۇستىنەن جول قايتادان پايدا بولعاندا، ديك ونىڭ بۇرىنعىدان اجەپتاۋىر جىڭىشكە ەكەنىن، ءارى قاردىڭ اسا قاتتى تاپتالماعانىن كورىپ، تاڭداندى. جاقسى جولدى پايدالانىپ، سەر دەنيەل ءوزىنىڭ وتريادىن، ءسىرا، ەكىگە بولسە كەرەك.
ەندى ولاردىڭ مۇمكىنشىلىكتەرى تەڭەلگەن سياقتى كورىندى دە، ديك نەگىزگى ءىزدىڭ بويىمەن تۋرا تارتىپ كەتتى. ءبىر ساعاتتان سوڭ ول ورماننىڭ قالىڭ ورتاسىنا كىردى. كەنەتتەن كوپ ءىز جەكە-جەكە ۇساق ىزدەرگە ءبولىنىپ، جان-جاققا تاراپ كەتتى.
ديك اشىنىپ، اتىن كىلت توقتاتتى. قىستىڭ قىسقا كۇنى باتۋعا جاقىنداپ قالعان ەدى، قىزىل الا، سارى الا بولىپ كۇڭگىرتەنگەن كۇننىڭ ساۋلەسى اعاشتاردىڭ جالاڭاشتانعان بۇتاقتارىنىڭ ارتىنا قاراي اقىرىنداپ جىلجىپ بارا جاتىر، قاردىڭ بەتىنە تۇسكەن كولەڭكە ءبىر ميلگە دەيىن سوزىلىپ كەتىپتى، اياز ساۋساقتارىن دىزىلداتا باستادى، اتتاردىڭ ۇستىنەن بۋ بۇرقىراپ، ول ادامداردىڭ لەزدە قاتىپ جاتقان دەمىمەن ارالاسىپ، بۇلت سياقتى اسپانعا كوتەرىلۋدە.
— ءبىزدى الداپ كەتتى، — دەپ مويىندادى ديك. — » ەندى امالسىز حوليۆۋدقا بارۋعا تۋرا كەلەدى. كۇنگە قاراعاندا، تەنستوللدان گورى حوليۆۋدتىڭ جولى جاقىنىراق سياقتى.
ولار كۇننىڭ قىزىل قالقانىنا ارقالارىن توسىپ، سولعا بۇرىلدى دا، ابباتقا قاراي ءجۇردى. ءبىراق ەندى ولاردىڭ الدارىندا جاۋلارىنىڭ تاپتاپ تاستاعان جولى ەدى. بۇلارعا مينۋت سايىن كۇرتىك قارعا باتىپ، قالاي قاراي ءجۇرۋ كەرەك ەكەنىن اقىلداسۋ ءۇشىن ۇزدىكسىز توقتاپ، قالىڭ قارعا مالتىعىپ اقىرىن جۇرۋگە تۋرا كەلدى. كۇن باتىپ، باتىس جاقتىڭ جارىعى ءوشتى، بۇلار ايازدى اسپانداعى جىمىڭداعان جۇلدىزداردىڭ استىندا، تاستاي قاراڭعى ورماننىڭ ىشىندە اداسىپ ءجۇر.
كوپ كەشىكپەي اي تۋىپ، توبەلەردىڭ باسىنا ساۋلەسىن تۇسىرەدى، سول كەزدە العا ءجۇرۋ وڭايىراققا تۇسەدى. ال وعان دەيىن ويلانباي ءبىر قادام ىلگەرى باسۋعا بولمايدى، ويتكەنى جولدان اداسىپ قالۋلارى مۇمكىن. بۇلاردا قوس قۇرىپ، كۇتكەننەن باسقا امال جوق.
ءار جەرگە كۇزەتشى قويىپ، ولار كىشكەنتاي الاڭدى قاردان تازارتتى، سودان سوڭ ازەر دەگەندە وت جاقتى. جاۋىنگەرلەر وتتى اينالا وتىردى، از-ماز تاماقتارىن ءبولىپ جەپ، قۇتىلارىن جاعالاتتى. قۇنارسىز ءارى ازعانتاي تاعامنىڭ ىشىنەن ديك ەڭ تاۋىرلەرىن تاڭداپ الىپ، سولداتتاردان بولەك، اعاشتىڭ استىندا وتىرعان لورد رايزينگەمنىڭ جيەن قارىنداسىنا اپارىپ بەردى.
قىزدى جەرگە اتتىڭ جابۋىن توسەپ وتىرعىزىپ، ءبىر جابۋدى يىعىنا جامىلۋعا بەرىپتى، ول ەكى كوزىن وتتان ايىرماي قاراپ وتىر. ديك وعان تاماق ۇسىنعان كەزدە، بىرەۋ ءوزىن ۇيقىدان وياتقانداي سەلك ەتىپ، ءۇن-تۇنسىز باس تارتتى.
— حانىم، — دەدى ديك، — جالبارىنىپ سۇرايمىن، مەنى وسىنشاما قاتتى قيناماڭىزشى، ءسىزدى قالايشا رەنجىتكەنىمدى تۇسىنبەيمىن. زورلاپ الىپ كەتكەنىم راس، ءبىراق ونى شىن دوستىق نيەتپەن ىستەدىم، مەن ءسىزدى ورماننىڭ ىشىندە قونۋعا ءماجبۇر ەتىپ وتىرمىن، بۇل اسىعىستىعىم ءسىز سياقتى نازىك ءارى قورعانسىز تاعى ءبىر قىزدى قۇتقارۋ ءۇشىن قاجەت بولىپ ءتۇر. سوسىن، ەندى ءبىر ايتاتىنىم، حانىم، ءوزىڭىزدى دە قيناماي ازداپ تاماق جەڭىزشى. ءسىز ءتىپتى اش بولماساڭىز دا، السىرەپ قالماۋ ءۇشىن تاماق ءىشۋىڭىز كەرەك.
— مەن ناعاشىمدى ولتىرگەن ادامنىڭ قولىنان تاماق ىشپەيمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى قىز.
— حانىم! — دەدى ديك، داۋسىن كوتەرىپ. — مەن وعان قول تيگىزبەگەنىم جونىندە كرەستپەن انت ەتەم!
— ونىڭ ءتىرى ەكەنى راس دەپ ماعان انت بەرىڭىز، — دەدى قىز.
— ولاي وتىرىك ايتا المايمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — قاتتى قينالسام دا، ءسىزدى رەنجىتەتىن حابار ايتۋىم كەرەك. شىنىمدى ايتسام، ونىڭ قازا تاپقانىنا مەن كامىل سەنەمىن.
— وسىدان كەيىن ءسىز ماعان ۇيالماي تاماق جە دەپ تۇرسىز با! — دەدى قىز، داۋىستاي سويلەپ. — ءا! ءسىز ەندى سەر ريچارد دەپ اتالادى ەكەنسىز عوي! مەنىڭ بەيشارا ناعاشىم قازا تاپتى، سول ءۇشىن ءسىز رىسار دەگەن اتاق الدىڭىز. ەگەر مەن وسىنداي اقىماق بولماسام، وعان قوسا ساتقىن بولماسام، ەگەر مەن ءسىزدى جاۋىڭىزدىڭ ۇيىندە امان ساقتاپ قالماسام، وندا ءسىز قازا تاپقان بولار ەدىڭىز دە، مەنىڭ ناعاشىم — ءسىز سياقتىلاردىڭ ون شاقتىسىنا تۇراتىن ادام — ءتىرى قالار ەدى!
— ءسىزدىڭ ناعاشىڭىز سياقتى، مەن دە ءوز پارتيام ءۇشىن قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەدىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — ەگەر ول كىسى ءتىرى بولسا، — مەن ونىڭ ءتىرى بولعانىن تىلەيمىن، سول ءۇشىن اسپانمەن انت ەتەم، ول مەنى ايىپتاماي، كەرىسىنشە، ماقۇلدار ەدى.
— سەر دەنيەل، — دەپ جاۋاپ قايىردى قىز، — ءسىزدى توسقاۋىل جاسالعان جەردەن كورگەنىن ماعان ايتتى. ەگەر سول جەردە ءسىز بولماساڭىز، — دەدى ول، ءسىزدىڭ پارتياڭىز جەڭىلىسكە ۇشىرار ەدى، تەك ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا عانا ۇرىستا پارتياڭىز جەڭىپ شىقتى. سول سەبەپتى مەنىڭ مەيىربان لورد رايزينگەمىمدى ولتىرگەن دە ءسىز بولىپ شىعاسىز. ناعاشىمدى ولتىرگەننەن كەيىن، قولىڭىزدىڭ قانىن جۋماستان ۇيالماي ماعان وزىڭىزبەن بىرگە تاماق ءىش دەپ تۇرسىز با؟ سەر دەنيەل ءسىزدى ولتىرەم دەپ انت ەتتى. ول مەن ءۇشىن سىزدەن كەگىن قايتارادى!
بەيشارا ديك قاتتى قاپالانىپ، ويعا شومدى. ول كارى اربلەستەردى ەسىنە ءتۇسىرىپ، كۇيزەلە داۋىستاپ جىبەردى.
— ءسىز ناعاشىڭىزدىڭ ولىمىنە مەنى كىنالى دەپ ويلايسىز با؟ — دەدى ديك. — ءسىز، مەنى قورعاعان قىز؟ ءسىز، دجواننانىڭ قۇربىسى، وسىلاي دەپ تۇرسىز با؟
— ءسىز ۇرىسقا نەگە ارالاستىڭىز؟ — دەدى قىز، بوي بەرمەي. — ەكى پارتياعا دا ءسىزدىڭ ەشقانداي قاتىسىڭىز جوق، ءسىز تەك قانا اياق-قولى، دەنەسى بار، ءبىراق ءالى اقىل توقتاتپاعان جاس بالاسىز! ءسىز، مىسالى، نە ءۇشىن شايقاستىڭىز؟ زورلىق-زومبىلىققا قۇمار بولعاندىقتان!
— نە ءۇشىن شايقاسقانىمدى مەن ءوزىم دە بىلمەيمىن! — دەدى ديك، داۋسىن كوتەرىپ. — ءبىزدىڭ اعىلشىن كورولدىگىندە قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا بەيشارا دجەنتلمەن ءبىر پارتيانى جاقتاپ ۇرىسقا قاتىسپاسا، ول مىندەتتى تۇردە ەكىنشى پارتيانى جاقتاپ شايقاسۋى كەرەك. ءبارىبىر ۇرىسقا قاتىسپاي تۇرا المايدى، بۇل قانعا سىڭگەن ادەت.
— ءوزىنىڭ جەكە پىكىرى جوق ادام سەمسەرىن قىنابىنان شىعارماۋى كەرەك، — دەپ جاۋاپ قايىردى جاس قىز. — ماسەلەن ءسىز، ۇرىسقا كەزدەيسوق قاتىسقان ادام، قاساپشىدان قاي جەرىڭىز ارتىق؟ سوعىسقا تەك ماقسات قانا يگى سيپات بەرەدى، ال ەشبىر ماقساتسىز سوعىسقان ءسىز، ونى قورلادىڭىز.
— حانىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى بەيشارا ديك، — مەن ءوزىمنىڭ قاتەمدى ءتۇسىنىپ تۇرمىن. تىم اسىعىستىق ىستەپپىن... مەن مەزگىلىنەن بۇرىن ارەكەت جاساعان ەكەم. وزىمشە دۇرىس ىستەدىم دەپ ويلاپ، مەن ءبىر كەمەنى ۇرلاپ الدىم، ءبىراق وسى قىلىعىممەن كوپتەگەن كىناسىز ادامدى قازاعا ۇشىراتتىم، بەيشارا قارتقا قانشاما قاسىرەت كورسەتتىم، مىنە بۇگىن سول قارتپەن كەزدەسىپ قالعاندا، جۇرەگىمە بىرەۋ قانجار سۇعىپ العانداي بولدى. مەن جەڭىس پەن داڭقتى تەك ۇيلەنۋ ءۇشىن عانا اڭساعان ەدىم، ال سونداعى تاپقانىم وسى! مەنىڭ كەسىرىمنەن ماعان زور مەيىرباندىق كورسەتكەن ءسىزدىڭ ناعاشىڭىز قازا بولدى! شىنىندا دا، مەن يوركتى تاققا وتىرعىزدىم، ءبىراق بۇل انگليا ءۇشىن ۇلكەن قاسىرەت بولۋى مۇمكىن؟ و حانىم، مەن ءوزىمنىڭ كىنالى ەكەنىمدى ءبىلىپ تۇرمىن! بۇنداي ومىرگە مەن جارامايمىن. سوعىس اياقتالعاننان كەيىن مەن ءومىرىمنىڭ اقىرعى كۇنىنە دەيىن تاۋبەگە كەلىپ، كىنامدى جۋۋ ءۇشىن موناستىرعا كەتەم. مەن دجواننادان دا باس تارتام، اسكەري قىزمەتتەن دە باس تارتام. مەن موناح بولىپ، اقىرعى دەمىم تاۋسىلعانشا ءسىزدىڭ بەيشارا ناعاشىڭىزدىڭ ارۋاعى ءۇشىن دۇعا وقۋمەن بولامىن...
قورلانىپ، ءارى تاۋبەسىنە كەلگەن ديككە كەنەتتەن جاس قىز كۇلىپ جىبەرگەن سياقتى بولىپ كورىندى.
باسىن كوتەرىپ، ول وتتىڭ جارىعىنان قىزدىڭ بۇعان اڭتارىلا قاراپ وتىرعانىن كوردى، ءبىراق وڭىندە اشۋ جوق.
— حانىم! — دەدى ول، داۋسىن كوتەرىپ، قىزدىڭ كۇلكىسى بۇعان، ءسىرا، قاتە ەستىلگەن بولسا كەرەك دەپ ويلاپ، ايتسە دە قىزدىڭ اجارىنىڭ وزگەرىپ قالعانىن كورگەندە، مۇمكىن ونىڭ جۇرەگىن جىبىتكەن شىعارمىن دەپ ۇمىتتەندى. — حانىم، وسىنىڭ ءبارى از با؟ مەن سىزگە باقىتسىزدىق اكەلگەنىمدى وتەۋ ءۇشىن ءومىردىڭ بارلىق قىزىعىنان باس تارتىپ تۇرمىن. مەن قۇدايعا قۇلشىلىق قىلىپ، لورد رايزنگەمنىڭ جۇماققا بارۋىنا كومەكتەسەمىن. بۇگىن ءوزىمدى رىسارلىققا كوتەرگەن، جەر بەتىندەگى ەڭ باقىتتى جاس دجەنتلمەنمىن دەپ ەسەپتەگەن كۇنى، بارىنەن باس تارتىپ تۇرمىن!
— و، بالاقاي، — دەدى قىز، — سۇيكىمدى بالاقاي!
قىز ديكتى تاڭ قالدىرىپ، الدىمەن ونىڭ بەتىنە سورعالاعان جاسىن ايالاي ءسۇرتتى، سودان سوڭ كەنەتتەن پايدا بولعان سەزىمگە بەرىلگەندەي، ەكى قولىمەن موينىنان قۇشاقتاپ الىپ، وزىنە قاراي جاقىنداتىپ، بەتىنەن ءسۇيدى. اق كوڭىل ديك ءبىرجولا ابىرجىدى.
— ءسىز بۇل جەردە باستىقسىز، — دەدى قىز، كوڭىلى كوتەرىلىپ، — ءسىز دە تاماق ءىشۋىڭىز كەرەك. كەشكى استى ءوزىڭىز نەگە ىشپەي وتىرسىز؟
— قىمباتتى حانىم رايزينگەم، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، — مەن الدىمەن تۇتقىن قىزىمنىڭ تاماق ىشكەنىن قالايمىن. شىنىمدى ايتسام، قاتتى وكىنىشتەن تاماققا زاۋقىم بولماي وتىر. ورازا ۇستاپ، دۇعا وقۋىم كەرەك، قىمباتتى لەدي.
— مەنى اليسيا دەپ اتاڭىز، — دەدى قىز. — ءبىز ەكەۋمىز ەسكى دوستارمىز عوي، سولاي ەمەس پە؟ وندا تاماقتى ەكەۋمىز بىرگە جەيىك: مەن — ءبىر جاپىراق، ءسىز دە — ءبىر جاپىراق، مەن — ءبىر ۇرتتام، ءسىز دە — ءبىر ۇرتتام. ەگەر ءسىز ەشتەڭە جەمەيتىن بولساڭىز، مەن دە جەمەيمىن، ەگەر ءسىز تاماقتى كوبىرەك ىشسەڭىز، مەن دە جەر جىرتىپ، اشىعىپ كەلگەن ادامداي جاقسىلاپ تويىپ الامىن.
وسى اڭگىمەدەن كەيىن بۇلار تاماق ىشۋگە كىرىستى، اسقا دەگەن تابەتى جاقسى ديك قىزعا قاراپ الدىمەن كوڭىلسىزدەۋ، كەيىن بىرتە-بىرتە باتىلدانىپ، بار ىنتاسىمەن تاماق جەي باستادى. اقىر اياعىندا ول وزىنە ۇلگى كورسەتكەن قىزدى ۇمىتىپ، كۇنى بويعى شارشاعانى مەن ۋايىمداعانىنىڭ ەسەسىنە جاقسىلاپ تۇرىپ تويىپ الدى.
— ارىستاندى جۋاسىتۋشى، — دەدى اقىر سوڭىندا قىز، — سىزگە ەركەكتىڭ كيىمىن كيگەن قىزدار ۇناماي ما؟
اي تۋدى، ەندى ولار تەك بولدىرعان اتتاردىڭ تىنىعۋىن كۇتتى. ايدىڭ جارىعىنان ءالى دە بولسا وكىنىشى تارقاي قويماعان، ءبىراق تاماققا تويىپ العان ريچارد قىزدىڭ وزىنە قىلىمسي قاراپ وتىرعانىن كوردى.
— حانىم... — دەپ ءسوزىن باستاي بەرىپ ەدى، ءبىراق قىزدىڭ جۇزىندەگى وسى وزگەرىستى كورىپ، ول ۇندەمەي قالدى.
— ءيا، — دەدى قىز، ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ، — قاسارىسۋدىڭ پايداسى جوق. دجواننا ماعان ءبارىن ايتقان. ءبىراق، سەر، — ارىستاندى جۋاسىتۋشى، بەتىمە دۇرىستاپ قاراڭىزشى، مەن سونشاما ءوڭسىزبىن بە؟ ءا؟
— ءسىزدىڭ ازداپ بويىڭىز الاسالاۋ... — دەپ باستادى ديك.
قىز قارقىلداپ كۇلىپ، جىگىتتى ءبىرجولاتا ابىرجىتىپ تاستادى.
— بويىم الاسالاۋ! — دەدى قىز، داۋسىن كوتەرىپ. — جوق، ءسىز ۇرىستا قانداي باتىر بولساڭىز، ءقازىر دە سونداي ءادىل بولدىڭىز، مەن ەرگەجەيلىمىن، ءيا، مۇمكىن ەرگەجەيلىدەن ءسال-پال بيىكتەۋ شىعارمىن. ءبىراق بويىم الاسا بولعانمەن، ءوزىمنىڭ اجەپتاۋىر سۇلۋ ەكەنىم راس قوي. سولاي ەمەس پە؟
— و حانىم، ءسىز وتە سۇلۋسىز، — دەدى كوپ ازاپ شەككەن رىسار، ەركىندەۋ كورىنبەكشى بولىپ.
— ءارى كەز كەلگەن ەركەك ماعان ۇيلەنۋگە وتە قۋانىشتى بولار ما ەدى؟ — دەپ سۇرادى قىز، تاپتىشتەپ.
— و حانىم، ارينە! — دەدى ديك، قۇپتاپ.
— مەنى اليسيا دەپ اتاڭىز، — دەدى قىز.
— اليسيا! — دەدى سەر ريچارد.
— جارايدى، دۇرىس، ارىستاندى جۋاسىتۋشى، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى قىز. — ءسىز ناعاشىمدى ءولتىرىپ، مەنى قورعانسىز قالدىرعاننان كەيىن، ادىلەتىن ايتساق، ءسىز مەنىڭ جوعىمنىڭ ورنىن تولتىرۋىڭىز كەرەك قوي. سولاي ەمەس پە؟
— ارينە سولاي، حانىم، — دەدى ديك. — ءبىراق، شىنىمدى ايتسام، سول باتىر رىساردىڭ ولىمىنە مەن جانامالاپ قانا قاتىستىمىن دەپ ەسەپتەيمىن.
— ءا، ءسىز ەندى جالتارايىن دەدىڭىز بە! — دەدى قىز، ايقايلاپ.
— جوق، حانىم. ەگەر قالاساڭىز، مەن موناح بولۋعا دايىنمىن دەپ ايتتىم عوي سىزگە، — دەدى ريچارد.
— سوندا، ادىلەتكە سالساق، ءسىز مەنىڭ مەنشىگىمدەسىز عوي؟ — دەپ ءسوزىن قورىتتى قىز.
— ادىلەتكە سالساق، حانىم، مەن بىلاي دەپ ويلايمىن... — دەپ باستادى ءسوزىن جاس جىگىت.
— توقتاڭىز! — دەپ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى قىز. — ءسىزدىڭ ونسىز دا ايلاڭىز وتە كوپ. ادىلەتىڭ ايتساق، ماعان ىستەگەن جاماندىعىڭىزدى ابدەن وتەگەنشە، ءسىز مەنىڭ مەنشىگىمدە ەمەسسىز بە؟
— ءادىلىن ايتساق، سولاي، — دەدى ديك.
