قازىنا ارالى
رومان
ءبىرىنشى ءبولىم. كارى قاراقشى
I تاراۋ
"ادميرال بەنبوۋ" تراكتيرىندەگى تارلان تەڭىزشى
سكۆاير ترەلوني، دوكتور ليۆسي، باسقا دا دجەنتلمەندەر قازىنا ارالى تۋرالى بىلەتىندەرىمنىڭ ءبارىن تۇگەل جازىپ شىعۋىمدى ءوتىندى. ولار ارالدىڭ گەوگرافيالىق ورنىنان باسقاسىنىڭ ءبارىن، بۇكىل تاريحىن باستان-اياق، ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن ەشقانداي بۇكپەسىز اڭگىمەلەپ بەرۋىمدى قالادى. ارالدىڭ قاي جەردە ەكەنىن ءالى دە ايتۋعا بولمايدى، ويتكەنى ءبىز اكەتپەگەن قازىنا وندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاۋلى جاتىر. ءسويتىپ، مىنە، مەن بيىل، 17 ... جىلى، قولىما قالام الىپ، الدەقاشان وتكەن سوناۋ ءبىر الىس كۇندەردى ەسىمە ءتۇسىرىپ وتىرمىن؛ ول كەزدە اكەمنىڭ "ادميرال بەنبوۋ" دەگەن تراكتيرى بولعان؛ ءبىر كۇنى تراكتيرىمىزگە بەتىندە قىلىش جاراقاتىنان قالعان تىرتىعى بار، ءوڭى كۇنگە توتىعىپ، قوڭىرقاي تارتقان ءبىر قارت تەڭىزشى كەلىپ توقتادى.
كۇنى كەشەگىدەي ەسىمدە: قارت تەڭىزشى اياعىن اۋىرلاي باسىپ، ءبىزدىڭ ەسىگىمىزدىڭ الدىنا ارەڭ جەتتى: سوڭىنا ەرگەن بىرەۋ قول اربامەن ونىڭ ساندىعىن الىپ كەلەدى. تەڭىزشى ۇزىن بويلى، مىعىم، اۋىر دەنەلى قارا تورى كىسى ەكەن تەڭىزدىڭ تۇزدى سۋى بىتىستىرعان ءبىر ءورىم جەلكە شاشى كىر-كىر، ماي-ماي كوك شەكپەنىنىڭ جاعا تۇسىندا شوشايىپ، ۇرپيە قالىپتى. ەكى قولى كۇس-كۇس، ءتىلىم-تىلىم، تىرناق بىتكەن قاپ-قارا، سىنىق-سىنىق، ال بەتىندەگى قىلىش كەسكەن تىرتىعى قورعاسىنداي كۇلگىندەنە ءتۇسىپ الا تاڭداقتانىپ تۇر. بەيتانىس كىسى باياۋ ىسقىرىپ، شىعاناق جاقتى كوزىمەن شولىپ تۇرىپ، ءبىر كەزدە جۇلىپ العانداي، ەسكى ءبىر ماتروس انىنە باسىپ ايقايلاپ كەپ جىبەرگەنى.
ولىكتىڭ ساندىعىنا ون بەس ادام،
يو-حو-حو، تاعى دا ءبىر شولمەك روم، —
دەپ، ول وسى ءاندى ارتىنان دا ءجيى ايتىپ ءجۇردى.
كارى كىسىنىڭ جارىقشاق داۋسى كونەتوز ۆىمبوۆكانىڭ اششى شيقالىنداي شىڭىلداي ەستىلدى.
قولىنداعى تاياعى دا گانشپۋگكە ۇقسايدى ەكەن. سول تاياعىمەن ءبىزدىڭ ەسىكتى ءدۇرس ەتكىزىپ ءتۇيىپ قالدى دا، ەسىك الدىنا اكەم شىققاندا دورەكى سويلەپ، ءبىر ستاكان روم تالاپ ەتتى.
روم اكەلىندى، سىرىنا قانىقتىعىن پاش ەتكىسى كەلگەندەي ءار جۇتىم رومدى اسپاي-ساسپاي تامسانا، ءدامىن الا ءىشتى. بىرەسە تاۋ جاققا، بىرەسە تراكتير ماڭدايشاسىنداعى جارناماعا قاراپ قويادى.
— كەمە توقتاۋعا قولايلى قولتىق ەكەن، — دەدى ول، اقىرىندا. — تاۆەرناعا دا تابىلعان جەر. حالىق كوپ كەلەتىن شىعار، سولاي ما، دوستىم؟
— جوق، وكىنىشتىسى دە سول — حالىق وتە از كەلەدى، — دەپ جاۋاپ قاتتى اكەم.
— ەندەشە، ماعان كەرەگىنىڭ ءوزى دە وسىنداي جەر، — دەدى تەڭىزشى... — ەي، دوستىم! — دەپ داۋىستادى ول، قول اربا سۇيرەپ سوڭىنان ەرىپ كەلگەن كىسىگە: — ارباڭدى بەرى اكەل دە، ماعان ساندىقتى كىرگىزىسىپ جىبەر... وسىندا ءبىراز ايالدايتىن بولدىم، — دەپ قوسىپ قويدى. — مەن ءوزىم كۇي تاڭدامايتىن كىسىمىن. ماعان روم، شوشقانىڭ ءتوس ەتى، جۇمىرتقا قۇيماعى بولسا جەتىپ جاتىر. وتكەن-كەتكەن كەمەلەر كورىنىپ تۇراتىن انا ءبىر ءمۇيىس تە بار ەكەن.. ءا، ءاتى-جونىمدى بىلگىڭىز كەلە مە؟ نەسى بار، كاپيتان دەپ اتاساڭىز بولادى... ءيا، ەمەۋرىنىڭىزدى ءتۇسىندىم! مىنەكي! — دەدى دە، تابالدىرىق الدىنا ءۇش-تورت التىن تەڭگەنى لاقتىرا سالدى.
— وسى اقشا تاۋسىلعان سوڭ، كەلىپ ايتارسىز، — دەپ، بەينە ءبىر باستىق ادامشا زەكي سويلەپ، اكەمە قارادى.
شىنىندا دا، كيىمى جۇپىنى بولعانىمەن ءسوزى تۇرپايى، ءوزى قاراپايىم ماتروسقا ۇقسامايتىن. ماتروستان گورى باسقالاردىڭ وزىنە باعىنىشتىلىعىنا ەتى ۇيرەنگەن شتۋرمانعا نەمەسە شكيپەرگە سايىپ قالارلىق. جۇدىرىعىن الا جۇگىرۋدەن دە تايىنبايتىنى سەزىلىپ-اق تۇر. قول اربالى كىسىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءوزى "گەورگ كورولدىڭ قوناق ۇيىنە" لاۋمەن كەشە تاڭەرتەڭ كەلىپ ءتۇسىپتى دە، تەڭىز جاعالاۋىنداعى بارلىق مەيمانحانالار جايىن سۇراستىرا باستاپتى. ءسىرا، ءبىزدىڭ تراكتيرىمىز جونىندە جاقسى لەبىز ەستىگەن بولار: ءوزى وقشاۋ تۇر، مۇنى بىلگەن سوڭ، كاپيتان وسىندا ايالداۋدى ۇيعارعان ءتارىزدى. مىنە، جاڭا تۇرعىنىمىز جايىندا بار بىلگەنىمىز وسى عانا.
ءوزى تۇيىق كىسى ەكەن. ۇزاقتى كۇن جەز ءدۇربىسىن قولىنان تاستاماي، شىعاناق بويىن جاعالاپ قىدىرۋمەن بولادى نەمەسە جارتاستاردىڭ توبەسىنە شىعادى. كەشقۇرىم جۇرتتىڭ بارىنە ورتاق قوناقجاي بوپ سانالاتىن ۇلكەن بولمەنىڭ بۇرىشىنا، وت جانىنا كەلىپ جايعاسىپ الادى دا، ءسال سۋ ارالاستىرىپ، رومدى جۇتادى دا وتىرادى. بىرەۋ-مىرەۋ وعان ءتىل قاتا قالسا، جاۋاپ قايتارىپ اۋرە بولمايدى. تۇماندى كۇنگى كەمەنىڭ ىسقىرىعىنداي، تاناۋىن شۋىلداتا دەم الىپ، كوزىن الارتا ءبىر قارايدى دا، وتىرا بەرەدى. كوپ ۇزاماي-اق ءبىز دە، ءبىزدىڭ قوناقتارىمىز دا ەڭ ابزالى وعان تيىسپەۋ ەكەندىگىن ۇعىنىپ الدىق. كۇن سايىن سەرۋەننەن ورالىسىمەن-اق: "ءۇي جانىنان وتەتىن جول بويىندا تەڭىزشىگە ۇقسايتىن بەيساۋات ەشكىم كوزدەرىڭە تۇسپەدى مە؟" — دەپ سۇراستىرا باستايدى. العاشىندا ءبىز ءماجىلىس قۇرىپ وتىرۋىنا وزىندەي ىشكىش بىرەۋلەر جەتىسپەي ءجۇر-اۋ دەپ ويلاعانبىز. ءبىراق كەيىن بايقاساق، وندايلارعا ءتىپتى جۋىعىسى كەلمەيدى ەكەن ءقايسىبىر تەڭىزشى الدەقالاي، جاعا جولىمەن بريستولگە بارا جاتقان بەتىندە "ادميرال بەنبوۋعا" توقتاي قالسا، كاپيتان الدىمەن ونى ەسىك پەردەسىنەن سىعالاپ انىقتاپ كورىپ الادى، تەك سودان كەيىن عانا بارىپ قوناقجايعا شىعادى. ونداي ادامدار بار جەردە ءاردايىم قويدان دا جۋاس، جىم بولىپ وتىرادى.
ءىستىڭ ءمان-جايىن تەك مەن عانا بىلەتىنمىن: ويتكەنى، نەدەن قاۋىپتەنەتىنىن ماعان كاپيتاننىڭ ءوزى ايتقان بولاتىن. ءبىر كۇنى ول مەنى وڭاشا شىعارىپ الىپ: "وسى ماڭعا ءبىر جالعىز اياق تەڭىزشى كەلە قالسا، سونى ءجىتى قاداعالاپ باقىلاپ ءجۇرىپ، كورىنگەن بويدا ماعان كەلىپ ايتاتىن بول، سول ءۇشىن ءار ايدىڭ ءبىرى كۇنى ءتورت پەنس كۇمىس اقشا تولەپ تۇرام"، — دەپ ۋادە بەردى. سودان بىلاي ايدىڭ ءبىرىنشى جاڭاسى تۋسا-اق، كاپيتانعا كەلىپ، ودان ءوزى ايتقان ۋادەلى جالاقىمدى تالاپ ەتەتىن ادەت شىعاردىم، ال ول بەتىمە ادىرايا ءبىر قاراپ، تاناۋىن شۋىلداتادى دا ءۇنسىز قالادى. ءبىراق كەيىن ويلاپ-پىشەدى دە، اپتا وتپەي جاتىپ-اق، اقشانى ماعان ءوزى اكەلىپ بەرەدى، "جالعىز اياق تەڭىزشىدەن" كوز جازىپ قالما دەپ، قايتادان ءامىر ەتەدى.
ەندى سول جالعىز اياق تەڭىزشى تۇسىمدە دە مەنىڭ سوڭىمنان قالماي قويدى. داۋىل ءۇيىمىزدىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەل سولقىلداتىپ، دۇلەي تولقىن جاعاعا ۇرىپ، سارىنى جارتاستاردى جاڭعىرتقان الەم-تاپىرىق تۇندەردە سول تەڭىزشى مىڭ-سان قۇبىلىپ، مىڭ ءتۇرلى جىن-شايتان بولىپ تۇسىمە ەنەدى. اياعى بىردە تىزەسىنەن، بىردە قارا سانىنىڭ قاق تۇبىنەن كەسىلگەن بولىپ شىعادى. كەيدە جالعىز اياعى ناق كەۋدەسىنىڭ ورتا تۇسىنان ءوسىپ شىققان قايداعى ءبىر جانتۇرشىگەرلىك الباستىعا اينالىپ كورىنەدى. سول جالعىز اياعىمەن شەتەن شارباق، ارىق-اپانداردىڭ ۇستىنەن ورعىپ، سەكىرىپ مەنى قۋالايدى. ءسويتىپ، ماعان اي سايىن الاتىن ءتورت پەنس اقشام وڭايعا تۇسپەدى: وسىنداي ازاپتى، ۇرەيلى ءتۇس كورۋىم سونىڭ وتەۋى ىسپەتتى بولدى.
ءبىراق جالعىز اياق تەڭىزشىدەن قانشا قورىققانىممەن، تاپ كاپيتاننىڭ وزىنەن باسقالارداي زارەم ۇشا قويمايتىن. كەيبىر كەشتەردە ول سۋ ارالاس رومدى ەس-تۇسىنەن ايرىلعانشا ىشە بەرەتىن دە، تراكتير ىشىندەگى ەشبىر جاندى كوزىنە ىلمەستەن، ءوزىنىڭ تۇرپايى، قاتىگەز، و زامانعى تەڭىز اندەرىن ايتىپ ۇزاق وتىراتىن. ال كەيدە وتىرعان جۇرتتىڭ ءبارىن ءوز ستولىنا شاقىرىپ الىپ، روم قۇياتىن ستاكان تالاپ ەتەتىنى بار. الگىلەر ۇرەيلەرى ۇشىپ، قالتىراپ-دىرىلدەي وتىرىپ، نە كاپيتاننىڭ تەڭىزدە باستان كەشكەندەرى تۋرالى اڭگىمەسىن تىڭدايدى، نە وعان قوسىلىپ ءان سالادى. وندايدا: "يو-حو-حو، تاعى دا ءبىر شولمەك رومىڭنان" دەگەن اننەن ءۇيىمىزدىڭ ءتورت قابىرعاسى تۇگەل سەلكىلدەپ، ۇشىپ كەتە جازدايدى. ويتكەنى كاپيتاننىڭ سۇراپىل مىنەزىنەن قورىققان جۇرت، ايتەۋىر، سول رازى بولسىن دەپ، ءان سالعاندا بار داۋسىمەن ايقايعا باسىپ، قايتسە دە، بىرىنەن-بىرى اسىپ تۇسۋگە تىرىسادى. ولاي بولاتىنى — مۇنداي ساتتەردە كاپيتان، ءتىپتى، ەسىرىكتەنىپ كەتەتىن: بىردە جۇدىرىعىمەن ستولدى سوققىلاپ، جابىڭدار اۋىزدارىڭدى دەپ اكىرەڭدەسە، ەندى بىردە بىرەۋ-مىرەۋ الدەنە سۇراپ ءسوزىن بولسە، ودان سايىن اشۋعا بۋلىعىپ، دولدانا تۇسەدى: ال ەگەر، كەرىسىنشە، ەشكىم ەشتەمە سۇراماي، ءۇنسىز وتىرسا، ءتىپتى ەسىرەدى، ويتكەنى ونىڭ ويىنشا، بۇلارى — ونىڭ اڭگىمەسىنە جوندەپ قۇلاق قويماعاندىقتارىنىڭ دالەلى. ەشقايسىسىن تراكتيردەن شىعارماي قويادى. جۇرت تەك كاپيتان ابدەن قالجىراپ، قالعىپ-مۇلگىپ، اقىرىندا، تالتىرەكتەي توسەگىنە بەت العاندا عانا جوندەرىنە كەتەدى. ءبىراق، بارىنەن قورقىنىشتىسى — ونىڭ اڭگىمەلەرى ەدى. دارعا اسۋ، تاقتاي بويىمەن ءجۇرۋ، سۇراپىل داۋىلدار جايلى، دراي تورتۋگاس تۋرالى، يسپان تەڭىزىندەگى باس كەسەر ۇرىلاردىڭ مەكەندەرى، قاراقشىلاردىڭ ەرلىكتەرى، — مىنە، ونىڭ اڭگىمەلەرى وسىلار تۋرالى بولاتىن.
ءوز ايتۋىنشا، بۇكىل ءومىرىن ول تەڭىزدىڭ نەبىر جاۋىز باۋكەسپەلەرىنىڭ اراسىندا وتكىزىپتى. كاپيتاننىڭ اۋزىنان شىققان ءار سوزگە ءبىر-بىر بوقتىق ءسوز ىلەسە شىعادى: بۇنىسى ءوزى ايتاتىن جان تۇرشىگەرلىك قىلمىستار تۋرالى اڭگىمەلەرىنەن ەش كەم تۇسپەي، ءبىزدىڭ اڭقىلداق، بالا مىنەز دەريەۆنيا ادامدارىنىڭ زارەسىن ۇشىرادى.
اكەم تراكتيردى، ءسىرا، جابۋعا تۋرا كەلەر: مىنا كاپيتان كەلۋشىلەردى ءبىرجولا بەزدىرمەسە ءقايتسىن دەپ ءجيى ايتىپ ءجۇردى. وسىنشاما ءجابىر-جاپا شەگىپ ءارى ۇيىنە جەتكەنشە ۇرەيى ۇشقانعا كىم قۇشتار بولسىن دەيتىن ول. ال مەنىڭ ويىمشا، كاپيتاننىڭ بىزگە قايتا پايداسى ءتيىپ ءجۇر. كەلۋشىلەردىڭ ودان قورقاتىنى دا راس-تىن، ءبىراق سويتە تۇرا ولار ارادا كۇن وتپەي جاتىپ-اق كاپيتانعا قايتا اينالىپ سوعۋعا اسىعاتىن. قانشا دەگەنمەن ول وسى ءبىر تۇكپىردەگى مەڭىرەۋ تۇرمىسقا ءبىر ءتۇرلى كوڭىل الدارلىق جاڭالىق اكەلگەندەي ەدى. ءتىپتى جاستار اراسىنان كاپيتانعا قوشەمەت كورسەتۋشىلەر دە تابىلدى. ءبىزدى ونىڭ ەر جۇرەكتىگى قايران قالدىرادى دەيتىن ولار. "ناعىز تەڭىز تارلانى عوي!" — دەپ سۇيسىنۋشىلەر بولدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، انگليانىڭ تەڭىز، مۇحيتتاردى ەمىن-ەركىن يەلەنگەن قۇدىرەتتى ەلگە اينالۋىنىڭ ءوزى دە تاپ وسى كاپيتان سياقتى ەرجۇرەك ادامداردىڭ ارقاسى!
ءبىراق، ەكىنشى جاعىنان كەلگەندە، كاپيتان، شىنىندا دا، ءبىزدى شىعىنعا وتىرعىزدى. اپتا سوڭىنان اپتا، اي سوڭىنان اي ءوتتى؛ كاپيتاننىڭ كەلگەن بويدا بەرگەن اقشاسى الدەقاشان-اق جۇمسالىپ ءبىتتى، سودان قايتىپ اقشا تولەگەن جوق. ال ودان اقشا تالاپ ەتىپ جاتۋعا اكەمنىڭ باتىلى بارار ەمەس. اكەم اقشا جونىنەن ەمەۋرىن بىلدىرسە-اق بولدى، كاپيتان تاناۋىن پىسىلداتىپ اشۋ شاقىرادى؛ جوق، تاناۋىن پىسىلداتادى دەگەنىم جاي ءسوز، ول تۋرا ىرىلداي باستايدى؛ القىمى ءىسىنىپ، كوزىن الارتا ءبىر قاراعاندا، اكەم بايعۇس زارەسى قالماي بولمەدەن اتا جونەلەدى. مۇندايدا اكەمنىڭ ءوز قولىن ءوزى بۇراعىشتاپ، شاراسىزدىق بىلدىرگەن كەزدەرىن كوزىممەن كورگەنمىن. اكەمنىڭ اجالىنان بۇرىن قايعىلى قازاعا ۇشىراۋىنا وسى ۇرەيلى كۇندەردىڭ دە ەداۋىر سەبەپكەر بولعانى انىق.
كاپيتان بىزگە كەلگەننەن بەرى كيىم اۋىستىرعان كىسى ەمەس، تەك قىدىرما ساۋداگەردەن بىرنەشە پار شۇلىق ساتىپ العانى بار.
قالپاعىنىڭ ءبىر جاق شەتى مىجىرايىپ، سالبىراپ كەتكەن؛ قاتتى جەلدەردە بەرەكەسىن قاشىرىپ، ىڭعايسىزدىق تۋعىزسا دا وعان قىڭق ەتكەن كاپيتان جوق، قالپاعىن سول كۇيىنشە-اق كيىپ جۇرە بەردى. شەكپەنىنىڭ دە ابدەن توزىعى جەتكەن. جوعارىدا، بولمەسىندە وتىرىپ الىپ، قايتا-قايتا جامايدى كەلىپ، ءبىراق ءبارىبىر البا-جۇلباسى شىعىپ جىرتىلعانى ءالى ەسىمدە.
ءوزى ەشقاشان ەشقانداي حات تا جازبايتىن، ەشقايدان حات تا المايتىن. ناعىز ءبىر قاتتى ماس كەزىندە بولماسا، ەشقاشان ەشكىممەن سويلەسپەيتىن دە. جانە ءبىر قىزىعى — ءبىز ەشقايسىمىز دا ەشقاشان ونىڭ ساندىعىن اشقانىن كورگەن ەمەسپىز.
كاپيتانمەن ءسوز تالاستىرىپ جاتۋدىڭ تەك ءبىر رەت قانا ورايى كەلگەنى بار — ونىڭ ءوزى دە بايعۇس اكەم ءولىم حالىندە جاتقان ەڭ سوڭعى كۇندەردىڭ بىرىندە بولىپ ەدى. ءبىر كۇنى كەشقۇرىم اۋرۋ اكەمە دوكتور ليۆسي كەلدى. ناۋقاستى قاراپ بولعاننان كەيىن، ول انام الدىنا اكەپ قويعان استى اپىل-عۇپىل ءىشتى دە، كولىگى كەلگەنشە، شىلىم شەگۋ ءۇشىن تومەن ءتۇسىپ، ۇلكەن بولمەگە كىردى. "ەسكى "بەنبوۋدا" ات قورا جوقتىقتان، ول كولىگىن ىلعي دەريەۆنيادا قالدىراتىن.
ونى ۇلكەن قوناقجايعا ەرتىپ اكەلگەن مەن ەدىم، ءساندى كيىنگەن، باسىندا قارداي اپپاق پاريگى بار، تالدىرماش دەنەلى، سىپايىگەرلىك تاربيەنىڭ ەرەكشە مەكتەبىنەن وتكەن قارا كوز دوكتور تراكتيرىمىزگە كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن دەريەۆنيالىق دورەكى ادامداردىڭ ەشقايسىسىنا ۇقسامايدى ەكەن، وسىعان قايران قالعانىم ەسىمدە. ەكى شىنتاعىمەن بىردەي ستول ۇستىنە اسىلىپ، رومعالىق تويىپ الىپ، بىلشيىپ وتىرعان، ءۇستى-باسى كىر-قوجالاق، سۇرىقسىز، باقشا باسىنا قۇس ۇركىتۋگە قويۋعا لايىق ءبىزدىڭ قاراقشىمىزعا ۇقسايتىن كاپيتان كەنەت بارىلداپ ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى انىنە باستى:
ولىكتىڭ ساندىعىنا ون بەس ادام،
يو-حو-حو، تاعى دا ءبىر شولمەك روم!
ىشە ءتۇس، شايتان سۋى ەمەس حارام،
يو-حو-حو، تاعى دا ءبىر شولمەك روم!
العاشقى كەزدە مەن بۇل "ولىكتىڭ ساندىعى" دەگەنى كادىمگى جوعارىدا، كاپيتاننىڭ بولمەسىندە تۇرعان وزىمىزگە تانىس ساندىق شىعار دەپ ءجۇردىم.
ۇرەي ۇشىرارلىق تۇستەرىمە جالعىز اياق تەڭىزشىمەن بىرگە وسى ساندىق تا تالاي رەت ەنگەن-تىن. ءبىراق، بۇل ءاننىڭ سوزدەرىنە بىرتە-بىرتە بويىمىز ۇيرەنگەنى سونشالىق، ەندى وعان ءتىپتى ءمان بەرىپ جاتپايتىنبىز. بۇل كەشتە كاپيتاننىڭ ءانى تەك دوكتور ليۆسي ءۇشىن عانا جاڭالىق ەدى، جانە مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءان وعان ۇنامادى. دوكتور قارت باعبان تەيلورعا قۇياڭ اۋرۋىن ەمدەۋدىڭ جاڭا ادىستەرى تۋرالى ايتىپ وتىرعان، سول اڭگىمەسىن قايتا جالعاستىرماس بۇرىن ول كاپيتانعا نارازى كەيىپپەن ءبىر قاراپ قويدى. ءوز انىنە ەلىگىپ العان كاپيتان ءبىر كەزدە جۇدىرىعىمەن ستولدى قويىپ قالدى. بۇل — ونىڭ تىنىش وتىرىڭدار دەگەن بۇيرىعى بولاتىن.
دابىرلاعان داۋىستار سۋ سەپكەندەي باسىلا قالدى؛ تەك دوكتور ليۆسي عانا قاليانىن سورا ءتۇسىپ، كوڭىلدى اڭگىمەسىن قاتتى داۋىستاپ جالعاستىرا بەردى. كاپيتان وعان كوزىمەن جەپ قويارداي ءبىر قاراپ، ستولدى تاعى ءبىر رەت قويىپ قالدى، بۇدان كەيىن بۇرىنعىدان بەتەر قاھارىنا مىنە ءتۇسىپ:
— ءاي، اناۋ پالۋباداعىلار، ۇندەرىڭدى وشىرىڭدەر! — دەپ، ايقاي سالدى جانە ورەسكەل بوقتىق ءسوزىن قوسا ايتىپ، شەگەلەي ءتۇستى.
— سەر، ءسىز ماعان ايتىپ وتىرسىز با؟ — دەدى دوكتور.
— ءدال ساعان، — دەپ، كاپيتان تاعى ءبىر رەت سىباپ الدى.
— مۇنداي جاعدايدا، سەر، مەنىڭ سىزگە ايتار ءبىر-اق اۋىز ءسوزىم بار، — دەدى دوكتور، — ەگەر وسىلاي ماسكۇنەمدىككە سالىنۋىڭىزدى قويمادىڭىز بار عوي، تۇبىندە الەمدى دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر جەكسۇرىن سۇمپايىلاردىڭ بىرىنەن قۇتقارىپ تىناتىن بولاسىز!
كاپيتان ابدەن ىزاعا بۋلىقتى، ۇشىپ تۇرەگەلىپ، ماتروستار ۇستايتىن شاپپا پىشاعىن سۋىرىپ الدى، وسى پىشاقپەن قابىرعاعا شەگەلەپ تاستاسام قايتەسىڭ دەپ دوكتوردى قورقىتىپ كوردى.
دوكتور ايىلىن دا جيمادى. وعان كەيىپ بۇرىلىپ تا جاتپادى، بەتىن ءبىر يىعىنا قاراي ءسال بۇرىپ، سول وتىرعان قالپى — بۇرىنعىسىنشا ۇستامدى، ءبىراق نىقتاي سويلەپ، ءتىل قاتتى:
— وسىدان پىشاعىڭىزدى جىلدام قالتاڭىزعا قايتا سالماي كورىڭىزشى، كوشپەلى سوتىمىزدىڭ كەلەسى سەسسياسىنان كەيىن دار اعاشىندا سالبىراپ تۇرماساڭىز، ماعان سەرت! — دەدى دوكتور، ءسىرا، وتىرعان جۇرت تۇگەل ەستىسىن دەگەن شىعار، داۋسىن ءسال قاتايتا سويلەگەن ءتارىزدى.
ولار كەكتى كوزدەرىمەن تەسىلە قاراستى. ءبىراق كاپيتان تەز جەڭىلدى. پىشاعىن قالتاسىنا سالىپ، تاياق جەپ قىڭسىلاعان يتتەي بىردەمەلەردى مىڭگىرلەي ءتۇسىپ، ورىندىعىنا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
— ال ەندى، سەر، — دەپ دوكتور ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى، — وزىمە قاراستى وكرۋگتە ءسىز سياقتى ادام جۇرگەندىگىن بىلە تۇرا، بۇدان بىلاي ۇستىڭىزدەن كۇندىز-تۇنى اسا قاتاڭ باقىلاۋ قويماۋعا امالىم جوق. دارىگەر ەكەندىگىم ءوز الدىنا، مەن ءارى سوتپىن. ۇستىڭىزدەن ءتىپتى ءسال نارسە ءۇشىن بولسا دا، مىسالى، وسى بۇگىنگى سياقتى بىرەۋگە ءتىل تيگىزگەنىڭىز ءۇشىن بولسا دا، شاعىم تۇسسە-اق قاتاڭ جازا قولدانام. ءسىزدى ۇستاپ، بۇل ماڭنان الاستاۋ ءۇشىن مەن ەشتەڭەدەن دە تايىنباق ەمەسپىن. سىزگە باسقا ايتارىم جوق.
كەشىكپەي دوكتور ءليۆسيدىڭ كولىگى دە جەتتى، ول اتىنا ءمىنىپ اپ، تەز ءجۇرىپ كەتتى. ال كاپيتان جۋاسىپ، بۇكىل كەش بويى جىم بولىپ، تىپ-تىنىش وتىردى، بۇدان كەيىن دە ول تالاي كەش قاتارىنان وسى قالپىنان تانعان جوق.
II تاراۋ
قارا توبەت كەلدى دە كەتتى
اقىرىندا، ءبىزدى كاپيتاننان قۇتقارىپ تىنعان جۇمباق وقيعالاردىڭ ەڭ العاشقىسى كەشىكپەي-اق بوي كورسەتتى. ءبىراق كەيىن وزدەرىڭىز دە كورەرسىزدەر، ءبىز كاپيتاننىڭ وزىنەن قۇتىلعانمەن ونىڭ ءالى دە تالاي ماشاقات ىستەرىنەن قۇتىلا قويماعان ەكەنبىز.
قىس وتە قاتتى بولدى، ۇزاققا سوزىلعان قاقاعان ايازدى، داۋىلدى-بوراندى كۇندەر بىتپەي تۇرىپ الدى. اكەم بايعۇستىڭ بيىلعى كوكتەمدى كورۋ-كورمەسى ەكىتالاي ەكەنى بىردەن-اق بەلگىلى بولعان كۇن ساناپ ناۋقاسى مەڭدەي بەردى. تراكتير تىرشىلىگى مامام ەكەۋمىزگە قالدى. جۇمىسىمىز ونسىز دا باستان اسىپ جاتقاندىقتان، مازاسىز مەيمانىمىزعا ونشا كوڭىل بولە قويمادىق.
قاڭتار ايىنىڭ ءبىر كۇنى بولاتىن، تاڭەرتەڭگى مەزگىل، اياز شاتىناپ تۇر. شىعاناق ماڭى قىراۋ بۇركەنىپ العان، اپپاق. سۋ بەتىنىڭ بولماشى ءيىرىمى جاعاداعى قوي تاستاردى جيەكتەپ، ەركەلەتىپ جالاپ جاتقانداي. كۇن كوزى ءالى كوتەرىلىپ ۇلگەرمەگەن، ساۋلەسى تەك بيىك توبەلەردىڭ ۇشار باستارى مەن سوناۋ الىستاعى ايدىڭ بەتىن عانا شارپيدى. كاپيتان ادەتتەگىسىنەن ەرتە ويانىپ، تەڭىز جاققا بەت الدى. توزىعى جەتكەن كوك شەكپەنىنىڭ دالاداي ەتەگىن قوربيتقان كەزدىگى بايقالادى. قولتىعىندا — ءدۇربىسى. قالپاعىن جەلكەسىنە قاراي ىسىرا كيىپتى. اۋزىنان شىققان بۋدىڭ تۇتىنشە بۋداق-بۋداق ۇشىپ بارا جاتقانى ەسىمدە قالىپتى. ۇلكەن جارتاستىڭ تاساسىنا تۇسە بەرىپ ىزالانىپ، قاتتى كىجىنگەنى كەلدى قۇلاعىما — ءسىرا، دوكتور ليۆسيمەن شەكىسكەن كەزىن ءالى ۇمىتا الماي جۇرسە كەرەك.
انام جوعارىدا، اكەمنىڭ قاسىندا بولاتىن، ال مەن كاپيتاننىڭ قايتىپ ورالار تۇسىنا داستارقان جايىپ، وعان ەرتەڭگى اس ازىرلەپ جاتقانمىن. كەنەت ەسىك اشىلدى دا، بولمەگە بۇرىن ەشقاشان كەزدەسپەگەن ءبىر بەيتانىس ادام كەلىپ كىردى.
ءوڭى قۋقىل، سول قولىنىڭ ەكى ساۋساعى جوق. بەلدىگىندە كوزدىگى بولعانىمەن، تۇرىندە جاۋىنگەرلىك ايبار سەزىلمەيدى. مەن ءاردايىم، جالعىز اياقتى بولسىن، ەكى اياقتى بولسىن مەيلى، ايتەۋىر، تەڭىزشى بولسا-اق وندايلاردى مۇقيات قاداعالايتىنمىن، ال مىنا كىسى ماعان ءتىپتى جۇمباق كورىندى. تەڭىزشىگە ۇقساستىعى شامالى، ايتسە دە ونىڭ تەڭىزشى ەكەنىن مەن بىردەن سەزدىم.
قوناقتىڭ نەمەنەگە زاۋقى بار ەكەن دەپ سۇراپ ەم، ول روم تالاپ ەتتى. بۇيرىعىن ورىنداماق بوپ، بولمەدەن جۇگىرە باسىپ شىعىپ بارا جاتقانمىن، ستول جانىنا جايعاسقان الگى كىسى مەنى قاسىنا قايتادان شاقىردى. سۇلگىم — قارىمدا، توقتاي قالدىم.
— بەرى كەل، بالام، — دەدى ول. — جاقىنىراق كەل. مەن جاقىن كەلدىم.
— مىناۋ، ءسىرا، مەنىڭ تامىرىم — شتۋرمان بيلليگە ازىرلەنگەن داستارحان عوي دەيمىن؟ — دەپ سۇرادى قۋلانا جىميىپ.
— ەشقانداي شتۋرمان ءبيلليدى بىلمەيمىن، ال داستارحان ءوزىمىز كاپيتان دەپ اتاپ جۇرگەن وسىنداعى ءبىر كىسى ءۇشىن ازىرلەنىپ جاتىر، — دەپ جاۋاپ قاتتىم.
— وقاسى جوق، — دەدى ول، — مەنىڭ دوسىم شتۋرمان ءبيلليدى دە كاپيتان دەپ اتاۋعا بولادى. ودان كەلىپ-كەتەر ەشتەڭە دە جوق. بەتىنىڭ تىرتىعى بار شىعار. جانە ءوزى، اسىرەسە، اراققا تويىپ العان كەزدەرىندە تىم سىپايى بولار. الگى مەنىڭ جولداسىم، شتۋرمان بيللي، مىنە تاپ سونداي كىسى! سىزدەردىڭ كاپيتان دەپ وتىرعان كىسىلەرىڭىزدىڭ دە بەتىنىڭ تىرتىعى بار سياقتى. جانە تاپ وڭ جاق بەتىندە... دەمەك، ءبارى دە ويداعىداي دەگەن ءسوز، سولاي ەمەس پە؟! سونىمەن، مەنىڭ بىلگىم كەلەتىنى — مەنىڭ جولداسىم بيللي ءقازىر ۇيدە مە، جوق پا؟
مەن كاپيتاننىڭ سەرۋەندەپ كەتكەنىن ايتتىم.
— قاي جاققا، بالام؟ قالاي قاراي كەتىپ ەدى؟ مەن كاپيتاننىڭ كۇندە بارىپ جۇرەتىن جارتاسى جاقتى نۇسقاپ، ەندى ءوزى دە كەشىكپەي كەلىپ قالار دەدىم.
— قاشان سوندا؟
تاعى دا وسىنداي بىرنەشە سۇراق قويىپ، ول اقىرىندا:
— ءيا، ءسويتىپ، مەنىڭ جولداسىم بيللي مەنى كورگەندە اراق كورگەننەن كەم قۋانباس، — دەدى.
الايدا، مۇنى ايتقانداعى ونىڭ بەت الپەتى تىم سۇستى كورىنگەندىكتەن، ءاي، ءسىرا، مۇنىمەن كەزدەسكەندە، كاپيتان قۋانا قويمايتىن شىعار دەپ ويلاۋىما تولىق نەگىز بار ەدى. ءبىراق مەنىڭ ونداعى جۇمىسىم قانشا دەپ وزىمە-وزىم سول بويدا باسۋ ايتتىم. جانە-داعى مۇنداي جاعدايدا نە شارا ىستەي الارسىڭ؟ الگى بەيتانىس كىسى تراكتير ەسىگىنىڭ الدىندا ءمىز باقپاي، تىشقان اڭدىعان مىسىقشا، ءۇيدىڭ بۇرىشىن باقتى دا تۇردى. شارباق ىشىنە شىققىم كەلىپ ەدى، تابان استىندا مەنى قاسىنا شاقىردى. قاپەلىمدە قۇلاق اسا قويماپ ەم، قۋقىل بەتى اشۋعا بۋلىعىپ، وزگەرىپ سالا بەردى. جانە جەردەن الىپ جەردەن سالىپ بوقتادى-اي كەلىپ، زارەم ۇشقانىنان كەيىن قاراي ىرشىپ ءتۇستىم. كەيىن قايتۋىم مۇڭ ەكەن، مەنىمەن ءتىپتى ءبىر ءتۇرلى جاعىمپازدانعانداي ما، الدە كەلەكە قىلعانداي ما، ايتەۋىر، بۇرىنعىسىنشا سىپايى سويلەسە باستادى: ارقامنان قاعىپ، ءوزىڭ جاقسى بالا ەكەنسىڭ، مەن سەنى بىردەن جاقسى كوردىم دەدى.
— مەنىڭ دە وزىڭدەي بالام بار ەدى، — دەدى ول، — ال سەن سوعان ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ۇقسايدى ەكەنسىڭ. اكەلىك ماقتانىش تۇتارىم — سول ۇلىم. ءبىراق ەندى ەر بالانىڭ باستى قاسيەتى — ءتىل العىشتىق قوي. سولاي، بالام، ءتىل العىشتىق. ەگەر بيلليمەن تەڭىزدە بىرگە ءجۇزىپ كورگەن بولساڭ، وندا ەشقاشان ەكى ايتتىرماس ەڭ. بيللي دە، ونىمەن بىرگە جۇزگەن باسقالار دا بەرىلگەن بۇيرىقتى ەشقاشان ەكى قايتالاتىپ كورمەگەن.. انەكي، شتۋرمان ءبيلليدىڭ ءوزى دە كەلە جاتىر، قولتىعىندا ءدۇربىسى بار، و، قۇداي، جار بولا كور وعان! ءجۇر، بالام، قايتادان ىشكە كىرىپ، ەسىك ارتىنا تىعىلا قالايىق، ءسويتىپ، ءبيلليدى كۇتپەگەن جەردەن ءبىر قۋانتايىق، و، قۇداي، جار بولا كور وعان!
وسىلاي دەپ، ول مەنى ۇلكەن بولمەگە قاقپايلاپ كىرگىزىپ، بۇرىشقا، ءوزىنىڭ ارت جاعىنا جاسىرا قويدى. ەكەۋمىز دە اشىق ەسىكتىڭ قايىرىلىسىندا تۇرمىز. وزدەرىڭىز دە تۇسىنگەن شىعارسىزدار، جاعدايىم ءماز ەمەس-اق، كادىمگىدەي سەسكەنىپ تۇرمىن، ال ەندى بەيتانىس قوناقتىڭ ءوزىنىڭ دە ۇرەيلەنىپ تۇرعانىن سەزگەندە، ودان سايىن قۇتىم قاشتى. ول كەزدىگىنىڭ سابىن بوساتىڭقىراپ، قىنىنان ءسال-پال شىعارىپ قويدى، تاماعىنا كەپتەلىپ قالعان ءبىر كەسەك بىردەمەنى جۇتا الماي تۇرعان ادامداي اۋرە-سارساڭ ءبىر قيمىل جاسايدى.
اقىرىندا، ەسىكتى سارت ەتكىزىپ، بولمەگە كاپيتان ەندى، جان-جاعىنا بۇرىلىپ تا قاراماستان تۇپ-تۋرا وزىنە ارناپ دايارلاعان ۇستىندە اس تولى ستولعا قاراي ءجۇردى.
— بيللي! — دەدى بەيتانىس كىسى باتىرسىنىپ، داۋسىن قاتقىل شىعارۋعا تىرىسىپ.
كاپيتان وكشەسىمەن اينالىپ ءتۇسىپ، بىزگە قاراما-قارسى تۇرا قالدى. كۇنگە توتىققانى زىم-زيا عايىپ بولىپ، ءتىپتى مۇرنىنىڭ ۇشىنا دەيىن كوگەرىپ كەتتى. ءوڭى ارۋاق، جىن-شايتان، الدە ءتىپتى بۇدان دا سوكەت بىردەمە كورگەن ادامداي قۋارىپ كەتتى. لەزدە قارتايىپ، بەت-اۋزى شالبارلانا قالعاندا — شىنىمدى ايتسام، ءوزىم ءتىپتى ونى اياپ كەتتىم.
— بيللي، مەنى تانىماي قالدىڭ با؟ كەمەدەگى ءوزىڭنىڭ ەسكى دوسىڭدى، شىنىمەن-اق، تانىماي تۇرسىڭ با، بيللي؟ — دەيدى بەيتانىس كىسى.
كاپيتان تىنىسى تارىلعانداي، القىنىپ اۋزىن اشتى.
— قارا توبەت! — دەدى ول، اقىرىندا.
— سونىڭ ءدال ءوزىمىن، — دەدى ءسال كوڭىلدەنە تۇسكەن بەيتانىس كىسى. — ءوزىنىڭ كەمەدەگى ەسكى دوسىن، "ادميرال بەنبوۋ" تراكتيرىندەگى بيللي دەگەن دوسىن كورىپ قايتپاق بوپ كەلىپ تۇرعان قارا توبەت. اي، بيللي-اي! مىنە، ەكى تىرناعىمنان بىردەي ايرىلدىم، سودان بەرى قانشا زامان وتپەدى، — دەدى ول ءوزىنىڭ جارىمجان قولىن جوعارى كوتەرىپ.
— جارايدى، ىزدەپ كەلىپ ۇستىمنەن تۇسكەن ەكەنسىڭ، مىنە، الدىڭدا تۇرمىن. كەلگەن شارۋاڭدى ايت! — دەدى كاپيتان.
— سول باياعى بيللي قالپىڭ ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر! — دەدى قارا توبەت. — ءجون ايتىپ تۇرسىڭ، بيللي. مەن قاتتى ۇناتقان مىنا تاماشا بالاقاي ماعان ءبىر ستاكان روم اكەلىپ بەرسىن. سودان سوڭ قارسى بولماساڭ، ەكەۋمىز ەسكى دوستارشا كەڭ وتىرىپ، اعىمىزدان جارىلا اشىق سويلەسەيىك. سولاي ەمەس پە؟
مەن شولمەك الىپ قايتا كىرگەندە، ەكەۋى كاپيتاننىڭ ستولىندا قاراما-قارسى وتىر ەكەن.
قارا توبەت ەسىك جاققا تاياۋ، ءبىر قىرىن جايعاسىپتى، ءبىر كوزى ەسكى دوسىندا بولسا، ەكىنشى كوزى ەسىكتە، قاشىپ قۇتىلۋ مۇمكىندىگىن دە ۇمىتپاعان سىڭايى بار:
— ەسىكتى ايقارا اشىق قالدىر دا، ءوزىڭ كەتە بەر، — دەدى ول ماعان.
— بۇل — سەنىڭ ساڭىلاۋدان بوسقا سىعالاپ اۋرە بولماۋىڭ ءۇشىن، بالام، — دەپ ءتۇسىندىردى ماعان.
ەكەۋىن وڭاشا قالدىرىپ، ۇلدىرىك جانىنا ورالدىم.
سودان قۇلاعىمدى قانشا توسسام دا ەمىس-ەمىس مىڭگىرلەگەندەرىنەن باسقا ەشتەمە ەستي المادىم. ءبىراق بارا-بارا داۋىستارى قاتتىراق شىعىپ، اقىرىندا، سوزدەرى (كوبىنەسە كاپيتاننىڭ بوقتىق سوزدەرى) انىق ەستىلە باستادى.
— جوق، جوق، جوق، جوق! بۇل اڭگىمە وسىمەن ءبىتسىن! ەستىدىڭ بە؟ — دەدى، بىردە كاپيتان قاتتى ايقايلاپ. ارتىنشا:
— ەگەر ءىس ناسىرعا شاۋىپ، مەن دارعا اسىلار بولسام، وندا سول دار اعاشىنىڭ استىندا جالعىز مەن ەمەس، ءبارىڭ دە سالاقتايتىن بولاسىڭدار! — دەگەنىن دە ەستىدىم كاپيتاننىڭ.
سودان كەيىن كەنەت كوبەسى سوگىلگەن قاپتان اقتارىلا سالعانداي، بوقتىق سوزدەر توتەپ جاۋماسىن با كەپ، ستول، ورىندىقتار دا تاسىر-تۇسىر قۇلاپ جاتىر، بولات قانجارلاردىڭ سارت-سۇرت دىبىستارى، جاراقاتتانعان بىرەۋىنىڭ جان ۇشىرعان ايقايى ەستىلدى. سالدەن كەيىن بارىپ، الدى-ارتىنا قاراماي، ەسىككە قاراي زىتىپ بارا جاتقان قارا توبەتتى كوردىم. كاپيتان قۋىپ كەلەدى. ەكەۋىنىڭ دە كەزدىكتەرى قولدارىندا. قارا توبەتتىڭ سول جاق يىعى قانعا بويالعان. تاپ ەسىككە جەتكەن كەزدە، كاپيتان قاشقىنعا كەزدىگىن ەڭ سوڭعى رەت ولتىرە سۇققىسى كەپ، قولىن قاتتى سەرمەپ كەپ قالدى: باسىن قاق ايىرىپ ولتىرەتىن دە ەدى، ءبىراق كەزدىگى قاپىدا "ادميرال بەنبوۋدىڭ" ۇلكەن جارناماسىنا ءتيدى دە، قارا توبەتتىڭ جانى قالدى. جارنامانىڭ تومەنگى جاقتاۋىندا كەزدىك ءىزىن ءالى كۇنگە دەيىن كورۋگە بولادى. ۇرىس وسىمەن تىندى.