— ولاي بولسا، تىڭداڭىز، — دەپ ءسوزىن جالعادى قىز. — مەن ءسىزدى موناح بولۋعا جارامايسىز دەپ ويلايمىن. ەندى ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىز مەنىڭ قولىمدا بولعاندىقتان، مەن ءسىزدى وزىمە كۇيەۋ قىلىپ الامىن... اۋزىڭىزدى اشپاڭىز! — دەدى قىز. — ءسوزدىڭ سىزگە كومەگى جوق. ءسىز مەنى ءبىر ۇيدەن ايىرعاننان كەيىن، ونىڭ ورنىنا ماعان باسقاسىن تاۋىپ بەرۋىڭىزدى ادىلەت تالاپ ەتەدى. ال دجوانناعا كەلەتىن بولساق، بۇلاي ايىرباستاۋدى ول ءبىرىنشى بولىپ قولدايدى، ءسىز بۇعان سەنىڭىز. شىنىندا دا ول ەكەۋمىز وتە جاقىن دوسپىز، ەكەۋمىزدىڭ قايسىمىزعا ۇيلەنسەڭىز دە ءبارىبىر ەمەس پە؟ ەشقانداي ايىرماسى جوق!
— حانىم، — دەدى ديك، — ءسىز ءامىر ەتسەڭىز، مەن بىردەن موناستىرعا بارامىن. ءبىراق، ەشبىر زورلىقپەن دە، نە ايەلدەردىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن دە مەن دجواننا سەدليدەن باسقا ەشكىمگە ۇيلەنبەيمىن. شىنىمدى ايتقانىم ءۇشىن كەشىرىڭىز، ايتسە دە قىز باتىل بولعان كەزدە، بەيشارا ەركەككە ودان دا باتىلىراق بولۋعا تۋرا كەلەدى.
— ديك، — دەدى قىز، — سۇيىكتى بالاقاي، وسى سوزدەرىڭىز ءۇشىن ءسىز ماعان جاقىن كەلىپ، بەتىمنەن ءسۇيۋىڭىز كەرەك... جوق، ءسىز قورىقپاڭىز، ءسىز مەنى دجواننا ءۇشىن ءسۇيىڭىز، ال مەن ونىمەن كەزدەسكەن كەزدە، سەنەن ۇرلاپ الىپ ەدىم دەپ وزىنە قايتارىپ بەرەمىن. مىسالى، ءسىزدىڭ ماعان قارىزدار ەكەندىگىڭىز جونىندەگى ماسەلەگە كەلەتىن بولساق، اياۋلى اڭقاۋىم، وسىناۋ ۇلكەن شايقاسقا قاتىسقان جالعىز ءسىز ەمەس شىعار دەپ ويلايمىن. ءتىپتى يورك تاققا وتىرعان كۇندە دە، ونى تاققا وتىرعىزعان ءسىز ەمەسسىز. ءبىراق ءسىز تاماشا، مەيىرىمدى، ءارى ادال ادامسىز، ديك. ەگەر مەن دجواننانىڭ بويىندا بار قاسيەتتىڭ تىم بولماسا بىرەۋىنە قىزىعاتىنداي ادام بولسام، مەن ءسىزدىڭ وعان دەگەن ماحابباتىڭىزعا قىزىعار ەدىم.
VI تاراۋ
ورمانداعى ءتۇن
(سوڭى)
ديك پەن دجواننا
وسى كەزدە اتتار ازعانتاي جەمدى تاۋىسىپ، ابدەن تىنىعىپ قالعان ەدى. ديكتىڭ ءامىرى بويىنشا جاۋىنگەرلەر وتتىڭ ۇستىنە قار ءۇيىپ ءوشىرىپ تاستادى. ورماننىڭ ىشىندە اسا ساق بولۋ قاجەت ەكەنى ديكتىڭ ەسىنە كەشتەۋ ءتۇسىپ، جاۋىنگەرلەرى اسىقپاي قايتادان اتتارىنا وتىرعانشا، ول ءبىر بيىك ەمەندى تاڭداپ الدى دا، ەڭ جوعارعى بۇتاعىنا تەز ورمەلەپ شىقتى. بۇل جەردەن وعان قار باسقان، ايدىڭ ساۋلەسى تۇسكەن بۇكىل ورمان القابى كورىندى. وڭتۇستىك باتىستا شىرشا وسكەن، ءبىر كەزدە دجواننا ەكەۋىن «الاپەس» قاتتى قورقىتقان توبەشىك قارايىپ تۇر. وسى توبەنىڭ ەتەگىندە ول تۇيرەۋىشتىڭ باسىنداي عانا قىپ-قىزىل داق كوردى.
ال اعاشقا تىم كەش شىققانى ءۇشىن وزىنە ابدەن كەيىدى. ەگەر وسى جىلتىراعان داق سەر دەنيەلدىڭ قوسى جاققان وت بولسا شە؟ وسى وتتى باياعىدا-اق كورىپ، وعان جاقىنداپ كەلەر ەدى عوي. جاۋىنگەرلەرىنە تىم بولماعاندا، وت جاعۋعا رۇقسات ەتپەۋى كەرەك ەدى، ەندى سول وت ارقىلى بۇلاردىڭ ورنالاسقان جەرىن سەر دەنيەل، ءسىرا، ءبىلىپ قويعان دا شىعار. ەندى ءبىر مينۋت تا كىدىرۋگە بولمايدى. توبەشىككە دەيىن توتە تارتسا، ەكى ميلگە جۋىق؛ ءبىراق وندا سالت اتتىلار جۇرە المايتىن تەرەڭ، قۇلاما جاردى كەسىپ ءوتۋ كەرەك، سوندىقتان ديك اتتان ءتۇسىپ، جاياۋ جۇرسەك تەزىرەك جەتەتىن شىعارمىز دەپ ويلادى. ون ادامدى اتتاردى باعۋ ءۇشىن قالدىرىپ، ءارى قۇپيا بەلگى جونىندە كەلىسىپ، ديك ءوزىنىڭ وتريادىن باستاپ العا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. ونىڭ قاسىندا اليسيا رايزينگەم باتىل باسىپ كەلە جاتتى.
جەڭىلدەۋ ءۇشىن سولداتتار اۋىر ساۋىتتارىن شەشىپ، نايزالارىن تاستاپ كەتتى. ولار ايدىڭ ساۋلەسىنە شاعىلىسا جىلتىراعان مۇزدىڭ ۇستىمەن جەڭىل باسىپ كەلە جاتىر. سودان تۇبىندە قار مەن مۇزدىڭ اراسىن جارىپ سىلدىراپ جىلعا اعىپ جاتقان سايدان ءۇن-تۇنسىز، امان ءوتتى. سايدان ءارى ديك كورگەن وتقا جارتى ميلدەي قالعاندا، شابۋىل الدىندا تىنىعىپ الۋ ءۇشىن، وترياد توقتادى.
شەتسىز-شەكسىز مۇلگىگەن ورماندا بولار-بولماس دىبىس الىسقا ەستىلەدى. قۇلاعى جاقسى ەستيتىن اليسيا، كەنەتتەن ساۋساعىن كوتەرىپ، تىڭ تىڭداپ توقتاي قالدى. ءبارى دە قىزدىڭ ىستەگەنىن ىستەدى، ءبىراق ديك، قانشا زەر سالىپ تىڭداعانىمەن، جىلعانىڭ ءالسىز سىلدىرى مەن الىستان ۇرگەن تۇلكىنىڭ داۋسىنان باسقا ەشتەڭە ەستىگەن جوق.
— مەن قارۋ-جاراقتىڭ سالدىرىن ەستىدىم، — دەپ سىبىرلادى اليسيا.
— حانىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، ول جاۋدىڭ ون شاقتى اسكەرىنەن گورى وسى قىزدان قاتتىراق قورقاتىن، — ءسىز قاتەلەسىپ تۇرسىز دەپ ايتۋعا مەنىڭ باتىلىم بارمايدى... دەگەنمەن، وسى دىبىس، مۇمكىن، ءبىزدىڭ لاگەر جاقتان شىققان شىعار.
— جوق، ول دىبىس باتىستان شىقتى، — دەدى قىز.
— جارايدى، نە بولسا، و بولسىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك. — قۇدايدىڭ سالعانىن كورەرمىز. ويلانىپ جاتاتىن ۋاقىت جوق. تەزىرەك بارىپ، نە ەكەنىن كورەيىك. دەمالىپ بولدىق، العا تارتىڭدار، دوستار!
بۇلار ىلگەرى جۇرگەن سايىن، قاردىڭ ۇستىنەن ات تۇياعىنىڭ ءىزى جيىرەك كەزدەسە باستادى. بۇلاردىڭ ۇلكەن لاگەرگە قاراي جاقىنداپ كەلە جاتقاندارى بەلگىلى بولدى. اقىر اياعىندا، اعاشتاردىڭ اراسىنان بۇلار تومەننەن لاۋلاپ كوتەرىلگەن قىزىل الا ءتۇتىن مەن جان-جاققا جارقىراپ شاشىراعان جالىندى كوردى.
ديكتىڭ بۇيرىعى بويىنشا جاۋىنگەرلەر قاتارلارىن جازىپ، جاۋ لاگەرىن جان-جاقتان قورشاۋ ءۇشىن دىبىس شىعارماي، قالىڭ اعاشتاردىڭ ارا اراسىمەن ەڭبەكتەپ كەتتى. ديكتىڭ ءوزى، اليسيانى زور ەمەننىڭ تاساسىندا قالدىردى دا، وتقا قاراي ۇرلانا جىلجىپ تۋرا تارتتى.
اقىر سوڭىندا ول اعاشتاردىڭ اراسىنداعى اشىق جەرلەردەن بۇكىل لاگەردى كوردى. ءۇش جاعىنان قالىڭ اعاش قورشاعان شىرشالى توبەشىكتىڭ ۇستىندە وت جانىپ جاتىر، جالىننىڭ جالاقتاعان ءتىلى سىتىرلاي، تىرسىلداپ، گۋىلدەپ جوعارى شاپشۋدا.
وتتى اينالا شەكپەنگە ورانىپ ون ەكى ادام وتىر؛ قاردىڭ ءۇستى وسى جەردە ءبىر پولك ادام تۇرعانداي تاپتالىپ قالسا دا، ديك اينالادان اتتاردى كوزىمەن بەكەر ىزدەدى. قارسىلاسى، مۇمكىن، وزىنەن امالىن اسىرىپ كەتكەن شىعار دەپ، قاتتى قورىقتى. تاپ وسى كەزدە ول باسىنا بولات دۋلىعا كيگەن، قولىن وتقا قاقتاپ وتىرعان ۇزىن بويلى ادام ءوزىنىڭ ەسكى دوسى ءارى مەيىرىمدى جاۋى بەننەت حەچ ەكەنىن كوردى؛ ال بەننەتتىڭ ارتىندا وتىرعان ەكەۋ — ۇستەرىنە ەركەكتىڭ كيىمىن كيگەن دجواننا سەدلي مەن سەر دەنيەلدىڭ ايەلى ەكەنىن تانىدى.
«نەسى بار، — دەپ ويلادى ول. — مەيلى، اتتارىمدى جوعالتسام دا، — تەك ءوزىمنىڭ دجواننامدى قولىما تۇسىرسەم بولدى، ماعان باسقا ەش نارسەنىڭ كەرەگى جوق!»