جولعا جۇگىرىپ شىققان قارا توبەت جاراقاتىن بۇيىم كورمەستەن، كوز ىلەسپەي زىتىپ بارادى، ءتىپتى اپ-ساتتە-اق توبەدەن ءارى اسىپ، كورىنبەي كەتتى. كاپيتان ەسىنەن تانعان ادامشا جارناماعا قادالعان كۇيى قالشيىپ قاتىپ قالىپتى. سودان نەشە قايتارا قولىمەن كوزىن سيپاپ، ۇيگە كىردى.
— دجيم، روم اكەل! — دەپ بۇيىردى. وسىنى ايتقاندا، ءوزى ءبىر ءتۇرلى تەڭسەلىپ كەپ، ءتىپتى قۇلاي جازداپ بارىپ، قولىمەن قابىرعاعا سۇيەندى.
— جاراقاتتانىپ قالعانبىسىز؟ — دەدىم.
— روم اكەل! — دەپ قايتالادى ول. — تەزىرەك بۇل جەردەن تايماسام بولار ەمەس! روم، اكەل، روم!
رومعا جۇگىردىم، ساسقالاقتاپ ءجۇرىپ شىنىنى سىندىرىپ، بوشكەنىڭ شۇمەگىن لاستاپ الدىم. ءبارىن جونگە كەلتىرىپ، باسقا ىدىس تاۋىپ ۇلگەرگەنشە، اۋىر بىردەڭەنىڭ ەدەنگە گۇرس ەتىپ قۇلاعان دىبىسىن ەستىدىم. جۇگىرىپ كەلسەم، ەدەندە ۇزىنىنان سۇلاپ كاپيتان جاتىر. ايقاي-شۋ، توبەلەستەن زارەسى قالماعان انام ماعان كومەكتەسپەك بوپ تومەنگە جۇگىرىپ ءتۇستى. ەكەۋمىز كاپيتاننىڭ باسىن سۇيەمەلدەدىك. ەكى يىنىنەن ازەر دەم الىپ، قينالىپ جاتىر. كوزى جۇمۋلى، بەتى قابارىپ، قىزارىپ كەتكەن.
— و، جاساعان، — دەيدى انام. — مۇنداي دا ماسقارا بولارمىز با! ەندى تراكتيرىمىز نە كۇيگە تۇسپەك؟ بايعۇس اكەڭ بولسا، قاس قىلعانداي ول دا اۋىرىپ جاتقانى اناۋ!
كاپيتانعا نە جاردەم كورسەتەرىمىزدى دە بىلمەيمىز، بەيتانىس كىسىمەن جەكپە-جەكتە ءوزى قاتتى جاراقاتتانىپتى، ەندى ونىڭ ولەتىنىنە ءبىزدىڭ ەش ءشۇبامىز قالعان جوق. روم اكەلىپ، اۋزىنا قۇيعىم كەلىپ، ارەكەتتەنىپ كوردىم. ءبىراق جاعى قارىسىپ قالىپتى، تەمىرمەن شەگەلەگەندەي.
باعىمىزعا قاراي، ەسىك اشىلدى دا، اۋرۋ اكەمدى كورىپ كەتۋگە سوققان دوكتور ليۆسي كىرىپ كەلدى.
— دوكتور، جاردەمدەسە كورىڭىز! — دەدىك ەكەۋمىز بىردەي. — نە ىستەيمىز؟ قاي جەرىنەن جارالانىپتى؟
— جارالانىپتى دەيسىزدەر. بەكەرشىلىك! ول جارالانعان بولسا، وندا ءتىپتى سەن دە، مەن دە جارالانعان بوپ شىعارمىز. قانى تاسىپ تالىپ جاتىر. قايتەمىز؟! وزىنە ەسكەرتكەن بولاتىنمىن...
— ميسسيس حوكينس، ءسىز جوعارىعا، جۇبايىڭىزدىڭ قاسىنا بارىڭىز جانە مۇمكىندىگىنشە وعان ەشتەمە ايتپاي-اق قويىڭىز. ال مەن قولىمنان كەلسە مىنا ءبىر قۇدايعا دا، ادامعا دا قاجەتى جوق سورلىنى اجالدان اراشالاپ كورەيىن. دجيم، ماعان شىلاپشىن اكەل.
مەن شىلاپشىن الىپ ورالعانىمدا، دوكتور كاپيتاننىڭ جەڭىن ءتۇرىپ، ونىڭ بۇلشىق ەتى بىلەۋدەي، دىراۋ قولىن جالاڭاشتاپ ۇلگەرگەن ەكەن. قولى بىرنەشە جەردەن شانىشقىلانىپ جازىلىپتى. قارىندا: "باقىتتى بول!"، "ءسات ساپار، تەڭىزشى!"، "ارمانىڭا جەت، بيللي بونە!" دەگەن جازۋلار كوگەرىپ كورىنەدى.
يىعىنا تامان داردىڭ سۋرەتى سالىنىپتى، دار استىندا اسىلعان ادام تۇزاققا ءىلىنىپ سالاقتاپ تۇر. سۋرەتتى، مەنىڭشە، بۇل ىسكە اسا ءبىر قانىق ادام سالعان.
— اۋليەلىك سۋرەت، — دەدى دوكتور، داردىڭ سۋرەتىن ساۋساعىمەن نۇقىپ. — ال ەندى، بيللي بونە مىرزا، شىن اتىڭىز وسى بولسا، قانىڭىزدىڭ ءتۇسى قانداي ەكەنىن كورەتىن بولدىق... دجيم، قان كورگەندە قورقاتىن ادەتىڭ جوق پا؟ — دەپ سۇرادى دوكتور مەنەن.
— جوق، سەر، — دەدىم مەن.
— وتە جاقسى، — دەدى دوكتور. — وندا شىلاپشىنىڭدى توس.
ول لانسەتپەن كۇرە تامىرىن قيىپ جىبەردى.
كاپيتان قاراۋىتقان كوزىن اشقانعا دەيىن ءبىراز قان اقتى. دوكتوردى تانىپ، قاباعىن تۇيە قويدى. مەنى كورگەننەن كەيىن بارىپ ءسال تىنىشتالعان سياقتاندى. كەنەت بەتىنە قانى تەۋىپ، تۇرعىسى كەلىپ جۇلقىنىپ:
— قارا توبەت قايدا؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
— بۇل جەردە ءوزىڭىزدىڭ ارقاڭىزداعى توبەتتەن باسقا ەشقانداي توبەت جوق، — دەدى دوكتور. — رومدى تىم كوپ ىشەتىنسىز. مىنە، ايتقانىم كەلىپ، قانىڭىز تاسىدى. سىزگە جاقسىلىق ىستەۋ ويىمدا دا جوق ەدى، ءبىراق، مىنە، كوردەن سۋىرىپ الدىم. ال، ميستەر بونە!
— مەن بونە ەمەسپىن، — دەپ ءبولىپ جىبەردى كاپيتان.
— ءبارىبىر عوي، — دەدى دوكتور. — مەنىڭ ءبىر بونە دەگەن قاراقشى تانىسىم بولعان، اتىڭىزدى ەسكە ءتۇسىرىپ، باس قاتىرىپ قايتەم دەپ، جاي ايتا سالعانىم ەدى. ەندىگارى ەسىڭىزدە بولسىن، ءبىر ستاكان رومنان، ارينە، ولە قويماسسىز، ءبىراق سول ءبىر ستاكان ىشسەڭىز-اق ىشكەن ۇستىنە ىشە بەرگىڭىز كەلەرى ايدان انىق. باسىممەن انت ەتەيىن، مىنا ءىشۋىڭىزدى تىيماساڭىز، كەشىكپەي- اق ءولىپ تىناسىز. ءتۇسىندىڭىز بە، تاۋراتتا ايتىلعانىنداي، جازمىشتا جازىلعان جايىڭىزعا جەتىپ جىعىلاسىز. ال، كانە، تۇرىپ كورىڭىز. توسەگىڭىزگە جەتىپ الۋعا كومەكتەسەيىن.
كاپيتاندى ازەر دەپ جوعارىعا كوتەرىپ شىعارىپ، توسەگىنە جاتقىزدىق. ابدەن السىرەپ، جاستىعىنا سىلق ەتىپ قۇلاي كەتتى. ەسىن شالا-شارپى بىلەدى.
— ال ەندى، ايتپادى دەمەڭىز، وللاھي شىنىم: ءسىز ءۇشىن "روم" دەگەن ءسوز دە ءبىر، "اجال" دەگەن ءسوز دە ءبىر، — دەدى دوكتور.
ەندى ول مەنى شىنتاعىمنان ۇستاپ، اۋرۋ اكەم جاتقان بولمەگە قاراي ءجۇردى.
— تۇك ەمەس، — دەدى ول ارتىمىزداعى ەسىك جابىلار-جابىلماستان.
— قانىن ەداۋىر اعىزدىم، ەندى ول ءبىرازعا دەيىن تىنىش جاتادى. ءبىر اپتاداي توسەگىنەن تۇرا الماس، ال بۇنىڭ وعان دا، سىزدەرگە دە ەش زيانى جوق. ءبىراق تا قايتادان وسىلاي تالىپ قۇلار بولسا، ودان امان قالمايدى.
III تاراۋ
قارا تاڭبا
تۇسكە تامان مەن سالقىن سۋسىن ىشكىزەيىن، ءدارى بەرەيىن دەپ كاپيتانعا كىردىم. سول ءوزىمىز قالدىرعان كۇيدە جاتىر، تەك ءسال جوعارىراق جىلجىپتى. ەداۋىر السىرەگەن ءتارىزدى جانە الدەنەگە قاتتى تىنىشسىزداناتىن دا سياقتى.
— دجيم، — دەدى ول، — وسىنداعىلاردىڭ ىشىندە ادامعا تاتيتىنى تەك ءوزىڭ عاناسىڭ. مەن سەنى ءاماندا جاقسى كورگەنمىن، مۇنى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. اي سايىن ءتورت پەنستەن كۇمىس بەرىپ تۇردىم عوي. ەندى دوستىم، مىنەكي، اۋرۋمىن، ءارى جۇرتتا قالعانداي جالعىزبىن. دجيم، ءبىر ساپتى اياق رومدى اياماسسىڭ مەنەن، سولاي ەمەس پە؟
— دوكتور..، — دەپ تۇسىندىرمەك بولىپ ەم. ول ءبىراق قاتتى اشۋلانىپ، دوكتوردى ءالجۋاز داۋسىمەن سىباي جونەلدى.
— دوكتور اتاۋلى قۇرلىقتان باسقا ەشتەمە كورمەگەن كورتىشقان ەمەس پە؟ ال سىزدەردىڭ انا دوكتورلارىڭىزدى الايىق — ول تەڭىزشىلەر جايىندا نە ءبىلۋشى ەدى؟ مەن ومىرىمدە تالاي ەل، تالاي جەر كوردىم: جۇرت سارى دجەكتەن قىرىلىپ جاتاتىن اۋاسى قايناعان قارا مايدان دا ىستىق جەر سىلكىنگەندە، قۇرلىعىڭنىڭ ءوزى تەڭىزدىڭ تولقىنىنان بەتەر شايقالاتىن عاجايىپ جەرلەر بار، مەن سول جەرلەردە دە بولدىم. ال سىزدەردىڭ الگى دوكتورلارىڭىز ونداي جەرلەر تۋرالى نە بىلەدى؟ مەنىڭ جانىمدى الىپ قالعان دا تەك وسى روم، ءيا، روم!.. مەن ءۇشىن ەت تە، سۋ دا، ايەلىم دە، دوسىم دا — وسى روم بولدى. ال ءقازىر روم ىشپەيىنشە، داۋىل لىقسىتىپ، جاعاعا شىعىپ قالعان كەمەدەي بەيشارا بولام دا قالام. سوندا مەنىڭ وبالىم ساعان بولادى، دجيم، سوسىن الگى كورتىشقانعا، دوكتورعا بولادى...
وسىنى ايتىپ تاعى دا بوقتىق سوزدەردى توكتى-اي كەلىپ.
— مىنە، كوردىڭ بە، دجيم، ساۋساقتارىم ءدىر-دىر ەتەدى، — دەدى ول جىلارمان داۋىسپەن — ءدىرىلىن باسۋعا مەندە دارمەن بار ما؟ بۇگىن اۋزىما ءبىر تامشى ىلعال تامعان جوق. ال، ول دوكتور دەگەنىڭ اقىماق، شىن ايتام. روم ىشپەسەم، دجيم، كوزىمە ارنەمە ەلەستەپ نەعىلارعا بىلمەيمىن. وللاھي، شىنىم، بۇگىن تالاي نارسە ەلەستەدى دە! ارت جاعىمنان، انابۇرىشتان، ماعان كارى فلينت كورىندى. ءتىرى ادامداي اپ-انىق كوردىم. ال ەندى كوزىمە قايداعى-جايداعىلار ەلەستەي باستاسا بولدى، وندا مەن تۋرا حايۋانعا اينالام — ءوزىم دە ءبىر قاتال تىرشىلىك كەشكەن سورلىمىن عوي. ءبىر ستاكان ىشكەننەن ولە قويماسپىن دوكتورلارىڭىزدىڭ ءوزى دە سولاي دەدى عوي. دجيم، ءبىر ساپتى اياق رومىڭ ءۇشىن التىن گينەيا بەرەيىن...
ول جالىنىپ-جالپايۋىن ۇدەتە ءتۇستى، ءتىپتى داۋسى قاتتى شىعا باستادى، اكەم ەستىپ قالا ما دەپ زارەم كەتتى. سول كۇنى اكەم ءتىپتى حال ۇستىندە جاتقان-دى. تولىق تىنىشتىق ساقتاۋ قاجەت ەدى. دوكتوردىڭ ءبىر ستاكان روم كاپيتانعا زاقىم جاساي قويماس دەگەنى دە ءبىر جاعىنان قامشى بولدى.
— اقشاڭىزدىڭ قاجەتى جوق، — دەدىم مەن، پاراعا ساتىپ العىسى كەلگەنى شامىما ءتيىپ. — اكەمە قارىزدار اقشاڭىزدى تولەسەڭىز دە جەتەر. ءبىر ستاكان روم بەرەيىن، ءبىراق سودان قايتىپ سۇراۋشى بولماڭىز.
ءبىر ستاكان روم اكەلدىم. اشقاراقتانا ۇستاي الىپ، دىمىن قالدىرماي جۇتىپ سالدى.
— مىنە، ەندى جاقسى بولدى، — دەدى ول، — بويىم بىردەن جەڭىلەيىپ سالا بەرگەنىن قاراشى. ايتشى، دوستىم، مەن توسەك تارتىپ قانشا جاتپاق ەكەنمىن، دوكتور نە دەپ ەدى؟
— ەڭ بەرى دەگەندە ءبىر اپتا، — دەدىم مەن. — ودان كەم ەمەس.
— جاي ءتۇسسىن، جاي تۇسكىر! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى كاپيتان. — ءبىر اپتا دەيدى! ءبىر اپتا جاتىپ السام، ولار ماعان قارا تاڭبانى جەتكىزىپ ۇلگەرەدى. تىمىسكىلەپ ءجۇرىپ، قايدا ەكەنىمدى ءبىلىپ الىپتى، وڭكەي ىسىراپشى، جالقاۋ سورلىلار، وزدەرىنىكىن ساقتاي الماعان، ەندى وزگەنىكىنە كوز الارتادى. شىن تەڭىزشى سويتە مە؟ مىسالى، مەنى الايىق: مەن ۇقىپتى اداممىن، ەشقاشان اقشانى شاشىپ-توككەن ەمەسپىن، ال جيعان-تەرگەنىمنەن ايرىلعىم دا كەلمەيدى. كور دە تۇر، ولاردى تاعى دا الداپ سوعام. وسى قايراڭنان تايىپ تۇرسام، شەتىنەن ءبارىن تاعى دا جەر سوقتىرارمىن.
وسىلاي دەپ ول يىعىمنان تارتىپ، جايلاپ توسەگىنەن تۇرا باستادى؛ يىعىمدى قاتتى قىسقانى سونشالىق، اۋىرسىنعاننان ايقايلاپ جىبەرە جازدادىم. ەكى اياعى اعاش قالىپتاي ەدەنگە سىلق ەتە ءتۇستى. ورشەلەنە سويلەگەنى ارەڭ ەستىلگەن ءالسىز داۋسىنا ۇيلەسپەيدى.
كەرەۋەتىنە تۇرەگەپ وتىرعاننان كەيىن، ءبىرازعا دەيىن ءۇن شىعارا المادى. اقىرىندا:
— مىنا دوكتور مەنى ابدەن قۇرتقان ەكەن... قۇلاعىم شۋلاپ اكەتىپ بارادى. جاتۋعا كومەكتەسشى، — دەدى.
ءبىراق مەن ۇمتىلىپ ۇلگەرگەنشە، توسەگىنە سىلق ەتىپ قۇلادى دا، ءبىراز ءۇنسىز جاتتى.
— دجيم، — دەدى ول اقىرىندا، — وتكەندەگى تەڭىزشى بۇگىن كوزىڭە تۇسپەدى مە؟
— قارا توبەت پە؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— ءيا، قارا توبەت، — دەدى ول. — ول — وتە جامان كىسى، ال ونى جىبەرىپ وتىرعان باسقالارى ودان دا وتكەن مالعۇندار. دجيم، ەگەر مەن بۇل جەردەن كەتىپ ۇلگەرمەي تۇرىپ، ولار ماعان قارا تاڭبانى جەتكىزدى بار عوي، وندا ەسىندە بولسىن، ولاردىڭ كوزدەگەنى — مەنىڭ مىنا ساندىعىم. وندا اتقا مىنە سال دا... سەن اتقا مىنە الاسىڭ عوي، ءيا؟ ءيا، وندا اتقا مىنە سال دا، بار پارمەنىڭمەن شاۋىپ وتىرىپ... ءاي، ەندى ماعان ءبارىبىر عوي... ءيا، وندا شاۋىپ وتىرىپ الگى كورتىشقانعا جەت... الگى اناۋ قارعىس اتقىر دوكتوردى ايتام... بارلىق ماتروستارىن — ءوزىنىڭ سوت مۇشەلەرىن پالۋباعا جيناسىن دا، "ادميرال بەنبوۋدىڭ" ۇستىندە مەنىڭ بارلىق قوناقتارىمدى — كارى ءفلينتتىڭ بۇكىل باس كەسەرلەرىن — قانشاسى ءتىرى قالسا دا، ءبىرىن قالدىرماي تۇگەلدەي تاپجىلتپاي كەلىپ باسسىن. مەن كارى ءفلينتتىڭ ەڭ ءتاۋىر شتۋرمانى بولعانمىن. ءيا، ەڭ ءتاۋىر شتۋرمانى بولدىم جانە ول جەردىڭ قايدا ەكەنىن جالعىز مەن عانا بىلەمىن فلينت وسى قازىرگى مەن قۇساپ ساۆاننادا ءولىم حالىندە جاتىپ، ءبارىن ماعان ءوزى بەرگەن بولاتىن. ۇقتىڭ با؟ ءبىراق قارا تاڭبا كەلمەي تۇرىپ نەمەسە قارا توبەتتىڭ، الدە اناۋ جالعىز اياقتەڭىزشىنىڭ كەلگەنىن ءوز كوزىڭمەن كورمەي تۇرىپ، ەشقانداي ارەكەت ىستەمەگەيسىڭ. باسقالارىنان گورى سول جالعىز اياقتان ساقتانىڭقىرا، دجيم.
— كاپيتان، سول قارا تاڭبا دەگەن نە نارسە ءوزى؟ — دەپ سۇرادىم.
— ول — ەسكەرتۋ ءتارىزدى نارسە، دوستىم. ولار اكەلەر بولسا، وزىڭە ايتارمىن. تەك، دجيم، ولاردان ءوزىڭ كوز جازىپ قالىپ جۇرمە، سوندا ءبارىن وزىڭمەن قاق جارا بولىسەم، بۇنى شىن ۋادەم دەپ ءبىل.
داۋسى بىرتە-بىرتە مىڭگىرلەي ءتۇسىپ، اقىرى، سوزىنەن الجاسا باستادى. ءدارى بەرىپ ەم، بالا قۇساپ قاعىپ سالدى.
— ءبىر دە ءبىر تەڭىزشى دارىگە تاپ قازىرگى مەندەي ءزارۋ بوپ كورمەگەن شىعار.
كەشىكپەي ول ەسەڭگىرەپ، تالىقسىپ كەتكەندەي بولدى دا، مەن ونى وڭاشا قالدىردىم.
ءبارى ءوز قالپىمەن وسىلاي جۇرە بەرگەن جاعدايدا نە ىستەر ەم، ونى ءوزىم دە بىلمەيمىن. كاپيتان ءوزىنىڭ سىرىن ايتىپ قويعانىنا وكىنىپ، مەنى ءولتىرىپ تاستاي ما دەپ تە قورىققانمىن، سوندىقتان، ءسىرا، بار ەستىپ-بىلگەنىمدى دوكتورعا ايتقان بولار ەدىم دەپ ويلايمىن. ءبىراق جاعداي باسقاشا قالىپتاستى. كەشتە كەنەت اكەم بايعۇس دۇنيە سالدى، ەندى ءبىز ءۇشىن باسقا دۇنيەنىڭ ءبارى ۇمىت بولدى. اكەمنىڭ قايعىسى، كورشىلەرىمىزدىڭ كەلىم-كەتىم كوڭىل ايتۋى، اكەمدى جەرلەۋگە بايلانىستى قام-كۇيبەڭ، 24 تراكتيردىڭ كۇيكى تىرشىلىگى — وسىنىڭ ءبارى كاپيتان جايلى ويلاۋعا دا، ودان قورقۋعا دا ەش مۇمكىندىك بەرمەدى.
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ ول دانەمە بولماعانداي تومەنگە ءتۇستى. ۇيرەنشىكتى ۋاقىتىندا تاماعىن ءىشتى، ءبىراق تابەتى تارتپاي وتىرعانى بايقالادى، ەسەسىنە ماس بولماعاندىقتان، ءسىرا، ادەتتەگىسىنەن كوبىرەك ءىشتى مە دەپ قورقام. تاناۋىن شۋىلداتىپ، جوتكىرىنىپ، اشۋ شاقىرىپ تۇر ەكەن، سوندىقتان شامادان تىس ىشپە دەپ باسۋ ايتۋعا وعان ەشكىمنىڭ دە باتىلى بارمادى. كەشكە قاراي، اكەمدى جەرلەر شاق جاقىنداي تۇسكەن كەزدە، ول ادەتتەگىسىنشە ماس بولىپ تا ۇلگەردى. قارا جامىلعان قايعىلى ۇيىمىزدە ونىڭ بەيباستاق، بارىلداق ءانىن ەستۋ جيىركەنىشتى-اق ەدى، ول قانشا ءالسىز بولسا دا، ءبىز ودان زارە-قۇتىمىز قالماي قورىقتىق. كومەيىنە قۇم قۇيىپ، ونىڭ اۋزىن اشتىرمايتىن جالعىز-اق دوكتور ەدى، ول بۇگىن جوق: ونى بىرنەشە ميل جەردەگى ءبىر اۋرۋ ادامعا شاقىرىپ اكەتكەن ەكەن، اكەم قايتىس بولعالى ول ءبىزدىڭ ءۇيىمىزدىڭ بوساعاسىن دا اتتاعان ەمەس.
كاپيتان ءالسىز جاتتى دەپ ايتتىم عوي. ايىعىپ، ءتاۋىر بولا الماعانى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى بۇرىنعىسىنان دا مەڭدەي تۇسكەندەي باسقىشپەن ارەڭ كوتەرىلەدى، زالدان دىڭگەككە قاراي جۇرسە، تەڭسەلىپ، بۇلعاقتاپ ازەر جەتەدى. كەيدە تەڭىزدىڭ اشقىلتىم اۋاسىن جۇتپاق بوپ، ەسىكتەن تىسقا باسىن شىعارسا، قۇلاپ كەتە جازداپ، قابىرعاعا جارماسادى. تىرمىسىپ بيىككە ورمەلەگەن ادامداي ەنتىگىپ، دەمىن ەكى يىنىنەن الادى.
مەنىمەن وتكەندەگىدەن قايتىپ سويلەسكەن جوق، ءسىرا، سول جولى ءىش تارتىپ، سىر ايتقانىن ۇمىتىپ تا قالعان-اۋ دەيمىن. ءبىراق سونشا السىرەگەنىنە قاراماستان، بۇرىنعىدان بەتەر شىرت ەتپە، اشۋشاڭ بولىپ كەتتى. ماس بولىپ ءىشىپ، كەزدىگىن سۋىرىپ اپ، الدىنا، ستول ۇستىنە تاستايدى. اينالاداعى ەشبىر جانعا ەلەڭ ەتپەستەن، ويعا شومىپ، الەم-تاپىرىق كۇيدە ساندىراق ەلەستەرىنە ەلتىپ وتىرادى كەلىپ.
بىردە دەريەۆنيا تۇرعىندارى ايتاتىن ءبىر ماحاببات ءانىن ىسقىرىپ اندەتىپ، ءبارىمىزدى تاڭ قالدىرعانى بار. ءسىرا، جاس شاعىندا، تەڭىزشى بولارىنىڭ الدىندا ۇيرەنگەن ءانى بولسا كەرەك.
كەلەسى كۇنى تۇمان ءتۇسىپ، اۋا رايى سۇرىقسىز، سالقىن بولدى؛ ساعات تۇسكى ۇشتەر شاماسىندا ەسىك الدىنا شىعىپ، بوساعا جانىندا اكەم ەسىمە ءتۇسىپ، جابىعىپ تۇرعانمىن.
كەنەت جول بويىمەن ءىلبي باسىپ، جايمەن كەلە جاتقان بىرەۋدى كوزىم شالدى. الدىنداعى جولىن تاياقپەن شۇقىلاپ، باعدارلاپ كەلە جاتقانىنان سوقىر ەكەنى كورىنىپ ءتۇر. مۇرنىنىڭ، كوزىنىڭ ءۇستىن كولەگەيلەپ، جاسىل قالقان بايلاپ العان. كارىلىك جەڭىپ پە، الدە اۋرۋ مەڭدەتىپ پە، ايتەۋىر، ەكى بۇكتەلىپ، بۇكىرەيىپ كەتكەن، ۇستىندەگى توزىعى جەتىپ، البا-جۇلبا بولعان ماتروس شەكپەنى ودان سايىن سيقىن بۇزىپ تۇر. ومىرىمدە مۇنداي ۇسقىنسىز قورقىنىشتى ادام كورسەم نە دەيسىز! تراكتيرگە از عانا جەر قالعاندا، الگى كىسى كىدىرىپ، داۋسىن سوزا، مۇرنىنان مىڭقىلداي سويلەپ:
— ءوزىنىڭ وتانى — انگليانى جان اياماي قورعاۋ ۇستىندە، قايران ەكى كوزىنەن ايرىلعان بەيشارا سوقىر كىسىگە ءقازىر قاي جەرگە كەلىپ تۇرعانىن ايتىپ جىبەرەتىن قايىرىمدى بىرەۋ تابىلار ما ەكەن؟ — دەپ، قۇلا دۇزگە بەت الدى ايقاي سالدى.
— ۇلكەن كىسى، ءسىز قارا توبە شىعاناعىنداعى "ادميرال بەنبوۋ" تراكتيرىنىڭ قاسىندا تۇرسىز، — دەدىم مەن.
— داۋسىڭىزدى ەستىدىم، — دەدى شال مىڭقىلداپ، — جاس ادامنىڭ داۋسى. قايىرىمدى جاس جىگىت، ماعان قولىڭىزدى بەرىپ، وسى ۇيگە ەرتىپ كىرىڭىزشى!
قولىمدى ۇسىنىپ ەم، الگى مايموڭكەلەپ تۇرعان كوزسىز جەكسۇرىن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى دا، قىسقاشتاي قىسا ءتۇستى.
زارەم كەتكەنى سونشا، قاشا جونەلگىم كەلدى. ءبىراق سوقىر كىسى جۇلقىپ، وزىنە قاراي تارتىپ قالدى.
— ال، بالا، ەندى مەنى كاپيتانعا الىپ بار، — دەدى.
— سەر، — دەدىم مەن، — سەنسەڭىز، بار شىنىم، مەن قورقام...
— قورقام دەيسىڭ بە؟ — دەپ مىرس ەتتى ول. — سولاي دە! قورقام دەيسىڭ! دەرەۋ الىپ بار قاسىنا، ايتپەسە قولىڭدى سىندىرامىن!
وسىلاي دەپ قولىمدى بۇراپ قالىپ ەدى، جان داۋسىم شىعا شىڭعىرىپ جىبەردىم.
— سەر! — دەدىم مەن، — قورىققاندا ءوزىم ءۇشىن ەمەس، ءسىز ءۇشىن قورقامىن. كاپيتان ءقازىر بۇرىنعى كاپيتان ەمەس. كەزدىگىن قىنىنان سۋىرىپ، دايىن وتىر. وعان ءبىر دجەنتلمەن كەلىپ كەتكەن ەدى، سودان...
— ءجۇر تەز! — دەپ، ول ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردى. مۇنداي مەيىرىمسىز، قاتال، جەكسۇرىن داۋىستى بۇرىن ەستىسەم، بۇيىرماسىن! قولىمنىڭ اۋىرعانىنان ەمەس، ونىڭ داۋسىنان زارەم كەتتى. دەگەنىن ىستەمەسەم بولمايتىنىن ءتۇسىندىم دە، رومنان باسى مەڭ-زەڭ بولىپ وتىرعان قاراقشىعا جولىقتىرماق بوپ، زالعا قاراي بەتتەدىم. سوقىر تەمىردەي ساۋساقتارىن قولىما باتىرا ءتۇستى. ماعان سۇيەنىپ، بار سالماعىن سالعاندا، تالتىرەكتەپ، قۇلاۋعا شاق قالدىم.
— تۋرا وزىنە الىپ بار، ال ول مەنى كورگەن بويدا: "بيللي، مىنە، ءسىزدىڭ دوسىڭىز"، — دەپ قاتتى داۋىستاپ ايت. ايتقانىمدى ىستەمەسەڭ، مەن بىلاي ەتەم!
وسىلاي دەپ، قولىمدى بۇراپ كەپ جىبەرگەندە، ەسىمنەن تانا جازدادىم. سوقىر قايىرشىدان زارەم ۇشىپ كەلە جاتىپ، كاپيتاننان قورقۋدى دا ۇمىتىپپىن، زالدىڭ ەسىگىن اشىپ، سوقىردىڭ ايت دەگەنىن قاتتى داۋىستاپ ايتىپ بەردىم.
بەيشارا كاپيتان باسىن كوتەرىپ، كورۋى-اق مۇڭ ەكەن، ماستىعىنان لەزدە ايىعىپ كەتتى. بەت الپەتى ۇرەيلى ەمەس-اۋ، شەكسىز ءبىر ازاپ نىشانىن تانىتقانداي بولدى. ورنىنان تۇرعىسى كەلىپ ەدى، سوعان دا دارمەنى جەتپەگەن سياقتى.
— ەشتەمە ەتپەس، بيللي، وتىرعان جەرىڭدە وتىرا بەر، — دەدى قايىرشى. — مەن سەنى كورە الماعانمەن، قولدارىڭ ءدىرىل قاعىپ، قالتىراپ وتىرعانىن ەستىپ تۇرمىن. ءىستىڭ اتى ءىس قوي. وڭ قولىڭدى سوزشى... بالاقاي، قولىن مەنىڭ وڭ قولىما تامان جاقىنداتشى.
ەكەۋمىز دە ونىڭ دەگەنىن ىستەدىك. تاياق ۇستاعان قولىنان بىردەمەنى كاپيتاننىڭ الاقانىنا سالىپ جاتقانىن بايقادىم، — كاپيتان الاقانىن دەرەۋ جۇمىپ الدى.
— ءىس تىندى، — دەدى سوقىر.
وسىنى ايتار-ايتپاستا ول مەنى بوساتتى دا، جارىمجان كىسىگە لايىقسىز شاپشاڭدىقپەن قوناقجايدان كوز ىلەسپەي ىتقىپ شىعىپ، جولعا دا ءتۇسىپ ۇلگەردى. مەن الىستاپ بارا جاتقان ونىڭ تاياعىنىڭ تىقىلىنا قۇلاق ءتۇرىپ، تۇرعان جەرىمدە تاپجىلماي قاتىپ قالىپپىن. كاپيتان ەكەۋمىز ەسىمىزدى جيعانشا، ەداۋىر ۋاقىت ءوتىپتى. مەن ونىڭ بىلەگىن قويا بەردىم، ول قولىن وزىنە تارتىپ، الاقانىنا قارادى.
— ساعات وننىڭ كەزىندە ەكەن! — دەدى ول داۋسىن ساڭق ەتكىزىپ. — التى ساعات ۋاقىتىمىز بار. ءبىز ءالى كورسەتەرمىز ولارعا كورەسىسىن!
وسىنى ايتىپ، ۇشىپ تۇرەگەلىپ ەدى، ەسەڭگىرەپ، تەڭسەلىپ كەتتى، قوس قولداپ القىمىنا جارماستى. وسىلاي تالتىرەكتەپ ءسال تۇردى دا، بار سالماعىمەن نەندەي ءبىر سولەكەتتەۋ دىبىس شىعارا، ەدەنگە گۇرس ەتە ءتۇستى.
قاسىنا جۇرەلەپ وتىرا كەتىپ، انامدى شاقىردىم.
ءبىراق، بولارى بولىپ كەتتى. قانى تاسىپ جىعىلعان كاپيتان تابان استىندا جان ءتاسىلىم ەتتى. قايران قالاتىنىم — شىنىنا كوشسەم، بۇل ادامدى ەشقاشان جانىم جاراتقان ەمەس، ءبىراق سوڭعى كەزدە بايعۇستى ءبىر ءتۇرلى ايايتىنمىن، ال ەندى، مىنە، اقىرعى دەمى ءبىتىپ، ولگەنىن كورگەندە، جىلاپ جىبەرىپپىن. بۇل — مەن كوزىممەن كورگەن ەكىنشى قازا ەدى، ال قابىرعامدى قايىستىرىپ، جۇرەگىمدى ۋداي اشىتقان اكەمنىڭ قازاسىنىڭ ءزارلى تاقسىرەتى ءالى قايتىپ ۇلگەرمەگەن-تىن.
IV تاراۋ
ماتروس ساندىعى
مەن، ارينە، اناما سول بويدا وزىمە بەلگىلى بار جايدى جايىپ سالدىم. وعان ەرتەرەك ايتۋىم كەرەك پە ەدى، قالاي. ءسويتىپ، ءبىز اۋىر، ءقاۋىپتى جاعدايدا قالدىق.
كاپيتاننىڭ ارتىندا قالعان اقشانىڭ — ەگەر ونداي اقشا بار بولسا — ءبىر بولىگى بىزدىكى ەكەنى ءسوزسىز. ءبىراق، قارا توبەت، سوقىر قايىرشى سياقتىلار مارقۇم بوپ كەتكەن جولداستارىنىڭ بورىشىن تولەيمىز دەپ اۋرە بوپ، ءوز ولجالارىنان باس تارتا قويار ما ەكەن. كاپيتاننىڭ اتقا مىنە سالىپ، دوكتور ليۆسيگە جەت دەگەن ءامىرىن ورىنداي المادىم: انامدى قورعانسىز، تىرەكسىز جالعىز تاستاپ كەتۋدىڭ ەش قيسىنى بولمادى. بۇل تۋرالى ويلاپ جاتۋدىڭ ءوزى دە رەتسىز ەدى. ءبىراق بۇدان ءارى ۇيدە وتىرا بەرۋگە دە باتىلىمىز جەتپەدى: وشاقتاعى وتتىڭ كومىرى تىرس ەتىپ، استىنداعى تەمىر تورعا قۇلاپ تۇسسە دە، سەلك ەتىپ شوشىپ كەتەمىز؛ ءتىپتى ساعاتتىڭ تىقىلىنان دا سەسكەنەمىز. انا بۇرىشتان دا، مىنا بۇرىشتان دا بىرەۋلەردىڭ اياق باسقان تىقىرلارى ەستىلگەن سياقتى بولىپ، ءتىپتى بىرەۋلەر بىزگە جاقىنداپ قالعانداي كورىنىپ، ەلەگىزيمىز دە وتىرامىز.
قاسىمدا، ەدەندە ولىكتىڭ سۇيەگى جاتقانىن، تىستا اينالسوقتاپ جۇرگەن سوقىر قايىرشىنىڭ كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ۇيگە كىرىپ كەلۋىنىڭ دە مۇمكىن ەكەنىن ويىما السام، توبە شاشىم تىك تۇرادى. بۇدان ءارى كىدىرۋگە ءتىپتى دە بولمايتىن ەدى. ايتەۋىر، ءبىر ارەكەت ىستەۋ قاجەت. سودان ءبىز قاسىمىزداعى دەريەۆنياعا بارىپ كومەك سۇراۋدى ۇيعاردىق. ايتتىق — ءبىتتى دەگەندەي، جالاڭباس كۇيىمىز ايازدى كۇنگى تۇمان اراسىنا قويىپ كەپ كەتتىك. كەش قاراڭعىلانىپ تا قالعان ەكەن.
شاعىن دەريەۆنيا ءبىزدىڭ ءۇيىمىز تۇرعان جەردەن كورىنبەيتىن، ءبىراق ونشا الىستا ەمەس، بىرنەشە ءجۇز يارد قانا جەردە، كورشى شىعاناقتىڭ قارسى جاق جاعاسىندا بولاتىن. مەنىڭ جۇرەگىم ورنىنا تۇسكەنى — سوقىر قايىرشى بۇل جاقتان ەمەس، باسقا جاقتان كەلىپ ەدى، كەتكەندە دە سول كەلگەن جاعىنا قاراي كەتكەن شىعار دەپ ويلادىم. كەي ءسات تىڭ تىڭداپ، توقتاي-توقتاي جۇرگەنمەن، تەز جەتتىك. جان-جاقتان كۇنبە-كۇنگى ەتەنە دىبىستار — جارعا ۇرعان تولقىن سارىنى، ورمان قارعالارىنىڭ قارقىلداعان داۋىستارى عانا ەستىلەدى. دەريەۆنياداعىلار شىراعدان جاعىپ تا ۇلگەرگەن ەكەن، ەسىك-تەرەزەلەردەن كورىنگەن سول سارعىش ساۋلەلەردىڭ جۇرەگىمىزدى ورنىنا ءتۇسىرىپ، جانىمىزدى جاي تاپقىزعانىن ەشقاشان ۇمىتپاسپىن، ءسىرا. ءبىراق، جاردەم كۇتكەن بار ءۇمىتىمىز دە وسىمەن شەكتەلىپ تىندى. بىزگە ەرىپ "ادميرال بەنبوۋعا" بارۋعا بۇكىل دەريەۆنيادان ءبىر ادام شىقپاي، ماسقارا بولدىق.
ءقاۋىپ-قورقىنىشىمىز جايلى ايتا تۇسكەن سايىن، ولاردىڭ دا ۇرەيلەرى ۇشىپ، ۇيلەرىنىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا تىعىلا تۇسەدى. مەن بۇعان دەيىن ءومىرى ەستىپ كورمەگەن الگى كاپيتان ءفلينتتىڭ اتىن ولاردىڭ كوبى جاقسى بىلەتىن بوپ شىقتى. جانە ودان وزدەرى زارەلەرى قالماي قاتتى قورقادى ەكەن. ءتىپتى بىرەۋلەرى وتىرىپ aپ، بىردە "ادميرال بەنبوۋدىڭ" جانىندا، باقشادا جۇمىس ىستەگەن كەزىندە ۇلكەن جولدا بەيساۋات جۇرگەن قايداعى ءبىر كۇدىكتى ادامداردى كورگەندەرىن ەستەرىنە ءتۇسىرىستى. الگى بەيتانىس ادامداردى كونترابانديستەرگە ۇقساتقان بۇلار اسىعا-ۇسىگە ۇيلەرىنە جەتىپتى دە، ەسىكتەرىن بەكىتىپ الىپتى. بىرەۋلەرى ءتىپتى كيت ۇڭگىرى دەپ اتالاتىن شىعاناقتا ءجۇزىپ بارا جاتقان كىشكەنە ليۋگتەردى دە كورگەن بوپ شىقتى. ەندى كاپيتاننىڭ دوستارى تۋرالى اڭگىمە بولعاندا قالشىلداپ، دىرىلدەي قالعاندارى دا سوندىقتان ەكەن. ەكىنشى ءبىر اينالمادا تۇراتىن دوكتور ليۆسيگە حابار جەتكىزۋگە كەلىسىم بەرگەن باتىلسىماقتار بولدى، ال ءبىراق تراكتيردى كۇزەتۋگە ەشقايسىسى شىقپادى.
قورقاقتىق تا جۇعادى دەسەدى عوي. ال پاراساتتى ءجون-جوسىق ايتۋ، كەرىسىنشە، ادامعا رۋح بەرىپ، باتىلدىق قوسادى ەكەن. بىزبەن بىرگە بارۋعا ەشكىم شىقپاعان سوڭ، انام نە بولسا دا، جەتىم ۇلىما ءتيىستى ازىن-اۋلاق قارجىدان تەكتەن-تەك ايرىلا المايمىن دەپ ءوز ويىن ايتتى.
— قورىقساڭىزدار مەيىلدەرىڭىز، ءبىراق ءبىز دجيم ەكەۋمىز سۋ جۇرەك ەمەسپىز. كەلگەن ىزىمىزبەن كەيىن قايتامىز. سوقتالداي-سوقتالداي ەر-ازاماتسىڭدار، ءبىراق قوياننىڭ جۇرەگىندەي جۇرەكتەرىڭنىڭ جوقتىعى ۇيات ەكەن! ءبىز ەندى ولسەك تە، ساندىقتى اشىپ كورەمىز. ميسسيس كروسلي، وزىمىزگە زاڭ بويىنشا ءتيىستى اقشامىزدى سالىپ الايىق، انا ءبىر سۋمكاڭىزدى بەرە تۇرماس پا ەكەنسىز، مىڭ دا ءبىر راقمەت ايتار ەم، — دەدى انام.
مەن، ارينە، اناممەن بىرگە باراتىنىمدى ايتتىم، ال جۇرت: بۇل دەگەن بارىپ تۇرعان كوزسىزدىك قوي، — دەپ شۋلاپ قويا بەردى. ءبىراق ەش بىرەۋىنىڭ اۋزىنان، ەندەشە، شىعارىپ سالايىق دەگەن سوز شىقپادى! قاستاندىق جاساسا، قۇر قول بولما دەپ، ماعان
'ليۋگگسر — كىشكەنتاي جەلكەندى كەمە.
وقتاۋلى تاپانشا بەردى، قاراقشىلاردان قاشىپ قۇتىلارداي كۇن تۋسا دەپ، ءبىز ءۇشىن اتتارىن ەرتتەپ، دايار ۇستايتىندارىن ايتتى، — مىنە، بار جاردەمدەرى وسىدان اسپادى. ايتەۋىر، ءبىر جاس جىگىت قارۋلى كومەك سۇراماق بوپ، اتقا ءمىنىپ، دوكتورعا شاۋىپ كەتتى.
كەيىن قاراي ءقاۋىپتى ساپارىمىزعا شىققاندا، جۇرەگىم اتشا تۋلاپ، دۇرسىلدەپ قويا بەردى. ءتۇن وتە سۋىق ەكەن. دوپ-دوڭگەلەك بوپ اي تۋىپ كەلەدى. كوكجيەكتەن جاڭا كوتەرىلگەن تولىق اي تۇمان اراسىنان ازىرشە قىزارىپ قانا كورىنگەنمەن، اينالا ءسات سايىن ساۋلەلەنە ءتۇستى. كەشىكپەي-اق جان-جاق كۇندىزگىدەي جاپ-جارىق بولاتىن ءتۇرى بار. سوندا بىردەن-اق كوزگە تۇسەتىنىمىز بەلگىلى. سوندىقتان بۇرىنعىدان بەتەر اسىعا تۇستىك. دۋال بويلارىن جاعالاپ، ءۇن-تۇنسىز ۇرلانىپ، تەز باسىپ ءجۇرىپ كەلەمىز، جولدا قورقاتىنداي بالەندەي ەشتەڭە كەزدەسكەن جوق، اقىرىندا "ادميرال بەنبوۋعا" دا جەتتىك-اۋ.
ۇيگە كىرىسىمەن ەسىكتىڭ ىسىرماسىن تاس قىپ بەكىتە قويدىم. ەنتىگە دەم الىپ، ولىك جاتقان قاراڭعى، قاڭىراعان بوس ۇيدە ەكەۋدەن-ەكەۋ تۇرمىز. انام اس پىسىرەتىن بولمەدەن شىراعدان الىپ كەلدى، ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدىڭ قولىمىزدان دەمەي ۇستاپ، ۇلكەن قوناقجايعا كىردىك. كاپيتان شالقاسىنان ءتۇسىپ، ءبىر قولىن سەرپىپ تاستاپ، ەكى كوزى جۇمىلماعان، سول اۋەلدە ءبىز قالدىرعان كۇيىندە جاتىر ەكەن.
— تەرەزەنىڭ پەردەسىن ءتۇسىر، — دەپ سىبىرلادى انام، — ءبىزدى سىرتتان باقىلاپ تۇرۋلارى دا مۇمكىن. ال ەندى، — دەدى ول، مەن پەردەنى تۇسىرگەننەن كەيىن، — ساندىقتىڭ كىلتىن تابۋ كەرەك... ءبىراق ونىڭ دەنەسىنە قول تيگىزۋگە قايسىمىزدىڭ تاۋەكەلىمىز جەتەر ەكەن؟ — دەپ انام جىلاپ جىبەردى.
مەن تىزەرلەپ وتىردىم. ەدەندە كاپيتاننىڭ قولىنىڭ قاسىندا ءبىر جاعىن قاپ-قارا عىپ بوياعان كىشكەنە دوڭگەلەك قاعاز جاتىر. قارا تاڭبا دەگەندەرىنىڭ وسى ەكەنى كۇمانسىز. الا سالىپ، ەكىنشى بەتىن قاراپ ەم: "ساعان كەشكى ساعات ونعا دەيىن مۇرشا بەرەمىز"، — دەپ، اپ-انىق ادەمى ەتىپ جازىلعان جازۋ بار ەكەن.
— ماما، وعان بەلگىلەنگەن مەرزىم كەشكى ساعات ونعا دەيىن ەكەن، — دەدىم مەن.