مىنە، ەندى ديكتىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ لاگەردى جان-جاعىنان اينالا قورشاعاندىعى جونىندە بەلگى بەرگەن اقىرىن ىسقىرىق ەستىلدى.
ىسقىرىقتى ەستىپ، بەننەت ورنىنان اتىپ تۇردى، ءبىراق ول قارۋىنا جارماسىپ ۇلگەرگەنشە، ديك وعان ءۇن قاتتى.
— بەننەت! — دەدى ول. — بەننەت، ەسكى دوستىم، بەرىل. ەگەر سەن قارسىلىق كورسەتسەڭ، ادامداردىڭ قانىن بوسقا توگەتىن بولاسىڭ.
— اۋليە باربارامەن انت ەتەمىن، بۇل ماستەر شەلتون! — دەدى حەچ، ايقايلاپ. — بەرىل دەيسىز بە؟ ءسىز تىم زور تالاپ قويىپ تۇرسىز. ءسىزدىڭ كۇشىڭىز قانداي؟
— تىڭداڭىز، بەننەت، ءبىزدىڭ سانىمىز، سىزدەرگە قاراعاندا كوپ، ءارى سىزدەر قورشاۋداسىزدار، — دەدى ديك. — سەزاردىڭ ءوزى دە، ءتىپتى ۇلى كارلدىڭ ءوزى دە سەنىڭ ورنىڭدا بولسا كەشىرىم سۇرار ەدى. مەنىڭ ىسقىرىعىما قىرىق ادام جاۋاپ بەرەدى، سەندەردىڭ ءبارىڭدى مەن ءبىر اتقاننان قالدىرماي قىرىپ تاستاي الامىن.
— ماستەر ديك، — دەدى بەننەت، — مەن سىزگە شىن نيەتىممەن بەرىلەر ەدىم، ءبىراق وعان ارىم بارمايدى — مەن ءوز بورىشىمدى اتقارۋىم كەرەك. بىزگە اۋليەلەر جار بولسىن!
وسىلاردى ايتقاننان كەيىن ول كەرنەيىن الىپ، ويناي باستادى. وسى كەزدە ءبىراز ابىرجۋ پايدا بولدى. ديك ايەلدەردىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ تونەدى-اۋ دەپ قورقىپ، ۇرىس باستاۋدى ازداپ كەشەۋىلدەتىپ ەدى، سونى پايدالانىپ حەچتىڭ كىشكەنتاي وتريادى تەز قارۋلارىنا جارماستى، سودان سوڭ بىر-بىرىنە تەرىس بۇرىلىپ، اينالا قورعانىسقا ازىرلەنىپ، تايسالماي قارسىلىق كورسەتۋگە دايىندالىپ ساپقا تۇردى. وسىنداي ابىگەر باستالعان كەزدە، دجواننا ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، ءوزىنىڭ عاشىق جىگىتىنە قاراي اتىلعان جەبەدەي زىمىراي جونەلدى.
— مەن مىندامىن، ديك! — دەپ ايقايلادى ول، جىگىتتى قولىنان ۇستاپ.
ديك ءالى دە بولسا قوبالجىپ تۇر. ول وتە جاس، سوندىقتان سوعىستىڭ كەلتىرەتىن شەكسىز قاسىرەتىنە ازىرشە كوندىكپەگەن ەدى، وعان قوسا كارى لەدي برەكليدى ويلاعاندا، بۇيرىق سوزدەر ونىڭ تاماعىندا كەپتەلىپ تۇرىپ قالدى. ديكتىڭ جاۋىنگەرلەرى سابىرسىزدىق بىلدىرە باستادى. ولاردىڭ كەيبىرەۋى ديكتىڭ اتىن اتاپ، ەندى بىرەۋلەرى ءتىپتى بۇيرىقتى كۇتپەي اتىسقا كىرىستى. وسى كەزدە بارىپ ديك ەسىن جيدى.
— العا! — دەپ ايقايلادى ول. — اتىڭدار، جىگىتتەر، ءبىراق اعاشتىڭ اراسىنان شىقپاڭدار! انگليا جانە يورك!
تاپ وسى كەزدە كەنەتتەن تۇنگى تىنىشتىقتى بۇزىپ، قاردىڭ ۇستىمەن شاۋىپ كەلە جاتقان كوپتەگەن ات تۇياعىنىڭ كۇڭگىرت دىبىسى ەستىلدى، ول دىبىس بىرتە-بىرتە كۇشەيىپ، حەچتىڭ دابىلىنا جاۋاپ رەتىندە كەرنەي سۇڭقىلداي باستادى.
— ءبارىڭ دە بەرى كەلىڭدەر! — دەپ ايقايلادى ديك. — ومىرلەرىڭ قىمبات بولسا، تەزدەتىپ قاسىما كەلىڭدەر!
ءبىراق ونىڭ وڭاي جەڭىسكە جەتەمىز دەپ ويلاعان جاياۋ اسكەرلەرى مۇنداي شابۋىلدى كۇتپەگەن ەدى: بىرەۋلەرى ءالى دە بولسا اسىقپاي، ال كەيبىرەۋلەرى اسىعا-ۇسىگە قاشىپ، ورمانعا كىرىپ جوق بولىپ كەتتى. العاشقى كەلگەن سالت اتتىلار بىردەن ۇرىسقا كىرىسكەن كەزدە، ولار تەك ارتتا قالىپ قويعان بىرنەشە جاۋىنگەردى عانا ءولتىردى؛ ديكتىڭ وتريادىنىڭ كوپشىلىگى جاۋدىڭ كەلە جاتقانى تۋرالى العاشقى حاباردى ەستىگەندە-اق قاشىپ كەتكەن بولاتىن.
ديك ءوزىنىڭ اسىعىس، ويلانباي ىستەگەن باتىرلىعىنىڭ ناتيجەسىنە كۇيىنە قاراپ تۇردى. سەر دەنيەل ونىڭ جاققان وتىن كورىپ قويعان ەدى. ول قۋعىنشىلارعا تويتارىس بەرۋگە نەمەسە، ەگەر قۋعىنشىلار لاگەرگە شابۋىل جاساي قالسا، ولارعا ارت جاقتان شابۋىل جاساۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ نەگىزگى كۇشىن ديككە قارسى الىپ شىققان-دى. ول ناعىز تاجىريبەلى قولباسشى رەتىندە قيمىل جاسادى. ال ديك بولسا، جاس بالا سەكىلدى قىزبالىق كورسەتتى. ەندى مىنە جاس رىساردىڭ قاسىندا ونىڭ قولىنان مىقتاپ ۇستاپ العان سۇيگەن قىزىنان باسقا ەشكىم قالعان جوق. ديكتىڭ جاۋىنگەرلەرى مەن اتتارى، پىشەننىڭ اراسىنا تۇسكەن ينەدەي، قالىڭ ورمانعا ەنىپ جوق بولدى. «قۇداي ماعان جار بولسىن! — دەپ ويلادى ول. — مەنى تاڭەرتەڭگى ۇرىستا رىسارلىققا كوتەرىپ ۇلگەرگەنى جاقسى بولدى، ايتپەسە مىنا شايقاس ماعان ابىروي اپەرمەس ەدى».
ءسويتىپ ول دجواننانى ەرتىپ، قاشا جونەلدى.
ەندى تۇنگى تىنىشتىقتى قاشقىنداردى ىزدەپ جان-جاققا شاپقىلاعان تەنستوللدىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ ايقايى بۇزدى. ديك بۇعى سياقتى قالىڭ بۇتالاردىڭ اراسىمەن ءوتىپ، العا قاراي تەزدەتە جۇگىرىپ بارا جاتىر. اشىق جەرلەردىڭ بارىنە ايدىڭ كۇمىس ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇر، سوندىقتان قالىڭ اعاش وسكەن جەرلەر تىم قاراڭعى بولىپ كورىنەدى. جەڭىلىسكە ۇشىراعاندار ورمانعا شاشىراي قاشىپ، قۋعىنشىلاردى وزدەرىمەن بىرگە الا كەتتى. ديك پەن دجواننا قالىڭ اعاشتاردىڭ اراسىنا تىعىلىپ، بىرتە-بىرتە الىستا تىنا باستاعان داۋىستاردى تىڭداپ توقتاپ تۇرىپ قالدى.
— ەگەر مەن ءبىراز ادامدى قالدىرعان بولسام، — دەدى ديك كۇيىنىشپەن، — جاعدايدى ءالى دە بولسا تۇزەر ەدىم! ءيا، ءومىر ءبارىمىزدى دە ۇيرەتەدى! كەلەسى جولى مەن اقىلدىراق بولامىن دەپ كرەستپەن انت ەتەم!
— ەكەۋمىز بىرگەمىز عوي، — دەدى دجواننا، — ەندى ءبارىبىر ەمەس پە، ديك؟
ول قىزعا قارادى. قىز، وتكەن كەزدەگىدەي، قايتادان ەركەكشە كيىنىپ، دجون مەچەمنىڭ ءوزى بولا قالىپتى. ءبىراق ونىڭ قىز ەكەنىن ديك ەندى بىلەدى. قىز وعان قاراپ جىميىپ كۇلدى، ۇستىنە وسىنداي ەبەدەيسىز كيىم كيىپ السا دا، جارقىراپ كورىنىپ تۇرعان قىزدىڭ ديككە دەگەن شەكسىز ماحابباتى ونىڭ جۇرەگىن قۋانىشقا بولەدى.
— سۇيىكتىم، — دەدى ول، — ەگەر سەن مەنىڭ بۇكىل قاتەمدى كەشىرسەڭ، ماعان رەنجۋگە بولا ما؟ ءقازىر بىردەن حوليۆۋدقا بارايىق؛ ول جەردە سەنىڭ قامقورشىڭ ءارى مەنىڭ مەيىرىمدى دوسىم لورد فوكسگەم بار. سول جەردە ءبىز نەكەگە تۇرامىز. مەن كەدەيمىن بە نە بايمىن با، اتاقتىمىن با نە ءجاي بەيمالىم اداممىن با — ءبارىبىر ەمەس پە؟ ماحابباتىم مەنىڭ، بۇگىن ماعان رىسار دەگەن اتاق بەرىلدى. مەن باتىرلىعىم ءۇشىن اتاقتى اقسۇيەكتەردەن ماقتاۋ ەستىدىم. ءوزىمدى بۇكىل انگلياداعى ەڭ جاقسى جاۋىنگەرمىن دەپ ەسەپتەگەن ەدىم. ەندى مىنە مەن الدىمەن اقسۇيەكتەردىڭ ماعان دەگەن جاقسى نيەتىنەن ايرىلدىم، سودان سوڭ ۇرىستا تالقاندالىپ، بۇكىل سولداتىمنان ايرىلدىم. بۇل مەنىڭ ابىروي-نامىسىما نەتكەن اۋىر سوققى! ءبىراق، قىمباتتىم، مەن وعان قايعىرمايمىن. ەگەر سەن مەنى سۇيەتىن بولساڭ، ەگەر سەن مەنىمەن نەكەگە تۇرۋعا كەلىسەتىن بولساڭ، مەن ءوزىمنىڭ رىسارلىق اتاعىمنان باس تارتۋعا دايىنمىن، ءارى ول ءۇشىن مۇلدە وكىنبەيمىن.