وسىلاي دەۋىم-اق مۇڭ ەكەن، ءبىزدىڭ ەسكى ساعاتىمىز داڭ-دۇڭ ەتىپ سوعا جونەلگەنى. وقىس داۋىستان شوشىپ كەتىپ، سەلك ەتە تۇستىك. ءبىراق، ءبىزدى قۋانتقان دا سول داۋىس بولدى: ۋاقىت ەرتە، ساعات ءالى تەك التى عانا ەكەن
— ال دجيم، كىلتتى ىزدەپ كور، — دەدى انام.
كاپيتاننىڭ جان قالتالارىن تۇگەل تىنتكىلەپ شىقتىم.
بىرنەشە ۇساق تەڭگەلەر، ويماق، ءجىپ، تەبەن ينە، ءبىر ۇشىن تىستەپ ءۇزىپ تاستاعان تەمەكى تۇقىلى، قيسىق سايتى پىشاق، قالتاعا سالىپ جۇرەتىن كومپاس، شاقپاق تاس، مىنە، بار تاپقانىم وسى بولدى. ەندى كۇدەر ۇزە باستادىم.
— مۇمكىن، موينىندا شىعار؟ — دەدى انام.
جيىركەنىپ، ازا بويىم قازا بوپ تۇرسام دا، كويلەگىنىڭ جاعاسىن دىر ەتكىزىپ، جىرتىپ كەپ جىبەردىم. شىنىندا دا، كىلتتى ءجىپ تاعىپ، موينىنا اسىپ العان ەكەن، كاپيتاننىڭ ءوز پىشاعىمەن ءجىبىن دەرەۋ قيىپ جىبەردىم.
وسى ءبىر ساتتىك ارەكەتىمىز جۇرەگىمىزدە ءۇمىت وتىن قايتا تۇتاتىپ، جوعارعى بولمەگە تەز جەتكىمىز كەلدى؛ بۇل — كاپيتان كەلگەن كۇننەن باستاپ ساندىعىن قويىپ، ءوزى ۇزاق ۋاقىت تۇرعان تار بولمە بولاتىن.
ساندىعى قاراپايىم، جاي عانا ماتروس ساندىعى ەكەن. قاقپاعىندا تەمىرمەن كۇيدىرىپ جازعان "ب" ءارپى بار. ۇزاق ۇستالعاق بۇرىشتارى قاجالىپ، ءمۇجىلىپ، تالايدى كورگەن ساندىق ەكەنى سايراپ تۇر.
— ماعان بەر كىلتتى، — دەدى انام.
قۇلپىنىڭ بۇراۋى تىم قاتتى ەكەن، دەگەنمەن انام كۇشتەڭكىرەپ اشىپ، قاقپاعىن قايىرىپ تاستادى.
تەمەكىنىڭ اششى يىسىنە ارالاسا قارا ماي ءيىسى مۇڭكىپ كەتتى. الدىمەن كوزىمىزگە تۇسكەنى — مۇقيات تازارتىلىپ، ۇتىكتەلگەن، انامنىڭ ايتۋىنشا، ءتىپتى ءالى يىققا سۇعىلماعان كەرەمەتتەي ءبىر جاڭا كوستيۋم بولدى. كوستيۋمدى كوتەرىپ الىپ ەدىك، استىنان كۆادرات، ەسكى يسپان ساعاتى، بىرنەشە، ارزانقول بولعانمەن، شەتەلدەردە جاسالعان كىشىگىرىم قولونەر بۇيىمدارى، جەزبەن كومكەرىلگەن ەكى كومپاس، وڭتۇستىك ءۇندىستاندا كەزدەسەتىن بەس-التى ۇلۋتاس، تاعى وسى سياقتى الۋان ءتۇرلى ۇساق-تۇيەك نارسەلەر شىقتى. كەيىن مەن، ءبىر ورىنعا تۇراقتاپ كورمەگەن، قاۋىپ-قاتەرگە تولى قىلمىسكەرلىك ءومىر كەشكەن كاپيتانعا سول ءبىر ۇلۋتاستاردىڭ نە قاجەتى بولدى ەكەن دەپ تالاي رەت دال بولعانىم بار.
ءسويتىپ، ءبىز الگى وزىمىزگە تۇككە كەرەكسىز قۇيما كۇمىس پەن قولونەر زاتتارىنان باسقا باعالى ەشتەمە دە تاپپادىق. ساندىقتىڭ ەڭ تۇبىنەن تەڭىزشى كيەتىن ءبىر ەسكى پلاشش شىقتى؛ تالاي جاعالاۋدىڭ نەبىر قايراڭدارىندا تۇزدى سۋ سورىپ، اپپاق بولىپتى. انام شىدامسىزدانىپ پلاششتى جۇلىپ كەپ قالىپ ەدى — ساندىقتىڭ باسقا بۇيىمدارى: كلەەنكامەن ورالعان بۋما، ونىڭ ىشىندە ءبىر بۋدا قاعاز بار سياقتى جانە ءبىر كەنەپ قاپشىق — سىڭعىرلاعان دىبىسىنا قاراعاندا، ىشىندە، ءسىرا، التىن سالىنعان بولسا كەرەك، — وسى پلاششتىڭ استىندا جاتىر ەكەن.
— بۇل باس كەسەر زالىمدار مەنىڭ ادال ايەل ەكەنىمدى ءبىلسىن. ارتىق ءبىر فارتينگىنە قىزىقسام نە دەيسىڭ، تەك وزىمە بەرەشەگىن عانا الام. ميسسيس كروسليدىڭ سۋمكاسىن اكەل، — دەدى انام.
انام قاپشىقتان اقشانى الىپ، ساناپ، مەنىڭ قولىمداعى سۋمكاعا سالا باستادى. بۇل ءوزى وڭاي ەمەس ەكەن، ۇشان-تەڭىز ۋاقىتىمىز كەتتى. الۋان ەلدەردىڭ الۋان ءتۇرلى اقشالارى جينالعان ەكەن، ءبارى ميداي ارالاسىپ جاتىر: دۋبلون دا، لۋيدور دا، گينەي دە، پياستر دا، ءتىپتى مەن بىلمەيتىن باسقا دا اقشالار بار. ەڭ ازى گينەي ەكەن، ال مەنىڭ انام تەك وسى گينەيدى عانا ساناي بىلەدى.
كاپيتاننىڭ بىزگە بەرەسىلى اقشاسىنىڭ جارتىسىن ساناپ ۇلگەرگەن كەزىندە، مەن ونىڭ قولىن شاپ بەرىپ ۇستاي الدىم. ايازدى تۇنگى تىمىق اۋانىڭ شىرقىن بۇزعان ءبىر دىبىس جانىمدى تۇرشىكتىرىپ، تۇلا بويىمدى مۇزداتىپ قويا بەردى: بۇل — توڭ بوپ سىرەسىپ قاتقان جولعا تىق-تىق ءتيىپ كەلە جاتقان سوقىر قايىرشى تاياعىنىڭ دىبىسى ەدى. تىقىل بىرتىندەپ جاقىنداپ كەلەدى، ءبىز دەمىمىزدى ىشىمىزگە تارتىپ تىنا قالدىق. سالدەن كەيىن بىرەۋدىڭ ەسىكتى تارس ەتكىزىپ قاتتى تارتىپ قالعانى، تۇتقانىڭ قوزعالىپ، ىسىرمانىڭ شيقىلداعانى ەستىلدى. بۇل — قايىرشىنىڭ ۇيگە بۇزىپ-جارىپ كىرمەك بولعان ارەكەتى. ەندى ىشتە دە، سىرتتا دا جىم-جىرت تىنىشتىق ورنادى. اقىرىندا، تاياقتىڭ تىقىلى قايتادان ەستىلدى. تىقىل بىرتە-بىرتە الىستاي ءتۇسىپ بارىپ، كەشىكپەي مۇلدەم تىندى، ەندى وسى تۇستاعى ءبىزدىڭ قۋانعانىمىزدى كورسەڭىز!
— ماما، ال ءبارىن دە، تەزىرەك قاشىپ قۇتىلايىق، — دەدىم مەن. سوقىردىڭ ەسىكتىڭ بەكىتۋلى تۇرعانىنان-اق سەكەم العانىنا مەنىڭ ءشۇبام جوق-تىن، ەندى بارلىق ۇيالاستارىن ەرتىپ كەلەتىن شىعار دەپ زارەم جوق.
دەگەنمەن ەسىكتى بەكىتىپ قويۋ ەسىمە كەلگەنى مۇنداي جاقسى بولار ما! ءبىراق مۇنىمدى جەكسۇرىن سوقىردى جاقسى بىلەتىندەر بولماسا، باسقالار قايدان باعالاسىن.
الايدا، انام قانشا قورىققانىمەن، وزىنە ءتيىستى اقشاسىنان ءبىر تيىن دا ارتىق العىسى كەلمەدى، ءبىراق كەم الۋعا دا كەلىسپەي، قاسارىسىپ تۇرىپ الدى. ءالى ساعات جەتى بولعان جوق، ۇلان-اسىر ۋاقىت بار دەيدى. ءوز ءجونىمدى بىلەمىن، ءوز ريزىعىمدى ەشكىمگە ولجالاتقىم جوق دەيدى. مەنىمەن وسىلاي تايتالاسىپ تۇرعانىندا، الىستان، توبە باسىنان جايلاپ ىسقىرعان داۋىس ەستىلدى.
ەگەسىمىزدى تىيا قويدىق.
انام ۇشىپ تۇرەگەلىپ:
— جارايدى، ساناپ ۇلگەرگەنىمدى عانا الايىن، — دەدى.
— ال مەن ەسەبىمىز تەڭ شىعۋى ءۇشىن مىنا بىرەۋدى دە الا كەتەم، — دەدىم، كلەەنكاعا ورالعان بۋدا قاعازدى الىپ جاتىپ.
كەلەسى ءسات قاراڭعى جەردە قارمالاپ، سيپالاپ تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتتىق. شىراعدانىمىز بوساعان قۇر ساندىقتىڭ جانىندا قالىپ قويدى. بەكىتۋلى ەسىكتى اشتىم، ەكەۋمىز ۇيدەن شىعىپ، جولعا تۇستىك. ءبىر مينۋتىمىزدى دا زايا كەتىرۋگە بولمايدى. تۇمان لەزدە ىدىراي باستادى. اي جاپ-جارىق، توبەلەردىڭ باسى اعارىپ كورىنىپ تۇر. بۋالدىر تۇمان تەك ساي تابانىندا عانا، تراكتير ەسىگىنىڭ الدىندا عانا، ادەيى ءبىزدىڭ دالاعا شىققانىمىزدى جاسىرعىسى كەلگەندەي، كىرەۋكە شىمىلدىقشا ىرعالىپ، تۇمشالانا قالىپتى. ءبىراق جارتى جولعا جەتە بەرە، توبەنىڭ ەتەگىنە اياق باسىپ، ءسال ورگە كوتەرىلگەن كەزدە، اي ساۋلەسى تۇسكەن جاپ-جارىق الاڭقايدى كەسىپ وتپەۋگە ەش امالىمىز قالمادى.
ول از دەسەڭىز — ارەگىرەكتەن بىرەۋدىڭ تەز-تەز باسقان اياق دىبىسىن ەستىدىك.
كەيىن بۇرىلىپ قاراساق، ءبىر وت سەكەك-سەكەك ەتىپ، بىزگە قاراي جاقىنداپ كەلەدى — قولىنا شام ۇستاعان بىرەۋ بولسا كەرەك.
— جانىم، بالام، — دەدى انام كەنەتتەن، — اقشانى ال دا، زىت. مەن، ءسىرا، تالىپ قۇلايتىن شىعارمىن...
"ەكەۋمىز دە قۇريتىن بولدىق-اۋ!" — دەپ ءتۇيدىم ىشىمنەن. بارىمشا سۋ جۇرەك كورشىلەرىمىزدى سىباپ كەلەم! بەيشارا اناما، ونىڭ ادالدىعىنا، اشكوز ساراڭدىعىنا دا، ماناعى باتىلدىعى، ماعان دەگەن جاناشىرلىعىنا دا، ءارى قازىرگى شاراسىزدىعىنا دا زىعىردانىم قايناپ كەلەدى!
باقىتىمىزعا ءبىر كىشكەنە كوپىر تاپ بولا كەتتى. انام بۇلعاقتاپ جۇرە الماي قالىپ ەدى، دەمەپ تومەنگە، جاعاعا ءتۇسىردىم. ءسال ەس جيىپ، يىعىما باسىن سۇيەدى. وزىمە سونشا كۇش قايدان كەلگەنىنە قايران قالامىڭ ايتەۋىر، انامدى سۇيرەي جونەلىپ، كوپىردىڭ استىنا جەتكىزدىم. تەك تۇرپايىلىق ىستەدىم بە دەپ قايمىعام. كوپىر تىم الاسا ەكەن، استىندا ءتورت اياقتاپ، ەڭبەكتەپ جۇرمەسەڭ بولمايدى. مەن ءارى قاراي جورعالاپ، بەلاعاشتىڭ استىنا جاسىرىندىم، ال انام ەش پاناسىز دەرلىك، اشىقتا قالدى. بۇل ارا تراكتيردەن تاياق تاستام عانا جەر بولاتىن.
V تاراۋ
سوقىردىڭ ءولىمى
تراكتير جاقتا نە بولىپ جاتقانىن بىلۋگە ىنتىزارلىعىم قورقىنىش سەزىمىنەن دە باسىمىراق بولىپ شىقتى، وتىرعان جەرىمدە تىنشي المادىم. ساقتانا-ساقتانا جىلعا بويىنا جورعالاپ شىعىپ، شىلىك بۇتاسىنىڭ ارتىنا جاسىرىنا قويدىم. بۇل ارادان تراكتير ەسىگى الدىنداعى جول اپ-انىق كورىنىپ تۇر.
ءوزىمنىڭ باقىلاۋ ورنىما ورنالاسۋىم-اق مۇڭ ەكەن، قاسكۇنەمدەر دە كورىندى. وزدەرى جەتى-سەگىز كىسى ەكەن. تاپىر-تۇپىر باسىپ ءا دەگەنشە جاقىنداپ تا قالدى. شام ۇستاعان كىسى ءبارىنىڭ الدىندا دەدەكتەپ كەلەدى. ونىڭ سوڭىنان قول ۇستاسىپ ءۇش كىسى كەلە جاتىر. تۇمان سەيىلمەگەنمەن، "ۇشتىكتىڭ" ورتاسىندا كەلە جاتقان سوقىر قاراقشى ەكەنىن انىقتادىم. كەيىن ونىڭ داۋسىن دا ەستىپ، بولجامىم دۇرىس ەكەنىنە كوزىم جەتتى.
— قۇرتىڭدار ەسىكتى! — دەپ اقىردى ول.
— قۇپ، سەر! — دەپ ەكەۋ-ۇشەۋى قوسىلا جاۋاپ قاتتى.
ءسويتىپ، "ادميرال بەنبوۋدىڭ" ەسىگىنە شابۋىل باستالىپ تا كەتتى: شىراق ۇستاعان كىسى جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىندا كەتىپ بارادى. ەسىككە جەتە بەرىپ، توقتاي قالىستى دا، سىبىرلاي سويلەسىپ، اقىلداسا باستادى. ءسىرا، ەسىكتىڭ بەكىتىلمەگەنىنە تاڭ قالىپ تۇرسا كەرەك. سوقىردىڭ بۇيرىق بەرگەن داۋسى تاعى ەستىلدى. دەگبىرسىز، وكتەم داۋسى بارعان سايىن شاڭقىلداپ قاتتىراق شىعادى.
— ۇيگە! ۇيگە كىرىڭدەر! — دەپ اقىردى ول جولداستارىنا، تىم شابان قيمىلدايسىڭدار، — دەپ تىلدەپ، ۇرسىپ تا تۇر.
تورتەۋ-بەسەۋى ۇيگە كىردى دە، ەكەۋى زىميان قايىرشىمەن بىرگە سىرتتا، جول بويىندا تۇرىپ قالدى. بىرنەشە مينۋتقا سوزىلعان جىم-جىرت تىنىشتىقتان كەيىن بىردەمەگە تاڭ قالعان وقىس دىبىس ەستىلدى دە، ىزىنشە بىرەۋ ىشكى جاقتان:
— بيللي ءولىپ قالىپتى! — دەپ باج ەتە ءتۇستى. تۇك بىتىرمەي قاشانعى جۇرەسىڭدەر دەپ، سوقىر ولاردى تاعى بالاعاتتادى.
— ءۇستى-باسىن ءتىنتىپ شىقساڭدارشى، وڭشەڭ جالقاۋ سۇمپايى! قالعاندارىڭ جوعارعى بولمەگە، ساندىققا جەتىڭدەر! — دەپ بۇيىردى ول.
توزىعى جەتكەن باسقىشتاردى تارسىلداتىپ دۇرلىگە جۇگىرگەندە، سەلكىلدەپ كەتتى. سودان تاعى دا تاڭىرقاعان داۋىستار ەستىلدى. كاپيتان تۇرعان بولمەنىڭ تەرەزەسى تارس ەتىپ اشىلدى دا، سىنعان اينەكتىڭ شالدىر-شۇلدىر ەتىپ قۇلاعانى ەستىلدى. بىرەۋ تەرەزەدەن باسىن سۇقتى. اي جارىعىمەن باسى، يىعى انىق كورىنىپ تۇر. ول تومەندە، جول بويىندا تۇرعان سوقىر قايىرشىعا:
— ءاي، پيۋ، مۇندا بىزدەن بۇرىن بىرەۋلەر جەتىپ ۇلگەرىپتى! ساندىقتىڭ استان-كەستەنى شىققان! — دەدى.
— انا نارسە ورنىندا ما ەكەن؟ — دەپ گۇر ەتتى پيۋ.
— اقشا ورنىندا.
— قۇرىپ كەتسىن اقشاسى! ءفلينتتىڭ قاعازدارىن ايتام! — دەپ ايعايلادى سوقىر.
— قاعاز كورىنبەيدى، — دەدى الگى كىسى.
— ەي، اناۋ تومەندە تۇرعاندار، سەندەرگە ايتام، ءۇستى-باسىنىڭ ءبىر جەرىندە شىعار، قاراڭدارشى! — دەدى سوقىر تاعى دا ايقاي سالىپ.
ەكىنشى ءبىر قاراقشى — تومەندە كاپيتاننىڭ قويىن-قونىشىن تىنتۋگە قالعانداردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك — تراكتير ەسىگىنىڭ الدىنا شىقتى.
— ونى بىزگە دەيىن-اق اۋدارىپ-توڭكەرىپ ۇلگەرىپتى، — دەدى ول، — بىزگە ەشتەمە قالدىرماعان.
— ەندەشە، ءبىزدى توناعان — وسى ءۇيدىڭ ادامدارى. اناۋ كۇشىك بولدى عوي! — دەپ ايقايلادى پيۋ. — قاپ، سول جولى كوزىن اعىزىپ-اق كەتسەمشى... وسى جاڭا عانا ولار وسىندا بولاتىن. مەن كىرەيىن دەگەنىمدە ەسىك بەكىتۋلى تۇر ەدى. جىگىتتەر، ىزدەڭدەر! بۇرىشتان-بۇرىش قويماي ءسۇزىپ شىعىڭدار!
— راس، وسىندا بولعاندارى انىق. شىراعدان جانعان كۇيىندە قالىپتى، — دەدى تەرەزە الدىندا تۇرعان بىرەۋى.
— ىزدەڭدەر، ىزدەڭدەر! استان-كەستەنىن شىعارىڭدار ءۇيدىڭ! — دەيدى پيۋ قايتالاپ، تاياعىمەن جەردى تاق-تاق سوعىپ.
سول-اق ەكەن، ونسىز دا قاۋساپ تۇرعان بەيشارا ەسكى تراكتيرىمىزدىڭ، شىنىندا دا، استان-كەستەنى شىقتى. ءۇي ءىشى تولعان تارسىل-گۇرسىل جۇگىرىس. قيراعان جيھاز سىنىقتارى ۇشىپ ءتۇسىپ جاتىر، جوعارىدا دا، تومەندە دە اشىلىپ-جابىلعان ەسىك تارسىلى، وسى يۋ-قيۋ شۋ سوناۋ قۇز، جارتاستارعا جەتىپ، اينالا تەگىس جاڭعىرىپ كەتتى. ءبىراق ءبارى زايا بولدى: قاراقشىلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى جولعا شىعىپ، ولاردى ەش جەردەن تابا المادىق دەپ بايانداپ جاتىر.
سويتكەنشە بولمادى، الىستان ىسقىرعان دىبىس ەستىلدى، سول ماناعى، ءبىز انام ەكەۋمىز مارقۇمنىڭ اقشاسىن ساناپ جاتقان كەزدە ەستىلىپ، زارەمىزدى ۇشىرعان ىسقىرىق. تەك بۇل جولى ىسقىرىق ەكى رەت قايتالاندى. مەن وتكەن جولعى ىسقىرۋدى سوقىر قايىرشىنىڭ شابۋىلدى باستاڭدار دەپ، جولداستارىنا بەرگەن بەلگىسى عوي دەپ ويلاپ ەدىم. ال ءقازىر بايقاسام، ىسقىرىق توبە جاقتان شىقتى، بىرەۋ دەريەۆنيا جاق بوكتەردە تۇرىپ اپ، ءقاۋىپ ءتوندى دەپ، قاراقشىلارعا بەلگى بەرىپ تۇر، مۇنى دا تۇسىنە قويدىم.
— بۇل — دەرك قوي، — دەدى قاراقشىلاردىڭ ءبىرى. — ەستىدىڭدەر مە، ەكى قايتارا ىسقىردى. جىگىتتەر، تايۋ كەرەك!
— قايداعى تايۋ! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى پيۋ. — وي، ناقۇرىستار-اي! دەرك دەگەن باياعىدان سۋ جۇرەك، اقىماق ەمەس پە!؟ دەركتى تىڭداساڭدار، وڭارسىڭدار! ولار وسى ماڭدا. الىسقا ۇزاعان جوق. ءقازىر-اق تاباسىڭدار! ىزدەڭدەر، يتتەر! ىزدەڭدەر! تۇكپىر-تۇكپىردىڭ ءبارىن قاراڭدار! قاپ، قۇداي-اي، — دەپ كۇيىندى ول. — اتتەڭ، ەكى كوزىم بولسا عوي!
سوقىردىڭ ايقايىنان قاراقشىلاردىڭ رۋحى ءسال كوتەرىلگەندەي بولدى. بىر-ەكەۋى اعاش اراسىن ارالاپ ىزدەپ ءجۇر، ءبىراق قۇلىقسىز، ارەڭ قوزعالادى. نيەتتەرى ىزدەۋدەن گورى قاشۋعا كوبىرەك اۋعان ءتارىزدى. باسقالارى ابىرجىپ جول بويىندا تۇر.
— بايلىق دەگەنىڭ ۋىسىمىزعا جۇزدەپ، مىڭداپ ءوزى تۇسەيىن دەپ تۇرعاندا سەندەر ناقۇرىستارشا ىبىلجيسىڭدار! ول قاعاز تابىلسا، بىزبەن سالىستىرعاندا كورولدىڭ ءوزى دە دالادا قالادى، وندا دۇنيەدە سەندەردەن باي ەشكىم بولمايدى! قايدا كەتۋشى ەدى، ول قاعاز وسىندا، ەكى اتتاساڭدار-اق تابىلايىن دەپ تۇر، ال سەندەر شەگىنشەكتەپ زىتا جونەلۋگە بارسىڭدار. بيلليگە كەلىپ، قارا تاڭبا تاپسىرۋعا دا ىشتەرىڭنەن بىرەۋىڭنىڭ باتىلىڭ جەتپەدى! سوقىر بولسام دا مىنا مەن تاپسىردىم ونى. ەندى، مىنە، بار باقىت، بايلىقتان ايرىلعالى تۇرمىن، بۇل دا سەندەردىڭ كەسىرىڭ! قاپ، پاۋەسكە ءمىنىپ، شالقىپ ءجۇرۋدىڭ ورنىنا، ءمۇساپىر كۇن كەشىپ، ءبىر ستاكان اراقتىڭ ءوزىن دە قايىر سۇراپ ىشەتىن بولدىم-اۋ!
— ءبىراق، دۋبلون بىزدە ەمەس پە؟ — دەپ كۇڭك ەتتى بىرەۋى.
— شاماسى، قاعازدى وسىلار تىققان بولدى عوي، — دەدى ەكىنشىسى. — پيۋ، اقشاڭدى ال دا، جىندانباي، ساباڭا ءتۇس.
پيۋ، شىنىندا دا، جىندانعانداي ەدى. قاراقشىلاردىڭ قارسىلاسقان سوڭعى سوزدەرىنە بولا ول تىپتەن ىزاعا بۋلىعىپ، بۇرىنعىدان بەتەر ورشەلەنە ءتۇستى. اشۋ قىسىپ، ابدەن قۇتىرىنىپ الدى، يمەك تاياعىن قۇلاشتاي سەرمەپ، كورمەسە دە جولداستارىنا تاپ بەرىپ، بەت الدى ءقۇلا-دۇزدى ۇرىپ-سوعا باستادى.
ولار دا قاراپ قالمادى، مىنا زالىمدى سىلەيتە بوقتاپ، سازايىڭدى تارتقىزارمىز ءالى دەپ، لاعىنەتتى جاۋدىرىپ جاتىر. يمەك تاياعىن شاپ بەرىپ، قولىنان جۇلىپ العىلارى كەلىپ، ارەكەت ىستەپ كوردى.
ءبىزدىڭ جانىمىزدى ساقتاپ قالعان دا وسى جانجال بولدى.
بۇلار وسىلاي ۇرسىسىپ، توبەلەسىپ جاتقاندا، توبە جاقتان دەريەۆنيا تۇسىنان شاپقان اتتىڭ تۇياق ءدۇرسىلى ەستىلدى. وسى ساتتە قورشاۋ شارباقتىڭ ار جاعىنان وت جارق ەتتى دە، اتىلعان تاپانشا داۋسى ەستىلدى. بۇل — ەڭ سوڭعى دابىل ەكەن. ءقاۋىپ ءتىپتى جاقىن، ءتونىپ قالدى دەگەندەگىسى. قاراقشىلار تىم-تىراقاي بولىپ بىرەۋلەرى تەڭىز جاققا، شىعاناق بويىن جاعالاپ، ەكىنشىلەرى جوعارى قاراي، توبە بوكتەرىن بەتكە الىپ قاشا جونەلدى. ءا دەگەنشە، جالعىز پيۋدان باسقا جول بويىندا جان قالعان جوق. قورقىپ، ەستەرى شىققان قاراقشىلار ۇمىتىپ كەتتى مە، الدە بوقتاپ، ۇرىپ-سوققانىنا وشىگىپ، ادەيى تاستاپ كەتتى مە، بەلگىسىز. جالعىز قالعان ول جانتالاسىپ، تاياعىمەن جول ءۇستىن تىق-تىق تۇرتكىلەپ، قولىمەن قارمالاپ، ۇتىرلاستارىن شاقىرادى، ءسويتىپ ءجۇرىپ جولدان مۇلدەم اداسىپ، تەڭىزگە قاراي قاشۋدىڭ ورنىنا دەريەۆنياعا قاراي جۇگىردى.
— دجونني، قارا توبەت، دەرك... — دەپ، ول جىلارمان داۋىسپەن باسقا دا بىرەۋلەردىڭ اتىن اتاپ شاقىرىپ كەلەدى. — سەندەر كارى ءپيۋدى تاستامايسىڭدار عوي، قىمباتتىلارىم-اۋ، دوستارىم-اۋ، سەندەر كارى ءپيۋدى قالدىرمايسىڭدار عوي! — دەپ سويلەپ بارا جاتىپ، مەنى جانامالاپ بىرنەشە اتتام جەردەن جۇگىرىپ ءوتتى.
سول ەكى ورتادا شاپقان اتتاردىڭ تۇياق دىبىسى ءتىپتى جاقىنداپ قالدى. اي جارىعى بەس-التى سالت اتتىنى انىق اجىراتىپ كورۋىمە دە مۇمكىندىك بەرىپ تۇر. ولار توبەدەن تومەن قاراي بوكتەرلەپ بار پارمەندەرىمەن شاۋىپ كەلەدى.
ءتىپتى، باسقا جاققا كەتىپ بارا جاتقانىن سوقىر ەندى عانا ءتۇسىندى. شوشىنىپ، ايقايلاپ قالىپ، بۇرىلا جۇگىرگەندە، جول جانىنداعى ارىققا قۇلاپ ءتۇستى. سول بويدا ۇشىپ تۇرەگەلىپ، جانتالاسا قايتادان جولعا شىعىپ ەدى، شاۋىپ كەلە جاتقان ەڭ الدىڭعى اتتىڭ تۇپ-تۋرا تۇياق استىنا كيلىكتى. شاۋىپ كەلە جاتقان كىسى كەش بايقادى، ات باسىن بۇرماق بولىپ ەدى، ۇلگەرمەدى. سوقىر ءتۇن قاراڭعىلىعىن جارىپ جىبەرەردەي، جان ۇشىرا ايقاي سالدى. اتتىڭ تەمىردەي ءتورت تۇياعى قويسىن با، جانشىپ، ەزىپ جىبەرىپتى. ءبىر قىرىنان قۇلاپ ەدى، جايمەن اۋناپ، شالقاسىنان ءتۇستى دە، سول كۇيى قيمىلسىز قالدى.
مەن ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، سالت اتتىلارعا داۋىستادىم. كۇتپەگەن جايسىز وقيعادان شوشىنعان ولار، ءبارى دە تۇرا-تۇرا قالىپتى. ءبارىن دە بىردەن تاني كەتتىم. ەڭ سوڭىنان شاۋىپ كەلگەن — دەريەۆنيادان دوكتور ليۆەيگە حابار بەرۋگە كەتكەن جاس جىگىت ەكەن. قالعاندارى — باج مەكەمەسىنىڭ قىزمەتشىلەرى، جىگىت ولاردى دوكتورعا بارا جاتىپ جولدا كەزدەستىرىپتى. جىگىت اقىلى جەتىپ، ءمان-جايدى ايتىپ، كومەكتەسۋلەرىن وتىنگەن كورىنەدى. كيت جاتاعى شىعاناعىندا جۇرگەن بەيتانىس ليۋگگەر جايىندا باج مەكەمەسىنىڭ باقىلاۋشىسى ميستەر دانس ەرتەرەك ەستىگەن بولىپ شىقتى. ال ول شىعاناققا اپاراتىن جول ءبىزدىڭ تراكتيرىمىزدىڭ تاپ قاسىنان وتەتىن. دانستىڭ جانىنا وتريادىن ەرتىپ الىپ، حابار تيگەن بويدا كيتت جاتاعىنا قاراي بەت تۇزەپ، شاۋىپ كەلە جاتقان بويى ەكەن. مىنە، وسى ءبىر ورايى تۇسكەن كەزدەيسوق وقيعا ءبىزدى كوپە-كورنەۋ اجالدان قۇتقارىپ الدى.
پيۋ ءتىل تارتپاستان كەتتى. انامدى كوتەرىپ، دەريەۆنياعا اپاردىق. سول جەردە حوش ءيىستى تۇز يىسكەتىپ، بەتىنە سۋ بۇرىككەننەن كەيىن بارىپ، ەسىن جيىپ، كوزىن اشتى. انام باستان كەشكەن بار ازابىن ەلەي تە جاتپاي، كاپيتاننىڭ اقشاسىنان وزىنە ءتيىستى بارلىق سومانى تۇگەل الىپ ۇلگەرمەگەنىن قايتا-قايتا ايتا بەردى.
سول ەكى ورتادا باج مەكەمەسىنىڭ باقىلاۋشىسى دانس وتريادىمەن بىرگە كيتت جاتاعى شىعاناعىنا قاراي قۇيعىتا جونەلدى. باقىلاۋشىلار اسا ساقتىقپەن اتتارىنان ءتۇسىپ، جەتەلەپ، كەيدە ءتىپتى اتتارىن سۇيەمەلدەپ، قاراقشىلاردىڭ تاسادان باس سالۋى مۇمكىن ەكەنىن ەستەرىنەن شىعارماي، بوكتەردى بويلاپ تومەن قاراي ءجۇرىپتى. اقىرى، ولار شىعاناققا جەتكەندە، 40 كەمە، ارينە، زاكىرىن كوتەرىپ، جاعادان ونشا الىس ۇزاي الماعانمەن، تەڭىزگە شىعىپ تا ۇلگەرگەن ەكەن. دانس داۋىستاپ ايقايلاپتى، سويتسە كەمەدەن بىرەۋ: ەگەر جازمىش قورعاسىنىڭ قولقاقتى تەسىپ ءوتسىن دەمەسەڭ، اي ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان جارىق جەردەن تەز كەت دەپ اقىل ايتقان بولىپتى. ىزىنشە دانستىڭ يىعىن جاناپ ءبىر وق زۋ ەتە تۇسپەسىن بە.
كەشىكپەي-اق كەمە ءمۇيىستى اينالىپ، عايىپ بولىپتى.
ميستەر دانس جاعادا تۇرىپ، ءوزىمدى "سۋدان شىعىپ قالعان بالىقتاي" سەزىندىم دەيدى. تەڭىزگە كيتتەر شىعارۋ قاجەت ەكەنىن ايتىپ، ول تابان استىندا ب...عا كىسى جىبەردى.
— بۇل — تەك بوس اۋرەشىلىك قوي، — دەدى ول. — ولار ەندىگى ۇزاپ كەتتى، قۋىپ جەتە المايسىڭ. پىو مىرزانىڭ قىتىعىنا تيدىك، مەن ءوزىم سوعان دا شۇكىرشىلىك ەتىپ تۇرمىن دەپ قوسىپ قويدى.
مەن بۇعان دەيىن-اق وعان سوقىر تۋرالى بار جايدى ايتىپ ۇلگەرگەن بولاتىنمىن.
دانسپەن بىرگە مەن "ادميرال بەنبوۋعا" قايتىپ ورالدىم. ءۇيىمىزدىڭ قالاي ويران-بوتقاسى شىققانىن ايتىپ جەتكىزۋدىڭ ءوزى قيىن. انام ەكەۋمىزدى قولعا تۇسىرگىسى كەلگەن قاراقشىلار قابىرعا ساعاتىنا دەيىن جۇلىپ تاستاپتى. كاپيتاننىڭ اقشا سالعان قاپشىعى مەن ءبىزدىڭ كاسسامىزداعى بىرنەشە كۇمىس تەڭگەلەردەن باسقا ولار ەشتەمە اكەتە الماعان، ءبىراق ەندىگى جەردە ءوزىمىزدىڭ قايىرشىلىق حالگە دۋشار بولعانىمىزدى بىردەن-اق ءتۇسىندىم.
دانس مىرزا كوپكە دەيىن ءبىر نارسەگە تۇسىنە الماي دال بولدى.
— اقشانى اكەتىپتى دەپ تۇرسىڭ عوي ءوزىڭ. ەندەشە، تاعى نە ىزدەگەنى ولاردىڭ، حوكينس؟ باسقا جەردە دە اقشا بار دەپ، سونى ىزدەگەنى مە؟
— جوق، سەر، ولاردىڭ ىزدەگەنى — اقشا ەمەس، — دەدىم مەن. — ولاردىڭ ىزدەپ تابا الماعان نارسەسى — مىنا مەنىڭ جان قالتامدا. شىنىمدى ايتايىن، بۇنى ءقاۋىپسىز جەرگە ورنالاستىرماسام بولمايدى.
— ءجون... ءجون ايتىپ تۇرسىڭ، بالاقاي، — دەدى ول. — قاجەت دەسەڭ، ساقتاۋعا ماعان بەرۋىڭە دە بولادى.
— مەن ونى دوكتور ليۆەيگە بەرسەم بە دەپ ەدىم، — دەپ باستاپ كەلە جاتىر ەم.
— دۇرىس ايتاسىڭ! — دەپ ول قىزۋ ءىلىپ اكەتتى. — دۇرىس ايتاسىڭ، دوكتور ليۆسي ءوزى دجەنتلمەن، ءوزى ءارى سۋديا. تىپتىمەن دە بارىپ، ءمان-جايدى وعان نەمەسە سكۆايرعا بايانداپ شىعۋىم كەرەك ەكەن-اۋ. قانشا دەگەنمەن كىسى ءولىمى... پيۋ ءولىپ قالدى عوي. وعان وكىنىپ تۇرعان مەن جوق، ءبىراق كەيىن ءبارىن كورولدىك باج مەكەمەسىنىڭ باقىلاۋشىسىنا، ياعني ماعان جابا سالاتىن بىرەۋلەر تابىلىپ جۇرسە قايتەمىز. حوكينس، بىلاي ەتەيىك. سەن مەنىمەن بىرگە ءجۇر. كەلىسسەڭ، ەكەۋمىز بىرگە بارايىق.
مەن وعان راقمەت ايتتىم، ەكەۋمىز دەريەۆنياعا بەت الدىق. ويتكەنى اتتار سوندا بولاتىن. مەن اناممەن قوشتاسىپ شىققانشا، ءبارى دە اتقا ءمىنىپ ۇلگەرگەن ەكەن.
— دوگگەر، اتىڭ جاقسى ەدى. مىنا جىگىتتى ارتىڭا مىڭگەستىرشى، — دەدى ميستەر دجونس. مەن دوگگەردىڭ ارتىنا مىنگەسىپ، بەلبەۋىنەن ۇستاپ ۇلگەرەر-ۇلگەرمەستەن، دانس ال كەتتىك دەپ ءامىر ەتتى: وترياد دوكتور ءليۆسيدىڭ ۇيىنە قاراي قاتتى جەلىسپەن سىدىرتا جونەلدى.
VI تاراۋ
كاپيتاننىڭ قاعازدارى
بار پارمەنىمىزشە سۋىت ءجۇرىپ وتىرىپ، دوكتور ءليۆسيدىڭ ءۇيىنىڭ قاسىنا كەپ ءبىر-اق توقتادىق. ەسىك الدى تاستاي قاراڭعى.
ميستەر دانس ماعان اتتان ءتۇسىپ، ەسىكتى قاق دەپ ءامىر ەتتى. مەنى اتتان وڭاي ءتۇسسىن دەپ، دوگگەر ۇزەڭگىسىن توستى. ەسىكتى دۇرسىلدەتىپ سوققانىما قىزمەتشى ايەل شىقتى.
— دوكتور ليۆسي ۇيدە مە ەكەن؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— جوق، — دەدى ايەل. — ءتۇس اۋا ۇيگە كەلۋىن كەلگەن، تاماعىن ىشكەسىن بۇگىنگى كەشتى سكۆايرمەن بىرگە وتكىزەم دەپ، ۋسادباعا كەتتى.
— ەندەشە، ءبىز دە سوندا كەتتىك، — دەدى ميستەر دانس.
ۋسادبا جاقىن ەكەن. مەن اتقا ءمىنىپ تە جاتپادىم، دوگگەردىڭ ۇزەڭگىسىنەن ۇستاپ، جانامالاپ جۇگىرىپ وتىردىم.
پاركتىڭ قاقپاسى دا كەيىندە قالدى. جاپىراعى ءتۇسىپ، جالاڭاشتانىپ قالعان ۇزىن اللەيا جان-جاعىن ەسكى ب ا ق قورشاعان، الىستان اي ساۋلەسىمەن اعارىپ كورىنىپ تۇرعان پومەششيك ۇيىنە الىپ كەلدى. ميستەر دانس اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، مەنى ۇيگە قاراي ەرتىپ اكەتتى. ءبىزدى كۇتتىرگەن جوق، ۇيگە بىردەن كىرگىزىپ الدى.
قىزمەتشى ءبىزدى كىلەم توسەلگەن ۇزىن دالىزبەن ەرتىپ اكەلىپ، قوجايىنىنىڭ كابينەتىنە كىرگىزدى. كابينەتتىڭ قابىرعالارى ءيىن تىرەسكەن كىتاپ شكافتارىنان كورىنبەيدى ەكەن. ءار شكافتىڭ ۇستىنە بيۋست قويىلعان. سكۆاير مەن دوكتور ليۆسي لاۋلاپ جانعان وتتىڭ قاسىندا تەمەكى تارتىپ وتىر.
مەن بۇرىن مۇنداي جاقىن كەلىپ، سكۆايردى كورمەگەن ەدىم. تولىق، بويشاڭ (التى فۋتتان استام)، ساياحاتتا كوپ ءجۇرىپ، كۇن، جەل قاعىپ، ءوڭى توتىققان، بەتى قالىڭ، ءتۇسى سۋىق كىسى ەكەن. قاپ-قارا قاستارى ءدايىم قيمىلداپ تۇرادى، اشۋشاڭ، تاكاپپار بولعانمەن، ءداۋ دە بولسا، جالپى قايىرىمدى سياقتى.
— ميستەر دانس، كىرىڭىز، قايىرلى كەش! — دەدى ول مەنمەنسىڭكىرەپ سويلەگەنمەن، ءبىر جاعىنان، جايدارىلىق تا كورسەتىپ جاتىر.
— قايىرلى كەش، دانس، — دەدى دوكتور دا باسىن يزەپ. — دوستىم، دجيم، قايىرلى كەش! سىزدەردى مۇندا قاڭباقتاي دومالاتىپ، قانداي داۋىل اكەلىپ تىقتى؟
باج مەكەمەسىنىڭ باقىلاۋشىسى ەكى قولىن دەنەسىنە جابىستىرا قالىپ، تىك تۇرىپ، بەينە ءبىر جاتتاپ العان ساباعىن قايتالاعانداي باستان كەشكەندەرىمىزدىڭ ءبارىن تۇگەل ايتىپ شىقتى. ەكى دجەنتلمەن مۇنىڭ اڭگىمەسى تۇسىندا بىر-بىرىنە قايتا-قايتا قاراپ، قاتتى تاڭ قالىستى. سونشالىق زەيىن قويىپ تىڭداعان ولار ءتىپتى شەگىپ وتىرعان تەمەكىلەرىن دە ۇمىتىپ كەتتى. ال ەندى ءتۇن ىشىندە مەنىڭ انامنىڭ تراكتيرگە قايتىپ بارۋعا باتىلى جەتكەنىن ەستىگەندە، دوكتور ليۆسي ءوز سانىن ءوزى شارت ەتكىزىپ سوعىپ كەپ جىبەردى، سكۆاير "جارايسىڭ" دەپ ايقايلاپ، ءتىپتى قولىنداعى ۇزىنشا قاليانىڭ كاميننىڭ تورىنا سوعىپ، سىندىرىپ العانىن دا سەزبەي قالدى. ميستەر ترەلوني (ەستەرىڭىزدە شىعار، سكۆايردىڭ اتى وسىلاي ەدى عوي) ءبىر كەزدە وتىرعان كرەسلوسىنان دا تۇرىپ كەتتى، ەندى بولمە ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇر: دوكتور جاقسىلاپ ەستيىن دەگەندەي، باسىنداعى وپالانعان اق پاريگىن جۇلىپ تاستاپتى، ەندى جالاڭ باس وتىر. ونىڭ قىسقا قيدىرىلعان شاشىن پاريكسىز كورۋدىڭ ءوزى ءبىر ءتۇرلى ەرسى ەكەن.
ميستەر دانس ازەر دەگەندە اڭگىمەسىن اياقتادى-اۋ، ايتەۋىر.
— ميستەر دانس، — دەدى سكۆاير، — ءسىز وتە يناباتتى ادام كورىنەسىز! ال ەندى اناۋ بارىپ تۇرعان زىميان قان ىشەردى قۇرتقانىڭىز — ۇلكەن ەرلىك! وندايلاردى تاراقان قۇرلى كورمەي تاپاپ تاستاۋ قاجەت!.. كورىپ وتىرمىن، حوكينس تە ولقى جىگىت بولماي شىقتى. حوكينس، انا ءبىر قوڭىراۋدى سوعىپ جىبەرشى، ميستەر دانسقا سىرا اكەلىپ بەرسىن.
— سونىمەن، دجيم، ولاردىڭ ىزدەگەن نارسەسى ەندى سەندە مە؟ — دەپ سۇرادى دوكتور.
— مىنەكي، — دەپ، دوكتورعا كلەەنكاعا ورالعان بۋمانى ۇستاتتىم.
دوكتور ونى اۋدارىپ-توڭكەرىپ مۇقيات قاراپ شىقتى. ءداۋ دە بولسا، تەزىرەك اشىپ كورگىسى كەپ، ازەر شىداي وتىر. ءبىراق ءوزىن-وزى تەجەپ، بۋمانى جايباراقات قالتاسىنا سالدى.
— سكۆاير، دانس قىزمەت ادامى عوي، سىراسىن ىشكەسىن، جۇمىسىنا بارسىن، — دەدى ول. — ال دجيم حوكينس ءبىزدىڭ ۇيدە قونادى. راقىم ەتسەڭىز، كەشكى تاماق ورنىنا مەن وعان سالقىن پاشتەت اكەلدىرەيىن دەپ ەدىم.
— ارينە، ارينە، راقىم ەتىڭىز، ليۆسي! — دەدى سكۆاير. — بۇگىنگى ەرلىكتەرى ءۇشىن حوكينسكە ودان دا زورىراق قوشەمەت كورسەتسەك ارتىق ەمەس.
الدىما كىشكەنتاي ستولداردىڭ ءبىرىن اكەلىپ قويىپ، كوپ ەتىپ كەپتەر پاشتەتىن ۇسىندى. بۇرالقى يتتەي قارنىم اشىپ، ازەر شىداپ وتىر ەم، لىقا تويىپ الدىم. سول ەكى ارادا تاعى دا تالاي ماقتاۋ ءسوز ەستىگەن دانس جۇمىسىنا كەتتى.
— ال، سكۆاير، — دەدى دوكتور.
— ال، دوكتور، — دەدى سكۆاير.
— قاباتتاسا سويلەدىك-اۋ، — دەپ، دوكتور ليۆسي كۇلىپ جىبەردى.
— ءسىز الگى فلينت تۋرالى بۇرىن ەستىپ پە ەدىڭىز؟
— ەستىپ پە ەدىڭىز دەيدى! فلينت تۋرالى ەستىپ پە ەدىڭىز دەيسىز عوي، ءيا؟ — دەپ، سكۆاير داۋسىن كوتەرە سويلەدى. — ايتسام، بۇرىنعىلارى بار، قازىرگىسى بار — نە زامانعى تەڭىز قاراقشىلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قانىشەرى سول فلينت. ءفلينتتىڭ قاسىندا اناۋ قارا ساقال دەگەندەرىڭىز جازىقسىز نارەستە. يسپانداردىڭ فلينتتەن زارەلەرى قالماي قورقاتىنىن كورگەندە، سەر، سىزگە شىنىمدى ايتايىن، مەن ءتىپتى ونىڭ اعىلشىن ەكەندىگىن ماقتان ەتەتىنمىن. بىردە ترينيداد ماڭىندا الىستان ونىڭ جەلكەندەرىن كورگەنىم دە بار، ءبىراق كاپيتانىمىز سۋ جۇرەك سورلى ەكەن، كەمەمىزدى بىردەن پورت-وف-سپەينگە قاراي كەيىن بۇرىپ اكەتتى.
— ول تۋرالى وسىندا، انگليادا، تالاي ەستىگەنمىن، — دەدى دوكتور. — ءبىراق سونىڭ اقشاسى بولىپ پا ەكەن ءوزى، ماسەلە سوندا!
— اقشاسى بولىپ پا ەكەن دەيدى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى سكۆاير. — جاڭا دانستىڭ اڭگىمەسىن ءوزىڭىز ەستىگەن جوقسىز با؟ ول زالىمدار اقشادان باسقا نە ىزدەۋشى ەدى؟ اقشادان باسقانى نە قىلسىن ولار! ولار اقشادان باسقا ەش نارسەگە باستارىن تىكپەيدى.
— باستارىن نە ءۇشىن تىككەندەرى كەشىكپەي-اق انىقتالار، — دەدى دوكتور. — ءسىز قىزۋلانىپ كىسىگە ءسوز بەرمەيسىز عوي. فلينت قازىناسىن قايدا جاسىردى؟ مىنا مەنىڭ قالتامداعى، مەنىڭشە، سونى اشۋعا كومەكتەسەتىن كىلت. تەك سول قازىنا كوپ پە ەكەن؟
— كوپ پە ەكەن دەيدى؟ — دەپ سكۆاير ايقايلاپ جىبەردى. — سەر، ەندەشە، تىڭداڭىز. ەگەر مىنا ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەن، شىنىندا دا، سول ءسىز ايتىپ وتىرعان كىلت بولىپ شىقسا بار عوي، وندا مەن قازىردەن باستاپ بريستولگە اتتانام دا، دوكقا بارىپ، مىنا دەگەن كەمە ساتىپ الام. مەنىمەن بىرگە ءسىز باراسىز، حوكينس بارادى، ءتىپتى جىل بويى ىزدەسەم دە سول قازىنانى تاپپاي قويماسپىن!
— وتە جاقسى! — دەدى دوكتور. — ولاي بولسا، ەگەر دجيم قارسى بولماسا، بۋمانى اشامىن، كورەيىك ىشىندەگىسىن.
وسىنى ايتىپ، ول بۋمانى قالتاسىنان شىعارىپ، الدىنا ستول ۇستىنە قويدى.
بۋما جىپپەن مىقتاپ تۇرىپ تىگىلگەن ەكەن. دوكتور ءوزىنىڭ قۇرال-سايمان سالعان جاشىگىنەن حيرۋرگيالىق قايشىسىن الىپ، بۋمانىڭ ءجىبىن قيىپ-قيىپ جىبەردى. ىشىندە ەكى نارسە بار ەكەن: ءبىر داپتەر جانە اۋزى جابىق كونۆەرت.
— الدىمەن داپتەردى كورەيىك، — دەدى دوكتور.
ول ماعان مەيىرلەنە قاراپ، قاسىنا شاقىردى: الگىندە تاماق ىشكەن جەرىمدە وتىر ەدىم، بۋمانىڭ سىرىن بىرگە اشپاق بولىپ ورنىمنان تۇردىم. دوكتور داپتەر بەتتەرىن بىر-بىرلەپ اۋدارىپ كورە باستادى. سكۆاير ەكەۋمىز يىعىنىڭ ۇستىنەن ەنتەلەي ءتونىپ تۇرمىز.
داپتەردىڭ ءبىرىنشى بەتى تولعان جان تۇسىنگىسىز ءتۇرلى شاتپاقتار ەكەن. بىرەۋ ءىشى پىسىپ وتىرىپ ەرىككەنىنەن بە، الدە قالامىنىڭ ۇشىن بايقاپ كورگىسى كەلگەنىنەن بە، ايتەۋىر، يرەك-يرەك ەتىپ سىزا بەرىپتى، سىزا بەرىپتى. وسى ءبىرىنشى بەتتەن ءبىر كوزىمە تۇسكەنى — وتكەندە كاپيتاننىڭ قارىنان ءوزىمىز كورگەن: «ارمانىڭا جەت، بيللي بونس!» دەپ شاباقتالىپ جازىلعان جازۋ جانە سول سياقتى: "ميستەر ۋ.بونس، شتۋرمان"، "جەتتى عوي روم ىشكەنىڭ"، "پالم-كي ماڭايىندا ول ءتيىستى سازايىن تارتتى" دەگەن دە جازۋلار بار. تەك بۇل ەمەس، كوبىنەسە جالعىز سوزدەن عانا تۇراتىن تۇسىنىكسىز بىردەمەلەر دە كەزدەستى. الگى "ءتيىستى سازايىن تارتقان" كىم بولدى، سازايىن قالاي تارتقىزدى ەكەن، مەنى قىزىقتىرىپ تۇرعان وسىلار. قاق جاۋىرىننان پىشاق سۇقتى ما ەكەن؟
— ە، بۇل بەتتەن بىردەڭە ءتۇسىنۋ قيىن ەكەن، — دەدى دوكتور ليۆسي.
داپتەردىڭ كەلەسى ون شاقتى بەتى بۋحگالتەرلىك ەسەپ-قيساپ سياقتى بىردەمەلەر بولىپ شىقتى. ءاربىر جولدىڭ باس جاعىندا ۋاقىت مەرزىمى كورسەتىلگەن دە، اياق جاعىندا اقشانىڭ جيىنتىق سوماسى كورسەتىلگەن. ال وسى ەكى جازۋدىڭ ارالىعىنا ءتۇرلى تۇسىنىكتەمە — سيفرلار كەلتىرىلۋدىڭ ورنىنا ءار جاڭا جولدان ءار بولەك ايقىش-ۇيقىش قوسۋ بەلگىسى قويىلعان. 1745 جىلعى 12 شىلدە كۇنى جازىلعان جولدا جەتپىس ستەرلينگ فۋنتى كورسەتىلگەن، ال بۇل سومانىڭ قايدان شىققانى جايلى تۇسىنىكتەمەنىڭ ورنىنا بار بولعانى التى قوسۋ بەلگىسى قويىلعان. ءبىراق اندا-ساندا جەردىڭ اتى كورسەتىلىپ وتىرعان، مىسالى: «قاراقاس ماڭىندا» دەگەن جازۋ بار نەمەسە "62° 17 20"، "19° 2، 40" دەپ ەندىك پەن بويلىق كورسەتىلگەن.
بۇل جازبالار جيىرما جىلعا جۋىق ۇزبەي جۇرگىزىلىپتى. كىرىسكە تىركەلگەن اقشانىڭ سوماسى بارعان سايىن كوبەيە تۇسكەن. ەڭ اياعىندا، بەس-التى رەت قاتە جازىلىپ، سىزىلىپ تاستالعان سيفرلاردان كەيىن جيىنتىق سوما كورسەتىلىپ، استىنا: "بونستىڭ ۇلەسى" دەگەن جازۋ جازىلىپتى.
— تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، — دەدى دوكتور ليۆسي.
— تۇسىنبەيتىن ەشتەمەسى دە جوق، ءبارى دە ايدان انىق! — دەدى سكۆاير. — ءبۇل — اناۋ سۇمپايى توبەتتىڭ كىرىس كىتابى. سۋعا باتىرىلعان كەمەلەر مەن تونالعان قالالاردىڭ اتتارىن جازباي، كرەست قويىپ وتىرعان. سيفرمەن كورسەتكەنى — ورتاق ولجادان وزىنە ءتيىستى ۇلەسى. كەيىن ۇمىتىپ قالام با دەپ كۇدىكتەنگەن تۇسىندا از-كەم تۇسىنىكتەمە جازىپ وتىرعان. "قاراكاس ماڭىندا" دەگەنى سونداي تۇسىنىكتەمە. ياعني: ءبىر باقىتسىز كەمە قاراكاس ماڭىندا تونالعان دەگەن ءسوز. بەيشارا تەڭىزشىلەر الدەقاشان سۋ استىندا ءشىرىپ تە بىتكەن شىعار.
— ءدال تاپتىڭىز! قانشا دەگەنمەن ساياحاتشىنىڭ اتى ساياحاتشى عوي، — دەدى دوكتور. — ءدال تاپتىڭىز، مىنە، شەنى وسكەن سايىن ۇلەسى دە ءوسىپ وتىرعان.
وسى جازۋلاردان باسقا بۇل داپتەردە كوڭىل بولەرلىك ەشتەمە جوق بولىپ شىقتى؛ تەك كەيبىر تازا بەتتەرىنە جەر اتتارى جازىلىپتى جانە اعىلشىن، يسپان، فرانسۋز تەڭگەلەرىن كۇندەلىكتى الىس-بەرىس اقشاعا اۋداراتىن كەستە بار ەكەن.
— مۇقيات ادام ەكەن، — دەدى دوكتور. — ونى ەسەپتەن جاڭىلدىرا الماسسىڭ.
— ەندى مۇندا نە بار ەكەن، سونى كورەيىك، — دەدى سكۆاير.
كونۆەرت بىرنەشە جەرىنەن مورلەنىپ، جابىلىپتى. Mءوp ورنىنا باسقانى — ويماق، ءسىرا، الگىندە كاپيتاننىڭ جان قالتاسىنان تاۋىپ العان ويماق بولسا كەرەك. دوكتور اسپاي-ساسپاي كونۆەرتتى سىندىرىپ اشىپ ەدى، ىشىنەن ءبىر ارالدىڭ ەندىك، بويلىعى، جاعاعا جاقىن جەرلەردىڭ تەرەڭدىگى، دوڭ-توبەلەرىنىڭ، شىعاناق، مۇيىستەرىنىڭ اتتارى تۇگەل جازىلعان گەوگرافيالىق كارتا شىقتى. كارتادا الگى بەيمالىم ارالدى وپ-وڭاي ىزدەپ تاۋىپ، ەش قاۋىپ-كۇدىكسىز-اق زاكىر تاستاۋعا نە كەرەك بولسا، سونىڭ ءبارى دە كورسەتىلىپتى.
ارالدىڭ ۇزىندىعى توعىز، ەنى بەس ميل ەكەن. كەۋدە تۇسىن انتەك كوتەرىپ، شالقالاي قاراپ تۇرعان سەمىز ايداھارعا ۇقسايدى. ءبىزدىڭ كوزىمىزگە داۋىل وتىنەن قاعا بەرىس كەمە توقتايتىن ەكى گاۆان جانە ارالدىڭ ورتا تۇسىندا "قاراۋىل ءدۇربى" دەگەن اتى بار توبە شالىندى.
كارتادا كەيىنگى كەزدە جاسالعان كوپتەگەن قوسىمشا بەلگىلەر دە بارشىلىق ەكەن. باسقالارىنان گورى ەرەكشە، وقشاۋلانىپ كوزگە ءتۇسىپ تۇرعانى — قىزىل سيامەن جازىلعان ءۇش كرەس: ەكەۋى — ارالدىڭ سولتۇستىك جاعىنا، بىرەۋى — وڭتۇستىك-باتىسىنا ءتۇسىرىلىپتى. وسى سوڭعى كرەستىڭ قاسىنا ءدال جاڭاعى قىزىل سيامەن:
"قازىنانىڭ باستى بولىگى وسى ارادا"، — دەپ، ۇساق، ءبىراق اپ-انىق ەتىلىپ جازىلعان جازۋ بار: كاپيتاننىڭ شيماي-شاتپاقتارىنا ەش ۇقسامايدى.
كارتانىڭ سىرتقى جاق بەتىنە دە جاڭاعى كىسىنىڭ قولىمەن تۇسىنىكتەمەلەر جازىلىپتى. ولار مىناداي:
"قاراۋىل ءدۇربىسىنىڭ يىنىنەمىن بولەپ تۇرعان بيىك اعاش س.س.ش-تان س-كە قاراعان باعىت.
قاڭقا ارالى ش. — و. — ن. جانە ش. — قا قاراي.
ون فۋت.
قۇيما كۇمىس كەسەكتەرى سولتۇستىكتەگى شۇڭقىردا. ونى شىعىس جاق، توبەنىڭ بوكتەرىنەن قارا قۇزدان ون ساجىن تۇستىككە قاراي ءجۇرىپ، ماڭداي الدىڭدى قۇزعا قاراتىپ تۇرساڭ، سول جەردەن تاباسىڭ.
قارۋ-جاراقتاردى تابۋ قيىن ەمەس، سولتۇستىك ءمۇيىستىڭ س. شەتىندەگى قۇم توبەدە جاتىر، بەتىڭدى ش-قا جانە شيرەك رۋمب س-كە قاراي ۇستا. د.ف".
مىنە، وسى. بۇل جازۋلاردى مەن مۇلدەم تۇسىنە العانىم جوق. ءبىراق تىم شولاقتىعىنا قاراماستان، الگى جازۋلار سكۆاير مەن دوكتور ءليۆسيدى قاتتى قۋانتتى.
— ليۆسي، — دەدى سكۆاير، — ءسىز وسى ءبىر جالاقىسى تۇككە تۇرعىسىز دارىگەرلىك جۇمىسىڭىزدى تاستاساڭىز قايتەدى. مەن ەرتەڭ-اق بريستولگە جۇرەيىن دەپ وتىرمىن. سەر، ءۇش اپتا وتپەي جاتىپ-اق... جوق، ەكى اپتا... ءبىزدىڭ بۇكىل انگليادا كەزدەسپەيتىن ەڭ جاقسى كەمەمىز جانە ەڭ تاڭداۋلى كوماندامىز بولادى. حوكينس تە بىزبەن يۋنگا بولىپ بىرگە شىعادى. حوكينس، سەنەن كەرەمەتتەي يۋنگا شىعۋعا ءتيىس... ال، ءسىز ليۆسي، كەمەنىڭ دارىگەرى بولاسىز. ادميرال — مەنمىن. رەدرۋت، دجويس، حانتەر — ۇشەۋىن وزىمىزبەن بىرگە اكەتەمىز. ارقا تۇستان ءساتتى سوققان سايگۇلىك جەل ءا دەگەنشە-اق ءبىزدى الگى ارالعا دىك ەتكىزەدى. ءبىر جەتىپ العان سوڭ، تىعىلعان قازىنانى ىزدەپ تابۋ قيىن بولىپ پا؟ ال ەندى سودان كەيىنگى ومىرىمىزدە اقشا دەگەنىڭىز ىشىپ-جەيمىز بە، ءتىپتى سول اقشاعا شومىلامىز با، الدە ۋىستاپ سۋعا لاقتىرامىز با — بارىنە دە جەتەتىن بولادى.
— ترەلوني، سىزبەن بىرگە جۇرەمىن، — دەدى دوكتور. — دجيم دە، مەن دە ءسىزدىڭ سەنىمىڭىزدى اقتايمىز دەپ كەپىلدىك بەرە الامىن. ءبىراق، مەنىڭ سەنىم كورسەتە المايتىن ءبىر ادامىم بار.
— ول كىم؟ ايتساڭىزشى، ماعان ول ءيتتىڭ اتىن، — دەدى سكۆاير.
— ول ءسىزسىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى دوكتور. — ويتكەنى، ءسىزدىڭ اۋزىڭىزعا يە بولا المايتىن ءبىر ادەتىڭىز بار. بۇل قاعازدار جايىن بىلەتىن جالعىز ءبىز ەمەسپىز عوي. بۇگىن كەشتە تراكتيردى ويرانداپ كەتكەن انا قاراقشىلار، ءوزىڭىز دە بىلەسىز، جۇرەك جۇتقان باتىل ادامدار. ال كەمەدە قالعاندارىن قايدا قوياسىز؟ وسى ماڭدا ولاردان باسقا دا تالايلارى تابىلاتىنىنا مەن كەپىل. سولاردىڭ ءبارى دە وسى قازىنانى قولعا تۇسىرۋگە بارىن سالىپ-اق باعادى. سوندىقتان ءبىز ابدەن تەڭىزگە شىعىپ، ءجۇرىپ كەتكەنگە دەيىن جالعىز-جارىم جۇرمەۋگە ءتيىسپىز. مەن دجيممەن بىرگە وسىندا قالا تۇرامىن. ءسىز دجويس پەن حانتەردى الىپ، بريستولگە بارىڭىز. ال ەڭ باستىسى — كارتانىڭ بىزدە ەكەنى جايىندا ەشقايسىمىزدىڭ تىسىمىزدەن شىقپايتىن بولسىن!
— ليۆسي، ايتقانىڭىزدىڭ ەش قاتەسى جوق، — دەدى سكۆاير. — ەندى جۇمعان اۋزىمدى اشسام نە دەيسىز!
ەكىنشى ءبولىم. كەمە اسپازى
VII تاراۋ
مەن بريستولگە جۇرمەكپىن
تەڭىزگە شىعۋ ساپارىمىزدىڭ قاربالاس ازىرلىگى، سكۆايردىڭ ويلاعانىنداي ەمەس، اناعۇرلىم كوپ ۋاقىت الدى. جالپى العاشقى جوسپارىمىزدىڭ ءبارىن دە تۇگەل وزگەرتۋىمىزگە تۋرا كەلدى. ەڭ الدىمەن دوكتور ءليۆسيدىڭ مەنىمەن بىرگە بولسام دەگەن تىلەگى ىسكە اسپادى: ول اينالاداعى دەريەۆنيالاردا ءوزى جوق كەزدە قىزمەت ىستەي تۇراتىن دارىگەر ىزدەپ لوندونعا كەتتى. سكۆايردىڭ بريستولدەگى جۇمىستارى باسىنان اسىپ، تاۋسىلار ەمەس. ال مەن كارى قورىقشى رەدرۋتتىڭ باقىلاۋىندا تۇتقىن ادامداي ۋسادبادا قالدىم. ءوزىم ارمان ەتىپ جۇرگەن كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن الىس ارالدار، باستان كەشكەلى تۇرعان تەڭىز وقيعالارى — بار ويلايتىنىم وسى. تالاي ۋاقىتىمدى كارتانى زەرتتەۋگە ارناپ، بارلىق بەلگىلەرىن جاتتاپ الدىم. ۋسادبا شارۋاسىن باسقارۋشىنىڭ بولمەسىندە، وت جانىندا وتىرىپ الىپ، ويشا ارالعا ءار تۇستان كەمەمەن تالاي رەت ءجۇزىپ تە كەلگەنىم بار. ارالدىڭ مەن زەرتتەمەگەن سۇيەم جەرى قالعان جوق، قاراۋىل ءدۇربى دەپ اتالاتىن بيىك توبەگە تالاي رەت ورمەلەپ شىعىپ، سان قۇبىلىپ تۇرعان عاجايىپ تابيعات كوركىنە توبە باسىنان سۇيسىنە كوز سالامىن. كەيدە ارال ءۇستى قاپتاعان تاعى ادامدارعا تولىپ كەتەدى، ءبىز سولاردىڭ شابۋىلىنا تويتارىس بەرىپ جاتامىز. كەيدە اينالانى جىرتقىش اڭ جايلاپ، ءبىز سولاردان قاشىپ قۇتىلۋدىڭ قامىندا جۇرەمىز. ءبىراق، بۇل سياقتى ويشا باستان كەشكەندەرىم كەيىن ارالدا ءوزىمىز دۋشار بولعان قايعىلى توسىن وقيعالارمەن سالىستىرعاندا تۇك ەمەس، جاي عانا ويىنشىق ءتارىزدى كورىندى.
اپتا سوڭىنان اپتا سىرعىپ ءوتىپ جاتتى. اقىرىندا، ءبىر ءساتتى كۇنى بىزگە حات كەلدى. حات دوكتور ءليۆسيدىڭ اتىنا جازىلعان ەكەن، ءبىراق كونۆەرتتە:
"ەگەر دوكتور ليۆسي قايتىپ ورالماعان بولسا، وندا حاتتى توم رەدرۋت نەمەسە جاس حوكينس اشسىن" دەگەن دە جازۋ بار ەكەن.
كونۆەرتتى اشىپ وقىپ، ەكەۋمىز مىناداي ماڭىزدى جاڭالىق بىلدىك. (دالىرەك ايتسام، حاتتى وقىعان مەن عانا، ويتكەنى ەگەر تاسقا باسقان ارىپتەر بولماسا، باسقا جازۋدى تانىمايدى ەكەن).
"ەسكى زاكىر" مەيمانحاناسى، بريستول، 17... جىلعى 1 ناۋرىز.
قىمباتتى ليۆسي!
ءسىزدىڭ ۋسادبادا ەكەنىڭىزدى، الدە ءالى كۇنگە دەيىن لوندوندا ەكەنىڭىزدى بىلە الماي، حاتتى ەكى ادرەسكە دە جازىپ وتىرمىن.
كەمە ساتىلىپ الىندى، جابدىق-جاساعى دا دايىن. تەڭىزگە شىعۋ ءساتىن كۇتىپ ءقازىر زاكىر دە تۇر. بۇدان اسقان كەمە بولادى دەپ ويلامايمىن. ءوزىن جاس بالا دا جۇرگىزە الاتىن وڭتايلى كەمە. ەكى ءجۇز توننا جۇك كوتەرەدى. اتى — "يسپانولا ".
بۇل كەمەنى تابۋىما ەجەلگى دوسىم بلەندلي كومەكتەستى، ول ءوزى ءبىر عاجايىپ شەبەر، ىسكەر ادام. وسى ابزال ادام ماعان قارا ءناسىلدى قۇلىم سياقتى قىزمەت ەتتى. بريستولدەگىلەردىڭ قاي-قايسى دا، وبالدارى نە كەرەك، قازىنا ىزدەپ بارا جاتىرمىز دەپ شەت جاعاسىن بىلدىرسەم-اق بولدى، قول ۇشىن بەرۋدەن قاشقان جوق..."
— رەدرۋت، — دەدىم مەن حاتتى وقۋىمدى تىيا قويىپ، — دوكتور ليۆسي سكۆايردىڭ مىنا سوزدەرىن ۇناتا قويماس. دەمەك، سكۆاير اۋزىنا يە بولا الماعان...
— سەنىڭشە، — دەپ قورىقشى كۇڭك ەتتى. — سكۆاير مىقتى ما، الدە دوكتور مىقتى ما؟ قايداعى ءبىر دوكتور ليۆسيگە جاعام دەپ، سكۆاير جۇرتپەن سويلەسۋدەن قالماق پا؟
وعان تۇسىندىرەم دەپ اۋرە بولماي-اق، حاتتى ءارى قاراي وقي بەردىم.
"بلەندلي "يسپانولانى" ءوزى ىزدەپ تاپتى، سونىڭ شەبەرلىگىنىڭ ارقاسىندا بىزگە ول، ءتىپتى تەگىن ءتۇستى دەۋگە بولادى. راس، بريستولدە بلەندليدى جەك كورەتىندەر دە بار. ولاردىڭ ىشىندە وسى ءبىر كىرشىكسىز ادال ادامدى قارالاپ، بلەندليدىڭ دەدەك قاعىپ جۇرگەنى قارا باسىنىڭ قامى عوي، "يسپانولا" باسقا ەشكىمدىكى دە ەمەس، ءوز كەمەسى جانە داعى تىم قىمبات، ءۇش ەسە باعاعا ساتتى دەپ، ايتىپ جۇرگەندەرى دە جوق ەمەس. بۇل اڭگىمەنىڭ قۇر وسەك ەكەنى كۇمانسىز. الايدا، سولاردىڭ بىردە-بىرىنىڭ باتىلى جەتىپ، "يسپانولانى" جامان كەمە دەۋگە اۋزى بارعان ەمەس.
سونىمەن، كەمەنى تابۋىن وڭاي-اق تاۋىپ ەم. ءبىراق، جابدىقتاۋ جاعىن جۇمىسشىلار وتە باياۋ جۇرگىزىپ جاتىر، دەگەنمەن، جۇرە-بەرە ءبارى دە دايىن بولماق. بارىنەن كوپ ۋاقىت ال عانى — كوماندا قۇرامىن ىرىكتەپ الۋ قاراكەتى بولدى.
مەن ءوزىم جول-جونەكەي جابايى ادامدار شابۋىل جاساپ، قاراقشىلار كەزدەسىپ نەمەسە الگى قارعىس اتقىر فرانسۋزدار man بولىپ جۇرە مە دەپ، جيىرما شاقتى ادام جالداعىم كەلىپ ەدى. ىزدەي-ىزدەي سىلەم قاتتى، ال سونداعى بار تاپقانىم — التى-اق كىسى بولدى، ءبىراق، ايتەۋىر، كەيىن قۇداي وڭداپ، ءبىر ىزگى جان كەزدەستى دە، سول ءبارىنىڭ رەتىن وپ-وڭاي كەلتىرە قويدى.
وزىمەن پورت باسىندا كەزدەيسوق، سويلەسە سالعان ەدىم. ەسكى تەڭىزشى بولىپ شىقتى. بۇگىندە تاۆەرنا ۇستاپ، قۇرلىقتا تۇراتىن كورىنەدى. بريستولدەگى تەڭىزشىلەردىڭ بارىمەن تانىس ەكەن. قۇرلىق دەنساۋلىعىنا جاقپاي، قايتادان تەڭىزگە شىقسام با دەپ، كەمە اسپازشىسى قىزمەتىن ىزدەپ ءجۇر ەكەن. ءبىراق، ءوز ايتۋىنشا، سول كۇنى پورتقا، اشەيىن، تەڭىزدىڭ تۇزدى اۋاسىمەن دەم الىپ قايتۋ ءۇشىن جاي كەلسە كەرەك.
تەڭىزدى مۇنشالىق قۇلاي جاقسى كورۋى مەنى قاتتى ءسۇيسىنتتى، سونداي-اق سىزدەردى دە سۇيسىنتكەن بولار ەدى دەپ ويلايمىن ءوزىن اياپ كەتتىم، سول بويدا-اق، سول كەزدەسكەن جەردە-اق كەمەمىزدىڭ اسپازى بولۋعا شاقىردىم. اتى — ۇزىن تۇرا دجون سيلۆەر بولىپ شىقتى. ءوزىنىڭ ءبىر اياعى جوق:. وسىنىڭ ءوزى-اق وعان ەڭ جاقسى مىنەزدەمە بولا الاتىن شىعار دەپ ويلايمىن، ويتكەنى اياعىنان ول ماڭگى ۇمىتىلماس حوك قولباسشىلىق ەتكەن وتان ءۇشىن سوعىستا ايرىلعان كورىنەدى. ليۆسى، ول ءتىپتى پەنسيا دا المايدى ەكەن، كوردىڭىز بە، زامانىمىز نە بولىپ بارادى ءوزى؟
ءيا، سەر، مەن اسپازشى عانا تاپتىم دەپ ويلاسام، ولاي ەمەس، تولىعىمەن بۇكىل كوماندانىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپپىن.
سيلۆەردىڭ كومەگىمەن باس-اياعى بىرنەشە كۇننىڭ ىشىندە-اق تاجىريبەلەرى مول، مۇحيت سۋىندا ابدەن تۇزدالىپ، شىنىققان ناعىز تەڭىزشىلەردىڭ ىشىنەن تاڭداپ ءجۇرىپ، جاقسى ەكيپاج قۇراستىرىپ الدىم. سىرتقى كەيىپتەرىن man ەندى كىسى قىزىعارلىقتاي دەۋ قيىن، ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە، كوزدەرىنەن كورىنىپ تۇر، ءبارى دە بارىپ تۇرعان باتىر ادامدار. قاي كاپيتاننىڭ دا ەگەر وسىنداي كومانداسى بولسا، ءتىپتى فرەگاتىڭنىڭ وزىمەن دە ۇرىسقا جاسقانباي قويىپ كەتە الادى.
ءوزىم العاشقى كۇندەرى جالداپ العان التى-جەتى كىسى بار ەدى عوي. ۇزىن تۇرا دجون، ءتىپتى سولاردىڭ دا كەيبىرەۋلەرىن شىعارىپ جىبەرۋ كەرەك دەپ كەڭەس بەردى. وزەننەن باسقا سۋدا ءجۇزىپ كورمەگەن ورالىمسىز بەيشارالار عوي، قاۋىپ-قاتەرى مول تەڭىز ساپارىندا وندايلاردان اۋلاق بولعان ءجون دەپ، مەنى اپ-ساتتە كوندىرىپ الدى.
ال ەندى وزىمە كەلسەم، دەنساۋلىعىم جاقسى، تابەتىم دە كەرەمەت، ۇيىقتاسام — تاستاي قاتام. ءبىراق، الگى تارلان تەڭىزشىلەرىم ءشپيلدى اينالىپ تىنىم تاپپاي جۇگىرىپ، الىس ساپارعا بەت تۇزەمەي، كوڭىلىم كونشيتىن ءتۇرى جوق. شىركىن، اشىق تەڭىزگە شىققانعا نە جەتسىن! قازىناسى بار بولسىن، ماسەلە وندا ەمەس قوي! قازىنا ەمەس، تەڭىز عوي مەنىڭ باسىمدى اينالدىرىپ، دۋالاپ جۇرگەن! سونىمەن، ليۆسي، تەزىرەك جەتە كورىڭىز! مەنى سىيلاساڭىز، ۋاقىتتى بوسقا وتكىزبەي، تەز جەتىڭىز!
جاس حوكينس شەشەسىمەن قوشتاسسىن، ۇيىنە جىبەرىپ الىڭىز. ونى رەدرۋت ەرتىپ اپارعانى ءجون. سودان كەيىن ەكەۋى دە ۋاقىت وزدىرماي، تەز بريستولگە جەتسىن.
دجون ترەلوني.
Post scriptum. ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن، بلەندلي بىزگە كەرەمەت كاپيتان تاۋىپ بەردى جانە-داعى ايتا كەتەيىن، ەگەر ءبىز تامىزعا دەيىن ورالماساق، بلەندلي ارتىمىزدان كومەككە تاعى ءبىر كەمە جىبەرۋگە ۋادە بەردى. ول تاۋىپ بەرگەن كاپيتان ءوزى ءبىر تاماشا ادام ەكەن. ءبىراق ءبىر وكىنىشتىسى، ءوز دەگەنى بولماسا، ىرىققا كونبەيتىن قىڭىر كىسى بولىپ شىقتى. ۇزىن تۇرا دجون سيلۆەر وتە ءبىر بىلىكتى شتۋرمان تاپتى، اتى ەرروۋ. المەن، JIuۆcu، ءبىر بوسمان تاپتىم، ءوزى سىبىزعى ويناي بىلەدى. ءسويتىپ، كوردىڭىز بە، ءوزىمىزدىڭ اتى شۋلى "يسپانولا " سوعىس كەمەسىنەن ەش كەم تۇسەيىن دەپ تۇرعان جوق.
ۇمىتا جازداپپىن عوي. سيلۆەر — داۋلەتتى ادام ەكەن. مەنىڭ مالىمەتىمشە، بانكىگە سالعان اقشاسى بار كورىنەدى، سالعان اقشاسى كاكىر-شۇكىر بولماسا كەرەك. ءوزى قايتىپ ورالعانشا، تاۆەرناسىن ايەلىنە تاپسىرىپ كەتۋ ويى بار. ايەلى اق، ناسىلدىلەردەن ەمەس. ءبىز ەكەۋمىز سياقتى كارى بويداقتار ۇزىن تۇرانى اشىق تەڭىزگە قۋىپ جاتقان دەنساۋلىعى عانا ەمەس، ءبىر جاعىنان، سول ايەلى شىعار دەپ سەزىكتەنسە، وعان تاڭ قالۋعا بولمايدى. د. ت.
P. P. S. حوكينس ءبىر كەشىن شەشەسىنىڭ قاسىندا وتكىزگىسى كەلسە، ەش قارسىلىعىم جوق".
حاتتى وقىپ شىققاننان كەيىنگى مەنىڭ كوڭىل-كۇيىمدى ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس شىعار. قۋانعانىمنان نە ىستەرىمدى بىلمەدىم. ءوزىم ۇنەمى ءبىر كۇڭكىلدەپ-قىڭقىلداۋدان ءبىر جاڭىلمايتىن كارى توم رەدرۋتتى وتە جەك كورۋشى ەم. وسى ساپارعا جاس اڭشىلاردىڭ قايسىسى بولسا دا رەدرۋتتىڭ ورنىنا قۋانا-قۋانا بارار ەدى. ءبىراق، توم رەدرۋتتى قالاعان سكۆاير، ال سكۆايردىڭ شەشىمى — قىزمەتشىلەرى ءۇشىن زاڭ. كارى رەدرۋتتان باسقا ەشقايسىسىنىڭ ءتىپتى كۇڭكىلدەۋگە دە باتىلدارى بارمايدى.
كەلەسى كۇنى ەرتەڭگىسىن رەدرۋت ەكەۋمىز "ادميرال بەنبوۋعا" بەت تۇزەپ جاياۋلاپ جولعا شىقتىق. انامنىڭ دەنساۋلىعى جاقسى ەكەن. كوڭىل-كۇيى دە كوتەرىڭكى. كاپيتان ولگەن سوڭ انامنىڭ بار رەنىش، اۋرە-سارساڭى تىيىلىپتى. ءۇيىمىزدى سكۆاير ءوز قارجىسىنا جوندەپ بەردى. سكۆاير ءۇيدىڭ قابىرعالارى مەن جارناماسىن دا قايتا بوياتتى. ازدى-كوپتى جيھاز دا سىيلاعان: انامنىڭ ۇلدىرىك جانىندا وتىرۋىنا ىڭعايلى بولسىن دەپ، ءبىر جايلى كرەسلو دا بەردى. اناما كومەكشى بولسىن دەپ، ءوز اقشاسىنا ءبىر بالا جالدادى. بۇرىن مەن ىستەگەن جۇمىستى ەندى سول بالا اتقارۋعا ءتيىس. تۋعان ۇيىمنەن ۇزاق ۋاقىت قول ۇزگەلى تۇرعانىمدى العاش رەت وسى تراكتيردە جۇرگەن بوتەن بالانى كورگەندە عانا تۇسىنگەندەي بولدىم. بۇعان دەيىن مەن قالىپ بارا جاتقان ءۇيىم جايىندا ەمەس، الىس ساپاردا كەزدەسۋگە ءتيىس ءتۇرلى قىزىق وقيعالار جايىندا عانا ويلايتىنمىن. ورنىمدا قالىپ بارا جاتقان ەبەدەيسىزدەۋ بالانى كورگەندە العاش رەت كوزىمنەن جاس شىقتى. ءقازىر ويلاپ قاراسام، سول بالاعا ورىنسىز قيانات جاساپ، بەكەر جابىرلەگەن سياقتىمىن. ونىڭ جاڭا قىزمەتىنە ءالى ۇيرەنىپ بولماعانىن ەسكەرۋ جوق، ءسال اعاتتىق جىبەرسە-اق، ءسال جاڭىلىس باسسا-اق، كەشىرۋ دەگەندى بىلمەي، تابالاپ شىعا كەلدىم بە دەپ قورقام.
تۇنەپ شىعىپ، كەلەسى كۇنى ءتۇس قايتا رەدرۋت ەكەۋىمىز تاعى دا جولعا شىقتىق. اياۋلى اناممەن، ءوزىم دۇنيەگە كەلگەن العاشقى كۇننەن باستاپ جاعاسىندا وسكەن قيماس شىعاناعىممەن، قايتا بوياعاننان بەرى ءبىر ءتۇرلى جاتىرقاپ جۇرگەنمەن، وزىمە سونشالىق ەتەنە بوپ كەتكەن كارى "ادميرال بەنبوۋمەن" قوشتاسىپ تۇرمىن. ءتىپتى مەن كاپيتاندى دا، ونىڭ وسى جاعالاۋدا تالاي قىدىرعان ساتتەرىن، ءۇش بۇرىشتى قالپاعىن، بەتىندەگى قىلىش جاراقاتتاعان تىرتىعىن، ونىڭ الگى ءبىر جەز ءدۇربىسىن دە ەسىمە ءتۇسىرىپ تۇرمىن. ءبىز بۇرىشتان اينالعان كەزدە ءۇيىم تاسادا كوزدەن عايىپ بولىپ قالا بەردى.
ءبىز "كورول گەورگ مەيمانحاناسىنىڭ" الدىنان پوشتا ديليجانسىنا مىنگەن كەزدە، ىمىرت جابىلا باستاپ ەدى. مەنى رەدرۋت پەن ءبىر جۇپ-جۋان كارى دجەنتلمەننىڭ اراسىنا اكەپ، نىعارلاپ وتىرعىزا سالدى. تۇنگى سۋىق پەن قاتتى جۇرىسكە قاراماستان مەن ءا دەگەنشە ۇيىقتاپ كەتىپپىن. بىردە ورگە كوتەرىلىپ، بىردە ىلديعا قۇلاپ، زىرلاپ ءجۇرىپ وتىرىپپىز، ال مەن بولسام بالپاق تىشقانشا ۇزاق ۇيقىعا كەتىپ، جولداعى ستانسيالاردىڭ ءبىرىن دە كورە الماي وتە شىعىپپىن. بىرەۋدىڭ بۇيىرىمنەن تۇرتكەنىنەن ويانىپ كەتتىم. كوزىمدى اشسام، قالاعا كەلىپپىز، كوشەدەگى ءبىر ۇلكەن ءۇيدىڭ الدىندا تۇرمىز. تاڭ الدەقاشان اتقانعا ۇقسايدى.
— قايدا كەلدىك؟ — دەپ سۇرادىم.
— بريستولگە كەلدىك، ءتۇس، — دەدى توم.
ميستەر ترەلوني شحۋناداعى ساپارعا دايارلىق جۇمىستارىن باقىلاۋىما ىڭعايلى بولادى دەپ، دوكتىڭ تاپ قاسىنان ءبىر تراكتيرگە ورنالاسقان ەكەن. مەنى قۋانتقان — تەڭىزدى جاعالاپ ۇزاق ءجۇرىپ، ۇلكەندىگى دە ءار قيلى، جابدىقتارى دا ءار الۋان، ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ كوپتەگەن كەمەلەرىن كورگەنىمىز بولدى. ءبىر كەمەدە جۇمىس ىستەپ جاتقان ادامدار ءان سالىپ ءجۇر. ەكىنشى ءبىر كەمەدە ماتروستار سوناۋ بيىكتە تومەننەن قاراعاندا ورمەكشى تورىنداي جىپ-جىڭىشكە كورىنەتىن ارقاندارعا ءىلىنىپ، تاس توبەمدە سالبىراپ تۇر. ءومىر بويى تەڭىز جاعاسىندا ءوسىپ كەلە جاتقانىممەن، مىنا جەردە تەڭىز ماعان قاتتى اسەر ەتتى، ءتىپتى تۋعالى ءبىرىنشى رەت كورگەن ادامدايمىن. قارا ماي، ءتۇز ءيىسى مەن ءۇشىن جاڭالىق. مۇحيت اسىپ، ساپاردان كەلگەن كەمەلەردىڭ تۇمسىعىنداعى تاقتايدان ويىپ ىستەلگەن اشەكەيلى سۋرەتتەردەن كوز الماي قاراپ كەلەمىن. قۇلاقتارىنا سىرعا تاققان، ساماي شاشتارىن بۇيرالاپ، جەلكە شاشتارىن تۇزدى سۋ ۇيىستىرعان، قورباڭداپ جۇرگەن بايىرعى تەڭىزشىلەرگە دە تەسىلە، قىزىعا قاراعىشتايمىن. بۇلاردىڭ ورنىنا كورولدىڭ ءوزىن نەمەسە ارحيەپيسكوپتى اكەلىپ كورسەتسە دە مەن، ءسىرا، تاپ قازىرگىدەي قۋانا قويار ما ەكەم.
مىنە، ەندى مەن دە تەڭىزگە شىقپاقپىن! ءبىزدىڭ شحۋنامىزدىڭ دا سىبىزعى ويناي بىلەتىن بوسمانى بار، ءبىزدىڭ ماتروستارىمىز دا شاشىن ءورىپ، بۇرىم قويعان، ولار دا ءان سالا بىلەدى. جانە تەڭىزگە جايدان-جاي ەمەس، بەيمالىم ارالدا كومىلگەن قازىنانى ىزدەۋگە شىقپاقپىن.
ۇلكەن تراكتيرگە قاراي كەلە جاتىپ، جول بويى مەن وسىنداي ءتاتتى ويلاردىڭ قۇشاعىندا بولدىم. ءبىزدى سكۆاير ترەلوني قارسى الدى. ۇستىنە ءتۇسى كوكپەڭبەك مۋندير كيىپتى. مۇنداي ءمۋنديردى، ادەتتە، تەڭىز وفيسەرلەرى كيەدى. ەسىكتەن شىققاننان سونداي كوڭىلدى، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا. تەڭىزشىلەرگە ەلىكتەيتىنى سونشالىق، تەڭسەلىپ اياعىن ازەر باسادى.
— مىنە، سىزدەر دە كەلىپ جەتتىڭىزدەر، — دەدى ول قۋانا سويلەپ.
— دوكتور لوندوننان كەشە كەلگەن. ءتىپتى جاقسى بولدى! ەندى كوماندامىز تۇگەلدەي ءبىر جەرگە جينالدى.
— سەر، ءبىز ەندى جولعا قاشان شىقپاقپىز؟ — دەپ سۇراپ ەم، داۋسىم قاتتى شىعىپ كەتتى.
— قاشان دەيسىڭ بە؟ — دەپ ول قايتالاپ سۇراپ الدى. — ەرتەڭ.
VIII تاراۋ
"قاراۋىل ءدۇربى" جارناماسى استىندا
ەرتەڭگى استى ءىشىپ بولىسىمەن سكۆاير شاقىرىپ الىپ، مىنا قاعازدى "قاراۋىل ءدۇربى" تاۆەرناسىنداعى دجون سيلۆەرگە اپارىپ بەر دەدى. قالاي ىزدەپ تاباتىنىمدى دا ءتۇسىندىرىپ بەردى: تەڭىز جاعاسىمەن جۇرە بەرسەم، ەسىگىنىڭ ماڭدايشاسىندا جارناما ورنىنا ۇلكەن ءدۇربى ىلىنگەن كىشكەنە تاۆەرناعا كەزىگەدى ەكەنمىن.
كەمەدەگىلەردى دە، ماتروستاردى دا تاعى ءبىر رەت كورۋىمە سەبەپ تابىلعانىنا قۋانىپ، سول بويدا شىعا جونەلدىم. پريستان باسىنداعى تاي-تاي جۇك، كۇيمەلى اربالاردىڭ اراسىمەن ءيىن تىرەسىپ، بىقىپ جۇرگەن كوپ حالىقتى بۇزا-جارا ءوتىپ، اقىرىندا، تاۆەرنانى دا تاپتىم-اۋ.
كىشكەنتاي بولعانمەن، تىم ءتاۋىر تاۆەرنا ەكەن: جارناماسى جاڭادان بويالعان، تەرەزەلەرىنە جاپ-جاقسى قىزىل پەردەلەر ۇستالعان، ەدەنىنە تاپ-تازا قۇم توسەلىپتى. ەسىكتەرى كوشەنىڭ ەكى جاعىنا بىردەي شىعادى ەكەن. ەكى ەسىگى دە ايقارا اشىلعان، الاسالاۋ كەڭ بولمەنى تەمەكى ءتۇتىنى جايلاپ العان، ءبىراق ءۇي ءىشى ءبىرشاما جارىق.
تاۆەرنادا وتىرعاندار — تەڭىزشىلەر. داۋرىعا سويلەسكەن ايقاي-شۋدان قايمىعىپ، ەسىك الدىندا تۇرىپ قالدىم.
بۇيىردەگى بولمەدەن ءبىر كىسى شىقتى. ۇزىن تۇرا دجوننىڭ سول ەكەنىن بىردەن ءبىلدىم. سول اياعى قارا سانىنان جوق. سول قولتىعىنا قىسقان بالداعى بار، اتتاعان سايىن قۇس سياقتى سەكىرە باسقانىمەن، بالداعىن بۇيىم قۇرلى كورمەي وپ-وڭاي، تەز قوزعالادى. ۇزىن بويلى، مىعىم دەنەلى كىسى ەكەن، تاباقتاي قۋقىل بەتى داليىپ جاتىر، ءبىراق اقىلدى، ءارى اق جارقىن، كوڭىلدى ادام سياقتى. ءوزى الدەنەگە سونشالىقتى قۋانىشتى كەيىپ تانىتادى. ىسقىرىپ اندەتە ءجۇرىپ، ستول ستولدىڭ اراسىمەن زىر قاعادى. تانىستارىن ارقاسىنان قاعىپ، ازىلدەسىپ تە قويادى.
شىنىمدى ايتايىن، سكۆايردىڭ حاتىنان ۇزىن تۇرا دجون تۋرالى وقىپ تۇرىپ، ءبۇل الگى ءوزىمىزدىڭ ەسكى "بەنبوۋىمىزدا" مەن كۇتىپ-كۇتىپ، كەزدەستىرە الماعان جالعىز اياق تەڭىزشى بولىپ شىقپاسا جارار ەدى دەپ زارەم ۇشىپ ەدى. ءبىراق، مىنا جەردە ءوزىن كورۋىم-اق مۇڭ ەكەن، بار كۇمانىم ىدىراپ سالا بەردى. كاپيتاندى كورگەنىم بار، قارا توبەتتى كورگەنىم بار، سوقىر ءپيۋدى كورگەنىم بار، ەندى تەڭىز قاراقشىلارىنىڭ كەسكىن-كەيپى قانداي بولاتىنىن بىلەتىندەي بولدىم عوي دەپ تۇسپالدايتىنمىن. جوق، مىنا تاپ-تۇيناقتاي جيناقى، اق جارقىن تراكتير قوجاسىنىڭ قاراقشىعا ەش ۇقساستىعى بولماي شىقتى.
بار باتىلدىعىمدى جيناپ، ەسىكتەن كىرىپ، بالداعىنا سۇيەنىپ، قوناقتارىنىڭ بىرىمەن سويلەسىپ تۇرعان سيلۆەردىڭ تۋرا وزىنە قاراي ءجۇردىم.
— سەر، ميستەر سيلۆەر ءسىز بولاسىز با؟ — دەپ سۇرادىم قاعازىمدى ۇسىنىپ.
— ءيا، مەن بولام، بالاقايىم، اتىم سيلۆەر ەكەنى راس. ال سەن ءوزىڭ كىم بولاسىڭ؟ — دەدى ول.
سكۆاير جازعان قاعاز ەكەنىن كورگەندە، ءبىر ءتۇرلى سەلك ەتە تۇسكەندەي بولدى.