— مەنىڭ ديكىم! — دەدى قىز ايقايلاي سويلەپ، — ساعان رىسار اتاعى بەرىلگەنى راس پا؟
— ءيا، سۇيىكتىم مەنىڭ. قازىردەن باستاپ سەن ميلەديسىڭ! — دەدى ول ەلجىرەپ. — دالىرەك ايتسام، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ميلەدي بولاسىڭ — سەن سوعان كەلىسەمىسىڭ؟
— كەلىسەمىن، ديك، شىن نيەتىممەن كەلىسەمىن! — دەپ جاۋاپ قايىردى قىز.
— ءا، سولاي ما، سەر! مەن ءسىزدى موناح بولۋعا دايىندالىپ جاتىر دەپ ويلاپ ەدىم!
— اليسيا! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى دجواننا.
— تاپ ءوزى، — دەپ جاۋاپ قايىردى، جاقىنداپ كەلە جاتقان جاس قىز. — ءيا، ءسىز ءولىپ قالدى دەپ ەسەپتەگەن، ال ءسىزدىڭ ارىستاندى جۋاسىتۋشىڭىز تاۋىپ الىپ، ومىرگە قايتا كەلتىرگەن، ەگەر بىلگىڭىز كەلسە، ءتىپتى ونىڭ ازداپ قىرىنداعان قىزى اليسيا!
— مەن وعان مۇلدە سەنبەيمىن! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى دجواننا. — ديك!
— «ديك!» — دەپ مازاقتادى اليسيا، — مىنەكي ديك دەگەنىڭىز!.. ءسىز باقىتسىز قىزداردى قاسىرەتتە قالدىرۋعا ۇيالمايسىز با، سەر؟ — دەدى ول، جاس رىسارعا بۇرىلىپ. — ءسىز ولاردى ەمەننىڭ تۇبىنە وتىرعىزاسىز دا، ءوزىڭىز كەتىپ قالاسىز. رىسارلاردىڭ زامانى ءوتتى دەگەن، ءسىرا، راس شىعار.
— حانىم، — دەدى ديك ىشقىنىپ، ومىرىممەن انت ەتەمىن، ءسىز تۋرالى ءتىپتى ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى! حانىم، مەنى كەشىرىڭىز! ءوزىڭىز كورىپ تۇرسىز عوي، مەن جاڭا عانا دجواننانى تاۋىپ الدىم!
— ءسىز مەنى ادەيى تاستاپ كەتتى دەپ مەن ويلاعانىم جوق، — دەدى قىز، قارسىلىق ءبىلدىرىپ. — ءبىراق ءبارىبىر مەن سىزدەن مىقتاپ ءوشىمدى الامىن. مەن لەدي شەلتونعا ءبىر قۇپيا سىردى اشامىن... دالىرەك ايتسام — بولاشاق لەدي شەلتونعا، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى قىز، — تىزەسىن بۇگىپ ىزەت كورسەتىپ. — دجواننا، — دەدى ول، ءسوزىن جالعاستىرىپ، — سەنىڭ عاشىق جىگىتىڭنىڭ ۇرىس مايدانىندا وتە باتىل ەكەنىنە شىن نيەتىممەن سەنەتىنىمە انت ەتەمىن، ءبىراق... ماعان ءبارىن اشىق ايتۋعا رۇقسات ەت: ول بۇكىل انگلياداعى ەڭ مەيىرىمدى، اق كوڭىل ادام. ونى سەن ءوزىڭ الا بەر، باقىتىڭ اشىلسىن! ال ءقازىر، اقىماق جاستار، اۋەلى ءارقايسىڭ مەنى كەزەكپەن سۇيىڭدەر — بۇل سەندەرگە باقىت اكەلەدى، سودان سوڭ ساعاتقا قاراپ تۇرىپ ءبىر-بىرىڭدى تۋرا ءبىر مينۋت سۇيىڭدەر، ءبىراق ءبىر سەكۋند تا ارتىق بولماسىن. سودان كەيىن ءبىز ۇشەۋمىز دە حوليۆۋدقا بارامىز، بۇل ورماننىڭ ءىشى ءارى سۋىق، ءارى قاۋىپتەن دە ادا ەمەس، سول سەبەپتى قالاي بولعاندا دا تەز جۇرۋگە تۋرا كەلەدى.
— شىنىمەن ديك ساعان قىرىندادى ما؟ — دەپ سۇرادى دجواننا، عاشىق جىگىتىنە تىعىلا ءتۇسىپ.
— جوق، اقىلسىز قىز، — دەپ جاۋاپ قايىردى اليسيا، — قايتا مەن وعان قىرىندادىم. مەن وعان ماعان ۇيلەن دەپ ۇسىنىس جاسادىم، ءبىراق ول ماعان باسقا بىرەۋگە كۇيەۋگە شىعىڭىز دەپ اقىل بەردى. راسىندا دا، تاپ سولاي دەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ونىڭ كىشىپەيىلدىگىنەن گورى تۋراشىلدىعى باسىم... ال ەندى، بالاقايلار، اقىلعا كەلەيىك تە، تەز العا جۇرەيىك. ءبىز قايتادان سايدىڭ ۇستىمەن وتەمىز بە، نەمەسە تىكە حوليۆۋدقا تارتامىز با، قالاي ىستەيمىز؟
— ات تاۋىپ الساق جامان بولماس ەدى، — دەدى ديك. — سوڭعى كۇندەرى مەن كوپ تاياق جەدىم، مەنىڭ بايعۇس دەنەمدە كوگەرمەگەن جەر جوق. ەگەر اتتاردى كۇزەتىپ تۇرعان جاۋىنگەرلەرىم ۇرىستىڭ ايقاي-شۋىن ەستىپ قاشىپ كەتكەن بولسا، ءبىز بەكەرگە اۋرە بولامىز. حوليۆۋدقا دەيىن اپاراتىن توتە جول نە بارى ءۇش ميل. قوڭىراۋ ءالى كەشكى ساعات توعىزدى سوققان جوق، قار قاتتى، اسپان اشىق، اي جارقىراپ تۇر. سىزدەر قالاي ويلايسىزدار — جاياۋ تارتساق قايتەدى؟
— شەشتىك! — دەدى اليسيا، داۋسىن كوتەرىپ.
ال دجواننا بولسا ديككە ودان سايىن تىعىلا ءتۇستى.
بۇلار سيرەگەن توعايدىڭ اراسىمەن، قىسقى ايدىڭ بوزعىلت ساۋلەسى تۇسكەن، قار باسقان سۇرلەۋمەن ءجۇرىپ كەتتى. ديك پەن دجواننا قول ۇستاسىپ، قۋانىشقا بولەنىپ كەلە جاتىر. ال ولاردىڭ جەڭىلتەك سەرىگى ءوز باسىنىڭ قايعىسىن مۇلدەم ۇمىتىپ، بىرەسە ءۇنسىز كەلە جاتقان ەكى عاشىقتى قالجىڭ ەتىپ، بىرەسە ولاردىڭ بولاشاقتاعى باقىتتى ءومىرىن ءسوز ەتىپ، ارتتارىنان ەرىپ كەلە جاتتى.
قاشقىنداردى قۋعان تەنستوللدىق جاۋىنگەرلەردىڭ داۋسى ورماندا الىستان ەستىلەدى، مەزگىل-مەزگىل دابىرلاعان ايقاي-شۋ، سالدىرلاعان قارۋ-جاراقتىڭ دىبىسى شىعادى، ءسىرا، شايقاس ءالى دە ءجۇرىپ جاتسا كەرەك.
مازاسىز اسكەري ورتادا وسكەن، جاڭا عانا قاۋىپ-قاتەردەن قاشىپ قۇتىلعان جاستاردىڭ جۇرەگىندە قورقىنىش نە ايانىش سەزىمىن تۋعىزۋ وڭاي ەمەس ەدى. قۋعىنشىلاردىڭ دابىرى الىستاپ بارا جاتقانىنا جاستار قۋانىن، شىن نيەتىمەن وزدەرىنىڭ قۋانىشتى سەرۋەنىنە بەرىلدى، ونى اليسيا تويدىڭ سالتاناتتى شەرۋى دەپ اتادى. ءتىرى پەندەسىز تۇنجىراعان ورمان دا، ايازدى ءتۇننىڭ سۋىعى دا ولاردىڭ باقىتىنا ەشبىر قاياۋ تۇسىرە المادى.
اقىر اياعىندا توبەنىڭ ۇستىنەن ولار حوليۆۋد اڭعارىن كوردى. ورمانداعى ابباتتىڭ ۇلكەن تەرەزەلەرىنەن جانىپ تۇرعان الاۋلار مەن شىراقتاردىڭ ساۋلەسى جارقىرايدى؛ ءۇنسىز، اپ-انىق بيىك مۇنارالار مەن ولاردىڭ ۇشكىر ۇشتارى اسپانعا شانشىلىپ، ەڭ بيىككە ورناتىلعان التىن كرەست ايدىڭ ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، جايناپ تۇر. حوليۆۋدتىڭ اينالاسىنداعى كەڭ القاپتا قوستاردىڭ وتتارى لاۋلاپ، تىعىز ورنالاسقان لاشىقتار بىر-بىرىنە ءيىن تىرەسىپ تۇر، اڭعاردىڭ تۇبىندە يرەلەڭدەگەن وزەن مۇز بولىپ قاتىپ قالىپتى.
— اسپانمەن انت ەتەمىن، — دەدى ريچارد، — بۇل جەردە لورد فوكسگەمنىڭ اسكەرلەرى ءالى دە لاگەر قۇرىپ تۇر! گەرسوگ جىبەرگەن حابارشى، ءسىرا، مۇندا كەلىپ ۇلگەرمەگەن بولۋ كەرەك. بۇل وتە جاقسى بولدى. ەندى ءبىزدىڭ ارميامىز بار، ءبىز سەر دەنيەلدى لايىقتى قارسى الۋعا دايىندىق جاسايمىز.