— و، ءبىلدىم، ءبىلدىم! — دەدى ول ماعان قولىن بەرىپ جاتىپ. — ءبىزدىڭ جاڭا يۋنگامىز ءوزىڭ ەكەنسىڭ عوي. تانىسقانىما قۋانىشتىمىن، — دەپ كۇرەكتەي جالپاق، قارۋلى الاقانىمەن قولىمدى قاتتى قىسىپ جىبەردى.
وسى ساتتە الىس تۇكپىردە وتىرعان بىرەۋ كەنەت ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، ەسىككە قاراي تۇرا جۇگىردى. ەسىك ونىڭ جانىندا ەدى، ءا دەگەنشە بولماي، جىپ ەتىپ جوق بولدى. اپىل-قۇپىل قيمىلىنا بولا جالت قاراپ ەم، الگىنى تاني كەتكەنىم. انەۋكۇنى ءوزىمىزدىڭ تراكتيرگە كەلىپ كەتكەن ىسىك بەت، شولاق قول كىسى.
— ءاي، ۇستاڭدار، ۇستاڭدار انانى! — دەپ ايقاي سالدىم. — اناۋ قارا توبەت قوي. قارا توبەت!
— اتى كىم بولسا، ول بولسىن، ۇرعانىم بار ما؟ اقشاسىن تولەمەي كەتكەنىن ايتسايشى! گارري، تەز جۇگىر، ۇستا انانى! — دەپ سيلۆەر دە ويبايلاپ جاتىر.
ەسىككە تاياۋ وتىرعان بىرەۋ دە ۇشىپ تۇرەگەلىپ قۋا جونەلدى.
— ءتىپتى باسقا ەمەس، ادميرال حوكتىڭ ءوزى بوپ شىقسا دا، اقشاسىن تولەتپەي جىبەرمەيتىن ەدىم، — دەيدى سيلۆەر.
سودان كەيىن قولىمدى تەز قويا بەرە سالىپ:
— اتى كىم دەدىڭ؟ قارا... سودان كەيىن قالاي ەدى؟ قا-را... نەمەنە دەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— توبەت، سەر! قاراقشىلار تۋرالى ميستەر ترەلوني وزىڭىزگە ايتپاپ پا ەدى؟ قارا توبەتتە سول قاراقشىلار توبىنان، — دەدىم.
— نە دەيسىڭ-ەي؟ — دەپ گۇر ەتە ءتۇستى سيلۆەر. — مەنىڭ ءۇيىمدى قاراقشى جايلاعانى ما؟ بەن، جۇگىر، گارريگە كومەككە بار، ۇستاڭدار... كورتىشقانداردىڭ ءبىرى بوپ شىقتى عوي... ءاي، مورگان، سەن وسى جاڭا ونىمەن ءبىر ستولدا وتىر ەدىڭ عوي؟ قانە، بەرى كەلشى!
ونىڭ مورگان دەپ شاقىرعان كىسىسى — بەتى توتىققان، شاشى اپپاق قۋداي تەڭىزشى ەكەن، اۋزىنداعى تەمەكىسىن تامسانىپ، ءمۇساپىر كەيىپپەن قاسىنا كەلدى.
— ال، مورگان، شىنىڭدى ايت، بۇدان بۇرىن الگى قارا... قالاي ەدى... ءيا، قارا توبەتتى كورگەنىڭ بار ما ەدى؟ — دەپ سۇرادى ۇزىن تۇرا.
— كورسەم بۇيىرماسىن، سەر، — دەپ مورگان باسىن تومەن ءيىپ، ىزەت جاسادى.
— اتىن ەستىگەنىڭ بار ما ەدى؟
— جوق، سەر، ەستىگەنىم جوق.
— ەندەشە، باقىتتى بوپ شىقتىڭ، توم مورگان! — دەدى سيلۆەر. — وندايلارمەن امپەي بولساڭ، مەنىڭ تاۆەرناما اياعىڭدى اتتاپ باسپايتىن بولاسىڭ، ءتۇسىندىڭ بە؟ سەنىمەن ول نە تۋرالى سويلەستى؟
— انىق ەسىمدە قالماپتى، سەر، — دەدى مورگان.
— م-م، انىق ەسىندە قالماپتى... ەندەشە، مىنا يىعىڭداعى باس ەمەس، يۋفەرس بوپ شىققانى-داعى. ءوزىڭ كىممەن سويلەستىڭ، سونى دا بىلمەيسىڭ بە؟ قانە، ونان دا ول نە دەدى، ءبارىن ايتىپ بەر! تەڭىز، كەمە، كاپيتان دەپ بىردەمەلەردى قوقسىتىپ وتىر ەدىڭدەر عوي. قانە، تەز! بول!
— ءبىز جازىقتىلاردى كيل استىنان وتكىزۋ ءتارتىبى جايلى سويلەسىپ وتىرعانبىز، — دەدى مورگان.
— كيل استىنان وتكىزۋ... ساعان جەتپەي جۇرگەنى تەك وسىنداي اڭگىمە ەدى. ەي، اقىماق، توم-اي، بار، ورنىڭا بارىپ وتىرا بەر.
مورگان ورنىنا بارىپ وتىرعان سوڭ، سيلۆەر ماعان قاراي ەڭكەيىپ، قۇلاعىما سىبىرلاپ:
— بۇل — توم مورگان دەگەن سونداي ءبىر ادال ادام، ءبىراق بارىپ تۇرعان اقىماق، — دەدى، ءوزىم ونىڭ ماعان ءىلتيپات جاساپ، وسىلاي سويلەسكەنىنە ريزا بوپ، ماساتتانا ءتۇستىم. — ال ەندى ەسىمىزگە ءتۇسىرىپ كورەيىكشى، — دەدى ول بۇدان كەيىن داۋسىن ەستىرتە سويلەپ. — قالاي ەدى، قارا توبەت دەپ پە ەدىڭ؟ جوق، ەشقاشان ەستىمەگەن كىسىم. ءبىراق ءوزىن ءبىر جەردە كورگەن سياقتىمىن. ءيا، ءيا... ءبىر سوقىر قايىرشىمەن بىرگە كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىنى بار-دى.
— ءيا، ءيا، سوقىر! — دەپ ايقايلاپ جىبەردىم مەن. — مەن ول سوقىردى دا بىلەمىن. ونىڭ اتى — پيۋ.
— دۇپ-دۇرىس، — دەدى سيلۆەر، ءبىراق بۇل جولى ءوزى ءبىر ءتۇرلى ابىرجىپ قالدى. — ءيا، پىيۋ! اتى ءدال سولاي — پيۋ بولاتىن. سىرتقى ءتۇرىنىڭ وزىنەن-اق الاياق ەكەنى كورىنىپ تۇراتىن. قارا توبەت قولعا تۇسسە، كاپيتان ترەلوني قانداي ريزا بولار ەدى. بەن دەگەن جۇيرىك قوي. جۇگىرگەندە ودان وزاتىن تەڭىزشى كەمدە-كەم شىعار. جوق، بەننەن قاشىپ قۇتىلۋى قيىن. بەن كىمدى بولسا دا قۋىپ جەتپەي قويمايدى... تەڭىزشىلەردى كيل استىنان وتكىزۋ تۋرالى سويلەستىك دەپ ەدى، الگى مورگان؟ بالەم، تۇرا تۇرسىن، ەندى ءبىز ونىڭ ءوزىن كيل استىنان وتكىزىپ شىعارايىق...
سيلۆەر بالداعىنا سۇيەنىپ، سەكىرىپ، ارلى-بەرلى جۇرگىشتەپ، ستولدى ۇرعىشتاپ، شىن كۇيىپ-پىسە سويلەدى، مۇنىسىن كورسە، ءتىپتى ولد بەيليدەگى سۋديا دا، نەمەسە لوندوننىڭ پوليسەيى دە ونىڭ ەش جازىقسىز ەكەندىگىنە قالتقىسىز سەنگەن بولار ەدى.
مەنىڭ "قاراۋىل دۇربىدە" قارا توبەتپەن كەزدەسۋىم بۇرىنعى كۇدىك-كۇماندارىمنىڭ ءبارىن قايتا وياتىپ، ەندى مەن اسپازشىنى قاداعالاپ، باقىلاي باستادىم. ءبىراق ول مەنەن الدەقايدا اقىلدى، تاپقىر، ايلاكەر ەكەن.
قارا توبەتتىڭ سوڭىنان قۋىپ كەتكەن ەكەۋ، اقىرىندا، قايتىپ ورالدى. يىندەرىنەن دەم الا سويلەپ، ولار قارا توبەتتىڭ كوپتىڭ اراسىنا كىرىپ، كوز جازدىرىپ كەتكەنىن ايتتى. ۇزىن تۇرا دجوننىڭ قاتتى ىزا بوپ، الگى ەكەۋىنە اياماي ۇرىسقانىن كورگەن سوڭ، ونىڭ ەش جازىعى جوق ەكەنىنە مەن بۇرىنعىدان بەتەر سەنە ءتۇستىم.
— حوكينس، ەستىپ تۇرسىڭ با، وسى ءبىر كۇتپەگەن وقيعا مەنى اپارىپ ورعا جىقپاسا ءقايتسىن! ەندى مەن جونىندە كاپيتان ترەلونيدىڭ نە ويلاپ قالارىن كىم ءبىلسىن؟ قارعىس اتقىر، الگى گوللاندتىق تەڭىزشى تورىمدە وتىرىپ الىپ، مەنىڭ اراعىمدى ىشەدى ەكەن دە، سودان ءبىر كەزدە سەن كەلىپ، مىناۋ وتىرعان قاراقشى — قاراقشىلار توبىنداعىلاردىڭ ءبىرى وسى كىسى دەپ مالىمدەيدى ەكەنسىڭ. سوعان قاراماستان، مەن يلليۋميناتورلارىمنىڭ ءدال الدىندا وتىرعان الگى كىسىنىڭ سەنەن وپ-وڭاي قاشىپ قۇتىلۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى ەكەنمىن. سوندا قالاي بولعانى؟ جوق، حوكينس، ەندى كاپيتان ترەلونيدىڭ الدىندا مەنى ءوزىڭ قورعاپ قالماساڭ بولمايدى. جاس بولعانمەن ءوزىڭ اقىلسىز ەمەس ەكەنسىڭ. سەنى الداپ سوعۋ قيىن! ءيا، ءيا، ءيا! مەن بۇنى بىردەن-اق بايقاعانمىن. ەندى كاپيتانعا ءوزىڭ ءتۇسىندىرىپ بەرمەسەڭ بولمايدى، اعاش اياعىمەن قارعىس اتقىر توبەتتى قايدان قۋىپ جەتسىن دەپ ايت. شىركىن-اي، ءبىر كەزدە كەرەمەت ماڭداي الدى-اق تەڭىزشى بولاتىنمىن. اتتەڭ، سول كەزىم بولسا، كورەر ەدىم مەن ونىڭ قاشىپ قۇتىلعانىن. ءا دەگەنشە بولماي، ىستىككە دە تۇيرەلىپ، وتقا دا قاقتالىپ قالعانىن ءبىر-اق بىلگەن بولار ەدى، ال ءقازىر شە...
ول كەنەت ءسوزىن تىيا قويدى، الدەنە ەسىنە ەندى عانا تۇسكەندەي اۋزىن اشىپ، قاتىپ قالىپتى.
— ايتپاقشى، اقشا قايدا؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەردى سودان كەيىن. — ءۇش ساپتى اياق سىرانىڭ اقشاسى قايدا؟ ءا-ا، سايتان العىر، اقشا جايىن ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي.
ورىندىققا جالپ ەتىپ وتىرا كەتتى دە، قارقىلداپ كۇلدى-اي كەلىپ، كۇلدى-اي كەلىپ، كوزىنەن جاسى اققانشا كۇلدى. ول كۇلە بەرگەسىن، كۇلكىسى ماعان دا جۇققانداي، قوسىلىپ مەن دە كۇلدىم، سودان بارا-بارا بۇكىل تاۆەرنا كۇلىپ، كۇلكىدەن ءۇيدىڭ قابىرعالارى سەلكىلدەپ، تەڭسەلىپ كەتكەندەي.
— مەن كارى قاقباستى ماۋباس بۇزاۋداي ەتىپ الداپ سوقتى-اۋ الگى! — دەدى ول، اقىرىندا، كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ. — حوكينس، بايقاۋىمشا، ءسىرا، ءبىز ەكەۋىمىز دە بىر-بىرىمىزگە ساي بولاتىن ءتۇرىمىز بار. مەنىڭ جاڭا يۋنگادان نەم ارتىق؟ ەندى بارماساق بولمايدى: قانشا دەگەنمەن، جىگىتتەر، جۇمىستىڭ اتى جۇمىس ەمەس پە؟ مەن ءوزىمنىڭ ءۇش بۇرىش كەپكامدى كيەيىن، سودان سەنىمەن بىرگە كاپيتان ترەلونيعا بارىپ، بولعان جايدى تۇگەل بايانداپ شىعايىن. شىنىنا كوشسەك، حوكينس بۇل ءوزى وڭاي شارۋا بولماي شىقتى، ماعان دا، ساعان دا مۇنىڭ ابىروي اپەرەرى شامالى. جوق، جوق! ماعان دا، ساعان دا: ەكەۋىمىزدى دە تاقىرشاققا وتىرعىزىپ كەتتى ەمەس پە؟! دەگەنمەن ول مەنى، سايتان العىر، اقشا ماسەلەسىنەن دە جامان قاتىردى!
تاعى دا ول قارقىلداي جونەلدى، توقتار ەمەس، بۇدان كىسى كۇلەرلىك ەشتەڭە دە كورىپ تۇرماسام دا، وعان قوسىلىپ ەرىكسىز تاعى دا كۇلدىم.
ەكەۋىمىز ەندى جاعالاۋ بويىمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. سيلۆەر — وتە ءسوزۋار، اڭگىمەشىل ادام ەكەن. ءوزىمىز جانىنان وتكەن ءار كەمە تۋرالى ول ماعان تولىپ جاتقان مالىمەت ايتىپ بەردى. كەمەنىڭ جابدىقتارى قانداي، قانشا جۇك كوتەرە الادى، قاي ەلدەن كەلگەن — ول وسىنىڭ ءبارىن بىلەتىن بوپ شىقتى. پورتتا ىستەلىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ ءبارىن دە ءتۇسىندىرىپ كەلەدى. مىنا كەمەنىڭ جۇگى ءتۇسىرىلىپ جاتىر، انا كەمەنىڭ جۇگى تيەلىپ جاتىر، ال انا ءۇشىنشى كەمە كەشىكپەي اشىق تەڭىزگە شىقپاق دەپ تاپتىشتەپ ايتادى. كەمەلەر جايلى، تەڭىزشىلەر جايلى تالاي قىزىق جايتتەردى دە اڭگىمەلەپ ۇلگەردى. تەڭىزشىلەر كوپ قولداناتىن ءار ءتۇرلى تۇسىنىكسىز سوزدەردى دە ايتىپ قويادى جانە ادەيى مەنىڭ جادىمدا قالسىن دەپ، نەشە رەت قايتالاپ تا ايتادى. ءسويتىپ، تەڭىز ساپارىندا سيلۆەردەن ارتىق جولداس تابىلمايتىنىنا مەنىڭ كوزىم جەتە باستادى.
اقىرىندا، ءبىز تراكتيرگە دە كەلىپ جەتتىك-اۋ. سكۆاير مەن دوكتور ليۆسي ەكەۋى سىرا ءىشىپ، قۋىرىلعان قىتىرلاق اق نان جەپ وتىر.
ەندى شحۋناعا بارىپ، ونىڭ جابدىقتالۋ جايىن كورمەكشى ەكەن.
ۇزىن تۇرا دجون تاۆەرنادا بولعان وقيعانى باستان-اياق تەز-تەز سويلەپ، ءبىر وتىرىك قوسپاستان ءتىزىپ شىقتى.
— شىنىندا دا، وسىلاي بولعان جوق پا ەدى، حوكينس؟ — دەپ، ماعان قايتا-قايتا قوستاتىپ قويادى.
ول سۇراعان سايىن ءسوزىنىڭ ەش وتىرىگى جوق ەكەنىن ءبىلدىرىپ، مەن دە راستاي تۇسەم.
ەكى دجەنتلمەننىڭ ەكەۋى دە قارا توبەتتىڭ وڭاي قۇتىلىپ كەتكەنىنە سونشالىق قىنجىلىپ قالدى. ءبىراق، امال نەشىك؟ دجەنتلمەندەردىڭ ماقتاۋىن تىڭداپ بولعاسىن، ۇزىن تۇرا دجون بالداعىن الىپ، شىعۋعا بەتتەدى.
— كوماندا كەمەگە كۇندىزگى ساعات تورتتە جينالسىن، — دەدى سكۆاير ونىڭ سوڭىنان داۋىستاپ.
— قۇپ، سەر، — دەدى اسپازشى.
— ال، سكۆاير، — دەدى دوكتور ليۆسي، — شىنىن ايتسام، قىزمەتكە العان ادامدارىڭىزدىڭ كوپشىلىگىنە مەنىڭ كوڭىلىم تولمايدى، ءبىراق مىنا دجون سيلۆەر ماعان ۇنادى.
— تاماشا ادام، — دەدى سكۆاير.
— دجيم دە بىزبەن بىرگە شحۋناعا بارادى عوي، سولاي ەمەس پە؟ — دەدى دوكتور.
— ارينە، ارينە، — دەدى سكۆاير. — حوكينس، قالپاعىڭدى كيىپ، بىزبەن بىرگە ءجۇر، كەمەمىز قانداي ەكەن، كورەيىك.
IX تاراۋ
ءوق-دارى مەن قارۋ-جاراق
"يسپانولانىڭ" تۇرعان جەرى جاعادان ەداۋىر قاشىق ەكەن. وعان جەتۋ ءۇشىن قايىققا ءمىنىپ، كەمە-كەمەنىڭ اراسىمەن ازەر دەگەندە كەلەمىز. الدىمىزدان كەيدە كەمەنىڭ ءار ءتۇرلى مۇسىندەر بەينەلەنگەن ءساندى تۇمسىق جاعى، كەيدە ارت جاعى شىعا كەلەدى. كەمە ارقاندارى قايىعىمىزدىڭ استىڭعى جاعىنان سىقىر-سىقىر ەتىپ قالىپ جاتىر. توبەمىزدەن دە سالبىراپ تونە قالادى. ءبىزدى ءوز كەمەمىزدە شاپىراش كوز، بەتى توتىعىپ قارايعان، قۇلاعىندا سىرعاسى بار بايىرعى تەڭىزشى، شتۋرمان ميستەر ەرروۋ سالەم بەرىپ قارسى الدى. سكۆاير ەكەۋىنىڭ اراسىندا جاقىن دوستىق، اسا سىيلاستىق قارىم-قاتىناس ورناعانعا ۇقسايدى.
ءبىراق، سكۆايردىڭ كاپيتانمەن كەلىسە الماي جۇرگەندىگى دە كورىنىپ تۇردى.
كاپيتان تۇيىق مىنەزدى كىسى ەكەن. كەمەدەگىنىڭ ءبارى ونىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي جۇرگەن كورىنەدى. ءوزىنىڭ رەنجۋ سەبەپتەرىن دە جاسىرماي، بىردەن-اق الدىمىزعا جايىپ سالدى. ءبىز كايۋتاعا تۇسەر-تۇسپەستەن-اق ءبىر ماتروس كەلىپ:
— سەر، كاپيتان سموللەتتىڭ سىزبەن سويلەسكىسى كەلەدى، — دەدى.
— كاپيتانمەن سويلەسۋگە ءاردايىم ءازىرمىن. ايت، وسىندا كەلسىن، — دەدى سكۆاير.
ەلشىسىنىڭ سوڭىنان ىلە-شالا كاپيتاننىڭ ءوزى دە كەلە جاتىر ەكەن. كايۋتاعا كىرگەن بويدا، ەسىكتى كىلتتەپ الدى.
— ءيا، كاپيتان سموللەتت، نە ايتپاق ەدىڭىز؟ بۇلىنگەن ەشتەمە جوق شىعار، ايتەۋىر؟ شحۋنا ساپارعا دايىن با؟
— جاعداي مىناداي، سەر، سىزبەن ارازداسىپ قالام با دەپ قورقىپ تۇرمىن، ءبىراق نەدە بولسا ويىمدى بۇكپەي، اشىق سويلەسكىم كەلەدى، — دەدى كاپيتان. — ماعان ءبىزدىڭ وسى ەكسپەديسيامىز ۇنامايدى. ماتروستارىمىز دا، ءوزىمنىڭ كومەكشىم دە ۇنامايدى. بار ايتارىم وسى.
— سەر، مۇمكىن سىزگە، ءتىپتى كەمەنىڭ ءوزى دە ۇنامايتىن شىعار؟ — دەدى سكۆاير، ونىڭ اشۋلى ەكەنىن بايقاپ.
— تەڭىزدە ءجۇزىپ كورمەي، شحۋنا تۋرالى پالەن دەۋ قيىن، — دەدى كاپيتان. — كەمە جامان جاسالماعان سياقتى. ءبىراق، كەسىم ايتۋعا ءالى ەرتە.
— سەر، ەندەشە، سىزگە شحۋنانىڭ قوجاسى — مىنا مەن ۇنامايتىن بولعانىمداعى، — دەدى سكۆاير.
ءبىراق، ونى دوكتور ليۆسي ءبولىپ جىبەردى.
— سابىر ەتەيىك، سابىر ەتەيىك، — دەدى ول. — بۇيتە بەرسەك، جانجالدان باسقا ەشتەمە دە تاپپايمىز. كاپيتان كوپ جايدى ءبىلدىردى، ءبىراق تىم شولاق قايىردى، سوندىقتان بىرەر تۇسىنىكتەمە تالاپ ەتۋگە قاقىم بار... كاپيتان، ءسىز عوي جاڭا ءبىزدىڭ وسى ەكسپەديسيامىز سىزگە ۇنامايدى دەدىڭىز، راس قوي؟ نەلىكتەن؟
— مەن ءوزىم وسى قىزمەتىمە مىنا دجەنتلمەن كەمەنى قايدا اپار دەسە، سوندا اپارۋ ءۇشىن شاقىرىلدىم عوي دەپ ەسەپتەيمىن، ال ءبىراق ساپارىمىزدىڭ ماقساتى جايلى ماعان ەشكىم ەشتەمە ايتقان جوق، — دەدى كاپيتان — جاقسى دەيىك، مەن ونى سۇراپ تا جاتپادىم. ءبىراق، كەشىكپەي-اق كەمەدەگى ەڭ جامان دەگەن ماتروستىڭ ءوزى دە ساپارىمىزدىڭ ماقساتى جايلى مەنەن الدەقايدا كوپ بىلەتىندىگىنە مەنىڭ كوزىم ابدەن جەتتى. مەنىڭشە، بۇل — كەلىستى نارسە ەمەس. ال سىزشە قالاي؟
— مەنىڭشە دە سولاي، — دەدى دوكتور ليۆسي.
— سودان كەيىن تاعى ءبىر بىلگەنىم — وسى ساپارىمىزدا ءبىز ءبىر قازىنا ىزدەپ بارا جاتقان كورىنەمىز، — دەپ جالعاستىردى ءسوزىن كاپيتان. — ەسىڭىزگە سالا كەتەيىن، مەن مۇنى باسقادان ەمەس، ءوزىمنىڭ قاراماعىمداعى ادامداردان ەستىدىم. ال قازىنا ىزدەۋ ساپارى دەگەن — ەكىتالاي كاسىپ. جالپى قازىنا ىزدەۋ دەگەن — مەنىڭ قولىم ەمەس، وندايعا ءتىپتى ەش قۇشتارلىعىم دا جوق. اسىرەسە، مىناداي قۇپيا ارەكەتكە كۇشتار ەمەسپىن جانە-داعى، ميستەر ترەلوني، ءسىز كەشىرە كورىڭىز، ول قۇپيانىڭ سىرىن توردا وتىرعان توتىعا دەيىن ءبىلىپ الىپتى.
— سيلۆەردىڭ توتىسى ما؟ — دەدى سكۆاير.
— جوق، بۇل — جاي ماتەل عوي، — دەدى كاپيتان.
— قۇپيانىڭ ەندى ەشقانداي قۇپيالىلىعى قالعان جوق دەگەن ءسوز. مەنىڭشە، ءسىز ءوزىڭىز كىرىسكەن وسى ءبىر ءىسىڭىزدىڭ قاۋىپ-قاتەرىن ءالى دە جەتە بايىپتاماي ءجۇرسىز، بۇل تۇرعىداعى ءوز پىكىرىمدى مەن ايتار بولسام، ءسىز نە ءومىر، نە ءولىم دەيتىندەي قىم-قيعاش شايقاسقا كيلىككەلى تۇرسىز.
— بۇل ءسوزىڭىزدىڭ ءجونى بار، — دەدى دوكتور. — ءبىز تاۋەكەلگە بەل بۋىپ وتىرمىز، بۇل — وتە ءقاۋىپتى ءىس. ءبىراق، وسى قاۋىپكە ءبىزدى جەتە ءمان بەرمەي ءجۇر دەپ ويلاساڭىز — ونىڭىز قاتەلەسكەندىگىنىز. الگىندە كوماندا ۇنامايدى دەدىڭىز، سولاي عوي؟ سوندا قالاي، سىزدىڭشە، ءبىز جيناعان تەڭىزشىلەردىڭ تاجىريبە جاعى ما جەتىسپەي جاتقانى؟
— سولار ماعان ۇناماي-اق قويدى. تۋراسىنا كوشسەم، كوماندا قۇراستىرۋدى ماعان تاپسىرۋ كەرەك ەدى..
— تالاسىم جوق، — دەدى دوكتور. — مەنىڭ دوسىم ترەلوني ەكەۋىڭىز كوماندانى بىرلەسە وتىرىپ قۇرعاندارىڭىز ءجون ەدى. ءبىراق، سەنسەڭىز، بۇل جاي، كەزدەيسوق كەتكەن اعاتتىق. ادەيى ىستەلگەن ەشتەمە دە جوق. سوسىن سۇراعىم كەلگەنى — سىزگە ميستەر ەرروۋ ۇنامايتىن سياقتى، سولاي ما؟
— ءيا، ۇنامايتىنى راس، سەر. ونىڭ جاقسى تەڭىزشى ەكەندىگىنە كۇمانىم جوق. ءبىراق، ماعان جاقسى كومەكشى بولادى دەۋ قيىن، ويتكەنى كوماندانى بەتىمەن جىبەرىپ ءجۇر. قاراۋىنداعى ماتروستارىمەن امپەي-جامپەي بولعىسى كەلەدى. شتۋرمان كەمەدە ماتروستاردان وقشاۋ جۇرۋگە ءتيىس. ال ول بولسا ماتروستارمەن بىرگە اراق ىشەدى.
— سوندا ونى ماسكۇنەم دەمەكسىز بە؟ — دەدى سكۆاير.
— جوق، سەر، — دەدى كاپيتان. — مەنىڭ بار ايتقىم كەلگەنى — كوماندانى تىم بەتىمەن جىبەرىپ ءجۇر.
— ال، ەندى، كاپيتان، تۋراسىن ايتىڭىزشى، بىزگە نە ىستە دەگىڭىز كەلەدى؟ — دەدى دوكتور.
— وسى ساپارعا شىن بەل بۋىپ وتىرعاندارىڭىز راس قوي، دجەنتلمەندەر؟
— ءبىرجولا، — دەدى سكۆاير.
— وتە جاقسى، — دەدى كاپيتان. — مەن ءوزىمنىڭ بۇعان دەيىنگى ايتقاندارىمنىڭ ەشقايسىسىن دالەلدەي الماعانمەن، سىزدەر شىدامدىلىق كورسەتىپ، ءسوزىمدى بولمەدىڭىزدەر، ەندەشە، تاعى دا تىڭداي تۇسىڭىزدەر. ءوق-دارى مەن قارۋ-جاراق كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىنا جينالىپ جاتىر. ال ءبىراق ءسىزدىڭ كايۋتاڭىزدىڭ استىندا وتە ءبىر قولايلى ورىن بار ەكەن. سول اراعا نەگە جيناماسقا؟ بۇل — ءبىر دەڭىز. سودان سوڭ ءسىز ساپارعا وزىڭىزبەن بىرگە ءتورت قىزمەتشى العان ەكەنسىز. مەنىڭ ەستۋىمشە، سول قىزمەتشىلەردىڭ بىرەۋىن كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىنا ورنالاستىرماق كورىنەدى. ال مەنىڭ ويىمشا، قىزمەتشىلەردىڭ بارىنە ءسىزدىڭ كايۋتاڭىزدىڭ قاسىنان نەگە ورىن تاپپاسقا؟ بۇل — ەكى.
— ءۇشىنشىسى دە بار ما؟ — دەپ سۇرادى ميستەر ترەلوني.
— بار، — دەدى كاپيتان. — كەمەدە گۋ-گۋ اڭگىمە كوپ.
— راس، قىسىر اڭگىمە كوپ ەكەنى راس، — دەدى دوكتور.
— مەن سىزدەرگە تەك ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەندەرىمدى عانا ايتايىن، — دەپ جالعاستىردى كاپيتان سموللەتت. — سىزدەردە ءبىر ارالدىڭ كارتاسى بار دەسەدى. سول كارتانىڭ كرەست قويىلعان جەرلەرىندە جاسىرىلعان قازىنا بار كورىنەدى. ەندى سول ارالدىڭ قايدا ورنالاسقانىن ايتايىن.
كاپيتان ارالدىڭ ەندىك، بويلىقتارىن اينا قاتەسىز ءدال ايتىپ بەردى.
— بۇل — مەنىڭ تۇسىمنەن شىقپاعان نارسە، — دەپ داۋىستاپ جىبەردى سكۆاير.
— ءبىراق، بۇنى بىلمەيتىن كەمەدە بىردە-بىر ماتروس قالماپتى، سەر، — دەدى كاپيتان.
— سىر شاشىپ العان ءسىز بولدىڭىز، ليۆسي، — دەدى سكۆاير.
— نەمەسە، حوكينس، سەنسىڭ...
— سىر شاشقان كىم بولسا دا ەندى ونىڭ ءبارىبىر، — دەدى دوكتور.
مەنىڭ بايقاعانىم — ميستەر ترەلوني قانشا اقتالعانىمەن دوكتور دا، كاپيتان دا وعان سەنبەدى. ول جەردە وعان مەن دە سەنگەنىم جوق، ويتكەنى ونىڭ، راسىندا دا، ءسوزۋار ادام ەكەنىن بىلەتىنمىن. ال ءقازىر ويلاپ قاراسام، سول جولى ونىڭ ايتقانى شىن ەكەن، ارالدىڭ قاي جەردە ەكەنىن كوماندا ءبىزسىز-اق ءبىلىپتى.
— دجەنتلمەندەر، مەن كارتانىڭ قايسىڭىزدا ەكەنىن بىلمەيمىن، — دەدى كاپيتان ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىرا ءتۇسىپ.
— ءبىراق، مەنىڭ تالاپ ەتەتىنىم — كارتا مەنەن دە، ميستەر ەرروۋدان دا قۇپيا ساقتالاتىن بولسىن. ويتپەگەن كۇندە مەنى جۇمىستان بوساتۋىڭىزدى وتىنەمىن.
— ءتۇسىندىم، — دەدى دوكتور. — ءسىز، بىرىنشىدەن، باسى ارتىق، بوس ءسوز تىيىلسا ەكەن دەيسىز. ەكىنشىدەن، كەمەنىڭ ارت جاعىن بەرىك قامالعا اينالدىرىپ، مەنىڭ دوسىمنىڭ قىزمەتشىلەرىنىڭ ءبارىن سوندا جيناپ، كەمەدەگى بۇكىل قارۋ-جاراق، ءوق-دارىنى سولارعا بەرگىڭىز كەلەدى. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، كەمەدە ەرەۋىل شىعادى دەپ قورقاتىن كورىنەسىز.
— سەر، — دەدى كاپيتان سموللەتت، — بۇل سوزىڭىزگە مەنى رەنجيدى دەپ ويلاماڭىز، ءبىراق ماعان ءوزىم ايتپاعان ءسوزدى تاڭباعانىڭىزدى قالار ەدىم. ەرەۋىل شىعاتىنىن بىلە تۇرا، تەڭىزگە شىعۋدان باس تارتپاعان كاپيتاندى كەيىن ەشكىم دە اقتاي الماس ەدى. ميستەر ەرروۋدىڭ ادال ەكەنىنە مەنىڭ ءشۇبام جوق. ماتروستاردىڭ دا كوبى — ادال ادامدار. ءتىپتى، شەتىنەن ءبارى ادال جاندار بولۋى دا مۇمكىن. ءبىراق، كەمەنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن، كەمەدەگى ءار ادامنىڭ ءومىرى ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن مىنا مەنمىن عوي. كەمەدە كوپ نارسە دۇرىس ىستەلمەي جاتىر، ءتيىستى ساقتىق شارالارىن قولدانىڭىز. ايتپەگەن كۇندە مەنى جۇمىسىمنان بوساتىڭىز. بار ايتارىم وسى.
— "تۇيەدەي دەگەنىم — تۇيمەدەي بولدى" دەگەن ءسوزدى ەستىگەنىڭىز بار ما ەدى؟ — دەدى دوكتور جىميىپ. — كەشىرەرسىز، ءسىزدىڭ مىنا اڭگىمەڭىزدەن سول مىسال ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى. ءسىز وسىندا العاش كىرگەنىڭىزدە بۇل ايتقانىڭىزدان الدەقايدا كوپ نارسە تالاپ ەتەرسىز دەپ، باسىمداعى پاريگىممەن سەرت ەتۋگە ءازىر ەدىم...
— دوكتور، ءسىز كورەگەن ادام ەكەنسىز، — دەدى كاپيتان. — وسىندا كەلگەندە، مەن ەسەپ ايىرىسۋدى تالاپ ەتپەك بوپ كەلىپ ەدىم، ويتكەنى ميستەر ترەلوني مەنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىمدى دە تىڭداپ جاتپاس دەپ بىردەن كۇدەر ءۇزىپ كەلگەنمىن.
— تىڭداماعان دا بولار ەدىم، — دەپ ايقايلاپ جىبەردى سكۆاير. — مىنا ليۆسي بولماعاندا، ءسىزدى بىردەن-اق قۋىپ شىعاتىن ەدىم. ءبىراق، ەندى نە دەسەك تە ءسىزدىڭ بار اڭگىمەڭىزدى تىڭداپ شىقتىم جانە بار ايتقانىڭىزعا كونىپ وتىرمىن. ءبىراق نە پايدا، ءسىز جونىندەگى بۇرىنعى پىكىرىم وزگەرىپ، ەندى ءتىپتى ناشار پىكىردە قالىپ وتىرمىن.
— ول جاعىن ءوزىڭىز ءبىلىڭىز، — دەدى كاپيتان. — ءوزىمنىڭ ءتيىستى مىندەتىمدى اتقارىپ وتىرعانىمدى كەيىن تۇسىنەرسىز دەپ ويلايمىن.
وسىنى ايتىپ، ول شىعىپ كەتتى.
— ترەلوني، — دەدى دوكتور، — ءسىز كەمەگە ەكى بىردەي ادال ادام شاقىرعان بولىپ شىقتىڭىز: بىرەۋى — كاپيتان سموللەتت تە، ەكىنشىسى — دجون سيلۆەر: بۇل ءوزى مەن كۇتپەگەن جاعداي.
— سيلۆەر جونىندە ايتقانىڭىزعا قوسىلامىن، — دەدى سكۆاير. — ال ەندى جاڭاعى وتىرىكشى، لەپىرمە كاپيتاننىڭ قىلىعى ەر ادامعا دا، تەڭىزشىگە، قالا بەردى، اعىلشىنعا دا لايىق قىلىق ەمەس!
— جارايدى، كىمنىڭ قانداي ەكەنىن كەزىندە كورەرمىز، — دەدى دوكتور.
ءبىز پالۋباعا شىقتىق، ماتروستار قارۋ-جاراق پەن ءوق-دارىنى كەمەنىڭ ارت جاعىنا تاسي باستاعان ەكەن. جۇمىس ۇستىندە ولار "حو-حو-حو!" دەپ ءان سالادى. كاپيتان مەن ميستەر ەرروۋ باس-كوز بولىپ ءجۇر.
بىزدەردى كەمەدە باسقاشا ورنالاستىرعاندارى وتە ۇنادى. بۇكىل شحۋنا قايتا جابدىقتالىپ شىقتى. كەمەنىڭ كەيىنگى جاعىندا ورتا ءتريۋمنىڭ بۇرىنعى تۇپكى قابىرعاسىنا تاياپ، التى كايۋتا جاسالدى، ولار سول جاق كەنەرەمەن وتەتىن جول ارقىلى كامبۋزبەن دە، باكپەن دە جالعاستىرىلدى. العاشىندا بۇل كايۋتالار كاپيتانعا، ميستەر ەرروۋعا، حانتەرگە، دجويسقا جانە دوكتور مەن سكۆايرعا بەرىلۋگە ءتيىس ەدى. ءبىراق كەيىن ەكى كايۋتانى رەدرۋت پەن ماعان بەردى دە، ميستەر ەرروۋ مەن كاپيتان ەكەۋى پالۋبادا، تومەن وتەر جولداعى تامبۋرعا ورنالاستى: ەكى بۇيىرىنەن دە كەڭەيتىلگەننەن كەيىن بۇل تامبۋر كەمەنىڭ ارت جاعىنداعى رۋبكادان اينىماي شىقتى. ارينە، ول ونشا كەڭ ەمەس-تىن، ءبىراق ىشىنە ەكى گاماك سىيىپ كەتتى. ءتىپتى، شتۋرماننىڭ ءوزى دە كەمەدەگى ورىنجايدىڭ وسىلاي بولىنگەنىنە ريزا سياقتى كورىندى. كىم ءبىلىپتى، مۇمكىن ول دا كومانداعا سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىپ جۇرگەن شىعار. ءبىراق، بۇل — تەك مەنىڭ دولبارىم. ويتكەنى كەشىكپەي وزدەرىڭىز دە كورەرسىزدەر، شتۋرمان شحۋنادا ۇزاق بولا العان جوق.
ەڭ سوڭىندا، ءوق-دارى تاسىپ، كايۋتالارىمىزدى جونگە كەلتىرىپ، بار ىنتامىزدى سالا جۇمىس ىستەپ جاتقان كەزىمىز ەدى، جاعادان شليۋپكاعا، مىنە، ەڭ سوڭعى ماتروستار، ولارمەن بىرگە ۇزىن تۇرا دجون كەلدى.
اسپاز كەمەگە مايمىلدان بەتەر تەز، وپ-وڭاي ءمىندى دە، ءبىزدىڭ نە ىستەپ جاتقانىمىزدى كورگەن بويدا:
— ءاي، اعايىندار-اۋ، بۇلارىڭىز نە؟ — دەپ ايقاي سالدى.
— ءوق-دارى سالعان بوشكەلەردى كوشىرىپ جاتىرمىز، دجون، — دەدى ءبىر ماتروس.
— ونىڭ نە قاجەتى بولىپتى؟ — دەدى ۇزىن تۇرا داۋرىعىپ.
— ەندى سۋدىڭ ەرتەڭگىلىك كەيىن قايتۋىنا ۇلگەرمەيتىن بولدىق قوي!
— ولار مەن بەرگەن بۇيرىقتى ورىنداپ جاتىر، — دەپ كاپيتان ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — ال ءسىز، قۇرمەتتىم، ماتروستار كەشكى استارىن ۋاقىتىندا ءىشسىن دەسەڭىز، تەز اس ۇيگە بارىڭىز.
— قۇپ بولادى، سەر، — دەدى اسپاز قولىن سامايىنا اپارىپ، شاشىنا تيگىزدى دە، اس ۇيگە سۇڭگىپ جوق بولدى.
بۇل ءوزى ءبىر تاماشا كىسى، كاپيتان، — دەدى دوكتور.
— مۇمكىن، مۇمكىن، تاماشا كىسى بولۋى دا مۇمكىن، سەر، — دەدى كاپيتان سموللەتت. — جىگىتتەر، ابايلاڭىزدار، ابايلاڭىزدار!
بۇدان كەيىن ول ءوق-دارى سالعان كەسپەكتى دومالاتىپ كەلە جاتقان ماتروستارعا قاراي ءجۇردى. كەنەت، ول مەنىڭ كەمەنىڭ ورتا تۇسىنا ورناتىلعان اينالمالى زەڭبىرەكتى قاراعىشتاپ جايدان-جاي تۇرعانىمدى بايقاپ قالىپ، تاپ بەردى.
— ءاي، يۋنگا، جوعال بۇل جەردەن! — دەدى اقىرىپ. — اسپازعا بار، جۇمىس تاۋىپ بەرسىن...
Ac ۇيگە قاراي زىتىپ بارا جاتقانىمدا:
— كەمەدە ەشكىمنىڭ دە ەركە-توتاي بولۋىنا جول بەرە المايمىن، — دەپ، كاپيتاننىڭ دوكتورعا سويلەپ جاتقانىن ەستىدىم.
سەنسەڭىز، وسى ساتتە مەن سكۆايردىڭ كاپيتاندى شالكەس مىنەز، قىڭىر ادام دەگەن پىكىرىنە ابدەن قوسىلىپ، ونى تىپتەن جەك كورگەن ەدىم.
X تاراۋ
تەڭىزگە شىعۋ
ابىگەرىمىز ءتۇنى بويى تاۋسىلمادى. زاتتاردى ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە اۋىستىرىپ تاسۋمەن بولدىق. سكۆايرعا وڭ ساپار تىلەپ "امان بارىپ، ساۋ قايت" دەگەن سياقتى لەبىز بىلدىرگەن سكۆايردىڭ ميستەر بلەندلي سياقتى دوستارى شليۋپكامەن ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتتى. بۇعان دەيىن مەن "ادميرال بەنبوۋدا" ەشقاشان مۇنداي كوپ جۇمىس ىستەپ كورمەگەن بولاتىنمىن.
تاڭ قىلاڭ بەرە بوسمان سىبىزعىسىن ويناپ، كوماندا زاكىردى كوتەرۋگە كىرىسكەن كەزدە، مەن سىلەم قاتىپ تيتىقتاپ ابدەن شارشاعان ەدىم.
ءبىراق، ءتىپتى، بۇدان ەكى ەسە كوپ شارشاسام دا، بۇگىن مەنى پالۋبادان ەشكىم قۋىپ كەتىرە الماس ەدى. ۇزىك-ۇزىك بۇيرىقتار، قۇلاق جارعان اششى ىسقىرىق ءۇنى، كەمە شامدارىنىڭ كۇڭگىرت جارىعى استىندا جۇمىس جاساپ، ابىگەرلەنە جۇگىرگەن ادامدار، — وسى كورىنىستەردىڭ ءبارى دە مەن ءۇشىن سونشالىق قىزىقتى، اسەرلى جاڭالىق بولدى.
— ءاي، شولاق سان، ون باستاپ جىبەر! — دەپ ايقايلادى ءبىر ماتروس.
— ەسكى اندەردىڭ ءبىرىن ايتاتىن بول، — دەدى ەكىنشىسى.
— جارايدى، جىگىتتەر، ايتىپ كورەيىن، — دەدى، بالداعىن قولتىعىنا قىسىپ، سول ارادا، پالۋبادا تۇرعان ۇزىن تۇرا دجون.
ول:
ولىكتىڭ ساندىعىندا ون بەس ادام، — دەپ باستاعاندا بۇكىل كوماندا حور ايتقانداي قوسىلا جونەلدى:
يو-حو-حو، تاعى دا ءبىر شولمەك روم!
سوڭعى "حو"-نى ايتقاندا، ماتروستار زاكىر كوتەرەتىن ارقاننىڭ تەتىگىن بارلىعى ءبىر كەزدە ءبىر كىسىدەي باسىپ كەپ قالدى.
ەسىمە ءبىزدىڭ ەسكى "ادميرال بەنبوۋىمىز" ءتۇسىپ، مارقۇم بونستىڭ داۋسى دا كەنەت جاڭاعى ماتروس حورىنا قوسىلا كەتكەندەي بولدى.
كەشىكپەي زاكىر دە كوتەرىلىپ، كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىنا بەكىتىلدى. ودان تامشىلاپ سۋ اعىپ تۇر. جەل ۇرلەپ، جەلكەن كوتەرىلدى. جەر شەگىنىپ، كەيىن قالىپ بارادى. جان-جاعىمىزدى قورشاپ تۇرعان كەمەلەر دە الىستاي باستادى.
مەن ءبىر ساعات تا بولسا كوز شىرىمىن الۋعا كەرەۋەتىمە بارىپ جاتۋعا ءتيىس ەدىم: "يسپانولا" مەن جاتپاستان-اق تەڭىزگە شىعىپ، قازىنا ارالىنا قاراي بەت تۇزەدى.
ساپارىمىزدىڭ بار ەگجەي-تەگجەيىن تاپتىشتەپ جاتپاي-اق قويايىن. ايتەۋىر، وتە ءساتتى ساپار بولعانىن ايتسام دا جەتەر. كەمەمىز دە وتە وڭدى بوپ شىقتى، كوماندامىز دا تاجىريبەلى تەڭىزشىلەردەن قۇرالدى، كاپيتانىمىزدىڭ دا ءوز ءىسىن قالتقىسىز جاقسى بىلەتىنىنە كوزىمىز جەتتى. ءبىراق، قازىنا ارالىنا جەتكەنشە، جول بويى ايتۋعا تۇرارلىقتاي ەكى-ۇش وقيعا كەزدەستى.
ميستەر ەرروۋىمىز كاپيتاننىڭ كۇتكەنىنەن دە گورى ناشارىراق، ءتىپتى ورەسكەل جامان ادام بوپ شىقتى، الدىمەن وسىنى بىلدىك. ماتروستاردىڭ الدىندا تۇك بەدەلى بولمادى، ايتقانىنا قۇلاق اسىپ جاتقان ءبىر ادام جوق. ءتىپتى، بۇنىسى دا ەشتەمە ەمەس-اۋ. تەڭىزگە شىققانىمىزعا بىر-ەكى كۇن وتپەي-اق پالۋباعا شىققاندا، كوزى لاي سۋداي كىلەگەيلەنىپ، ەكى بەتى قابارىپ، قىزارا ءبورتىپ كەلەتىندى ادەتكە اينالدىردى. ءتىلى كۇرمەلىپ، ءجون سويلەي المايدى. ماستىقتىڭ باسقا دا بەلگىلەرىنەن قۇر الاقان ەمەس. ءوزىن اۋىق-اۋىق ماسقارالاپ، كايۋتاعا قۋىپ تىعۋعا دا تۋرا كەلدى. قۇلاپ، و جەر بۇ جەرىن كوگەرتىپ الىپ ءجۇردى. ءتىپتى، ۇزاقتى كۇن توسەگىنەن تۇرماي، كايۋتاسىندا جاتىپ الاتىن كۇندەرى دە بار. راس، بىر-ەكى كۇن ونشا قىلجىڭداماي ساۋ جۇرگەن كەزدەرى دە بولدى. وندايدا ءوز مىندەتىن اتقارعان سىڭاي كورسەتەتىن.
ىشىمدىكتى قايدان الاتىنىن بىلمەيمىز. كەمەدەگىلەردىڭ ءبارى وسى جۇمباقتىڭ سىرىن اشا الماي دال بولدى. ءبىز قاداعالاپ باقىلاپ-اق جۇردىك، ءبىراق وندىرگەنىمىز شامالى. اراقتى قايدان الىپ ءجۇرسىز دەپ تۋرا وزىنەن دە سۇراعان كەزىمىز بولدى، وندايدا ماس بولسا؛ قارقىلداپ كۇلەتىن دە، ساۋ بولسا ءومىر بويى سۋدان باسقانى اۋزىما السام بۇيىرماسىن دەپ، انت-سۋ ىشەتىن.
شتۋرمان رەتىندە ودان تۇك پايدا بولمادى جانە ول — ول ما، ءوزىنىڭ قاراۋىنداعى ادامدارىنا تەرىس ىقپال جاسادى. بۇنىسى ءتۇبى جاقسىلىققا اپارمايتىنى ايدان انىق ەدى. سوندىقتان بولار، كەيىن داۋىلدى تۇندەردىڭ بىرىندە الگى شىركىن كەمەدەن عايىپ بولعاندا، وعان ەشكىم تاڭىرقامادى دا، قايعىرىپ تا جاتپادى.
— ەرنەۋدەن قۇلاپ كەتكەن عوي، — دەپ ءتۇيدى كاپيتان، — امال نەشىك، دجەنتلمەندەر، ءىس وسىلاي تىنباعاندا، ءبىز ونىڭ قول-اياعىنا ءبارىبىر بۇعاۋ سالعان بولار ەدىك.
ءسويتىپ، ءبىز شتۋرمانسىز قالدىق. ەندى بۇل جۇمىسقا كوماندا قۇرامىنان باسقا بىرەۋدى جوعارىلاتۋ قاجەت ەدى. تاڭداۋ بوسمان دجوب ەندەرسونعا ءتۇستى. ونى بۇرىنعىشا بوسمان دەپ اتاپ جۇردىك، ءبىراق ول شتۋرماننىڭ مىندەتىن دە قوسا اتقاردى.
كوپ ساياحات شەگىپ، تەڭىزدى جاقسى بىلەتىن ميستەر ترەلونيدىڭ دا بۇل ىسكە پايداسى تيمەي قالعان جوق — اۋا رايى اشىق كۇندەرى ول دا ۆاحتاعا تۇردى. ەكىنشى بوسمان يزراەل حەندس — ەلگەزەك، تاجىريبەلى كارى تەڭىزشى بولاتىن، قانداي جۇمىس تاپسىرىلسا دا ونىڭ قولىنان ءبارى كەلەدى ەكەن.
ايتا كەتەيىن، ول ۇزىن تۇرا دجون سيلۆەرمەن دوستاسىپ ءجۇردى، ءبارىبىر اتىن اتادىم عوي، ەندى سيلۆەر جونىندە كەڭىرەك انگىمەلەيىن.
ماتروستار ونى شولاق سان دەپ اتادى. ەكى قولى بوس بولۋى ءۇشىن بالداعىن ءجىپ تاعىپ، موينىنا ءىلىپ الاتىن بالداعىن قابىرعاعا تىرەپ قويىپ، كەمە شايقالعاندا ءوزى دە ءبىر شايقالا ءتۇسىپ، قۇرلىقتا تابانىن جەرگە تىرەپ تۇرعان ادامشا اسقان ەپتىلىكپەن اس پىسىرگەنىن كورسەڭىز! داۋىلدى كۇندەرى پالۋبادا، سونىڭ ءوزى ءۇشىن ادەيى ءار جەردە كەرىپ قويعان ارقانداردى جاعالاپ وتىرىپ، تەپ-تەز ءارى سونشا ەپتىلىكپەن زىر جۇگىرگەنىن كورگەندە ءبارىمىز قايران قالاتىنبىز. ماتروستار الگى ارقانداردى "ۇزىن تۇرا دجوننىڭ سىرعالارى" دەپ ءاجۋالايتىن. جۇرگەن كەزدە بىردە جاڭاعى "سىرعالارعا" جارماسسا، بىردە بالداعىن تىرەك ەتەدى، ال كەيدە ءتىپتى بالداقتى بوس تاستاپ، سۇيرەتىپ كەتىپ بارا جاتادى.
ايتكەنمەن دە ساۋ كەزىندە ونىمەن بىرگە جۇزگەن ماتروستار، بۇرىنعى دجونمەن قازىرگى دجوندى سالىستىرۋعا بولا ما دەپ، وكىنىش بىلدىرەتىن.
— ءبىزدىڭ شولاق سانىمىز جاي ادام ەمەس قوي، — دەيتىن ماعان ەكىنشى بوسمان. — جاس كەزىندە ءبىلىم قۇمار بولدى، قالاسا ءوزى دە كىتاپشا سايراپ قويا بەرەتىن. ال باتىرلىعىن كورسەڭ! ۇزىن تۇرا دجوننىڭ قاسىندا ايبار شاشقان ارىستانىڭنىڭ ءوزى تۇك بولماي قالادى. قۇر قول كەلە جاتقانىندا ءتورت كىسى تاپ بەرگەن كەزدە، باستارىن ءتۇيىستىرىپ، تورتەۋىن دە جايعاستىرىپ كەتكەنىن مىنا مەن ءوز كوزىممەن كورگەنمىن.
بۇكىل كوماندامىز ونى قاتتى سىيلايتىن، ءتىپتى بۇيرىقتارىن دا ەكى ەتپەي ورىندايتىن. كىممەن بولسا دا ءتىل تاۋىپ، كىمنىڭ بولسا دا ويىنان شىعا بىلەدى. اسىرەسە، مەنىمەن جىلى سويلەسەتىن. تاپ-تۇيناقتاي، تاپ-تازا كامبۋزىنا كىرسەم، ءتىپتى قۋانىپ قالاتىن. ىدىس-اياقتارىن ۇقىپتاپ ءىلىپ، كەپتىرىپ، جالتىراتا جۋىپ، تازالاپ قويادى. بۇرىشتاعى توردا توتىسى وتىرادى.
— حوكينس، — دەيتىن ماعان سيلۆەر، — كىرسەيشى، دجونمەن اڭگىمەلەسپەيسىڭ بە. باسقا ەشكىمگە دە تاپ سەن كەلگەندەگىدەي قۋانبايمىن، بالام. وتىر، اڭگىمە تىڭدا. مىناۋ كاپيتان فلينت... اتى شۋلى قاراقشىنىڭ قۇرمەتىنە توتىمدى كاپيتان فلينت دەپ اتاعانمىن. ءيا، مىنا كاپيتان فلينت ساپارىمىز ءساتتى اياقتالادى دەپ بولجام ايتادى... سولاي ما، كاپيتان؟
توتىسى كوز ىلەسپەي:
— پياسترلار! پياسترلار! پياسترلار! — دەپ تاقىلداي جونەلدى.
جانە ابدەن تالىپ شارشاعانشا نەمەسە دجون تورىن ورامالىمەن بۇركەپ تاستاعانشا توقتاماي قايتالاي بەردى.
— بۇل قۇستىڭ جاسى، حوكينس، تاپ بىر-ەكى جۇزگە تولعان شىعار، — دەيدى ول. — توتى دەگەن ولمەيدى عوي. ومىردە مەنىڭ توتىم كورگەن زۇلىمدىق اتاۋلىنى جىن-پەرىنىڭ ءوزى دە كورە قويدى ما ەكەن، ءسىرا. بۇل توتى ينگلەندپەن دە، ءيا، اتاقتى قاراقشى ينگلەندپەن دە ءجۇزدى. بۇل ماداگاسكاردا دا، مالاباردا دا، سۋرينامادا دا، پروۆيدەنستە دە، پورتو-بەللودا دا بولدى. سۋعا باتىپ بارا جاتقان گالەونداردىڭ جۇگىن قۇتقارعاندى دا كوردى. "پياسترلار" دەۋدى دە ول سول كۇنى ۇيرەنگەن. وعان تاڭ قالاتىن دا ەشتەمەسى جوق: سول كۇنى، حوكينس، ءۇش ءجۇز ەلۋ مىڭ پياستر تەرىپ جيناپ العانبىز. بۇل توتى گوا ماڭىندا ءۇندىستاننىڭ ۆيسە-كورولىنە قاستاندىق جاسالعاندا دا بىرگە بولعان. ال تۇرىنە قاراساڭ، بالاپان سياقتى... ءبىراق كورمەگەنىڭ از عوي، سولاي ەمەس پە كاپيتان؟
— باسقا گالسقا بۇر! — دەپ ايقايلادى توتى.
— بۇل — مەنىڭ كەرەمەت تەڭىزشىم عوي، — دەيدى اسپازشى، توتىعا قالتاسىنان ءبىر كەسەك قانت الىپ بەرىپ جاتىپ.
توتى توردىڭ سىمىن تۇمسىعىمەن شۇقىلاپ بوقتىق سوزدەردى جاۋدىرا تۇسەدى.
— قارا ماي اراسىندا جۇرسەڭ، ءۇستىڭدى بىلعاماسىڭا شاراڭ جوق، — دەپ تۇسىندىرگەن بولدى دجون. — بەيشارا كارى قۇس شايتان ويناعىندا وتىرعانداي بىلاپىت سوزدەردى ايتادى، ءبىراق نە ايتىپ، نە قويىپ وتىرعانىن ءوزى دە بىلمەيدى عوي. بۇل قۇداي الدىندا دا بوقتىق سوزدەرىن شىمىرىكپەي سوعا بەرگەن بولار ەدى.
وسىنى ايتىپ وتىرىپ دجون ماڭداي شاشىن ساندەنە سيپاپ قويدى، مەن دۇنيەدەگى ەڭ ىزگى ادام وسى شىعار دەپ ءتۇيدىم.
سكۆاير مەن كاپيتان سموللەتتىڭ اراسى بۇرىنعىسىنشا ءدۇرداراز كۇيىندە. كاپيتان جونىندە ءوزىنىڭ ناشار پىكىردە ەكەنىن سكۆاير ىركىلمەي اشىق ايتادى. كاپيتان ءوزى كەلىپ سكۆايرمەن ەشقاشان سويلەسپەيدى، ال سكۆاير بىردەمە سۇراي قالسا، قاتال، سالقىن ءۇن قاتىپ، جاۋابىن كەلتە قايىرادى. ءبىر جولى قىسپاققا العان كەزدە، كوماندا جونىندە تەرىس پىكىردە بولىپ كەلىپپىن دەپ — ول ءوز قاتەسىن مويىنداۋعا دا ءماجبۇر بولعانى بار. ماتروستاردىڭ كوپشىلىگى جۇمىستارىن جاقسى ىستەپ ءجۇر، كوماندا تۇتاس العاندا ۇلگىلى دارەجەدە بولىپ شىقتى. ءتىپتى، كەمە دە وعان قاتتى ۇنادى.
— كەمەمىز جاقسى ايەلدىڭ كۇيەۋىنە قۇلاق اسقىشتىعى سياقتى، ءرۋلدىڭ ىرقىنا كونگىش-اق ەكەن ءبىراق، سەر، — دەيتىن ول، — ءبىز ءالى ەلگە ورالعانىمىز جوق جانە وسى ساپارىمىز ماعان ءالى دە بۇرىنعىسىنشا ۇناماي كەلەدى.
مۇنى ەستىگەندە سكۆاير كاپيتانعا تەرىس اينالادى دا، تۇمسىعىن كوتەرىپ قويىپ، پالۋبادا ارلى-بەرلى جۇرە باستايدى.
— مىنا كىسى كەشىكپەي-اق شىدامىمدى مۇلدەم تاۋىساتىن شىعار، — دەيدى ول.
ءبىر كۇنى قاتتى داۋىلعا ۇشىرادىق، داۋىل "يسپانولانىڭ" جاقسى كەمە ەكەنىن راستاي ءتۇستى. كوماندامىز دا ريزا سياقتى، ءبىراق وعان تاڭ قالاتىن رەتىمىز جوق ەدى. سوناۋ نۇحتىڭ زامانىنان بەرى، ءسىرا، بىردە-بىر كەمەدە كوماندانى تاپ ءبىزدىڭ كەمەدەگىدەي ەشكىم ەركەلەتىپ ۇستاماعان شىعار. قۇرتتاي دالەل تابىلسا-اق بولدى، تەڭىزشىلەرگە ەكى ەسە ەتىلىپ شاراپ قۇيىلادى. ماتروستاردىڭ بىرەۋىنىڭ تۋعان كۇنى ەكەن دەگەندى قۇلاعى شالسا بولدى، سكۆاير جۇرتتىڭ بارىنە پۋدينگ بەرگىزەدى.
كىم بولسا دا تابەتى تارتقان كەزىندە جەي بەرسىن دەپ، پالۋبادا ءاردايىم ءبىر بوشكە الما تۇرادى.
— ءتۇبى جاقسىلىققا اپارمايتىن نارسە، — دەيتىن كاپيتان دوكتور ليۆسيگە. — كورەرسىز دە تۇرارسىز، ماتروستاردى بۇزعاننان باسقا وسىنىڭ پايداسى جوق.
الايدا، الما سالعان بوشكەنىڭ بىزگە كەرەمەت پايداسى ءتيدى. وزىمىزگە تونگەن ءقاۋىپتى دەر كەزىندە ءبىلىپ، زالىمدار قولىنان قازا تاپپاي، امان قالۋىمىزعا سول كومەكتەستى.
بۇل بىلاي بولعان ەدى. ءبىز الدىمەن پاسساتقا قارسى جۇزگەنبىز، ونداعى ويىمىز — ءوزىمىزدىڭ ارالدىڭ جەل جاعىنا شىعۋ بولاتىن (بۇدان انىعىراق ەتىپ ايتا الماي وتىرمىن)، ال ەندى ءقازىر جەل ارت جاعىمىزدان سوعىپ تۇر. ارالدىڭ كورىنەتىن ۋاقىتى بولدى عوي دەپ، كۇندىز-تۇنى كوكجيەكتەن كوز الماي قارايمىز. ءوز ەسەبىمىز بويىنشا، ەندى تاۋلىك تولماي-اق ارالعا جەتۋگە ءتيىسپىز. نە بۇگىن تۇندە، نە ەڭ ءارى كەتكەندە ەرتەڭ تۇسكە دەيىن قازىنا ارالىن كورۋىمىز كەرەك. باعىتىمىز — وڭتۇستىك، وڭتۇستىك-باتىس. تراۆەرستە جەل ءبىرقالىپتى سوعىپ تۇر. تەڭىز بەتى تىنىش. "يسپانولا" العا قاراي زىرلاپ كەلەدى، ونىڭ ءبۋشپريتىن دە تولقىن كومىپ-كومىپ جىبەرەدى. بارلىق جاعدايىمىز جاقسى. كەمەدەگىلەردىڭ ءبارىنىڭ دە كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى، ءبارى دە ساپارىمىزدىڭ جارتىسىنىڭ وتكەنىنە قۋانىشتى.
كۇن باتىپ، ءوزىمنىڭ بارلىق جۇمىسىمدى اياقتاعان سوڭ، كەرەۋەتىمە بارىپ جاتايىن دەپ تۇردىم دا، كەنەت: "وسى ءبىر الما جەپ السام جامان بولماس"، — دەگەن وي كەلە قالدى. لىپ ەتىپ پالۋباعا جۇگىرىپ شىقتىم. كەزەكشى ماتروستار كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىندا تۇرىپ الىپ ارال كورىنىپ قالماس پا ەكەن دەگەن ۇمىتپەن تەڭىزدەن كوز المايدى. رۋلدەگى ماتروس جەل جاقتاعى جەلكەندەردى قاداعالاپ، جايمەن ىسقىرىپ تۇر. جىم-جىرت، جايلى تىنىشتىق، تەك كەمە ەرنەۋىنىڭ ار جاعىنان سىلپ-سىلپ ەتكەن سۋدىڭ عانا دىبىسى ەستىلەدى.
قاراسام، بوشكەنىڭ تۇبىندە جالعىز عانا الما قالىپتى. سونى الام دەپ بوشكەنىڭ ىشىنە تۇسۋىمە تۋرا كەلدى. سۋدىڭ ءبىرقالىپتى شىلپىلى كەمەنىڭ جانعا جايلى مامىق تەربەلىسى الديلەپ، بوشكەدە وتىرىپ، ۇيىقتاپ كەتە جازداپپىن. كەنەت بىرەۋ بوشكەنىڭ جانىنا كەلىپ، گۇرس ەتىپ پالۋباعا وتىرا كەتتى. بوشكە ورنىنان ءسال قوزعالىپ كەتكەندەي بولدى — الگى كىسى بوشكەگە ارقاسىن سۇيەي وتىرعان ءتارىزدى. بوشكەدەن سەكىرىپ شىقپاق بوپ جاتقانىمدا، الگى كىسىنىڭ سويلەگەن داۋسىن ەستىدىم. سيلۆەردىڭ داۋسى، بىردەن تاني قويدىم، ول ەكى-ۇش اۋىز ءسوز ايتىپ ۇلگەرمەي جاتىپ-اق، ەندى مەن وسى بوشكەدەن نەعىلسا دا شىقپايىن دەگەن شەشىمگە كەلدىم. ءارى قورقىپ، دىرىلدەپ، ءار ءسوزىن ەستىگىم كەلىپ، قۇلاعىمدى توسا ءتۇسىپ، بوشكەنىڭ تۇبىنە جابىسىپ-اق جاتىرمىن. ونىڭ العاشقى سوزدەرىنىڭ وزىنەن كەمەدەگى ادال ادامداردىڭ ءبارىنىڭ دە تاعدىرى ەندىگى جەردە مەنىڭ قولىمدا ەكەنىن تۇسىنە قويدىم.
XI تاراۋ
مەنىڭ الما سالعان بوشكەنىڭ ىشىندە وتىرىپ ەستىگەندەرىم
— جوق، مەن ەمەس، — دەدى سيلۆەر. — كاپيتان بولعان فلينت قوي. مەن كۆارتيرمەيستەر بولدىم، ويتكەنى ءبىر اياعىم اعاش قوي. كارى پيۋ يلليۋميناتورلارىنان ايىرىلاتىن جولعى ىستە مەن دە اياعىمنان ايرىلعان بولاتىنمىن. اياعىمدى كەسكەن وقىمىستى حيرۋرگ ەدى، ءوزى كوللەدجدە وقىعان، بۇكىل لاتىندى جاتقا سوعاتىن. ءبارىبىر دار تۇزاعىنان قۇتىلا العان جوق. كورسو-كاسلودا يتتەي قىپ باسقالارمەن بىرگە سالاقتاتىپ اسىپ قويىپ، كۇنگە قاقتادى. ءيا! ولاردىڭ ءبارى دە روبەرتستىڭ ادامدارى ەدى، وزدەرى كەمەلەرىنىڭ اتىن وزگەرتە بەرەتىن، اقىرى، ولاردىڭ تۇبىنە جەتكەن دە وسى جاي عوي... بۇگىن كەمەسى "كورول باقىتى" دەپ اتالسا، ەرتەڭ باسقاشا بولىپ شىعا كەلەدى. ال ءبىزدىڭ تارتىبىمىزشە — كەمە و باستا قالاي اتالسا، عۇمىر باقي سول اتى ساقتالۋى ءتيىس. ءبىز كەمەمىزدىڭ "كاسساندرا" دەگەن اتىن وزگەرتكەنىمىز جوق جانە مالاباردان سول كەمەمىز، ينگلەند ءۇندىستاننىڭ ۆيسە-كورولىن قولعا تۇسىرگەننەن كەيىن، امان-ەسەن ۇيىمىزگە جەتكىزدى. ءفلينتتىڭ بايىرعى كەمەسى "مورج" دا اتىن وزگەرتكەن جوق، ەندى ول كەمە ءوزى ادام قانىنا ەرنەۋىنە دەيىن لىقا تولعان كەمە عوي، ءتىپتى ءبىر كەزدە تيەلگەن التىننىڭ قيساپسىز كوپتىگىنەن سۋعا دا كەتىپ قالا جازداعان بولاتىن.
— ءاي، بۇل فلينت دەگەن ءوزى، شىركىن، زامانىندا بولىپ وتكەن ەكەن عوي! — دەدى، ماتروستاردىڭ اراسىندا ەڭ تۇيىق مىنەزدى سانالاتىن ءبىر جىگىت، داۋسىنان فلينتكە سۇيسىنگەندىك تانىتىپ.
— ديەۆيس تە ودان كەم تۇسكەن جوق دەسەدى، — دەدى سيلۆەر. — ءبىراق مەن ونىمەن بىرگە ءجۇزىپ كورگەنىم جوق. مەن العاشىندا ينگلەندپەن، كەيىن فلينتپەن بىرگە بولدىم. ەندى، مىنە، تەڭىزگە ءوزىم شىعىپ كەلەمىن. مەن ينگلەندپەن جۇزگەنىمدە توعىز ءجۇز، ال فلينتپەن جۇزگەنىمدە ەكى مىڭ فۋنت ستەرلينگتەي اقشا تاپقان بولاتىنمىن. قاراپايىم ماتروس ءۇشىن بۇل از ەمەس. ول اقشانى بانككە سالعانمىن، ءقازىر تىم جاقسى ءوسىم بەرىپ جاتىر. ماسەلە اقشانى كوپ تابا بىلۋدە دە ەمەس، تابىلعان اقشانى دۇرىستاپ ساقتاپ، ۇستاي بىلۋدە... ينگلەندتىڭ ادامدارى بۇگىندە قايدا ءجۇر دەيسىڭ بە؟ بىلمەيمىن... ءفلينتتىڭ ادامدارىن سۇرادىڭ با؟ كوپشىلىگى وسىندا، وسى كەمەدە كەلە جاتىر، اۋىزدارىنا پۋدينگ تيسە، سوعان دا ءماز بولادى. بايعۇستاردىڭ كوبى جاعادا قايىرشىلىق كۇن كەشىپ ءجۇردى. شىن ايتام، اشتان ولۋگە شاق ءجۇردى. كوزىنەن ايرىلعان كارى قاقپاس پيۋ ار-ۇياتىنان دا جۇرداي بولىپ، بەينە ءبىر پارلامەنتتەگى لورد قۇساپ، جىلىنا ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز فۋنت اقشانى وپ-وڭاي ىسىراپ ەتىپ ءجۇردى. ءقازىر قايدا دەيسىز بە؟ ءولىپ، جەر استىندا ءشىرىپ جاتىر. ءبىراق وسىدان ەكى جىل بۇرىن-اق ونىڭ ىشەرگە اسى بولعان جوق. قايىر سۇراۋعا دەيىن باردى، ۇرلىق تا جاسادى، ءتىپتى قولىنا تۇسكەننىڭ كەڭىردەگىن وسىپ جىبەرۋدەن دە تايىنعان جوق، ال ءبىراق ءبارىبىر ىشەر اسقا جارىمادى.
— وسىنى كورىپ وتىرىپ، قاراقشى بولۋعا قالاي جۇرەگىمىز داۋالاماق، — دەدى جاس تەڭىزشى.
— ماسەلە اقىماق بولماۋدا! — دەگەندە سيلۆەردىڭ داۋسى ساڭق ەتتى. — ءبىراق اڭگىمە سەن جونىندە ەمەس: سەن جاس بولعانمەن اقىلسىز ەمەسسىڭ. سەنى الداپ سوعۋ قيىن! سەنىڭ وسىنداي ەكەنىڭدى مەن ءبىر كورگەننەن-اق بىلگەنمىن، سوندىقتان ەر-ازامات ەر-ازاماتپەن قالاي سويلەسەتىن بولسا، مەن دە سەنىمەن سولاي سويلەسپەكپىن.
مىنا كارى قاقپاس الاياقتىڭ وتكەن جولى ماعان ايتقان جارامساق سوزدەرىن اۋدارماي باسقاعا دا ايتىپ تۇرعانىن ەستىگەندە، مەنىڭ نە كۇيگە تۇسكەنىمدى ءتۇسىنۋ قيىن بولا قويماس دەپ ويلايمىن.
قولىمنان كەلسە، ونى ولتىرۋگە دە بار ەدىم...
بۇل ەكى ارادا ءسوزىن باسقا بىرەۋ ەستىپ وتىرعانىنان حابارى جوق سيلۆەر ءارى قاراي سويلەي بەردى:
ولجاشىل دجەنتلمەندەردىڭ ءومىر بويعى كورەتىندەرى وسى عوي. وڭاي كۇن كورىس جوق، دار توزاعىنا قاي كۇنى ىلىنەر ەكەنبىز دەپ ۇنەمى قىل ۇستىندە جۇرەدى، ال ءبىراق ەندى ىشىپ-جەۋگە كەلگەندە، توبەلەسەر الدىنداعى اتەشتەردەي، لىقا تويادى شىركىندەر. تەڭىزگە شىققاندا جۇزدەگەن قارا باقىرلارى عانا بولادى دا، كەيىن قايتقاندا جۇزدەگەن فۋنت اقشانى تيەپ ورالادى. ولجالارى ورنىن تابادى، اقشالارى سارقىلادى، سودان كەيىن ۇستىندەگى جالعىز كويلەگىمەن تەڭىزگە قايتا شىعادى. ال ءبىراق مەن ءوز باسىم ولاي ىستەمەيتىنمىن. مەن اقشامدى ءبولىپ-بولىپ ءار جەردەگى بانكتەرگە سالاتىنمىن جانە سەزىك تۋعىزباۋ ءۇشىن شەكتەن تىس ۇلكەن سوما سالماۋعا تىرىساتىنمىن. مەن ءقازىر، ەسىڭدە بولسىن، ەلۋدەمىن. وسى ساپاردان ورالايىن، سودان سوڭ ناعىز دجەنتلمەندەرشە ءومىر سۇرەتىن بولام. ايتپەگەندە قاشانعا شەيىن دەمەكسىڭ عوي، ءيا؟ جوق، مەن بۇعان دەيىن دە جامان تۇرعانىم جوق. ەشقاشان ەشقانداي مۇقتاجدىق كورگەن ەمەسپىن. توسەگىم جايلى، تاماعىم توق بولدى. راس، تەڭىزگە شىققاندا كەيدە قينالعان كەزدەرىم بولدى. باستاعاندا، قالاي باستادىڭىز دەيسىڭ عوي؟ وسى سەن سياقتى، ماتروس بولۋدان باستادىم.
— ءبىراق، بۇرىنعى جيعان اقشاڭىزدى ەندى پايدالانا المايتىن بولدىڭىز عوي، — دەدى جاس ماتروس. — مىناداي ساپاردان كەيىن بريستولدە ەندى كورىنە الاسىز با؟
— ول اقشا ءقازىر قايدا دەپ ويلايسىڭ؟ — دەپ سۇرادى سيلۆەر كەكەسىن ۇنمەن.
— بريستولدەگى بانكتەردە، تاعى باسقا جەرلەردە شىعار، — دەدى ماتروس.
— راس، بريستولدە ساقتالعانى راس، — دەدى اسپازشى. — ءبىز زاكىر كوتەرگەن كەزدە اقشا سوندا بولاتىن. ال ءقازىر كەمپىرىم اقشانى بۇرىنعى ساقتالعان جەرلەرىنەن تۇگەلدەي الىپ الدى. ول ءتىپتى "قاراۋىل ءدۇربىنى" دە بۇكىل جالداپ العان جەرىمەن قوسا، كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن ادامدارىمەن، جابدىقتارىمەن قوسا ساتىپ، بۇگىندە بريستولدەن كەتىپ ۇلگەردى، ەندى ءوزىمىز ۋادەلەسكەن جەردە مەنى توساتىن بولادى. قاي جەردە ەكەنىن ساعان ايتار دا ەدىم، ويتكەنى ءوزىم ساعان كۇمانسىز سەنەمىن، ءبىراق بىزگە نەعىپ ايتپاعان دەپ باسقالار رەنجي مە دەپ قورقام.
— ال كەمپىرىڭىزگە سەنەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى ماتروس.
— ولجاشىل دجەنتلمەندەردىڭ بىر-بىرىنە سەنۋى دەگەن سيرەك كەزدەسەدى، — دەدى اسپازشى. — جانە سونىسىنىڭ ءوزى دۇرىس تا. ءبىراق، مەنى ەشكىم الداي الماق ەمەس. كارى دجون سۇلاپ ءتۇسسىن دەپ ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن جىبەرە سالعان ادام ودان كەيىن ۇزاق ءومىر سۇرە المايدى. بىرەۋلەر پيۋدەن، بىرەۋلەر فلينتتەن قورقاتىن. ال مەنەن ءفلينتتىڭ ءوزى دە قورىقتى. مەنەن ول قورقاتىن دا ەدى، سوعان قاراماي مەنى ءوزى ماقتان تۇتاتىن دا ەدى... ونىڭ كومانداسى دەگەن شەتىنەن ەكى يىعىن جۇلىپ جەگەن العىر بولۋشى ەدى... ولارمەن بىرگە اشىق تەڭىزگە شىعۋعا شايتاننىڭ دا جۇرەگى داۋالاماس ەدى. مەنى ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، ماقتانباي-اق قويايىن، ءبىراق كۆارتيرمەيستەر بولعان كەزىمدە ءفلينتتىڭ كارى قاراقشىلارى مەنىڭ الدىمدا قۇرداي جورعالايتىن. و-و، كارى دجون كەمەدە ءتارتىپ ورناتا بىلەتىن-دى.
— يمانداي شىنىمدى ايتايىن، دجون، وسى اڭگىمەڭىزگە دەيىن سىزدەر كىرىسكەلى تۇرعان اناۋ ءىس مەنىڭ كوڭىلىمە قونباي-اق كەلىپ ەدى. ال ەندىگى جەردە، مىنە، قولىم، مەن كەلىستىم! — دەدى ماتروس.
— سەنىڭ ەر جىگىت ەكەنىڭدى بىلگەنمىن جانە ءوزىڭ اقىلسىز دا ەمەسسىڭ، — دەپ سيلۆەر ماتروستىڭ ۇسىنعان قولىن قۇشىرلانا قاتتى قىسىپ جىبەرگەندە، بوشكە ورنىنان قوزعالىپ كەتتى. — سەنەن ومىردە ماعان ءالى كەزدەسىپ كورمەگەن كەرەمەت ولجاشىل دجەنتلمەن شىعۋعا ءتيىس. بىرتە-بىرتە اڭگىمەلەرىنىڭ ءمان-جايىن مەن دە تۇسىنە باستادىم. "ولجاشىل دجەنتلمەندەر" دەپ وتىرعانى — قاراقشىلار. ادال نيەت ماتروستى ازعىرىپ، قارا نيەت قاراقشىلار توبىنا تارتۋ تاريحىنىڭ سوڭعى تاراۋىنا كۋا بولىپ وتىرعانىمدى دا ءتۇسىندىم. كىم ءبىلىپتى، كەمەمىزدەگى ەڭ سوڭعى ادال كىسى مۇمكىن وسى جىگىت بولعان شىعار. ايتپاقشى، كەشىكپەي-اق قاراقشىلار قاتارىنا قوسىلعان جالعىز بۇل ماتروس قانا ەمەس ەكەنىنە دە كوزىم جەتتى. سيلۆەر جايلاپ ىسقىرىپ ەدى، تاعى ءبىر ادام كەلىپ بوشكە جانىنا وتىرا كەتتى.
— ديك بىزگە قوسىلدى. — دەدى سيلۆەر.
— ونىڭ قوسىلاتىنىن مەن بىلگەنمىن، — دەگەن ەكىنشى بوسمان يزراەل حەندستىڭ داۋسىن ەستىدىم. — ديك اقىماق جىگىت ەمەس قوي.
ءبىراز ۋاقىت ول اۋزىنا سالعان تەمەكىسىن تامسانىپ، ءۇنسىز وتىردى دا، ۇزىن تۇرا دجونعا قاراپ سويلەدى:
— شولاق سان، ايتشى، قاشانعا دەيىن ءبىز ماركيتانت قايىعى قۇساپ ارلى-بەرلى بۇلتاقتاپ، قۇر بوسقا جۇرە بەرمەكپىز؟ مىنا كاپيتان دەگەنىڭنەن، قۇداي اقى، مەن ابدەن مەزى بوپ بولدىم. ونىڭ وسى كۇنگە دەيىن بۇيرىق بەرىپ كەلگەنىنىڭ ءوزى دە جەتەر! مەنىڭ دە كاپيتان جاتقان كايۋتاداي جاقسى بولمەدە تۇرعىم كەلەدى، مەن دە ولار سياقتى جاقسى تاماق، جاقسى شاراپ ىشكىم كەلەدى.
— يزراەل، — دەدى سيلۆەر، — مىنا سەنىڭ باس دەپ جۇرگەنىڭ باس ەمەس، تۇككە تۇرعىسىز بوس قاۋاشاق، ويتكەنى ونىڭ ىشىندە ەشقاشان مي بولىپ كورمەپتى. ءبىراق، ايتەۋىر، قۇلاعىڭ ۇپ-ۇلكەن، تىڭداي الاسىڭ. سوندىقتان مەنىڭ ايتقانىما قۇلاق سال: سەن كايۋتادا ەمەس، بۇرىنعىشا كۋبريكتە ۇيىقتايتىن بولاسىڭ، قولىڭا تيگەن استى ءىشىپ، ايتقاندى ەكى ەتپەي تىڭداپ، كىشىپەيىل قالپىڭدا جانە قاجەت ءسوزدى مەنىڭ ءوز اۋزىمنان ەستىگەنشە، تامشى شاراپ جۇتپاي، بۇرىنعىشا جۇرە بەر! مەنىڭ ايتقانىما سەنۋىڭ كەرەك، بالام، ءبارىن دە مەن ءوزىم تىندىرىپ بەرەم.
— تىڭدامايىن دەپ وتىرعان مەن جوق قوي، — دەپ مىڭگىرلەدى ەكىنشى بوسمان. — تەك قاشان دەپ سۇراعانىم-داعى.
— قاشان دەيدى...، — دەپ داۋىستاپ جىبەردى سيلۆەر. — جارايدى، ايتايىن قاشان ەكەنىن. ءالى تالاي زامان بار! ەندى ءتۇسىندىڭ بە قاشان ەكەنىن؟ كاپيتان سموللەتت تاماشا تەڭىزشى، كەمەنى سونداي جاقسى جۇرگىزىپ كەلەدى، بۇل دەگەن ءبىزدىڭ پايدامىز ەمەي كىمدىكى؟ سكۆاير مەن دوكتوردا كارتا بار، ءبىراق ولاردىڭ كارتانى قايدا تىققاندارىن مەن قايدان بىلەم. ونى سەن دە بىلمەيسىڭ. سوندىقتان اسىعاتىن نە بار، سكۆاير مەن دوكتور ەكەۋى قازىنانى تاپسىن، بىزگە سول قازىنانى كەمەگە تيەۋگە كومەكتەسسىن، سولاي ەمەس پە؟ سودان كەيىنگىسىن كورە جاتامىز. مىنا سىزدەر سياقتى گوللاند ناسىلدىلەرگە سابىرلىلىق كورسەتىپ، وزدەرىن دۇرىس ۇستاي الادى دەپ سەنەر بولسام، كاپيتان سموللەتتكە كەمەنى الدە دە ءبىراز جەرگە دەيىن، كەيىن قاراي جارتى جولعا دەيىن اپارعىزار ەدىم.
— ءبىز ءوزىمىز دە تىم جاقسى تەڭىزشى ەمەسپىز بە؟ — دەپ كەلىسپەگەن بولدى ديك.
— جاقسى ماتروسپىز دەسەڭ ءبىر ءسارى، — دەپ سيلۆەر تۇزەتۋ ايتتى. — ءبىز تەك ءرۋلدى عانا بۇرا بىلەمىز. ال ءبىراق كەمەنىڭ باعىتىن ەسەپتەپ شىعارا الاتىن قايسىسىڭ بارسىڭ؟ دجەنتلمەندەر، بۇعان ەشقايسىڭىزدىڭ دا شاماڭىز جەتپەيدى. مەنىڭ ەركىمە سالسا، كاپيتان سموللەتتىڭ كەمەنى ەڭ بولماعاندا پاسساتقا جەتكىزۋىنە مۇمكىندىك بەرەر ەدىم. سوندا، ايتەۋىر، دۇرىس باعىتتا كەلە جاتقانىمىزدى جانە تۇششى سۋدى قاسىقتاپ ءبولۋدىڭ قاجەتى بولمايتىنىن بىلگەن بولار ەم. ءبىراق سەندەردىڭ قانداي ادام ەكەندەرىڭ ماعان بەلگىلى. سوندىقتان ولاردى، قازىنانى وسىندا، كەمەگە تيەگەن بويدا، ارالدىڭ وزىندە قۇرتۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىراق — بۇل اعات ارەكەت! ال سەندەرگە اۋىزدارىڭ تەك رومعا جەتسە بولدى! شىنىمدى ايتسام، سەندەر سياقتى ساياز ادامدارمەن بىرگە ورالاتىنىم ەسىمە تۇسكەندە، جۇرەگىم سىزداپ قويا بەرەدى.
— ۇزىن تۇرا، تاۋسىلماي سويلەسەڭشى! — دەدى يزراەل. — سەنىمەن تالاسىپ وتىرعان كىم بار؟
— ناقاقتان-ناقاق وپات بولعان كەمەلەردىڭ مەن تالايىن كورگەنمىن. نەبىر كەرەمەت جىگىتتەردىڭ كۇنگە قاقتالىپ، دارعا اسىلىپ سالبىراپ قالعاندارىن دا از كورگەنىم جوق، — دەدى سيلۆەر. — سونىڭ ءبارى نەلىكتەن دەيسىڭ؟ ءبارى دە اسىعىستىقتان، اسىعىستىقتان، تاعى دا سول اسىعىستىقتان... مەن تەڭىزدە تالاي رەت جۇزگەن اداممىن، ومىرىمدە تالاي نارسەنى كورگەن اداممىن، سوندىقتان ەڭ بولماسا مەنىڭ ايتقانىمدى تىڭداي بىلسەڭدەرشى! كەمە جۇرگىزە ءبىلىپ، داۋىلدى جەڭە بىلەتىن ادام بولساڭدار، وندا ءبارىڭ دە باياعىدا-اق پاۋەسكە مىنبەيتىن بە ەدىڭدەر؟! ءبىراق سەندەرگە ونداي قايدان كەلسىن! سەندەردىڭ كىم ەكەندەرىڭدى مەن بىلمەيدى دەپ پە ەدىڭدەر؟ سەندەردىڭ قولدارىڭنان كەلەتىنى — رومعا لىقا تويىپ الىپ، سودان كەيىن بارىپ دارعا اسىلۋ عانا.
— سەنىڭ، دجون، كاپەللانعا لايىق ادەتتەرىڭ جۇرتتىڭ بارىنە دە بەلگىلى عوي، — دەدى وعان يزراەل. — ءبىز سەنەن باسقا دا كەمە باسقارا بىلەتىن ادامداردى كورگەنبىز. ءبىراق ولار كوڭىل كوتەرۋدى دە تەرىس كورمەيتىن. كومانديرمىز دەپ تۇمسىق كوتەرمەي-اق، ولار وزدەرى دە ىشەتىن، باسقالاردىڭ دا ىشۋىنە كەدەرگى جاسامايتىن.
— ءيا، ونىڭ راس، — دەدى سيلۆەر، — ءبىراق سول سەن ايتىپ وتىرعان كىسىلەر قايدا بۇگىندە؟ اناۋ پيۋ سول سەن ايتقانداي، شالقىپ-اق جۇرەتىن ەدى، ال نە بولدى، قايىرشى بوپ ءجۇرىپ، اقىرى ءولدى. فلينت تە وسىنداي بولاتىن — ساۆاننا جاقتا ونىڭ تۇبىنە اراق جەتتى. راس، ولار سەرىلىك قۇرىپ، كوڭىلدى ءجۇرۋدى سۇيەتىن. ءبىراق، سول مىنەزدەرىنەن، اقىرى، نە تاۋىپ، نە قويدى، ماسەلە سوندا عوي!
— قولعا تۇسىرگەننەن كەيىن مىنالاردى قايتەمىز؟ — دەپ سۇرادى ديك.
— مىنە، بۇل اڭگىمەڭ ماعان ۇنايدى، — دەدى اسپازشى سۇيسىنە سويلەپ. — ايتىپ وتىرعانىڭ كاكىر-شۇكىر ەمەس، ءىس تۋرالى. ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ، نە ىستەۋ كەرەك ولارعا؟ ەلسىز ءبىر جەرگە ءتۇسىرىپ كەتەمىز بە؟ ينگلەند بولسا، سۇيتەر ەدى. الدە بارلىعىن شوشقاداي ءتىزىپ، باۋىزداپ كەتەمىز بە؟ فلينت پەن بيللي بونستىڭ ءبىرى بولسا، وسىلاي ەتەر ەدى.
— ءيا، ءبيلليدىڭ سونداي ادەتى بولاتىن، — دەدى يزراەل. — "ولگەن ادام تىستەي المايدى" دەۋشى ەدى ول. ەندى ونىڭ ءوزى دە ءولدى، ماتەلىنىڭ دۇرىستىعىن ەندى ءوزى دە ءىس جۇزىندە بايقاپ كورۋىنە بولادى. بيللي مۇنداي ىسكە كەلگەندە، شىنىندا دا، شەبەر ەدى عوي.
— ونىڭ راس، — دەدى سيلۆەر. — بيللي مۇندايدى قاپى جىبەرمەيتىن. ەشكىمگە اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ كورگەن ەمەس قوي. ءبىراق، مەن كوڭىلشەكپىن، دجەنتلمەنمىن عوي. الايدا ءىستىڭ ناسىرعا شابۋ ءقاۋپىن كورمەي وتىرعانىم جوق. بارىنەن قىمباتتى، جىگىتتەر، مىندەتتى بورىشىڭدى ۇمىتپاۋ عوي! سوندىقتان مەنىڭ ۇسىنىسىم — ءولتىرۋ. كەيىن ءوزىم پارلامەنتكە مۇشە بولعان كەزىمدە، التىن جالاتقان اسەم پاۋەسكەگە قولىم جەتكەن شاقتا، وسى شي اياقتاردىڭ ءبىرىنىڭ جەتىپ كەلىپ، سوڭىما جارماسقان شايتانداي جاعامنان الا تۇسۋىنە قاراپ وتىرىپ مۇمكىندىك بەرىپ نە جىنىم بار؟ جەمىستىڭ ءپىسۋىن كۇتكەن ءجون. ال پىسكەن كەزدە جۇلۋ كەرەك!
— دجون، ايتارى جوق، ەر جۇرەك ادامسىز! — دەدى بوسمان.
— بۇعان ءىستىڭ بارىسىندا كوزىڭ جەتەر، يزراەل، — دەدى سيلۆەر. — مەنىڭ سەندەردەن ءبىر عانا تىلەگىم بار: ماعان سكۆاير ترەلونيدى قيىڭدار. بۇزاۋباس نەمەنىڭ باسىن ءوز قولىممەن شاۋىپ تۇسىرەيىن... ديك، — دەدى ول كۇتپەگەن جەردەن ءسوزىن باسقا جاققا بۇرىپ. — بوشكەگە سەكىرىپ ءتۇس تە، ماعان راقىم ەتىپ، ءبىر الما الىپ بەرشى، ءتىپتى تاماعىم كەۋىپ كەتتى عوي.
زارەم تاس توبەمنەن شىقتى. ەگەر شامام كەلگەن بولسا، ۇشىپ تۇرىپ، سەكىرىپ شىعار ەدىم دە، قاشا جونەلەر ەدىم. ءبىراق تۇلا بويىم جانسىز قالعانداي، بۋىن-بۋىنىمنان ءال كەتىپ، ورنىمنان قوزعالا السامشى. ديك ورنىنان ۇشىپ تۇرۋعا ىڭعايلانعان سىڭاي تانىتىپ ەدى، ءبىراق حەندستىڭ اياق استىنان:
— دجون، سول شىرىك المانى قايتەسىڭ؟ ونان دا بىزگە روم قۇيسايشى، — دەگەن داۋسى ونى تەجەپ قالدى.
— جارايدى، — دەدى سيلۆەر، — ديك، مەن ساعان سەنەم عوي، مىنە، كىلتىمدى بەرەيىن، تىعىپ جۇرگەن ءبىر كىشىرەك بوشكەم بار ەدى. بارىپ، ءبىر قۇمىرا روم قۇيىپ اكەلشى.
قورقىپ، ۇرەيىم ۇشىپ جاتسام دا، سول ساتتە: "ءيا، ميستەر ەرروۋدىڭ تۇبىنە جەتكەن روم مىنا جەردەن تابىلعان ەكەن عوي"، — دەگەن وي كەلدى.
ديك كەتكەن بويدا يزراەل اسپازدىڭ قۇلاعىنا الدەنەلەردى سىبىرلاي باستادى. قۇلاعىما شالىنعانى ەكى-ۇش-اق ءسوز، ءبىراق سونىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى بولدى.
— قالعاندارىنىڭ ەشقايسىسى كەلىسپەي قويدى، — دەپ سىبىرلادى يزراەل. دەمەك، كەمەدە ءالى دە ادال ادامداردىڭ بار بولعانى!
ديك قايتىپ ورالعان سوڭ، ۇشەۋى قۇمىرانى كەزەك-كەزەك كوتەرىپ، بىرەۋى — "باقىتتى بولايىق" دەپ؛ ەكىنشىسى — "قاريا فلينت ءۇشىن" دەپ؛ ال سيلۆەر ءتىپتى:
"ساپار ءساتتى، ولجاسى دا مول بولسىن!
تۇرمىس شاتتى، بايلىعىمىز زور بولسىن!" —
دەپ اندەتىپ، رومدى ءىشىپ سالدى.
بوشكە ىشىنە جارىق تۇسە باستادى. جوعارى قاراسام، كريۋيس-مارس پەن جەل ءۇرىپ تورسيعان فوك-زەيلدى كۇمىس ساۋلەگە بولەپ، اي ەداۋىر كوتەرىلىپ قالعان ەكەن. سول ساتتە ۆاحتادان:
— جەر كورىندى! — دەگەن داۋىس تا ساڭق ەتە قالدى.