ءبىراق لورد فوكسگەمنىڭ اسكەرلەرى حوليۆۋدتا ديكتىڭ ويلاعانىنداي ەمەس، مۇلدەم باسقاشا سەبەپپەن لاگەر قۇرىپ تۇر ەدى. ولار شوربيعا قاراي بارا جاتقان-دى، ءبىراق جارتى جولعا جەتەر-جەتپەستەن ولارعا ەكىنشى حابارشى كەلىپ، شەگىنىپ بارا جاتقان لانكاستەرلىكتەردىڭ جولىن كەسۋ ءۇشىن ءارى قايتكەندە دە يوركشىلداردىڭ نەگىزگى ارمياسىنا جاقىن جەردە بولۋ ءۇشىن بۇلار وزدەرىنىڭ تاڭەرتەڭگى تۇرعان ورىندارىنا قايتىپ بارۋلارى كەرەك دەگەن بۇيرىق اكەلدى. ريچارد گلوستەر ۇرىستا جەڭىپ شىعىپ، جاۋلارىن وسى ماڭدا تالقانداعاننان كەيىن، ەندى ءوز اعاسىنىڭ ارمياسىنا قوسىلۋ ءۇشىن بارا جاتىر. لورد فوكسگەمنىڭ اسكەرلەرى حوليۆۋدقا قايتىپ ورالعاننان كەيىن، كوپ كەشىكپەي ابباتتىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا بۇكىردىڭ ءوزى دە اتىن توقتاتتى. تەرەزەدەن جارقىراپ كورىنىپ تۇرعان ساۋلە وسى مارتەبەلى قوناقتىڭ قۇرمەتىنە جاعىلعان شامداردىڭ جارىعى ەدى. ديك سۇيىكتى قىزىمەن جانە ونىڭ قۇربىسىمەن حوليۆۋدقا كەلگەن كەزدە، گەرسوگ ءوزىنىڭ قاسىنا ەرگەن بۇكىل نوكەرلەرىمەن بىرگە ارناۋلى اس ۇيدە تويلاپ جاتىر ەكەن، ولاردى وسى قۇدىرەتتى ءارى باي موناستىرعا لايىقتى سالتاناتپەن قارسى الىپتى. ديكتى اس ۇيگە ەرتىپ اكەلگەن، ول جەرگە ديك مۇلدە ىقىلاسسىز كىردى. ابدەن شارشاپ، قالجىراعان گلوستەر ءوزىنىڭ ءقان-سولسىز، قاھارلى ءجۇزىن قولىمەن تاياپ وتىر ەكەن. لورد فوكسگەم اۋىر جاراقاتىنان ەندى-ەندى ايىعىپ، گلوستەردىڭ سول جاعىندا، قۇرمەتتى ورىندا وتىر.
— قالاي، سەر! — دەپ سۇرادى ريچارد. — ءسىز ماعان سەر دەنيەلدىڭ باسىن اكەلدىڭىز بە؟
— ميلورد گەرسوگ، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، ىشتەي جۇرەكسىنسە دە، اجەپتاۋىر قاتاڭ داۋىسپەن. — مەنىڭ جولىم بولمادى، مەن ءتىپتى ءوزىمنىڭ وتريادىمدى دا قايتىپ اكەلە المادىم. مارتەبەلى تاقسىر، رۇقسات بولسا ايتايىن، بىت-شىت بولىپ تالقاندالدىم.
گلوستەر وعان جالت قاراپ، قاھارلانا قاباعىن ءتۇيدى.
— ەلۋ اتتى اسكەردەن باسقا، سەر، مەن سىزگە ەلۋ جاياۋ اسكەر بەرگەم، — دەدى ول.
— ميلورد گەرسوگ، مەندە تەك قانا ەلۋ اتتى اسكەر بولدى، — دەپ جاۋاپ قايىردى، جاس رىسار.
— قالايشا؟ — دەدى گلوستەر. — ول مەنەن اتتى اسكەر دە، جاياۋ اسكەر دە سۇراپ ەدى عوي.
— اشۋلانباڭىز، مارتەبەلى تاقسىر، — دەپ جىلپوستانا جاۋاپ قايىردى كەتسبي، — جاۋدى قۋۋ ءۇشىن ءبىز وعان ەلۋ اتتى اسكەر عانا بەرگەن بولاتىنبىز.
— وتە جاقسى، — دەدى ريچارد. — شەلتون، سىزگە كەتۋگە رۇقسات.
— توقتاڭىز! — دەدى لورد فوكسگەم. — بۇل جاس جىگىتكە مەن دە تاپسىرما بەرگەن ەدىم. مۇمكىن ول مەنىڭ تاپسىرمامدى مۇقياتىراق ورىنداعان شىعار... ايتىڭىزشى، ماستەر شەلتون، ءسىز قىزدى تاپتىڭ با؟
— اۋليەلەرگە راقمەت، ميلورد، — دەدى ديك، — قىز وسى ۇيدە.
— شىن ايتىپ تۇرسىز با؟.. ولاي بولسا، ميلورد گەرسوگ، — دەپ ءسوزىن جالعادى لورد فوكسگەم، — ءسىز رۇقسات ەتسەڭىز، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ، اسكەرلەر جورىققا اتتانباس بۇرىن، توي جاساۋ كەرەك. بۇل جاس سكۆاير...
— جاس رىسار، — دەپ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى كەتسبي.
— ءسىز ونى رىسار دەپ اتاپ تۇرسىز با، سەر ۋيليام؟ — دەپ لورد فوكسگەم ايقايلاپ جىبەردى.
— ۇرىستا باتىرلىق كورسەتكەنى ءۇشىن مەن وعان رىسار اتاعىن بەردىم، — دەدى گلوستەر، — ول مەنى ەكى رەت قۇتقارىپ قالدى. بۇل وتە باتىر جىگىت. ءبىراق وعان ەر جىگىتتىڭ تەمىردەي قاتتىلىعى جەتىسپەيدى. ول مارتەبەلى دارەجەگە كوتەرىلە المايدى، لورد فوكسگەم. بۇل جىگىت ۇرىستا باتىل شايقاسقانىمەن، ول ءبارىبىر قويان جۇرەك ادام. ايتسە دە، ەگەر وعان ۇيلەنۋ كەرەك بولسا، — اۋليە بيكەشتىڭ ارۋاعى ءۇشىن ونى ۇيلەندىرىڭىز، سونىمەن ءىس ءبىتسىن!
— ول وتە باتىر جىگىت، مەن ونى بىلەمىن، — دەدى لورد فوكسگەم. — قۋانا بەرىڭىز، سەر ريچارد! مەن ماستەر حەمليمەن ماسەلەنىڭ ءبارىن رەتتەدىم، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ سىزدەردىڭ نەكەلەرىڭىز قيىلاتىن بولادى.
ديك ەندى ءبۇل جەردەن تەزىرەك كەتكەن دۇرىس شىعار دەپ ويلادى. ءبىراق ول اس ۇيدەن شىعىپ ۇلگەرگەنشە، جاڭا عانا قاقپانىڭ الدىندا اتتان تۇسكەن ءبىر ادام ءتورت ساتىدان ءبىر-اق اتتاپ، باسقىشپەن جوعارى قاراي جۇگىرىپ شىقتى دا، قىزمەتشىلەردىڭ اراسىن جارىپ ءوتىپ، گەرسوگتىڭ الدىنا بارىپ، تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.
— جەڭىس، ميلورد! — دەدى ول ايقايلاپ.
لورد فوكسگەمنىڭ قوناعى رەتىندە ديك وزىنە بەرىلگەن بولمەگە بارىپ ۇلگەرگەنشە، وتتىڭ اينالاسىندا وتىرعان توپتىڭ اراسىنان قۋانىشتى ايقاي-شۋ شىعا باستادى. ويتكەنى، تاپ سول كۇنى، وسى ارادان شامامەن جيىرما ميلدەي جەردە، لانكاستەرلىكتەردىڭ كۇشىنە ەكىنشى رەت تالقانداتا سوققى بەرىلگەن بولاتىن.
VII تاراۋ
ديكتىڭ كەك قايتارۋى
ەرتەڭىنە ديك تاڭەرتەڭگى ۇيقىدان تۇرىپ، لورد فوكسگەمنىڭ كيىمدەرىنىڭ ىشىنەن ەڭ جاقسىسىن تاڭداپ كيدى دە، دجواننانىڭ جاعدايىن سۇراپ ءبىلىپ، شىدامسىزدىعىن جەڭۋ ءۇشىن سەرۋەندەپ قايتپاقشى بولىپ، دالاعا شىقتى. ول قىسقى تاڭنىڭ شاپاعى مەن الاۋدىڭ قىزارعان جارىعىندا ۇستەرىنە ساۋىت-سايماندارىن كيىپ جاتقان سولداتتاردىڭ ورتاسىنا باردى؛ سودان سوڭ دالاعا شىعىپ، العى شەپتەگى كۇزەت ورىندارىن ارالاپ، تاڭنىڭ اتقانىن كۇتىپ جالعىز ءوزى، مۇلگىگەن ورمانعا قاراي كەتتى.
ونىڭ كوڭىلى ورنىققان، ءارى باقىتتى ەدى؛ گەرسوگتىڭ بۇعان دەگەن وتكىنشى ىقىلاسىنان ايرىلعانىنا تۇك تە وكىنگەن جوق. دجواننا سەكىلدى ايەلى جانە لورد فوكسگەم سياقتى قامقورشىسى بار بولعاندىقتان، ول ءوزىنىڭ بولاشاعىنا ىزگى ۇمىتپەن قارادى. وتكەن ءومىرى تۋرالى اسا كوپ قايعىرعان جوق.
ول ويعا شومىپ كەلە جاتتى، ال تاڭ شاپاعى بىرتە-بىرتە قىزىل الا ساۋلەلەنىپ، جارىقتانا ءتۇستى، ورشەلەنە سوققان سۋىق جەل قارلى بوراندى ۇيتقىتتى. ول ۇيگە قايتپاقشى بولىپ كەيىن بۇرىلىپ ەدى، كەنەتتەن اعاشتاردىڭ تاساسىنان ءبىر ادامدى كورىپ قالدى.
— توقتا! — دەپ ايقايلادى ديك. — كىم كەلە جاتقان؟
الگى ادام اعاشتاردىڭ تاساسىنان شىعىپ، مىلقاۋ ادامداي قولىن بۇلعادى. ول ۇستىنە ءپىراداردىڭ كيىمىن كيىپ، بەتىنە كۇلاپاراسىن جاۋىپ العانمەن، ونىڭ سەر دەنيەل ەكەنىن ديك بىردەن تانىدى.
ديك سەمسەرىن سۋىرىپ الىپ، وعان قارسى ءجۇردى. ال رىسار جاسىرىپ قويعان قارۋىن سۋىرىپ الۋعا دايىن ادامداي قولىن قوينىنا تىعىپ، ديكتىڭ جاقىن كەلگەنىن بايسالدى تۇردە كۇتىپ تۇردى.
— قالاي ديكون، — دەدى سەر دەنيەل، — سەن نە ىستەمەكشىسىڭ؟ سەن شىنىمەن جەڭىلگەن ادامعا شابۋىل جاسايسىڭ با؟
— مەن ءسىزدىڭ ومىرىڭىزگە قاستىق ويلاعانىم جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى جاس جىگىت. — ءسىز مەنى ولتىرگىڭىز كەلگەنگە دەيىن مەن ءسىزدىڭ سەنىمدى دوسىڭىز ەدىم. و، ءسىز مەنىڭ ولگەنىمدى قۇشتارلانا ارمان ەتتىڭىز عوي!
— تەك ءوزىمدى قورعاۋ ءۇشىن عانا، — دەپ جاۋاپ قايىردى رىسار. — ال ەندى، بالا، كەشەگى شايقاس تۋرالى جانە مەنىڭ جەكە مەنشىكتى ورمانىمدا جاس بۇكىر سايتاننىڭ جۇرگەنى تۋرالى حابار مەنىڭ ءبىرجولاتا ساعىمدى سىندىردى. مەن حوليۆۋدقا بارامىن، وندا مەنى اۋليەلەر قامقورلىعىنا الادى. سودان سوڭ مۇمكىن بولعاننىڭ ءبارىن وزىممەن بىرگە الىپ، تەڭىزدەن ءوتىپ كەتەم دە، بۋرگۋندياعا نەمەسە فرانسياعا بارىپ جاڭا ءومىر باستايمىن.