XII تاراۋ
اسكەري كەڭەس
پالۋبا ءۇستى جۇگىرگەن اياق دۇرسىلىنەن تارسىل-گۇرسىلگە تولىپ كەتتى. جۇرتتىڭ كايۋتالار مەن كۋبريكتەردەن جۇگىرە-جۇگىرە شىعىپ، جينالىپ جاتقانىن ەستىپ وتىرمىن. بوشكەدەن سەكىرىپ شىعىپ، فوكزەيلدىڭ ار جاعىنا ءوتتىم دە، ول جەردەن اشىق پالۋباعا بۇرىلىپ، حانتەر جانە دوكتور ليۆسيمەن بىرگە جەل جاق سكۋلاعا جۇگىرىپ باردىم.
وسى اراعا بۇكىل كوماندا جينالدى. اي كوتەرىلىسىمەن تۇمان دا سەرپىلىپ، اينالا اشىلىپ كەتتى. الىسىراقتا، وڭتۇستىك-باتىس تۇستان بىر-بىرىنەن اراسى ەكى ميلدەي قاشىقتىققا ورنالاسقان الاسالاۋ ەكى توبە كورىندى، ءسال ارىرەكتە بۇلاردان گورى بيىگىرەك تاعى ءبىر توبە قاراۋىتادى، ونى تۇمشالاعان سۇرعىلت تۇمان ءالى سەيىلە قويماپتى. توبەلەردىڭ ۇشەۋىنىڭ دە سىرتقى كورىنىسى ءتۇزۋ كونۋسقا ۇقسايدى.
ول توبەلەرگە ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە ەكەنى ايىرعىسىز بەيجاي كۇيدە تۇرىپ، سالعىرت كوز سالدىم. ويتكەنى، الگىندە عانا باستان كەشكەن ۇرەيدەن ءالى ەس جيىپ ۇلگەرمەگەن ەدىم. بۇدان كەيىن كاپيتان سموللەتتىڭ بۇيرىق بەرىپ جاتقان داۋسىن ەستىدىم. "يسپانولا" ەندى جەل وتىنە قارسى تىك بۇرىلىپ، ارالدىڭ شىعىس جاق بەتىنە قاراي ءجۇردى.
— جىگىتتەر، — دەدى كاپيتان، ءوزى بەرگەن بۇيرىقتارى ورىندالعاننان كەيىن، — ىشتەرىڭدە بۇدان بۇرىن بۇل جەردى كورگەن قايسىڭ بارسىڭ؟
— مەن كورگەن بولاتىنمىن، سەر، — دەدى سيلۆەر. — ساۋدا كەمەسىندە اسپازشى بولعان كەزىمدە، ءبىر رەت وسى ارادان كەلىپ، اۋىز سۋ قۇيىپ العانىمىز بار.
— توقتاۋعا سوناۋ وڭتۇستىك جاق، انا ءبىر كىشكەنتاي ارالدىڭ ارعى تۇسى قولايلى سياقتى عوي، سولاي ما؟ — دەدى كاپيتان.
— ءيا، سولاي سەر. ول كىشكەنتاي ارال — قاڭقا ارالى دەپ اتالادى. بۇل ءوزى اۋەلدە قاراقشىلار ايالدايتىن جەر ەكەن عوي، سودان كەمەمىزدەگى ءبىر ماتروس بۇل ارانىڭ قاراقشىلار قويعان اتتارىنىڭ ءبارىن بىلەتىن بوپ شىققانى. سولتۇستىك جاقتاعى انا ءبىر تاۋ فوك دىڭگەگى دەپ اتالادى. سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي تىزىلە بىتكەن: فوك دىڭگەگى، گروت دىڭگەگى جانە بيزان دىڭگەگى دەپ اتالاتىن مۇندا ءۇش تاۋ بار، سەر. ءبىراق گروت دىڭگەگىن — اناۋ تۇمان قورشاپ تۇرعان، بيىك تاۋدى — كوبىنە قاراۋىل ءدۇربى دەپ اتايدى ەكەن، ويتكەنى قاراقشىلار وسىندا توقتاپ؛ كەمەلەرىن جوندەگەن كەزدە سول تاۋدىڭ باسىنا باقىلاۋ قوياتىن بولىپتى. كەشىرەرسىز، سەر، قاراقشىلار مۇندا كوبىنە كەمەلەرىن جوندەۋگە كەلىپ جۇرەدى ەكەن.
— مەندە كارتا بار ەدى، — دەدى كاپيتان سموللەتت. — ءوزى سول ارال ما ەكەن، قاراپ جىبەرىڭىزشى...
قولىنا كارتا تيگەن كەزدە ۇزىن تۇرا دجون كوزى وتتاي جايناپ، وزگەرىپ سالا بەردى. ءبىراق اياق استىنان كوڭىلى سۇلىق باسىلدى. ويتكەنى بۇل كارتا — بيللي بونستىڭ ساندىعىنان ءبىز تاپقان كارتا ەمەس، سونىڭ تەك ءدال كوشىرمەسى عانا ەكەن — جەر اتتارى جازىلىپتى، توبەلەر مەن تەرەڭدىكتى كورسەتەتىن بەلگىلەر دە قويىلىپتى. ءبىراق ءۇش قىزىل كرەست پەن قولدان جازىلعان ەسكەرتكىشتەرى جوق بولىپ شىقتى. الايدا، قانشاما وپىق جەگەنمەن، سيلۆەر شىدامدىلىق كورسەتىپ، سىر بىلدىرمەدى.
— ءيا، سەر، سول ارال، — دەدى ول. — ءوزى ءبىر جاقسى سالىنعان كارتا عوي. مىنە، قىزىق، سوندا بۇل كارتانى سالعان كىم بولدى ەكەن؟.. قاراقشىلار دەگەن ساۋاتسىز حالىق قوي... مىنە، مىناۋ كاپيتان كيدتىڭ ايالداماسى، وسى ارانى الگى مەنىڭ ماتروس جولداسىم وسىلاي دەپ اتايتىن. مىنا جەرمەن وڭتۇستىككە قاراي وتەتىن قاتتى اعىس بار. كەيىن، باتىس جاعالاۋعا جەتكەندە، اعىس سولتۇستىككە بۇرىلادى. ءسىز كەمەنى بىردەن بەيديەۆيندكە بۇرىپ دۇرىس ىستەدىڭىز، سەر. ەگەر شىعاناققا كىرىپ، كەمەنى كرەنگىگە قويعىڭىز كەلسە، توقتاۋعا بۇدان جاقسى جەر تابا المايسىز.
— راقمەت، — دەدى كاپيتان سموللەتت. — كومەگىڭىز قاجەت بولا قالسا، سىزبەن تاعى دا سويلەسەرمىن. ءقازىر بارا بەرىڭىز.
ارالدى ءوزىنىڭ بۇرىننان بىلەتىندىگىن ايتقاندا دجون عاجاپ ۇستامدىلىق كورسەتكەنىنە قايران قالدىم. ونىڭ ەندى ماعان قاراي كەلە جاتقانىن كورگەندە، شىنىمدى ايتسام، زارەم ۇشىپ قاتتى قورىقتىم. ارينە، مەنىڭ بوشكەدە وتىرىپ، بارلىق اڭگىمەنى ەستىگەنىمدى ول بىلمەيدى. ايتكەنمەن ونىڭ قاتالدىعىن، ەكى جۇزدىلىگىن، كەمە كومانداسىنا دەگەن زور ىقپالىن بىلەتىن مەنىڭ وز-وزىمنەن جانىم تىتىركەنىپ، ونسىز دا قۇتىم قاشىپ تۇر ەدى، ال ەندى كەلىپ يىعىما قولىن سالعاندا، سەلك ەتە تۇسە جازداپ بارىپ، ءوزىمدى ارەڭ ۇستاپ قالدىم.
— جامان جەر ەمەس بۇل ارال، — دەدى ول. — سەندەي بالاعا جامان جەر ەمەس. سۋعا شومىلاسىڭ، ورمەلەپ اعاش باسىنا شىعاسىڭ، تاعى ەشكىلەردى اۋلاپ، اڭشىلىق ەتەسىڭ. ءوزىڭ دە ەشكىشە سەكىرىپ تاۋ-تاس ارالايسىڭ. شىن ايتام، وسى عالامات ارالدى كورگەندە، اياعىم اعاش ەكەنىن ۇمىتىپ، مەن ءوزىم دە جاسارىپ كەتەتىندەيمىن. ءوزىڭ بالا بولساڭ جانە ءوزىڭنىڭ ەكى اياعىڭ، ون باشپايىڭ بولسا، شىركىن، وعان نە جەتسىن! ەگەر قىدىرىپ ارالدى كورۋگە زاۋقىڭ سوعا قالسا، كارى دجونعا ايتساڭ جەتىپ جاتىر. ول ساعان جولىڭا ازىق دايارلاپ بەرەدى.
ول دوستىعىن بىلدىرگەن بوپ، يىعىمنان قاعىپ كەپ جىبەردى دە، شويناڭداي باسىپ جايىنا كەتتى.
كاپيتان سموللەتت، سكۆاير مەن دوكتور ليۆسي — ۇشەۋى شكانسادا الدەنە تۋرالى سويلەسىپ تۇر ەكەن ءوز ەستىگەنىمدى ولارعا تۇگەلدەي جانە نەعۇرلىم تەز ايتىپ بەرگىم كەلدى. ءبىراق، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوزىنشە اڭگىمەلەرىن بولۋگە قورىقتىم. قالاي جاقىنداۋدىڭ امالىن تاپپاي، سول ماڭدا اينالسوقتاپ ءجۇر ەدىم، كەنەت دوكتور ليۆسي ءوزى داۋىستاپ، قاسىنا شاقىرىپ الدى. ول تومەندە قاليانىن قالدىرعان ەكەن دە، تەمەكى شەكپەي ۇزاققا شىداي المايتىن بولعان سوڭ، قاليانىن الىپ كەلۋگە مەنى جۇمساعىسى كەلگەن ەكەن. ءسوزىمدى باسقا ەشكىم ەستي المايتىنداي جاقىن كەلىپ، وعان سىبىرلاپ سويلەدىم:
— دوكتور، مەنىڭ سىزدەرمەن سويلەسۋىم كەرەك. كاپيتان مەن سكۆاير كايۋتاعا ءتۇسسىن، ارتىنان مەنى الدەبىرەۋ سىلتاۋ تاۋىپ شاقىرىپ الارسىزدار. مەن سىزدەرگە جان تۇرشىگەرلىك ءبىر جاڭالىق ايتپاقپىن.
دوكتوردىڭ ءتۇسى وزگەرە جازداپ، ءبىراق تەز بويىن جيناپ الدى.
— راحمەت، دجيم، بىلگىم كەلگەنى دە وسى بولاتىن، — دەدى ول، وسىنىڭ الدىندا عانا ماعان الدەنەندەي سۇراق قويعان ادامداي ءتۇر كورسەتىپ.
سودان كەيىن ول سكۆاير مەن كاپيتانعا بۇرىلدى. ول ەش قوبالجىماي، اڭگىمەلەرىن جايباراقات جالعاستىرىپ تۇرا بەردى، داۋىستارىن دا كوتەرگەن جوق، ەشقايسىسى ىسقىرىپ تا جىبەرمەدى، ءبىراق دوكتور ءليۆسيدىڭ ولارعا مەنىڭ ءوتىنىشىمدى جەتكىزىپ ۇلگەرگەنىن مەن تۇسىنە قويدىم. بۇدان كەيىن كاپيتان دجوب ەندەرسونگا بۇكىل كوماندانى پالۋباعا شاقىرۋعا بۇيرىق بەردى.
— جىگىتتەر، — دەدى كاپيتان سموللەتت ماتروستارعا، — سىزدەرگە ايتار اڭگىمەم بولىپ تۇر. الدارىڭىزداعى اناۋ قاراۋىتقان جەردى كورىپ تۇرسىزدار عوي. ول جەر — سول ءوزىمىز كەلە جاتقان ارال. ميستەر ترەلونيدىڭ قولى اشىق، مىرزا كىسى ەكەنىن ءبارىمىز دە بىلمەيدى ەمەسپىز. ول مەنەن كوماندا قالاي، جۇمىسىن جاقسى اتقاردى ما دەپ سۇرادى. مەن ءار ماتروس وزىنە ءتيىستى جۇمىسىن بار ىنتاسىمەن ورىنداپ كەلدى، بۇكىل كوماندانىڭ جۇمىسى ىلعي ويداعىداي دەپ، جاۋاپ قاتتىم. ميستەر ترەلوني، مەن جانە دوكتور — ۇشەۋىمىز كايۋتاعا بارىپ، سىزدەردىڭ دەنساۋلىقتارىڭىز ءۇشىن، ىستەرىڭىزدىڭ ءساتتى اياقتالۋلارى ءۇشىن روم ىشكىمىز كەلىپ تۇر، ال سىزدەرگە ءبىزدىڭ دەنساۋلىعىمىز، ءبىزدىڭ ءىسىمىزدىڭ ءساتتى اياقتالۋى ءۇشىن ىشۋگە وسىندا ءقازىر شاراپ اكەلىپ قۇيادى. ال مەنىڭ ءوز پىكىرىمدى بىلگىلەرىڭىز كەلسە، سكۆاير بىزگە سىي يشاراسىن جاساپ، وتە دۇرىس ىستەپ وتىر. سكۆايردىڭ قۇرمەتىنە — ۋرا!
ولار "ۋرا!" دەپ ايقايلاعاندا، كۇدىكتى ەشتەمە دە بايقالمادى. بارلىعى ءبىر كىسىدەي شىن نيەتتەرىمەن ايقايلادى، شىنىمدى ايتايىن، سول ساتتە تاپ وسى تۇرعان كىسىلەر ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى ولتىرمەك بولىپ جۇرگەن قارا نيەت دەۋگە سەنۋىمنىڭ ءوزى قيىن بولدى.
العاشقى "ۋرالاعان" ايقاي باسىلا بەرگەندە:
— كاپيتان سموللەتكە — ۋرا! — دەپ ايقاي سالدى ۇزىن تۇرا دجون — بۇل جولى دا "ۋرالاعان" ايقايدى بارلىعى تەز ءىلىپ اكەتتى.
جۇرتتىڭ وسىلاي كوڭىل كوتەرۋى ابدەن قىزا كەلگەن تۇستا ءۇش دجەنتلمەن كايۋتاعا ءتۇستى.
سالدەن كەيىن ولار دجيم حوكينسكە كىسى جىبەرىپ، شاقىرىپ الدى.
مەن كىرگەندە ولار ستولدى اينالا وتىرعان ەكەن. الدارىندا ءبىر قۇتى يسپان شارابى، ءبىر تارەلكا مەيىز تۇر.
دوكتور پاريگىن تىزەسىنە سالىپ، تەمەكى شەگىپ وتىر، بۇنىسى — قوبالجۋ بەلگىسى ەكەنىن بۇرىننان بىلەتىنمىن. ءتۇن سونشالىق جايلى، جىلى بولعان سوڭ كەمەنىڭ ارتقى يلليۋميناتورىن اشىپ قويعان ەكەن. كەيىنگى جاعىمىزدان اي ساۋلەسىنىڭ ءتۇپ-تۇزۋ كۇمىس جولاعى جىلت-جىلت ەتىپ كوز تارتادى.
— ال، حوكينس، — دەدى سكۆاير، — سەن بىزگە بىردەمە ايتقىڭ كەلىپتى عوي. باستاي بەر.
مەن ولارعا بوشكەدە وتىرىپ ەستىگەندەرىمنىڭ ءبارىن قىسقاشا ايتىپ بەردىم. اڭگىمەم ابدەن اياقتالعانشا ولار ءسوزىمدى بولگەن جوق، ماعان كوز الماي قادالا قاراپ، قوزعالماستان قاتتى دا قالدى.
— دجيم، — دەدى دوكتور ليۆسي، — وتىر.
مەنى ستولعا وتىرعىزىپ، ءبىر ستاكان شاراپ قويدى، الاقانىما مەيىز سالدى، سودان كەيىن ۇشەۋى بىرىنەن سوڭ ءبىرى مەنىڭ دەنساۋلىعىم ءۇشىن، باقىتىم ءۇشىن، باتىلدىعىم ءۇشىن دەپ، باستارىن ءيىپ، شاراپ ءىشتى.
— ءسويتىپ، كاپيتان، ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز ءجون بوپ شىقتى، ال مەن قاتەلەسىپپىن، — دەدى سكۆاير. — ەسەك ەكەنىمدى جاڭا ءتۇسىندىم، سونىمدى مويىنداپ، ەندى ءسىزدىڭ جارلىعىڭىزدى كۇتىپ وتىرمىن.
— سەر، مەن ءوزىم دە سوندايلىق ەسەك بولىپ شىقتىم ەمەس پە؟ — دەدى كاپيتان. — بۇلىنشىلىك جاساۋعا بەت العان كوماندانىڭ سونشالىق ءتىل العىش، بيازى بولۋىن ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىرمىن. باسقا كوماندا وسىلاي ەتەر بولعاندا، مەن الدەقاشان-اق ءبارىن ءتۇسىنىپ، ءتيىستى شارا قولدانعان بولار ەم. ال مىنالار كەرەمەت الداپ سوقتى.
— كاپيتان، ءسىزدى الداپ سوققان دجون سيلۆەر عوي، — دەدى دوكتور. — ول ءوزى ءبىر تاماشا ادام.
— ءوزىن رەياعا اسىپ، سالبىراتىپ قويا الساق، ول ودان دا تاماشا ادام بولار ەدى، — دەدى كاپيتان. — ءبىراق ەندى بۇنىڭ ءبارى بوس ءسوز. وسى ايتىلعاننىڭ بارىنەن تۇيگەن مەنىڭ ازدى-كوپتى تۇجىرىمدارىم بار. ەگەر ميستەر ترەلوني رۇقسات ەتسە، سول ويلارىمدى ورتاعا سالايىن.
— مۇندا كاپيتان ءوزىڭىزسىز، بۇيىرا بەرىڭىز، سەر — دەدى ميستەر ترەلوني ەرەكشە قوشەمەتتەي سويلەپ.
— بىرىنشىدەن، — دەدى ميستەر سموللەتت، — باستاعان ءىسىمىزدى ودان ءارى جالعاستىرا بەرۋگە ءتيىسپىز، ويتكەنى كەيىن شەگىنەتىن جولىمىز كەسىلگەن. كەيىن قايتامىز دەگەن ءسوز اۋزىمنان شىعار-شىقپاستان-اق ولار بۇلىنشىلىككە كىرىسەدى. ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ ءالى ۋاقىتىمىز بار. ەڭ كەم دەگەندە، قازىنانى ىزدەپ تاپقانعا دەيىن ءقاۋىپسىزبىز. ۇشىنشىدەن، كوماندانىڭ ىشىندە ءالى دە بىزگە ادال ادامدار بار. ەرتە بولسىن، كەش بولسىن، قاراقشىلار توبىمەن ءبىزدىڭ شايقاسۋىمىزعا تۋرا كەلەتىنى كۇمانسىز. مەنىڭ ۇسىنىسىم — ولاردىڭ نيەتىن بىلەتىنىمىزدى سەزدىرمەۋ كەرەك تە، تۇتقيىلدان ولارعا الدىمەن ءوزىمىز باس سالۋىمىز كەرەك. ميستەر ترەلوني، ءسىزدىڭ كىزمەتشىلەرىڭىزگە سەنۋىمىزگە بولاتىن سياقتى عوي،سولاي ما؟
— ماعان سەنگەنىڭىزدەي سەنىڭىز، — دەدى سكۆاير.
— ولار ۇشەۋ، — دەدى كاپيتان. — جانە ءبىز ۇشەۋمىز، جانە حوكينستى قوسساق، — مىنە، جەتى كىسى بولىپ شىعا كەلەمىز. ال كوماندا قۇرامىنان كىمگە ءۇمىت ارتۋىمىزعا بولادى ەكەن؟
— جۇمىسقا سيلۆەردىڭ كومەگىنسىز، ترەلونيدىڭ ءوزى جالداعان ادامدارعا سەنۋگە بولاتىن شىعار، — دەدى دوكتور.
— جوق، سەنۋگە بولمايدى، — دەدى ترەلوني. — حەندستى دە مەن ءوزىم جالداعان بولاتىنمىن، ال ونىڭ قازىرگى جايى بەلگىلى عوي...
— مەن دە حەندسكە سەنۋگە بولاتىن شىعار دەپ جۇرگەنمىن، — دەپ شىنىن ايتتى كاپيتان.
— جانە وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ دە شەتىنەن اعىلشىن ەكەنىن قايتەرسىز، مۇنداي بولادى دەپ كىم ويلاعان؟ — دەدى سكۆاير. — شىنىمدى ايتسام، سەر، جارىلعىشپەن وسى كەمەنىڭ كۇل-تالقانىن شىعارار ەدىم.
— ءسويتىپ، دجەنتلمەندەر، مەن بار ۇسىنىسىمدى ايتىپ بولدىم، — دەدى كاپيتان. — قولايلى ءساتىن كۇتىپ، وتە ساق جۇرۋگە ءتيىسپىز. بۇنىڭ وڭاي ەمەس ەكەنىن دە بىلەمىن. بىردەن باس سالساق، ءسال جەڭىلىرەك بولار ەدى. ءبىراق، كوماندا قۇرامىنداعى وزىمىزگە ادال ادامداردى ءبىلىپ الماي، ارەكەت جاساۋ مۇمكىن ەمەس. ساق بولۋىمىز كەرەك تە، كۇتە ءبىلۋىمىز كەرەك، — مىنە، مەنىڭ بار ايتارىم وسى.
— بىزگە قازىرگى جاعدايدا بارىنەن كوبىرەك پايدا تيگىزە الاتىن — دجيم، — دەدى دوكتور. — ماتروستار بۇدان ساقتانىپ جاتپايدى، ال دجيم ءوزى وتە زەرەك، بايقاعىش بالا.
— حوكينس، مەن ساعان كوپ ءۇمىت ارتىپ وتىرمىن، — دەپ قوسىپ قويدى سكۆاير.
شىنىمدى ايتسام، سەنىمدەرىن اقتاي الماي ۇياتقا قالام با دەپ ءوزىم قاتتى قورقىپ ەدىم، ءبىراق جاعدايدىڭ قالىپتاسۋىنا قاراي، شىنىندا دا، مەن ولاردى ولىمنەن قۇتقارعان بولىپ شىقتىم.
جيىرما التى ادامنىڭ ىشىنەن ءبىز تەك جەتى كىسىگە عانا ءۇمىت ارتا الامىز. ول جەتەۋدىڭ بىرەۋى — بالا، ياعني مەنمىن. ەگەر ەرەسەكتەردى عانا ەسەپتەسەك، ون توعىز كىسىگە قارسى تۇراتىن التى-اق ادام ەكەنبىز.
ءۇشىنشى ءبولىم. قۇرلىقتا
XIII تاراۋ
مەنىڭ قۇرلىقتا باستان كەشكەن وقيعالارىم قالاي باستالدى؟
ەرتەڭگىسىن پالۋباعا شىققانىمدا، ارال كەشەگىدەي ەمەس، مۇلدەم باسقاشا كورىندى. جەل تىنعانمەن، تۇندە ءبىز ەداۋىر ىلگەرى جۇردىك، ەندى ءبىز شىعىس جاق جاعالاۋعا الاسا جيەكتەن جارتى ميلدەي جەرگە كەلىپ توقتاپ تۇرمىز. ارالدىڭ كوپشىلىك بولىگىن باسىپ جاتقان ورمان قاراۋىتىپ كورىنەدى. توڭىرەكتىڭ ءبىرقالىپتى تۇتاسقان سۇرعىلت رەڭىن وي جەرلەردەگى قۇمداق جاعالاۋدىڭ سارعىش ءتۇسى مەن قاراعاي تارىزدەس بيىك اعاشتاردىڭ جاسىل بوياۋى عانا اراگىدىك وزگەرتىپ تۇر. كەي جەرلەرگە جالعىز-جارىم بوپ، قاداۋ-قاداۋ بوپ، كەي جەرلەرگە تۇتاسىپ وسكەن بۇل اعاشتار ورمان دەڭگەيىنەن وقشاۋلانىپ جوعارىدان قارايدى، ايتكەنمەن دە ارالدىڭ جالپى كورىنىسى كوز توقتاتار ەشتەمەسى جوق سۇرىقسىز ەكەن. ءار توبەنىڭ ۇشار باسى سۇيىرلەنە بىتكەن جالاڭاش قۇزدار. توبەلەردىڭ جالپى سىرت ءبىتىمى مەنى قايران قالدىردى. قاراۋىل ءدۇربى باسقا توبەلەردەن گورى ءۇش ءجۇز نە ءتورت ءجۇز فۋتتاي بيىك ەكەن جانە سىرتقى بولمىسى ءتىپتى قىزىق كورىندى، بەتكەيلەرى تىپ-تىك قۇلاما دا، ناق ۇشار باسى بەينە ەسكەرتكىش ورناتۋ ءۇشىن ادەيى كەسىپ تۇسىرگەندەي تەپ-تەگىس، جايپاق.
مۇحيت "يسپانولانى" سونشالىق شايقالتىپ، تەڭسەلتىپ تۇر، شپيگاتتاردان سۋ اتقىلاپ جاتىر. روسترلار مەن بلوكتار بىر-بىرىنە تارس-تارس سوعىلادى. رۋل وڭ جاققا ءبىر، سول جاققا ءبىر سوعىلىپ، بۇكىل كەمە جەپ-جەڭىل ويىنشىق ءتارىزدى سەكىرىپ باسىلىپ، جانى قينالىپ ۇھلەگەندەي، سىقىر-سىقىر ەتەدى. مەن باكشتاگتى شاپ بەرىپ ۇستاي الدىم جانە سول بويدا جۇرەگىم لوبلىپ كەتتى. كەمەنىڭ تەڭىز تولقىنىن تىلە-جارا زىرلاپ كەلە جاتاتىن جۇرىسىنە ۇيرەنىپ ەدىم، ال ءقازىر ول زاكىردە تۇر، ءبىراق سوعان قاراماستان سۋ بەتىندەگى قۇتى سياقتى قىلت-قىلت ەتەدى، وسىنىسىنان مەنىڭ، اسىرەسە تاڭەرتەڭگى اشقارىن كەزىمدە، جۇرەگىم اينيتىن بولىپ ءجۇر.
نە اسەر ەتكەنىن قايدام — كەمەنىڭ شايقالۋى ما، الدە مىناۋ سۇرعىلت ورماننىڭ مۇڭلى سيقى ما، اناۋ جالاڭاش قۇزداردىڭ تۇرپايى كورىنىسى مە، الدە تىك جاعاعا اياۋسىز ۇرعىلاعان تەڭىز تولقىنىنىڭ ايبارلى سارىنى ما، ايتەۋىر، نە بولعاندا دا، اشىق كۇننىڭ بار الەمدى ىستىق ساۋلەسىنە كومىپ، جارقىن نۇرىنا بولەپ، قۇجىناپ جۇرگەن، تەڭىز قۇستارىنىڭ الۋان ءتۇرلى داۋىسقا سالىپ، سۋ ۇستىندە بالىق اۋلاپ، سامعاپ جۇرگەنىنە قاراماستان، كوڭىلىم جابىرقاۋ تارتىپ، ەڭسەم باسىلىپ كەتتى: ال، شىنىندا، اشىق تەڭىزدە سارىلىپ ۇزاق جۇزگەننەن سوڭ قۇرلىقتى كورگەندە قاي ادام بولسا دا قۋانۋعا ءتيىس قوي. قازىنا ارالىن العاش كورگەننەن-اق ونى سۋقانىم سۇيمەدى.
بۇگىن تاڭەرتەڭ ءبىزدى اۋىر جۇمىس كۇتىپ تۇردى. كۇن جەلسىز، تىمىق، سوندىقتان سۋعا بىرنەشە قايىق ءتۇسىرىپ، ءۇش-تورت ميلدەي جەرگە ۆەرپ كومەگىمەن جىلجىتىپ وتىرىپ، ءمۇيىستى اينالىپ ءوتىپ، كەمەنى قاڭقا ارالىنىڭ ارعى جاعىنداعى جىڭىشكە بۇعازعا كىرگىزۋىمىزگە تۋرا كەلدى.
ماعان تىرەلگەن جۇمىس جوق ەدى، سوندا دا قايىقتاردىڭ بىرىنە بارىپ، مەن دە ءمىندىم. كۇن ىستىق، كۇيدىرىپ تۇر، اۋىر جۇمىسقا لاعىنەت ايتىپ، ماتروستار ۇنەمى كۇڭكىلدەۋمەن بولدى. ءبىزدىڭ قايىعىمىزدى ەندەرسون باسقارىپ ەدى. جۇرتقا باسۋ ايتۋدىڭ ورنىنا، ول ءوزى قوسىلا كۇڭكىلدەپ، بوقتىق ءسوزدى باسقالاردان دا اسىرىپ ءتۇسىردى.
— جارايدى، — دەپ، مىقتاپ ءبىر بوقتاپ الدى. — كەشىكپەي-اق تىپ-تيپىل بولار ءبارى دە.
"جاقسىلىق نىشانى ەمەس"، — دەپ ءتۇيدىم ىشىمنەن. بۇعان دەيىن جۇرتتىڭ ءبارى دە بار ىنتاسىن سالىپ، جۇمىستارىن جاقسى ىستەپ كەلىپ ەدى. ارالدىڭ كورىنۋى-اق مۇڭ ەكەن، ءتارتىپ ناشارلاپ سالا بەردى.
ۇزىن تۇرا دجون رۋلدەگى ماتروسقا كەمەنى جۇرگىزۋگە كومەكتەسىپ، ۇنەمى سونىڭ قاسىندا بولدى. بۇعازدى ءوزىنىڭ بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن ول ولشەپ قاراعان جەرلەردىڭ ءبارىنىڭ دە كارتادا كورسەتىلگەنىنەن تەرەڭ شىعىپ جاتقانىنا ەش قوبالجۋ بىلدىرمەدى.
— بۇل ءوزى اۋەلدە مۇحيت سۋىنىڭ كەيىن سەرپۋىنەن پايدا بولعان تار بۇعاز عوي، — دەدى ول. — سۋ كەيىن سەرىپكەن سايىن كۇرەكپەن قازعانداي ەتىپ، بۇعاز تابانىن تەرەڭدەتە تۇسەدى.
ءبىز كارتادا زاكىردىڭ سۋرەتى سالىنىپ، بەلگىلەنگەن جەرگە كەلىپ توقتادىق. ءبىز تۇرعان جەردەن ۇلكەن ارالعا دەيىنگى قاشىقتىق — ءميلدىڭ ۇشتەن بىرىندەي جەر. قاڭقا ارالىنا دەيىن دە — ءميلدىڭ ۇشتەن بىرىندەي. سۋدىڭ ءتۇبى تاپ-تازا، قايراڭ قۇم. تاستاعان زاكىر تارس-گۇرس ەتىپ سۋعا قۇلاپ تۇسكەندە، ورماننان قاراقۇرىمداي كوپ قۇس دۇرلىگە كوتەرىلىپ، شۋلاپ، اينالىپ ۇشىپ ءجۇردى. ءبىراق، سالدەن كەيىن-اق بارلىعى اعاش اراسىنا ءسىڭىپ، جوق بولدى دا، قايتادان جىم-جىرت تىنىشتىق ورنادى.
بۇعاز جان-جاعى تۇمشالانعان، جابىق ەكەن. اينالا قورشاعان قالىڭ ورماننان بۇعاز، ءتىپتى كورىنبەيدى. سۋدىڭ جيەگىنەن-اق ورمان باستالادى. جاعالاۋ جايپاق، جازىق جەر. ارىرەكتە امفيتەاتر تارىزدەنىپ، توبە بوكتەرى كورىنىپ تۇر. توعان سۋىنداي تىپ-تىنىش بۇعازعا جاعالارى شالشىققا، باتپاققا اينالعان ەكى كىشكەنە وزەن كەلىپ قۇيىپ جاتىر. وزەن جاعالاۋلارىندا ءوسىپ تۇرعان سارىلى-قىزىلدى ادەمى وسىمدىكتەر اۋاعا ءتۇرلى ۋلى، قولايسىز ءيىس تاراتىپ تۇرعانداي سەزىكتى اسەر قالدىرادى. كەمەدەن قاراعاندا تۇرعىزىلعان قۇرىلىس تا، قورشاعان شارباق تا كورىنبەيدى. ولاردى ورمان-اعاشتار تۇگەلدەي كولەگەيلەپ تۇر، ەگەر قولىمىزدا كارتا بولماسا، مۇحيت تۇبىنەن كوتەرىلىپ ارال پايدا بولعان سوناۋ زاماننان باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇل جەرگە العاش اياق باسقان تەك ءبىز بولارمىز دەپ، ويلاۋىمىز دا مۇمكىن ەدى.
اۋا تىمىق، لەپ بىلىنبەيدى. تەك ارالدىڭ ەكىنشى ءبىر جاق شەتىندەگى جارتاستارعا سوعىلىپ، شاعىلىسىپ جاتقان تولقىن سارىنى عانا تىنىشتىقتى بۇزىپ تۇر. كەمە ماڭىنان بىردەمەنىڭ بورسىعانى سياقتى دىمقىلدىقتان بازدانعان جاپىراقتاردىڭ، شىرىگەن اعاشتاردىڭ قولايسىز ءيىسى بىلىنە باستادى. دوكتوردىڭ ۇلەسىنە شىرىك جۇمىرتقا تيگەن كىسىشە بەتىن تىرجيتىپ، اۋانى يىسكەگىشتەپ، وزىمەن-وزى بولىپ جۇرگەنىن بايقادىم.
— ارالدا قازىنا بار ما، جوق پا، قايدام، — دەدى ول، — ءبىراق بەزگەك بار ەكەنىنە باسىمداعى پاريگىممەن انت ەتە الام.
كوماندانىڭ سىڭايى قايىقتا وتىرعانىمىزدا-اق مەنى مازاسىزداندىرا باستاپ ەدى. ەندى كەمەگە ورالعاندا، ءتىپتى اسقىنا ءتۇستى. ماتروستار ءوزارا سويلەسىپ، پالۋبادا ارلى-بەرلى بوسقا سەندەلەدى. تۇككە تۇرعىسىز، بولماشى بۇيرىقتىڭ ءوزىن نارازى تىڭداپ، ارەڭ-ارەڭ ورىندايدى. نارازىلىق ىندەتى بەيبىت ماتروستارعا دا جۇقتى، ال جۇرتتى تارتىپكە شاقىراتىن ءبىر ادام تابىلمادى. ءسويتىپ، بۇلىنشىلىك تولعاعى جاقىنداپ، ناجاعايى جارقىلداعان جاۋار بۇلتتاي، باسىمىزعا ءقاۋىپ تونە ءتۇستى.
كايۋتاداعى بىزدەر عانا ەمەس، ءقاۋىپ تونگەنىن باسقالار دا سەزگەن ەكەن ۇزىن تۇرا دجون ءبىر توپتان ەكىنشى توپقا بارىپ، بىردە بىرەۋلەرىن ۇگىتتەپ، بىردە ءوزى ۇلگى كورسەتىپ، ءتارتىپ بۇزىلماۋىنا بارىن سالىپ-اق ءجۇر. ەلگەزەكتىك ءبىلدىرىپ، سىپايى كورىنۋگە تىرىسىپ، جانى قالار ەمەس. جۇرتتىڭ بارىمەن دە جىميا سويلەسەدى. نە بۇيرىق ايتىلسا دا:
— قۇپ، قۇپ بولادى، سەر! — دەپ كوڭىلدەنە داۋىستاپ، اعاش اياعىمەن شوقاڭداي باسىپ، الدىمەن دجون جۇگىرەدى.
ال، ءتىپتى، ىستەيتىن ەش جۇمىس تابىلا قويماسا، باسقا ماتروستاردىڭ قاباعى اشىلماي، تۇنەرىپ جۇرگەنى ونشا كوزگە ۇرماسىن دەپ، ءان سالا باستايدى جانە بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شۇبىرتىپ ايتادى.
وسى ءبىر قاتەرلى كۇنگى ءوزىمىز كورگەن سوراقىلىقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ جيىركەنىشتىسى — ۇزىن تۇرا دجوننىڭ قىلىقتارى بولدى.
ءبىز كەڭەسۋگە كايۋتاعا جينالدىق.
— سەر، — دەدى كاپيتان، — مەن بۇيرىق بەرسەم-اق بۇكىل كوماندا ءبىزدى باس سالايىن دەپ وتىر. جاعدايدى ءوزىڭىز كورىپ وتىرسىز عوي، سەر! قيت ەتسەم، اناۋ دا، مىناۋ دا بەتىمنەن الا تۇسەدى. دورەكى سوزگە دورەكى جاۋاپ قايتارسام، كۇل-تالقانىمىزدى شىعارار ەدى. ال جاۋاپ قايتارماي، ءبارىن ءۇنسىز باسىمنان اسىرا بەرسەم، ونى سيلۆەر بايقاپ قالۋى مۇمكىن دە، ءتىپتى تاقىرعا وتىرۋىمىز ىقتيمال. ال قازىرگىدەي جاعدايدا يەك ارتاتىن ءبىزدىڭ ءبىر عانا ادامىمىز بار.
— ول كىم؟ — دەپ سۇرادى سكۆاير.
— ول — سيلۆەر، سەر، — دەدى كاپيتان. — جانجال شىعىپ كەتپەۋىنە ول ءقازىر بىزدەن كەم تىرىسىپ جۇرگەن جوق. انالاردىكى — شولجاڭدىق، ال سيلۆەرگە جاعداي تۋعىزا الساق، مەرزىمىنەن بۇرىن بۇلىك شىعارماۋعا ول باسقالارىن كوندىرەدى... مەنىڭ ۇسىنىسىم — قاراقشىلارىن تىپىر ەتكىزبەي كوندىرۋىنە سيلۆەرگە جاعداي تۋعىزۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن قىدىرىپ قايتىڭدار دەپ ماتروستاردى جاعاعا جىبەرەيىك. ەگەر بارلىعى تۇگەل كەتسە نەسى بار... وندا ءوزىمىز كەمەنى قولعا تۇسىرەمىز. ال ەندى ەشقايسىسى دا كەتپەي قويسا، كايۋتاعا كىرىپ بەكىنەمىز دە قورعانىسقا كوشەمىز. ەگەر جارىم-جارتىسى عانا كەتسە، كورەرسىز دە تۇرارسىز، سيلۆەر ولاردى كەمەگە ورالعاندا قويدان جۋاس، ءتىل العىش ەتىپ اكەلەدى.
وسى بايلامعا توقتادىق. سەنىمدى ادامدارعا وقتاۋلى تالانعا ۇلەستىرىپ بەردىك. حانتەر دجويس، رەدرۋت — ۇشەۋىنە ويلاستىرعان شەشىمىمىزدى جاسىرماي ايتىپ بەردىك. بۇل جاڭالىعىمىزدى ەستىگەندە، ولار ونشا تاڭ قالا قويعان جوق، ءبىز كۇتكەندەي ەمەس، ءتىپتى جايباراقات قارسى الدى. بۇدان كەيىن كاپيتان پالۋباعا شىعىپ، كومانداعا ارناپ ءسوز سويلەدى.
— جىگىتتەر! — دەدى ول. — بۇگىن كوپ جۇمىس اتقاردىق، ءبارىمىز دە ابدەن شارشادىق. جاعاعا شىعىپ، قىدىرىپ قايتۋ ەشكىمگە دە زيان بولا قويماس. قايىقتار ءتۇسىرۋلى تۇر. جاعاعا بارعىسى كەلەتىندەر قايىققا ءمىنسىن. كۇن باتۋعا جارتى ساعات قالعاندا زەڭبىرەك اتىپ ءوزىم بەلگى بەرەم.
الگى اقىماقتار قازىنانى بىزدەن بۇرىن-اق تاۋىپ الامىز دەپ دامەلەنگەن بولسا كەرەك. سالعان جەردەن قاباقتارى اشىلىپ، كوڭىلدەنىپ كەتتى. ولار "ۋرا" دەپ قاتتى ايقايلاپ جىبەرگەندە، الىس توبەلەردە جاڭعىرىعىپ شوشىعان قۇستار تاعى دا ءدۇر كوتەرىلىپ، اسپاندى اينالىپ ۇشىپ ءجۇردى.
كاپيتان وتە دۇرىس جاسادى: جاعاعا ساياحات ابىگەرىن باسقارۋدى سيلۆەرگە تاپسىردى دا، ءوزى كەتىپ قالدى. ونىڭ بۇدان باسقا ىستەر امالى دا جوق ەدى. پالۋبادا قالسا، ءالى دە تۇك تۇسىنبەگەن ادام بولىپ كورىنە ءبىلۋى نەعايبىل بولاتىن.
ەندى ءبارى دە ايدان انىق تۇسىنىكتى بولدى. كاپيتاندارى — سيلۆەر، ونىڭ بۇلىكشىلەردەن قۇراعان كومانداسى بار. ال بەيبىت ماتروستار — (كەمەدە وندايلاردىڭ دا بار ەكەنى انىقتالدى) بارىپ تۇرعان اقىماقتار ەكەن. مۇمكىن، باسشىلارى ولاردى دا بىزگە قارسى قويىپ ۇلگەرگەن شىعار، ءبىراق ءتۇبى ناسىرعا شاباتىن ىسكە ولار قاتىسقىلارى كەلمەگەن سياقتى. ءتىل الماۋ، كۇڭكىل شىعارۋ، جالقاۋلىققا سالىنۋ — بۇل ءبىر؛ كەمەنى باسىپ الىپ، كىسى ءولتىرۋ، جازىقسىزدان-جازىقسىز ادامداردىڭ قانىن توگۋگە ورتاقتاسۋ — بۇل ەكىنشى بولەك قوي. ۇزاق ايتىستان كەيىن كوماندا بىلاي ءبولىندى: التاۋى كەمەدە قالاتىن بولدى، ال قالعان ون ءۇشى، ونىڭ ىشىندە سيلۆەر دە بار، ءبولىنىپ-بولىنىپ قايىقتارعا مىنە باستادى.
تاپ وسى ارادا مەن العاش رەت تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، ءبىر كۇتپەگەن ارەكەتكە قويىپ كەتتىم جانە وسى قىلىعىم كەيىن ءبىزدى اجالدان قۇتقارىپ قالدى. مەن بىلاي ءتۇيدىم: سيلۆەر ءوزىنىڭ التى قاراقشىسىن كەمەگە قالدىرىپ بارا جاتقاندىقتان، ءبىز كەمەنى ءبارىبىر باسىپ الا المايمىز. ەكىنشى جاعىنان، ولاردىڭ كەمەدە قالعاندارى تەك التى كىسى بولعاندىقتان، مەنىڭ ءقازىر كەمەدە قاجەتىم شامالى. سوندىقتان مەن انالارمەن بىرگە جاعاعا كەتۋدى ۇيعاردىم. لەزدە كەمەنىڭ ەرنەۋىنەن ىرعىپ ءتۇسىپ، ەڭ جاقىن تۇرعان قايىقتىڭ تۇمسىق جاعىنان كەپ ءمىنىپ الىپ ەم، قايىق تا سول بويدا ءجۇرىپ كەتتى.
ماعان ءمان بەرە قويعان ەشكىم بولعان جوق، تەك ەسكەكتە وتىرعان ەڭ الدىڭعى ماتروس:
— بۇل — سەنبىسىڭ، دجيم؟ ءسال بۇعىڭقىراپ وتىر، — دەدى دە قويدى.
ءبىراق، قايىقتا وتىرعان سيلۆەر ءبىزدىڭ جاعىمىزعا انىقتاپ قاراي ءتۇسىپ، مەن ەكەنىمە كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن داۋىستاپ مەنىڭ اتىمدى اتادى. بۇلارمەن بىرگە كەتكەنىمە، مىنە، وسى ساتتە وكىنۋىمە تۋرا كەلدى.
قايىقتار جاعاعا قاراي جارىسا جونەلدى. ءبىراق، مەن مىنگەن قايىق الدىمەن قوزعالعان بولاتىن. بۇل ءوزى جەڭىل، جۇردەك قايىق ەكەن ءارى ەسكەككە وتىرعاندار مىقتىراق بولىپ شىقتى ما، ايتەۋىر، ءبىز بىردەن ەكىنشى قايىقتان وزىپ كەتتىك. قايىقتىڭ تۇمسىعى جاعاعا تيىسىمەن-اق مەن بۇتاقتان شاپ بەرىپ ۇستاي الىپ، سەكىرىپ شىقتىم دا، قالىڭعا قويىپ كەتتىم. سيلۆەر مەن ونىڭ جولداستارى مەنەن ءجۇز يارد شاماسى كەيىندە قالدى. ونىڭ: "دجيم، دجيم!" — دەگەن ايقايىن ەستىدىم.
ءبىراق، ونىڭ ايقايىنا قارايلاعان مەن جوق، ارينە. الدى-ارتىما قاراماستان بۇتا بىتكەننەن ورعىپ، سەكىرە، سىندىرا، قالىڭ قاۋ كەزدەسسە، اراسىنا سۇڭگي وتىرىپ، ابدەن ءالىم ءبىتىپ شارشاعانشا ىلگەرى قاراي جۇگىرە بەردىم، جۇگىرە بەردىم...
XIV تاراۋ
العاشقى سوققى
ۇزىن تۇرا دجوننان قاشىپ قۇتىلعانىما قۋانعان مەن ەداۋىر كوڭىلدەنىپ، ەندى جان-جاعىما كوز سالىپ، بەيتانىس جەردى زەرتتەي قاراپ كەلەمىن.
الدىمەن ءبىر باتپاققا تاپ بولدىم، ۇيەڭكى، قامىس وسكەن جەر ەكەن، بۇرىن مەن كورمەگەن باسقا دا ءبىر اعاشتار كەزدەسەدى. بۇدان كەيىن ءبىر جان-جاعى اشىق، ۇزىندىعى ءبىر ميلدەي قۇمداق، جازىق الاڭنىڭ شەتىنە شىقتىم. بۇل ارادا ارەدىك-ارەدىك قاراعاي، تاعى ءبىر بۇتاقتارى قيسىق-قيسىق بوپ يرەتىلگەن، ءوزى ەمەنگە ۇقساس، ءبىراق جاپىراقتارى ۇيەڭكىنىكى سياقتى اقشىل كەلگەن اعاشتار ءوسىپتى. الىستان قوس وركەشتى تاۋ كورىنەدى: ەكى عاجايىپ قۇز-جارتاستى شىڭنىڭ باسى كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ تۇر.