— سىزگە حوليۆۋدقا بارۋعا بولمايدى، — دەدى ديك.
— نەگە بارۋعا بولمايدى؟ — دەپ سۇرادى رىسار.
— تىڭداڭىز، سەر دەنيەل، بۇگىن — مەنىڭ ۇيلەنۋ تويىم بولاتىن كۇن، — دەدى ديك، — ءقازىر شىعاتىن كۇن مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ شۋاقتى جارقىن كۇنىم بولماق. مەنىڭ اكەمدى ولتىرگەنىڭىز ءۇشىن، مەنىڭ ءوزىمدى ولتىرمەكشى بولعان ارەكەتىڭىز ءۇشىن ءسىز ءوز ءومىرىڭىزدى بەرۋىڭىز كەرەك. ءبىراق مەنىڭ دە بۇلدىرگەنىم از ەمەس. مەن كوپ ادامنىڭ قازاعا ۇشىراۋىنا سەبەپشى بولدىم... بۇگىنگى، مەن ءۇشىن ەڭ باقىتتى كۇنى، مەن سوت تا، جەندەت تە بولعىم كەلمەيدى. ءسىز ناعىز سايتاننىڭ ءوزى بولساڭىز دا، مەن سىزگە قولىمدى كوتەرمەگەن بولار ەدىم. قۇدايدان كەشىرىم سۇراڭىز، مەن ءوز باسىم جومارتتىق جاساپ، ءسىزدى شىن نيەتىممەن كەشىرەمىن. ءبىراق حوليۆۋدقا مەن ءسىزدى جىبەرمەيمىن. مەن يوركتاردىڭ جاعىندامىن، سول سەبەپتى تىڭشىلاردىڭ ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ اراسىنا كىرىپ كەتۋىنە جول بەرمەيمىن. ەگەر ءسىز ءبىر قادام ىلگەرى باساتىن بولساڭىز، مەن ايقايلاپ، جاقىن تۇرعان كۇزەتشىگە ءسىزدى ۇستاپ ال دەپ ءامىر ەتەمىن.
— سەن مەنى مازاقتاپ تۇرسىڭ! — دەدى سەر دەنيەل — تەك حوليۆۋد قانا مەنى ولىمنەن امان ساقتاي الادى.
— وندا مەنىڭ شارۋام جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى ريچارد، — شىعىسقا، باتىسقا، وڭتۇستىككە قاراي بارىڭىز، ءبىراق سولتۇستىككە مەن ءسىزدى جىبەرمەيمىن. حوليۆۋد ءسىز ءۇشىن جابىق. كەتىڭىز، ءبىراق ورالىپ قايتىپ كەلىپ جۇرمەڭىز، سەبەبى ءسىز كەتىسىمەن مەن كۇزەتشىلەردىڭ بارلىعىنا ەسكەرتىپ قويامىن، ولار كەز كەلگەن ءپىراداردى وتە مۇقيات تەكسەرەتىن بولادى، ءسىز ءتىپتى سايتان بولىپ كەتسەڭىز دە، بۇل جەردەن وتە المايسىز.
— سەن مەنى ولىمگە دۋشار ەتىپ تۇرسىڭ، — دەدى سەر دەنيەل تۇنەرىپ.
— جوق، دۋشار ەتىپ تۇرعانىم جوق، — دەپ جاۋاپ قايىردى ريچارد. — ەگەر ءسىز ءوزىڭىزدىڭ باتىلدىعىڭىزدى سىناعىڭىز كەلسە، مەنى جەكپە-جەككە شاقىرىڭىز. بۇل، ارينە، مەنىڭ ءوز پارتيام جونىندە ساتقىندىق بولسا دا، ءبارىبىر ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىزدى قابىل الايىن. مەن ەشكىمدى كومەككە شاقىرماي، سىزبەن جەكپە-جەك شايقاسام. ءوستىپ، اكەمنىڭ ءولىمى ءۇشىن ادال نيەتىممەن كەگىمدى قايتارام.
— جوق، ولاي بولمايدى، — دەدى سەر دەنيەل، — سەنىڭ ۇزىن سەمسەرىڭ بار، ال مەندە نە بارى قانجار عانا!
— مەن تەك قۇدايدىڭ شاپاعاتىنا عانا سەنەمىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى ديك، سەمسەرىن قاردىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ تاستاپ. — ال ەندى، ءسىزدىڭ زۇلمات تاعدىرىڭىز بۇيىرسا — بەرى شىعىڭىز! جاساعان نەم جار بولسا، مەن ءسىزدىڭ سۇيەگىڭىزدى تۇلكىلەرگە جەم ەتەم.
— مەن سەنى تەك سىناعان ەدىم، ديك، — دەپ جاۋاپ قايىردى رىسار، زورلانا كۇلگەن بولىپ. — مەن سەنىڭ قانىڭدى توككىم كەلمەيدى.
— وندا، كەشىكپەي تۇرعاندا، تەز كەتىڭىز، — دەپ جاۋاپ قايىردى شەلتون. — بەس مينۋتتان كەيىن مەن كۇزەتشىلەردى شاقىرام. مەن ونسىز دا اسقان ۇستامدىلىق كورسەتىپ تۇرمىن. ەگەر ءسىز مەنىڭ ورنىمدا بولىپ، ال مەن ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا بولسام، ءسىز باياعىدا- اق مەنىڭ اياق-قولىمدى بايلاپ تاستار ەدىڭىز.
— جارايدى ديكون، مەن كەتەيىن، — دەپ جاۋاپ قايىردى سەر دەنيەل. — ءبىراق ءبىز قايتا كەزدەسكەن كەزدە، ماعان وسىنداي قاتىگەزدىك كورسەتكەنىڭ ءۇشىن سەن وكىنەتىن بولاسىڭ.
وسىنى ايتىپ رىسار كىلت بۇرىلدى دا، قالىڭ توعايعا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. وزىنە كەشىرىم جاساعان، ايتسە دە ءوزى وعان اسا سەنىڭكىرەمەيتىن جاس جىگىتكە ىزالى كوزبەن قاراپ قويىپ تەز، ءارى ساقتانا باسىپ بارا جاتقان سەر دەنيەلگە ديك ءبىر ءتۇرلى تۇسىنىكسىز، ەكى ۇداي سەزىممەن قاراپ تۇردى.
مىنە، ول جاسىل شىلتەرلەر شيمايلاپ، بۇتاقتار ايقاسىپ، ءتىپتى قىستى كۇنى دە اراسىنان ەشتەڭە كورىنبەيتىن قالىڭ جىنىسقا جاقىنداپ قالدى. كەنەتتەن تارتىپ جىبەرگەن ساداق ادىرناسىنىڭ ازىناعان قىسقا دا تازا زىڭىلى شىقتى. جەبە زۋلاپ كەلىپ، كىرش قادالدى، تەنستوللدىق رىسار ءارى جانىنا باتىپ، ءارى ىزا كەرنەپ، بۋلىققان داۋىسپەن ايقايلاپ قولدارىن جايىپ جەرگە ەتپەتىنەن قۇلاپ ءتۇستى. ديك ونىڭ قاسىنا جۇگىرىپ بارىپ، كوتەرىپ تۇرعىزدى. سەر دەنيەلدىڭ بەت-اۋزى قاتتى تىجىرايىپ، بۇكىل دەنەسى قۇرىسىپ، جيىرىلىپ بارا جاتتى.
— قارا جەبە مە؟ — دەپ سۇرادى ول، دەمىگىپ.
— قارا! — دەپ سالتاناتپەن جاۋاپ قايىردى ديك.
رىسار بىردەڭە ايتپاقشى بولىپ، اۋزىن اشىپ ۇلگەرگەنشە، جان شىداتپاس ازاپ جارالى ادامدى باستان-اياق شانشىپ ءوتتى؛ ول ديكتىڭ قولىندا اقىرعى رەت ءدىر ەتىپ، اۋىرعانى باسىلعان كەزدە ءۇنسىز جان تاپسىردى. جاس جىگىت ونى اقىرىن قاردىڭ ۇستىنە جاتقىزىپ، ءوزى وسىناۋ تاۋبەگە كەلمەگەن، كۇناكار ادام ءۇشىن دۇعا وقي باستادى. ول دۇعا وقىپ بولعانشا كۇن دە شىعىپ، قالىڭ نۋدىڭ اراسىنان قۇستاردىڭ داۋسى ەستىلدى.
ديك ورنىنان تۇرعان كەزدە، ءوزىنىڭ ارت جاعىنان بىرنەشە قادام جەردە تىزەرلەي وتىرىپ دۇعا وقىپ جاتقان ءبىر ادامدى كوردى. ديك باس كيىمىن شەشىپ، الگى ادامنىڭ دۇعا وقىپ بولۋىن كۇتتى. ول باسىن ەڭكەيتىپ، قولىمەن بەتىن باسىپ ۇزاق شوقىندى. ونىڭ قاسىندا ساداق جاتىر، سەر دەنيەلدى ولتىرگەن اتقىشتىڭ سول ەكەنىن ديك بىردەن ءتۇسىندى.
اقىر اياعىندا دۇعا وقىعان ادام ورنىنان تۇرەگەلدى، ديك ونىڭ ەلليس دەكۋورت ەكەنىن تانىدى.
— ريچارد، — دەدى ول سالتاناتپەن، — مەن سىزدەردىڭ سوزدەرىڭىزدى باستان-اياق ەستىدىم! — سەن زور ادامگەرشىلىك ىستەپ، ونى كەشىردىڭ. ال مەن بولسام، وعان كەشىرىم جاساي المادىم — سول سەبەپتى جاۋىمنىڭ دەنەسى، مىنە، الدىمدا جاتىر. مەن ءۇشىن دۇعا وقى!
سودان سوڭ ول ديكتىڭ قولىن قىستى.
— سەر، — دەدى ريچارد، — مەن ءسىز ءۇشىن شىن نيەتىممەن دۇعا وقيمىن، ءبىراق مەنىڭ دۇعامنىڭ سىزگە پايداسى بولا ما، جوق پا، ونى بىلمەيمىن. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، ءسىز وسىنشاما ۇزاق اڭساپ كۇتكەن كەك قايتارۋ جانىڭىزدى بۇلاي قينايتىن بولسا، وندا ءالى دە ءتىرى قالعاندارىنا كەشىرىم ەتكەن دۇرىس ەمەس پە؟ مەن ونى ولتىرگىم كەلمەسە دە، بەيشارا حەچ ءولىپ كەتتى. سەر دەنيەلدىڭ ولىگى مىنە جاتىر... سىزدەن جالىنىپ سۇرايمىن، ەڭ بولماسا، سۆياششەننيككە كەشىرىم ەتىڭىز!
ەلليس دەكۋورتتىڭ جانارى جارق ەتە ءتۇستى.
— مەنىڭ كەۋدەمدەگى جىن ءالى كۇشتى! — دەدى ول. — ءبىراق سەن ابىرجىما، قارا جەبە ەندى ەش ۋاقىتتا اۋادا ۇشپايدى، ءبىزدىڭ باۋىرلاستىعىمىز بۇزىلدى. ءبىزدىڭ ءولتىرىپ ۇلگەرمەگەن ادامدارىمىز، جاساعان يەمنىڭ ءوزى قالاعان ۋاقىتتا، تىپ-تىنىش ومىردەن كەتەدى. بۇدان بىلاي سەنىڭ ءومىرىڭ باقىتتى بولسىن، سورلى ەلليس جونىندە ۇمىت.
VIII تاراۋ
ءتۇيىن
تاڭەرتەڭگى ساعات توعىزداردىڭ شاماسىندا لورد فوكسگەم ءوزىنىڭ تاربيەسىندەگى قىزدى قايتادان قىزشا كيىندىرىپ، قاسىنا اليسيا رايزينگەمدى ەرتىپ حوليۆۋدتىڭ شىركەۋىنە الىپ بارا جاتتى. ويعا شومعان بۇكىر ريچارد جولدى كەسىپ ءوتىپ، بۇلاردىڭ الدىنا توقتادى.
— ايتقان قىزدارىڭ وسى ما؟ — دەپ سۇرادى ول. لورد فوكسگەم وسى دەپ جاۋاپ بەرگەن كەزدە، ول ءسوزىن جالعاستىردى. — قالىڭدىق، باسىڭىزدى كوتەرىپ، ماعان ءجۇزىڭىزدى كورسەتىڭىز.
ول قىزدىڭ بەتىنە تۇنجىراي قارادى.
— ءسىز وتە سۇلۋ ەكەنسىز، — دەدى ول اقىر سوڭىندا — مەنىڭ ەستۋىمشە ءارى وتە بايسىز. ەگەر مەن ءسىزدىڭ سۇلۋلىعىڭىزعا جانە اتا-تەگىڭىزگە لايىقتى باسقا ادامعا كۇيەۋگە شىعۋدى ۇسىنسام، ءسىز وعان قالاي قارايسىز؟
— ميلورد گەرسوگ، — دەپ جاۋاپ قايىردى دجواننا، — ەگەر ءسىز راقىم ەتسەڭىز، مەن سەر ريچاردقا شىققىم كەلەدى.
— نەگە؟ — دەپ سۇرادى ول، قاتاڭ ۇنمەن. — مەن سىزگە اتىن اتايتىن ادامعا كۇيەۋگە شىقساڭىز، ءسىز بۇگىن-اق لەدي بولىپ، ول لورد بولادى. ال سەر ريچارد، — ماعان شىنىمدى ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىز، — سەر ريچارد بولىپ ولەدى.
— مەن جاساعان يەمنەن جالعىز-اق راقىم تىلەيمىن، ميلورد: ول ماعان سەر ريچاردتىڭ ايەلى بولىپ ولۋىمە رۇقسات ەتسە بولدى، — دەپ جاۋاپ قايىردى دجواننا.
— قاراڭىزشى، ميلورد! — دەدى گلوستەر، لورد فوكسگەمگە بۇرىلىپ. — قانداي تۇسىنىكسىز جاندار. مەن جاس جىگىتكە وزىڭە سىي تاڭداپ ال دەگەن كەزدە، ول ماعان ولمەلى ماس تەڭىزشىگە كەشىرىم جاساڭىز دەدى. مەن ونى ساقتاندىرىپ ەدىم، ءبىراق ول ءوزىنىڭ اقىماقتىعىنان قايتپادى. سوندا مەن وعان: «وسىمەن مەنىڭ سىزگە دەگەن راقىمىم بىتەدى دەدىم. ال ول ماعان باتىل مەنمەندىكپەن: «مەنىڭ ءسىزدىڭ راقىمىڭىزدان ايىرىلعانعا كونۋىمە تۋرا كەلەدى»، — دەپ جاۋاپ بەردى. جارايدى! سولاي-اق بولسىن!
— ول تاپ سولاي دەدى مە؟ — دەپ سۇرادى اليسيا. — جاقسى ايتىپسىڭ، ارىستاندى جۋاسىتۋشى!
— مىناۋ نە قىلعان قىز؟ — دەپ سۇرادى گەرسوگ.
— بۇل سەر ريچاردتىڭ تۇتقىن قىزى، — دەپ جاۋاپ قايىردى، لورد فوكسگەم، — اليسيا رايزينگەم حانىم.
— بۇل قىزدى سەنىمدى كىسىگە كۇيەۋگە بەرىڭىز، — دەدى گەرسوگ.
— ەگەر ءسىز راقىم ەتسەڭىز، مەن ءوزىمنىڭ تۋىسىم حەمليدى ويلاپ ەدىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى لورد فوكسگەم. — ول ءبىزدىڭ جەڭىسكە جەتۋىمىز ءۇشىن كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.
— تاڭداۋىڭىزدى ماقۇلدايمىن، — دەدى ريچارد. — ولار تەك تەزدەتىپ نەكەگە تۇراتىن بولسىن... ايتىڭىزشى، سۇلۋ قىز، ءسىزدىڭ كۇيەۋگە شىققىڭىز كەلە مە؟
— ميلورد گەرسوگ، — دەدى اليسيا، — ەگەر ول ادال ادام بولسا ءارى ۇسقىنسىز جارىمجان بولماسا...
ىزىنشە قىز ساسقالاقتاپ، ءتىلى تاڭدايىنا جابىسىپ قالدى.
— ول ۇسقىنسىز جارىمجان ەمەس، حانىم، — دەدى ريچارد سابىرمەن. — بۇكىل ارميانىڭ ىشىندە جالعىز بۇكىر مەنمىن؛ قالعاندارىنىڭ ءبارى دە سىمباتتى، ءبىتىمى كورىكتى... لەدي جانە ءسىز، ميلورد، — دەدى ول كەنەتتەن اسقان كىشىپەيىلدىلىكپەن، — سىزدەردى تاستاپ كەتكەنىم ءۇشىن مەنى ادەپسىز دەپ سوكپەڭىزدەر. سوعىس كەزىندە قولباسشى ۋاقىتىن بيلەي المايدى.
وسىنى ايتىپ ول سىپايى ىزەت جاساپ، قاسىنا ەرگەن بۇكىل نوكەرلەرىمەن كەتىپ قالدى.
— ماسقارا بولدى، — دەدى اليسيا داۋىستاپ، — مەن قۇرىدىم!
— ءسىز ونى بىلمەيسىز، — دەپ جاۋاپ قايىردى لورد فوكسگەم. — بۇل تۇك تە ەمەس، — ول ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى سو بويدا ۇمىتىپ كەتتى.
— ولاي بولسا ميلورد گەرسوگ رىسارلاردىڭ تورەسى — دەدى اليسيا.
— جوق، ونىڭ ويى تەك باسقاعا اۋىپ كەتتى، — دەپ جاۋاپ قايىردى لورد فوكسگەم. — ايتسە دە، ەندى بۇدان بىلاي ۋاقىت كەتىرمەيىك.
شىركەۋدە بۇلاردى قاسىنا بىرنەشە جاس جىگىت ەرتكەن ديك كۇتىپ تۇر ەدى. سول جەردە دجواننا ەكەۋىنىڭ نەكەسى قيىلدى. سالتاناتتى ءارى باقىتتى جاستار شىركەۋدەن ايازدى، كۇن جارقىراپ تۇرعان دالاعا شىققاندا، اسكەرلەر جولمەن شۇباتىلىپ كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. ابباتتىقتان جولعا شىققان سامساعان اتتاردىڭ اراسىنان گەرسوگ گلوستەردىڭ جەلبىرەگەن تۋى كورىنەدى. تۋدىڭ ارتىندا، جان-جاعىن قۇرىش قۇرسانعان رىسارلار قورشاعان، اتاققۇمار، باتىر، قاتىگەز بۇكىر كەتىپ بارا جاتىر، الدا ونى قىسقا عانا پاتشالىق قۇرۋ ءارى ماڭگى ماسقارا بولۋ تاعدىرى كۇتىپ تۇرعان-دى. ءبىراق توي شەرۋى باسقا جاققا بۇرىلىپ كەتتى دە، ءبىرازدان سوڭ بۇلار ۇستەل باسىندا وتىرىپ، تىم ماستىققا سالىنباي، تازا ساۋىق-سايرانعا كوشتى. توي يەسى قوناقتاردى سىيلاپ، ءوزى دە سولارمەن بىرگە ۇستەل باسىندا وتىردى. قىزعانىشىن ۇمىتقان حەملي اليسيانىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، قىزدى قاتتى ريزا ەتتى. كەتىپ بارا جاتقان اسكەرلەر كەرنەيىنىڭ داۋسىن، قارۋ-جاراقتىڭ سالدىرىن، اتتاردىڭ تۇياعىنىڭ ءدۇبىرىن تىڭداپ، ديك پەن دجواننا كوڭىلدەرى قۋانىشقا تولى، قول ۇستاسىپ قاتار وتىر، ولار جالىنداي تۇسكەن ىڭكار ماحابباتپەن بىر-بىرىنە ىنتىعا قارايدى.
سول كەزدەن باستاپ وسى مازاسىز زاماننىڭ كىر-قوقىسى مەن قان ارالاس تىرشىلىگىنە بۇلاردىڭ ەشبىر قاتىسى بولعان جوق. ولار قاۋىپ-قاتەردەن الاس، وزدەرىنىڭ العاشقى ماحابباتى ويانعان جاسىل ورماندا ءومىر كەشتى.
ال تەنستولل دەريەۆنياسىندا مولشىلىقتا تىنىش ءومىر ءسۇرىپ، مۇمكىن ەل مەن شاراپتى دا شامادان تىس كوبىرەك ءىشىپ، پەنسياعا شىققان ەكى قارت تۇرىپ جاتتى. ولاردىڭ ءبىرى ءومىر بويى تەڭىزشى بولىپ، اقىرعى كۇنى تاۋسىلعانعا دەيىن ءوزىنىڭ ماتروسى تومدى جوقتاپ، جىلاۋمەن بولدى. ەكىنشىسى، كوپتى كورگەن، تالاي قيىنشىلىقتى باسىنان كەشىرگەن ادام، ءومىرىنىڭ سوڭىندا قۇداي جولىنا ءتۇسىپ، كورشى ابباتتا ءپىرادار گونەستۋس دەگەن اتپەن دۇنيەدەن ءوتتى. مىنە، وسىلاي لوۋلەسستىڭ ەجەلگى ارمانى ورىندالدى: ول موناح بولىپ ءولدى.
You Might Also Like
-
اقمولا وبلىسى ءبىلىم باسقارماسى جانىنداعى "ج.مۋسين اتىنداعى كوكشەتاۋ جوعارى قازاق پەداگوگيكالىق كوللەدجى" مكقك فازىل قاسيەت جەتەكشىسى: نۇرگۇل سەرىك قىزى