ءوزىمدى العاش رەت جات ەل، بەيتانىس ولكەلەردىڭ زەرتتەۋشىسى رەتىندە سەزىنىپ، كوڭىلىمدى قۋانىش بيلەدى. ارال ەلسىز بوپ شىقتى. مەنىمەن بىرگە كەلگەن ادامدار كوپ جەر ارتتا قالدى، ەندى مەن تاعى اڭ مەن ۇشقان قۇس بولماسا، باسقا ەشكىمدى دە كەزدەستىرمەيتىن بولارمىن دەپ ويلاپ كەلەم. اعاش اراسىمەن ەپپەن باسىپ ءجۇرىپ كەلەمىن. قالاي قاراي جۇرسەم دە ومىردە كورمەگەن وسىمدىكتەر، گۇلدەر كەزدەسەدى.
انا جەردەن دە، مىنا جەردەن دە جىلان تاپ بولا بەردى. بىرەۋى تاستىڭ قۋىسىنا جاتىپ الىپتى. باسىن كوتەرىپ، ايبات شەگىپ، ىسقىرىپ جاتىر، داۋسى اينالىپ تۇرعان زىرىلداۋىق سياقتى. ول جىلاننىڭ شاعىپ السا، سەسپەي قاتىراتىن ۋلى جىلان ەكەنىن مەن سول ساتتە بىلسەم نە دەيسىز.
اقىرىندا، ەمەن تارىزدەس قالىڭ اعاشتىڭ اراسىنا كىردىم. بۇل اعاشتاردىڭ ماڭگى جاسىل ەمەن دەپ اتالاتىنىن كەيىن ءبىلدىم. قۇمداق جەرگە ءوسىپ تۇر، مويىل بۇتالارى سياقتى الاسا. كەدىر-بۇدىر بۇتاقتارى، يمەك-يمەك جاپىراقتارى ءۇي توبەسىن جاپقان سابان تارىزدەنىپ ۇيىسىپ قالعان. توعاي قۇلاما، قۇمداق بوكتەرمەن تومەندەي-تومەندەي كەلىپ، قامىس وسكەن ۇلكەن باتپاقتى شالشىققا تىرەلەدى ەكەن، ويپاڭ جاقىنداعان سايىن اعاشتاردىڭ بويى بيىكتەپ، ارالارى قالىڭداي ءتۇسىپتى: بۇعازعا قۇياتىن ەكى وزەننىڭ ءبىرى وسى باتپاقتىڭ ۇستىمەن اعىپ جاتىر. باتپاق بەتىنەن اسپانعا كوتەرىلگەن بۋدان قاراۋىل ءدۇربى ءدىر-دىر ەتىپ، ساعىم كوشكەندەگىدەي تەربەلىپ كورىنەدى.
كەنەت قامىس سىلدىر ەتە ءتۇستى. قىرق-قىرق ەتىپ داۋىستاپ، ءبىر ۇيرەك ۇشىپ كوتەرىلدى، ىزىنشە ەكىنشىسى ۇشتى، سودان كەشىكپەي-اق شۋلاپ باتپاق ءۇستىن اينالا ۇشقان قۇس قارا بۇلتتاي قاپتاپ كەتتى. باتپاقتى بويلاپ ءبىزدىڭ تەڭىزشىلەردىڭ بىرەۋ-مىرەۋى كەلە جاتقان بولدى عوي دەپ ويلاپ ەم، قاتەلەسپەگەن ەكەنمىن. سالدەن كەيىن الىستان سويلەسىپ كەلە جاتقان بىر-ەكى كىسىنىڭ داۋسىن ەستىدىم، جاقىنداعان سايىن داۋىس انىعىراق ەستىلە باستادى.
زارەم ۇشقانى سونشالىق، تاياۋداعى ماڭگى جاسىل ەمەندەردىڭ اراسىنا، قالىڭعا جىپ ەتىپ كىردىم دە، تاساعا جاسىرىنعان تىشقانداي جىم بولدىم.
جاۋاپ قايتارعان ەكىنشى داۋىس ەستىلدى. سودان كەيىن قايتادان ءبىرىنشى داۋىس يەسى سويلەپ ەدى، ونىڭ سيلۆەر ەكەنىن تانىدىم. ول اۋىز جاپپاستان سويلەپ كەلەدى. قاسىنداعى سەرىگىنىڭ جاۋاپ قايتارۋى سيرەك. داۋىستارىنا قاراعاندا، وتە قىزبالانىپ، ءتىپتى ىزالانىپ سويلەيتىندەرى بايقالادى، ءبىراق سوزدەرىن انىق ايىرا المايمىن.
ەندى داۋىستارى ەستىلمەي قالدى، ءسىرا، ءبىر جەرگە ايالداسا كەرەك، ولاي دەيتىنىم، قۇستار بىرتە-بىرتە شۋلاعانىن قويىپ، باتپاققا قوندى.
وسى ساتتە ءوزىم اتقارۋعا ءتيىستى مىندەتتەردەن قايتكەندە دە تايقىپ وتىرعانىمدى ءتۇسىندىم. قاراقشىلارمەن بىرگە جاعاعا كەتىپ اقىماقتىق ىستەگەنىم ءوز الدىنا، ەندى ەڭ بولماعاندا، ولاردىڭ اڭگىمەلەرىن ەسىتىپ، نە كەڭەس قۇرىپ جۇرگەندەرىن بىلۋگە ءتيىسپىن عوي. بىلدىرتپەي نەعۇرلىم جاقىن بارىپ، قيسىق-قيسىق بۇتالاردىڭ قالىڭ جاپىراقتارىنىڭ اراسىنا كىرىپ، سوزدەرىن تىڭداۋ — بۇل مەنىڭ مىندەتىم ەمەس پە؟
ءالى دە ۇركىپ، قونا الماي شيق-شيق ەتىپ، قالباقتاپ ۇشىپ جۇرگەن بىرەر قۇسقا قاراپ، ەكى تەڭىزشىنىڭ قاي جەردە وتىرعانىن ءدال باعدارلاعان سياقتىمىن.
ءتورت اياقتاپ جورعالاپ كەلەمىن، ءجۇرىسىم ونبەيدى، ءبىراق، ايتەۋىر، ىلگەرى جىلجىپ جاقىنداي ءتۇستىم. اقىرى، باسىمدى كوتەرىپ، جاپىراق اراسىنان سىعالاپ قاراسام، باتپاق جاعاسىنداعى كوگالدا، اعاش استىندا بىر-بىرىنە قارسى قاراپ، سويلەسىپ تۇرعان ەكى كىسىنى كوردىم: بىرەۋى — دجون سيلۆەر دە، ەكىنشىسى — تاعى ءبىر تەڭىزشى.
ەكەۋى دە كۇنگە شىجىپ تۇر. سيلۆەر قالپاعىن جەرگە الىپ ۇردى، ونىڭ جىلت-جىلت ەتىپ تەرشىگەن تاباقتاي ۇلكەن، بىتتيعان قۋقىل بەتى قاسىنداعى تەڭىزشىگە ءتىپتى جالىنىشپەن قارايتىنداي نىشان تانىتادى.
— دوستىم، — دەدى ول، — مەن ءوزىڭدى حاس التىنداي قىمبات باعالايتىن اداممىن. ەگەر ءوزىڭدى شىن جۇرەگىمنەن جاقسى كورمەسەم، سەنى ويلاپ، مازام كەتەر مە ەدى؟ مەنىڭ ايتىپ تۇرعانىم — ءبارى دە كەسىلىپ-پىشىلگەن نارسە، ەندى سەن ءبارىبىر ەشتەمە وزگەرتە المايسىڭ. بار بولعانى — مەن سەنى اجالدان قۇتقارسام دەپ ەم، ايتپەسە قاسىڭدا بۇلاي تۇرماس تا ەدىم. ەگەر ءبىزدىڭ ماتروستار وزىڭمەن سويلەسىپ تۇرعانىمدى ەستىر بولسا، مەنى ءتۇتىپ جەر ەدى، ءوزىڭ وسىنى ويلاپ كورشى!
— سيلۆەر، — دەدى، بەتى قىزارا بورتكەن، قىرىلداق داۋسى قاتتى كەرىلگەن ارقانداي دىرىلدەي شىققان تەڭىزشى، — سيلۆەر، سەن عوي جاس دەيتىن جاس ەمەسسىڭ، ءارى ار-ۇياتىڭ بار ادامسىڭ. ءتىپتى، جامانداعىسى كەلگەن ادامنىڭ دا سەنى الاياق دەۋگە اۋزى بارماس ەدى. اقشاعا دا مۇقتاج ەمەسسىڭ... ءتىپتى اقشاعا بايسىڭ... قاي تەڭىزشىدەن دە قالتالى ەكەنىڭدى بىلەمىز. جانە قورقاق دەيتىن قورقاق ەمەسسىڭ. سويتە تۇرىپ كورتىشقان سياقتى مىنا پاسىق، بۇزاقى ادامدارمەن اۋىز جالاسىپ ءجۇرۋىڭنىڭ ءمانى نە، ماعان وسىنى ءتۇسىندىرشى؟ جوق، سەنى ولارمەن بىرگە دەپ ويلاۋعا قيمايمىن. ال مەن ءوزىم، ءتىپتى، باسىم كەسىلسە دە... ونداي وپاسىزدىققا بارعىم جوق...
كەنەت ەستىلگەن ايقاي-شۋ تەڭىزشىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. اقىرى، مىنە، ءبىر ادال تەڭىزشى كەزدەستىرىپ تۇرمىن. تاپ وسى ساتتە بۇدان باسقا تاعى دا ءبىر ادال تەڭىزشى بار ەكەنىنە كوزىم جەتتى. باتپاقتىڭ ارعى تۇسىنان، الىستان اشۋلى، قاتتى ايقاي شىقتى، ىزىنشە بىرەۋدىڭ دەنەڭ تۇرشىگەرلىكتەي جان داۋسى شىعا شىڭعىرعانى ەستىلدى. قاراۋىل ءدۇربىنىڭ جارتاستارىنا جاڭعىرىققان الگى داۋىس بىرنەشە قايتا تاعى ەستىلدى. دۋ كوتەرىلگەن باتپاق قۇستارى اسپاندى جاۋىپ كەتتى. كەيىن قايتا قونا باستاعان قۇستاردىڭ قانات سۋسىلىنان، الىستان تالىپ جەتىپ تۇرعان تەڭىز سارىنىنان باسقا دىبىستىڭ ءبارى دە باسىلىپ، جىم-جىرت تىنىشتىق ورناعانمەن دە، الگى اششى داۋىس كوپكە دەيىن قۇلاعىمنان كەتپەي قويدى.
يەسى قاتتى تەبىنىپ قالعان جۇردەك اتتاي توم سەلك ەتە ءتۇستى. ال سيلۆەر ءتىپتى ەلەڭ ەتپەدى. بالداعىنا سۇيەنگەن كۇيى شاعۋعا ازىرلەنگەن جىلانداي، تومنان كوز المايدى.
— دجون! — دەپ قالدى تەڭىزشى وعان قولىن سوزا ءتۇسىپ.
— تارت قولىڭدى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى سيلۆەر اكروباتشا جىپ ەتىپ، ءبىر قادام كەيىن سەكىرىپ ءتۇسىپ.
— جارايدى، دجون سيلۆەر، قولىمدى تارتايىن، — دەدى تەڭىزشى. — ءبىراق، مەنەن شوشىپ كەتۋىڭ ءوز نيەتىڭنىڭ قارالىعىنان با دەپ قورقام. قۇداي اقىنا، ايتشى، انا جاقتاعى نە ايقاي؟
— نە ايقاي دەيسىڭ بە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى سيلۆەر. جىميىپ كۇلىپ ەدى، كوزدەرى ادەتتەگىدەي جارقىلدامادى، ينەنىڭ جاسۋىنداي سىعىرايىپ، داعاراداي بەتىندە اينەكتىڭ كىشكەنتاي قوس سىزىعىنداي بوپ جىلت-جىلت ەتتى. — نە ايقاي دەيسىڭ بە؟ مەنىڭشە، بۇل الاننىڭ داۋسى.
بەيشارا توم وعان تۇرا ۇمتىلدى.
— الان! — دەدى ول. — توپىراعى تورقا بولسىن! تەڭىزشى اتىنا كىر كەلتىرمەي ءولدى. ال سەن، دجون سيلۆەر... ءبىز ەكەۋمىز كوپتەن جولداس ەدىك، ەندى جولداستىعىمىز پىشاق كەستى ءۇزىلدى دەپ ءبىل! يت قۇساپ ولسەم ولەرمىن، ءبىراق تەڭىزشىلىك پارىزىما وپاسىزدىق جاساماسپىن. الاندى ولتىرگەن سەندەر عوي، ءيا؟ ەندەشە، قولدارىڭنان كەلسە، مەنى دە ولتىرىڭدەر! ءبىراق ءبىلىپ قوي، سەندەردەن قورقايىن دەپ جاتقان مەن جوق!
ەر جۇرەك تەڭىزشى وسىنى ايتىپ، اسپازشىعا تەرىس اينالدى دا، ادىمداي باسىپ جاعاعا قاراي ءجۇردى. ءبىراق ۇزاي المادى: دجون ءبىر بۇتاقتان جارماسىپ ۇستاي الدى دا، قولتىعىنداعى بالداعىن جۇلىپ الىپ، تومنىڭ ارتىنان شىرەنىپ تۇرىپ، ايقاي ساپ نايزاشا جىبەرىپ كەپ قالدى. بار كۇشىمەن لاقتىرعان اۋىر بالداق سۇيىرلەنگەن ىستىكتەي وتكىر ۇشىمەن اۋانى زۋ ەتىپ ءتىلىپ ءوتتى دە، قوس جاۋىرىننىڭ ورتاسىنان بارىپ، كىرش ەتىپ، قادالا قالدى. بەيشارا توم ەكى قولىن اسپانعا كوتەرىپ، قارمانعانداي بولدى دا، قۇلاپ ءتۇستى.
جاراقاتى اۋىر ما، جەڭىل مە بىلمەيمىن. دىبىسىنا قاراعاندا، ومىرتقاسى مورت سىنعان ءتارىزدى. سيلۆەر ونىڭ ەسىن جيۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن جوق. بالداقسىز، جالعىز اياعىمەن سەكەڭدەپ بارىپ، مايمىلشا تەز قيمىلداپ، ۇستىنە مىنە ءتۇستى دە، دارمەنسىز دەنەسىنە قاتارىنان ەكى رەت پىشاعىن ساعاسىنا دەيىن بويلاتىپ، سۇعىپ-سۇعىپ الدى. قانىشەر جاۋىزدىڭ پىشاق سۇققانداعى ىرس-ىرس ەتكەن دىبىسىن بۇتا اراسىندا وتىرىپ ەستىدىم.
بۇعان دەيىن ەشقاشان ەسىمنەن تانىپ كورمەگەن بولاتىنمىن، ەستەن تانۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيمىن دە. ەندى، مىنە، بۇكىل الەم ساعىمداي تەربەلىپ، دوڭگەلەنىپ ءجۇزىپ بارادى. سيلۆەر دە، ۇشقان قۇس تا، قاراۋىل ءدۇربىنىڭ قۇز جارتاسى دا دوڭگەلەنىپ، اينالىپ، تەڭسەلىپ كەتتى. الۋان ءتۇرلى قوڭىراۋ سوعىلعانداي، الىستان تالىپ جەتكەن قانداي ءبىر دىبىستار ەكى قۇلاعىمدى شىڭىلداتىپ الىپ بارادى.
ەسىمدى جيناعانىمدا جەكسۇرىن سيلۆەر بالداعىن قولتىعىنا قىسىپ، قالپاعىن باسىنا كيىپ تە الىپتى. الدىندا سۇلاپ توم جاتىر. قانىشەر وعان ەلەڭ ەتەر ەمەس. ءوزىنىڭ قانعا بويالعان پىشاعىن شوپپەن ءسۇرتىپ، تازارتىپ تۇر.
توڭىرەكتەگى تىرشىلىك ءبارى سول باياعى قالپى. بۋى بۇرقىراپ، تۇمان كوتەرىلىپ جاتقان باتپاق ءۇستىن دە، تاۋدىڭ سوناۋ بيىك شىڭىن دا كۇن اياۋسىز كۇيدىرىپ، قۋىرىپ تۇر. وسىنىڭ ءسال-اق الدىندا مەنىڭ كوزىمشە بىرەۋ بىرەۋدىڭ قانىن ءىشتى دەگەنگە سەنۋدىڭ ءوزى قيىن.
دجون قولىن جان قالتاسىنا سالىپ، ىسقىرعىشىن الدى دا، قاتارىنان بىرنەشە رەت ىسقىرىپ جىبەردى. كۇيىپ تۇرعان ىستىق اۋادا ىسقىرىق داۋسى الىسقا كەتتى. مەن، ارينە، بۇنىڭ نە ءۇشىن بەرىلگەن بەلگى ەكەنىن بىلگەنىم جوق، ءبىراق بويىمداعى ۇرەي اتاۋلى باس كوتەرىپ ورە تۇرەگەلدى. ءسىرا، سيلۆەردىڭ ادامدارى وسىندا جينالاتىن بولسا كەرەك. وندا ولار مەنى وپ-وڭاي تاۋىپ الادى. ەكى ادال تەڭىزشىنى ولتىرگەن ولار، توم مەن الاننان كەيىن، مەنى دە قۇرباندىققا شالماسىنا كىم كەپىل؟!
قىبىر ەتپەۋگە تىرىسىپ، بۇتالاردىڭ اراسىنان ەڭبەكتەپ شىقتىم دا، ورمانعا قاراي زىتا جونەلدىم. قاشىپ بارا جاتىپ، كارى قاراقشىنىڭ ءوز جولداستارىمەن ايقايلاسىپ، بىر-بىرىنە حابار بەرىسىپ جاتقاندارىن قۇلاعىم شالدى. ولاردىڭ داۋسى ماعان بەينە قانات بىتىرگەندەي، بۇرىنعىمنان بەتەر قاتتى جۇگىردىم. قالىڭ ورمان كەيىندە قالدى. ومىرىمدە تاپ وسىنداي قاتتى جۇگىرىپ كورمەگەن بولارمىن. قايدا، قاي باعىتتا بارا جاتقانىمدى ويلاپ جاتۋعا مۇرشام جوق، ماقساتىم — ايتەۋىر، الگى قانىشەرلەردەن نەعۇرلىم ۇزاي ءتۇسۋ. جۇگىرگەن سايىن ۇرەيىم دە ۇدەي تۇسەتىندەي، ءتىپتى، اقىرىندا، زارەم ۇشا قورىققانىمنان ەسىمنەن تانا جازدادىم.
جاعدايىمنىڭ سونشالىق مۇشكىل ەكەنىن بىلەمىن. زەڭبىرەك اتىلعاندا، ۇستەرىنە ادام قانى شاشىراعان مىنا قاراقشىلارمەن بىرگە بارىپ قايىققا مىنۋگە باتىلىم جەتەر مە؟ ولاردىڭ كەز كەلگەنى-اق كورگەن بويدا موينىمدى بۇراپ ۇزبەسىنە كىم كەپىل؟ مەنىڭ جوق بولىپ كەتكەنىمنىڭ ءوزى-اق مەنىڭ ولاردان قورقاتىنىمنىڭ، دەمەك، سىرلارىن سەزىپ قويعانىمنىڭ دالەلى ەمەس پە؟ "ءبارى قۇرىدى، — دەپ ويلادىم مەن. — "يسپانولا"، قوش بول! سكۆاير، دوكتور، كاپيتان، قوش بولىڭدار!" مەنىڭ ەندى، مىنە، اشتان، نە قاراقشى قانجارىنان ولەتىنىم انىق.
بەت الدىم — قۇلا ءتۇز، جۇگىرگەن كۇيىممەن ەكى وركەشتى الاسا تاۋدىڭ ەتەگىنە كەلىپ قالعانىمدى ءبىر-اق ءبىلدىم. ارالدىڭ بۇل بولىگىندەگى ماڭگى جاسىل ەمەندەر سيرەكتەۋ وسەدى ەكەن دە، بۇتاعا ۇقساماي، كادىمگى ورمان اعاشتارى سياقتى بويشاڭىراق، ۇلكەنىرەك بوپ كەلەدى ەكەن. ارالارىندا ءار جەر ءار جەرىندە توبەلەرىنەن قاراپ، بيىكتىگى ەلۋ-جەتپىس فۋتقا جەتەتىن جالعىز-جارىم قاراعاي كەزدەسەدى. بۇل جەردىڭ اۋاسى تومەندەگى باتپاق ماڭىنداعىداي ەمەس، بوي سەرگىتەرلىكتەي تازا، حوش ءيىستى بولىپ شىقتى.
ءبىراق، بۇل ارادا مەنى ەكىنشى ءبىر ءقاۋىپ توسىپ تۇر ەكەن، جۇرەگىم تاعى دا تاس توبەمە شىقتى.
XV تاراۋ
ارال تۇرعىنى
تاۋدىڭ قۇلاما قۇز، جارتاستى بوكتەرىنەن قيىرشىق تاس، قۇم ساۋلاپ قۇيىلىپ كەتتى دە، اعاش اراسىمەن سۋسىلداپ تومەن سىرعىدى. باسىمدى ەرىكسىز كوتەرىپ قالىپ ەم، قاراعاي تاساسىنا سەكىرىپ، جاسىرىنا قالعان ءبىر سولەكەت ماقۇلىقتى كورىپ قالدىم. بۇل نە؟ ايۋ ما؟ ادام با؟ مايمىل ما؟ بايقاپ ۇلگەرگەنىم — ءجۇن-جۇن، قاپ-قارا بىردەمە، شوشىپ كەتىپ، كىلت توقتاي قالدىم.
ءسويتىپ، الدى-ارتىم بىردەي تۇيىققا كەزىكتىم. ارتىمدا — قانىشەر قاراقشىلاردىڭ قاقپانى تۇر دا، الدىمدا — مىنا ءبىر نە ەكەنى دە بەلگىسىز قۇبىجىق تۇر. بەيمالىم قاۋىپكە كيلىككەننەن گورى وزىمە بەلگىلى ءقاۋىپتى كورىپ العانىم ءجون شىعار دەگەن تۇجىرىمعا كەلدىم بىردەن-اق. مىنا ورمان ازىرەيىلىمەن سالىستىرعاندا سيلۆەردەن زارەم ۇشۋى، ءتىپتى، جاي نارسە سياقتى كورىندى. كەيىن بۇرىلىپ، قايىقتار تۇرعان جاققا قاراي جۇگىرە جونەلدىم. قايتا-قايتا ارت جاعىما قاراپ قويىپ جۇگىردىم.
الگى قۇبىجىق الىستان اينالىپ ءوتىپ، مەنى باسىپ وزدى دا، ەندى الدىڭعى جاعىما شىقتى. مەن قاتتى قالجىراعان ەدىم. ءبىراق، ءتىپتى شارشاماعان كۇننىڭ وزىندە دە مىناداي جەل اياق جاۋمەن تايتالاسا الماعان بولار ەم. الگى عاجايىپ ماقۇلىق ءبىر اعاشتان ەكىنشى اعاشقا دەيىن ەلىكتەي ورعىعاندا، ءتىپتى كوز ىلەسپەيدى. ەكى بۇكتەتىلىپ، جەرگە تىم ەڭكەيە جۇگىرەدى، ءبىراق، ايتەۋىر، ادامشا ەكى اياعىمەن جۇگىرەدى. ءيا، بۇل ادام ەكەن، مەنىڭ ەندى بۇعان ءشۇبام قالعان جوق.
ادام ەتىن جەيتىن تاعى ادامدار جايىندا ەستىگەندەرىمنىڭ ءبارى ەسىمە تۇسە قالدى، ءتىپتى ەندى بولماسا كومەكتەسىڭدەر دەپ ايقايلاۋعا دا ءازىر ەدىم. ءبىراق، ماعان از دا بولسا، مەدەۋ بولعانى — ايتەۋىر، بۇل ءوزى تاعى بولعانمەن دە، ادام بالاسى عوي دەگەن وي ەدى. ەندى سيلۆەردىڭ الدىنداعى ۇرەي سەزىمىم لەزدە ويانا قالدى. مىنا توسىن جاۋدان قالاي قۇتىلارمىن دەپ ءسال ويلانىپ، توقتاپ قالدىم. وسى ارادا كەلىپ جانىمدا تاپانشام بار ەكەنى ەسىمە ءتۇستى. قورعانىشسىز ەمەس ەكەنىمە كوزىم جەتكەننەن كەيىن باتىلدانا باستادىم، ەندى الگى ارال تۇرعىنىنا قاراي قايمىقپاي ءوزىم قارسى ءجۇردىم.
ول تاعى دا جاسىرىنىپ قالدى، بۇل جولى اعاش ارتىنا تىعىلدى. مەنىڭ وزىنە قاراي بەت الىپ كەلە جاتقانىمدى بايقاپ، تاسادان شىعىپ، ماعان قارسى جۇرگىسى كەلگەندەي سىڭاي تانىتىپ ەدى. ءبىراق، جۇرەكسىنىپ ءبىر ورىندا كۇيبەڭدەپ تۇرىپ قالدى، ءتىپتى بىر-ەكى ادىم كەيىن شەگىندى، سودان تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، جالبارىنىپ، ەكى قولىن ماعان قاراي سوزدى. بۇل — ءتىپتى مەنىڭ مۇلدەم كۇتپەگەن ءجايتىم ەدى، اڭ-تاڭ بوپ ءوزىم داعدارىپ قالدىم.
— ءسىز كىم بولاسىز؟ — دەپ سۇرادىم.
— بەن گاننمىن، — دەدى ول: توت باسىپ، شيقىلداعان ەسكى قۇلىپتاي داۋسى الەم-تاپىراق بوپ قىرىلداپ شىقتى. — مەن بەن گانن دەگەن باقىتسىز بەيشارامىن. ءتىرى جان كورمەي، جاپادان-جالعىز جۇرگەنىمە ءۇش جىل بولدى.
بۇل دا مەن ءوزىم قانداي بولسام، سونداي اق ءناسىلدى ادام بوپ شىقتى، بەت الپەتىن، ءتىپتى سىمباتتى دەپ ايتۋعا بولادى. تەك كۇنگە كۇيگەننەن سونشالىق قارايىپتى، ءتىپتى ەرىندەرىنە دەيىن قاپ-قارا. قوڭىرايىپ، توتىققان بەتىندە ەكى كوزى عانا بوزعىلدانىپ الا بوتەن كورىنەدى. تالاي قايىرشىنى كورگەنمىن، ءبىراق تاپ وسىنداي البا-جۇلبا ادامدى كورۋىم ءبىرىنشى رەت. ۇستىندەگى لىپاسى — ەسكى جەلكەننىڭ جانە ماتروس كويلەگىنىڭ ابدەن ءىرىپ بىتكەن سىلەمدەرى عانا. سول سىلەمدەردىڭ ءبىر جەرىن جەز تۇيمەمەن، ءبىرىن مايىسقاق شىبىقپەن، ەندى ءبىر جەرلەرىن قارا ماي-قارا ماي بوپ ۇيىسقان كەندىر تالشىقتارىمەن ۇستاتىپ قويىپتى. ءۇستى-باسىنداعى بىردەن-بىر ءبۇتىن دۇنيەسى — جەز دوعالى قايىس بەلبەۋى عانا ەكەن.
— ءۇش جىل بولدى دەدىڭىز بە؟ — دەپ تاڭ قالدىم مەن. — كەمەڭىز اپاتقا ۇشىراعانى عوي؟
— جوق، دوستىم، مەنى وسى ارالعا تاستاپ كەتتى عوي، — دەدى ول.
قاراقشىلاردا كىنالى بولعان جولداستارىن ازىن-اۋلاق ءوق-دارى بەرىپ، الىس تۇكپىردەگى ەلسىز ارالعا جاپادان-جالعىز تاستاپ كەتەتىن جازانىڭ وسىنداي ءبىر سولەكەت ءتۇرى بولادى دەپ ەستىگەنىم بار-تىن.
— وسىدان ءۇش جىل بۇرىن مەنى وسى ارالعا تاستاپ كەتكەن بولاتىن، — دەپ ول ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى. — سودان بەرى ەشكى ەتىن، جەمىس-جيدەك، باقا-شايان جەپ كۇن كورىپ كەلەم. ادام تاماعىنان وتەتىن اس تابىلسا، قايدا بولسا دا ولمەيدى ەكەن عوي. ءبىراق، كادىمگىدەي ادامشا اس ىشۋگە قول جەتەر كۇن بولار ما ەكەن دەپ قالاي زارىققانىمدى بىلسەڭ عوي. قالتاڭدا جارتى ۋىس ىرىمشىگىڭ جوق پا؟! جوق دەيسىڭ بە؟ اتتەگەن-اي، مەنىڭ ىرىمشىك پەن نان تۇسىمە ەنىپ، سىلەكەيىم شۇبىرعانىنا تالاي زامان بولدى... ويانا كەلسەم، تۇك تە جوق، ءتۇسىم بولىپ شىعادى.
— ەگەر امان-ەسەن كەمەمە جەتە السام، قانشا جەۋىڭىزگە دە جەتەتىن ىرىمشىك تاۋىپ بەرەر ەم، — دەدىم مەن.
ۇستىمدەگى كەۋدەشەمدى ۇستاپ كورىپ، قولىمدى سيپاپ، اياعىمداعى ەتىگىمدى اينالدىرىپ قاراعىشتاپ، ءتىرى ادام كەزدەستىرگەنىنە بالاشا قۋانىپ، ءماز بولىپ تۇر بايعۇس.
جاڭاعى سوزىمنەن كەيىن ماعان قۋلانا قاراپ قويدى.
— امان-ەسەن كەمەمە جەتسەم دەيسىڭ بە؟ — دەپ، مەنىڭ ايتقانىمدى قايتالاپ ايتتى. — ساعان كەدەرگى بولايىن دەپ تۇرعان بىرەۋ بار ما سوندا؟
— كەدەرگى ءسىز ەمەس، ارينە، — دەدىم مەن.
— ارينە، مەن ەمەس! — دەدى ول. — ءوزىڭنىڭ اتىڭ كىم، دوستىم؟
— دجيم، — دەدىم مەن.
— دجيم، دجيم...، — دەپ راقاتتانا قايتا-كايتا اتىمدى اتادى. — ءيا، دجيم، وتكەن ءومىرىمدى اڭگىمەلەۋگە مەنىڭ ءوزىم دە ۇيالام. وسىنداي ءتۇرىمدى كورىپ تۇرعاندا، مەنىڭ انامنىڭ يناباتتى، جاقسى ايەل بولعانىنا كىم سەنەر؟
— سەنۋ قيىنىراق شىعار، — دەپ شىنىمدى ايتتىم.
— ال ول، شىنىندا دا، جاقسى ايەل بولاتىن، ونداي انا سيرەك كەزدەسەدى، — دەدى ول. — مەن تاربيە كورگەن سىپايى بالا ەدىم، كاتەحيزيستى جاتقا سوققانىمدا، تەز سويلەگەنىمنەن جۇرت ءبىر ءسوز بەن ەكىنشى ءسوزدىڭ جىگىن اجىراتا الماي قالۋشى ەدى. سودان، اقىرىندا، نە كۇيگە تۇسكەنىمدى كورىپ تۇرسىڭ، دجيم. جاسىمدا زيرات باسىنا بارىپ، بالالارمەن ءتۇرلى قۇمار ويىنداردىڭ سوڭىنا ءتۇستىم. وللاھي شىنىم، اقشا ويىننان باستالدى دا، سودان بەلشەمنەن باتا بەردىم، باتا بەردىم. ءوستىپ ءجۇرىپ تۇبىندە قۇريسىڭ عوي دەيتىن انام، سول ايتقانى اينىماي كەلدى. ءبىراق، بار-اۋ، وسى ارالدا جالعىز قالعانىم، تۇپتەپ كەلگەندە، پايدا بولدى ما دەپ ويلايمىن. كوپ نارسەنى ءويلاپ-تۇيىپ، تاۋبەگە كەلدىم. ەندى مەنى اراقپەن ارباۋ قيىن. ارينە، ازداپ ىشۋگە مەن ءقازىر دە قارسى ەمەسپىن، ءبىراق تەك ويماقتاي عانا ىدىسپەن باقىت ءۇشىن دەپ، ىرىمعا بولا... ەندى تۇزەلەم دەپ وزىمە بەرگەن سەرتىم بار جانە كورەرسىز دە تۇرارسىز، سەرتىمدى بۇزبايمىن. ال ءبىراق، ەڭ باستىسى، دجيم... — دەپ ول جان-جاعىنا قاراپ الىپ، ەندى سىبىرلاپ سويلەۋگە كوشتى، — ەڭ باستىسى — مەن ەندى شىرىگەن بايمىن.
وسى ساتتە مىنا بەيشارانىڭ جالعىزدىقتان شاتاسىپ، ەسى اۋىسقاندىعىنا ابدەن كوزىم جەتتى. بۇل پىكىرىم بەت الپەتىمنەن ءبىلىنىپ قالسا كەرەك، ول قىزبالانىپ، ورشەلەنە سويلەدى:
— راس ايتام، بايمىن! بايمىن! دجيم، ەستىپ تۇرسىڭ با، مەن سەنى ادام ەتىپ شىعارام! اي، دجيم-اي، ەندى باسقالاردان بۇرىن الدىمەن ءوزىڭ كەزدەستىرگەنىڭ ءۇشىن تاعدىرعا راقمەت ايتۋعا ءتيىسسىڭ عوي!.. — كەنەت ونىڭ بەت الپەتى سۇستانىپ، قولىمدى قاتتى قىسىپ جىبەردى دە، ساۋساعىن شوشايتىپ، ۇرەي تۋعىزا:
— دجيم، ماعان شىنىڭدى ايتشى، مىناۋ ءفلينتتىڭ كەمەسى ەمەس پە؟ — دەدى.
ماعان وسى ارادا: نەگە مىنا كىسىنى وزىمىزگە وداقتاس جاساپ الماسقا دەگەن ءبىر جاقسى وي سارت ەتە قالدى. سۇراعىنا ىلە-شالا جاۋاپ قايتاردىم.
— جوق، فلينتتىكى ەمەس. فلينت ءولدى. بىلگىڭىز كەلگەنى شىندىق بولسا، شىندىق مىناداي: كەمەدە ءفلينتتىڭ بىرنەشە ەسكى دوستارى بار، ءبىزدىڭ سورىمىز بولىپ وتىرعاندار دا سولار.
— ىشىندە... جالعىز اياقتى بىرەۋى جوق پا؟ — دەدى ول ەنتىگە سويلەپ.
— سيلۆەر مە؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— ءيا، سيلۆەر! سيلۆەر! ونىڭ اتى — سيلۆەر بولاتىن.
— سول — ءبىزدىڭ اسپازىمىز. بۇلىكشىلەرگە باس بولىپ جۇرگەن دە سول.
ول مەنىڭ قولىمدى ءالى بوساتپاعان بولاتىن، مىنا ءسوزىمدى ەستىگەندە، قولىمدى سىندىرىپ جىبەرە جازدادى.
— ەگەر ۇزىن تۇرا دجون سەنى ادەيى جىبەرىپ وتىرسا، وندا مەنىڭ قۇرىعانىم بولدى. ءبىراق، ءوزىڭنىڭ قايدا تۇرعانىڭدى بىلەتىن شىعارسىڭ؟
نە ىستەۋ كەرەك ەكەنى جايىندا مەن بىردەن-اق دۇرىس شەشىمگە كەلگەن سياقتىمىن: ءوزىمىزدىڭ وسى ساپارىمىز تۋرالى، ءقازىر قانداي قىرسىققا دۋشار بولىپ وتىرعانىمىز تۋرالى ءبارىن دىمىن قالدىرماي ايتىپ شىقتىم. مەنى زور ىقىلاسپەن تىڭداعان ول اڭگىمەم اياقتالعان كەزدە، باسىمنان سيپادى.
— ءوزىڭ جاقسى بالا ەكەنسىڭ، دجيم، — دەدى ول. — ءبىراق، ەندى ءبارىڭ دە تۇيىققا تىرەلىپ تۇرسىڭدار. ەشتەمە ەتپەس، بەن گاننگا سەنسەڭدەر، كورىڭدەر دە تۇرىڭدار، ول سەندەردى قۇتقارىپ الادى. سكۆاير ءوزىن پالەدەن قۇتقارعان ادامعا قالاي قارار ەكەن، سونى ايتشى؟
مەن وعان بۇكىل الەمدە سكۆايرداي مىرزا كىسى جوق دەپ جاۋاپ قاتتىم.
— جارايدى، جارايدى... ءبىراق، تۇسىنسەڭ، مەن وعان مالايلىققا نەمەسە كۇزەتشىلىك قىزمەتكە ال دەپ ءوتىنىش ايتپاق ەمەسپىن، — دەپ ول ءسوزىن ءارى جالعاستىردى. — جوق، وندايىڭا قىزىعاتىن مەن ەمەس! اناۋ كوپ اقشا ونسىز دا مەنىڭ اقشام عوي، ءبىراق سول اقشادان سكۆاير ەڭ بولماسا ءبىر مىڭ فۋنتىن ماعان بەرە مە، سول عوي، مەنىڭ بىلگىم كەپ تۇرعانى؟
— بەرەتىنىنە ەش ءشۇبام جوق، — دەدىم مەن. — ماتروستاردىڭ ءبارى دە ول قازىنادان ءوز ۇلەستەرىن الاتىن بولىپ كەلە جاتقان.
— مەنى ۇيىمە دە اپارىپ سالا ما؟ — دەپ سۇرادى ول كۇدىكتەنگەن ادامشا بەتىمە سىناي قاراپ.
— ارينە، — دەدىم مەن. — سكۆاير — ناعىز دجەنتلمەن ادام. ول ءوز الدىنا، ال وعان قوسا، قاراقشىلاردىڭ قۇرىعىنان قۇتىلساق، سىزدەي تاجىريبەلى تەڭىزشىنىڭ بولۋى ءبىزدىڭ كەمەمىزگە ارتىقشىلىق ەتە مە؟
— اپىر-اي، سوندا، شىنىمەن-اق ۇيىمە اپاراسىڭدار-اۋ، ءا؟ — دەپ، ول جۇرەگى ورنىنا تۇسكەن ادامداي كۇرسىنىپ قويدى.
— ەندەشە، مەنىڭ اڭگىمەمدى تىڭدا، — دەپ، ول ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى. — فلينت قازىنانى وسىندا كومگەندە — مەن سونىڭ كەمەسىندە بولعانمىن. ءفلينتتىڭ قاسىندا ەڭگەزەردەي، مىقتى-مىقتى التى تەڭىزشى بولدى. ولار ارالدا ءبىر اپتاداي ۋاقىت وتكىزدى، ال ءبىز ول كەزدە ەسكى "مورجدا" وتىردىق. ءبىر كۇنى ءبىز ارال جاقتان كەلە جاتقان قايىقتى كوردىك، قايىقتا فلينت وتىر، باسىن كوك ورامالمەن بايلاپ الىپتى. كۇن جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان كەز ەدى. ءفلينتتىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ، ءسىرا، ولگەن ادام دا مۇنداي ءقان-سولسىز بولماس... جالعىز ءجۇزىپ كەلەدى، ال قالعان التاۋى ولتىرىلگەن.. ءيا، ولتىرىلگەن دە، كومىلگەن بولىپ شىقتى... ولارعا قالاي ءالى جەتكەنىن ءبىزدىڭ ەشقايسىمىز ەشقاشان بىلە الماي-اق كەتتىك. ولار توبەلەستى مە، پىشاقتاستى ما نەمەسە بىردەن مۇردەم كەتتى مە... ايتەۋىر، ولار، التاۋ، بۇل جالعىز بولاتىن!.. بيللي بونە — شتۋرمان، ال ۇزىن تۇرا دجون — كۆارتيرمەيستەر بولدى. بۇلار فلينتتەن قازىنا قايدا دەپ سۇراپ تا كوردى. "جاعاعا بارىڭدار دا، ىزدەپ كورىڭدەر، — دەپ جاۋاپ قاتتى ول. — ءبىراق، وتىرىك ايتسام، باسىما جاي ءتۇسسىن، كەمە سەندەردى كۇتىپ تۇرمايدى". مىنە، ءفلينتتىڭ ولارعا قايتارعان جاۋابى وسى بولدى. ال وسىدان ءۇش جىل بۇرىن مەن ءوزىم باسقا ءبىر كەمەمەن ءجۇزىپ كەلە جاتقانىمدا وسى ارالدى كەزدەستىردىك. "جىگىتتەر، — دەدىم مەن، — وسى اراعا فلينت قازىنا كومىپ كەتىپ ەدى. جاعاعا شىعىپ، ىزدەپ كورسەك قايتەدى؟ كاپيتانىمىز قاتتى اشۋلاندى. ءبىراق، ماتروستاردىڭ ءبىرى قالماي ءبارى مەنى جاقتادى دا، سودان كەمەنى توقتاتىپ، جاعاعا شىقتىق. كۇن وتكەن سايىن جولداستارىمنىڭ ماعان دەگەن اشۋ-ىزاسى دا ءورشي ءتۇستى. اقىرى، ولار كەمەگە قايتپاق بولدى. "ال سەن، بەندجامين گانن، وسىندا قالاسىڭ، — دەدى ولار ماعان. — مىنا مىلتىقتى، تەمىر كۇرەك، سۇيمەندى ساعان قالدىرامىز، بەندجامين گانن... وسىندا قال، كىم ءبىلىپتى، مۇمكىن، ءفلينتتىڭ اقشاسىن دا ىزدەپ تاۋىپ الارسىڭ". سودان بەرگى ءۇش جىل بويى، دجيم، وسىندا تۇرىپ، ادام بالاسىنا لايىق دەنى دۇرىس تاعام ءىشىپ كورسەم نە دەيسىڭ. ءوزىڭ ماعان قاراشى، مەن جايدان-جاي ماتروسقا ۇقسايمىن با؟.. ۇقسامايسىز دەيسىڭ بە؟ جانە ەشقاشان ۇقساپ كورگەن ەمەسپىن.
ول ءبىر ءتۇرلى ەرسىلەۋ ەتىپ ماعان كوزىن قىستى دا، قولىمدى قاتتى شىمشىپ الدى.
— سكۆايرىڭا وسىلاي ايت، دجيم، ول ەشقاشان جايدان-جاي ماتروسقا ۇقساماعان دە، — دەپ، ول ءسوزىن ءارى جالعاستىردى. — بەن وسىندا، ارالدا جالعىزدان-جالعىز ءۇش جىل وتكىزىپتى، كۇندىز دە، تۇندە دە، كۇن اشىق كەزدە دە، بۇلىڭعىر جاڭبىرلى كەزدە دە ول جالعىز بولىپتى دەپ ايت. كەيدە، مۇمكىن، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋىن ۇمىتپاعان شىعار، كەيدە الدەقاشان دۇنيە سالعان كارى شەشەسىن ەسىنە العان شىعار، — دەپ ايت وعان... ءبىراق ۋاقىتىنىڭ كوبىن... دە... مۇنى ايتۋدى ۇمىتۋعا، ءتىپتى دە بولمايدى... ۋاقىتىنىڭ كوبىن گانن باسقا ءبىر جۇمىسقا ارناپتى دە. وسىنى ايتارىڭدا ونىڭ قولىن بىلاي شىمشىپ ال.
وسىلاي دەپ، ول مەنىڭ قولىمدى ەڭ جاقىن دوسىمشا شىمشىپ الدى.
— سەن جانە وعان بىلاي دە، — دەپ، ول ءسوزىن ءارى قاراي سوزا ءتۇستى. — گانن — وتە جاقسى ادام، ول ولجاشىل دجەنتلمەندەردەن گورى جاراتىلىسىنان دجەنتلمەن ادامدارعا كوبىرەك سەنەدى: ويتكەنى ونىڭ ءوزى ءبىر كەزدە ولجاشىل دجەنتلمەن بولعان كورىنەدى دە.
— ءسىزدىڭ بۇل ايتقانىڭىزدى ءتۇسىنىپ جارىمادىم، — دەدىم مەن. — ءتىپتى، قازىرگى ساتتە تۇسىنگەندە دە، تۇسىنبەگەندە دە ونىڭ ايىرماسى شامالى، ويتكەنى كەمەگە قالاي جەتۋدىڭ امالىن ءبارىبىر ءبىلىپ تۇرعان مەن جوق.
— ە-ە، ەندەشە، جاعدايىڭ مۇشكىل ەكەن، — دەدى ول. — ءبىراق، قورىقپا، مەنىڭ ءوزىمنىڭ تۋرا مىنا ءوز قولىممەن ىستەگەن قايىعىم بار. اندا ءبىر اق جارتاستىڭ تۇبىنە جاسىرىپ قويعانمىن. ناعىز قيىن بولىپ بارا جاتسا، ءبىز قاراڭعى تۇسكەسىن سونىمەن بارارمىز... توقتا! اناۋ نەمەنە بولعانى؟ — دەپ، ول كەنەت ايقايلاپ جىبەردى.
تاپ وسى كەزدە كەمە جاقتان زەڭبىرەك اتىلىپ، گۇرس ەتە ءتۇستى. جاڭعىرىعىپ، گۇر-گۇر ەتكەن بۇل داۋىس بۇكىل ارالدى باسىنا كوتەردى. ال كۇن باتۋىنا ەكى ساعاتتاي ۋاقىت بار.
— ويباي-اۋ، اندا ۇرىس ءجۇرىپ جاتىر عوي، — دەدىم مەن دە ايقايلاپ. — ءجۇرىڭىز، مەنىمەن بىرگە! تەزىرەك! تەزىرەك!
وسىنى ايتىپ، مەن الگىندەگى ۇرەيلەرىمنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، كەمە تۇرعان جاققا قاراي جۇگىرە جونەلدىم. بەيشارا تۇتقىن دا ماعان ىلەسىپ، اياق-قولى جەرگە تيمەي دەدەك قاعىپ جۇگىرىپ كەلەدى.
— سولعا تامان، سولعا تامان! — دەپ ماعان ەسكەرتىپ قويادى. — سولعا تامان جۇگىر، دجيم، اينالايىن! ورماننىڭ شەتىن الا جۇرەيىك. مىنە، مەن وسى ارادا العاش رەت ەشكى اتىپ العانمىن. ەندى بۇل اراعا ەشكىلەر كەلمەيتىن بولدى. ولار ءقازىر تەك اناۋ تاۋ باسىندا، جوعارىدا جايىلادى، ويتكەنى بەندجامين گانن اتىپ الادى دەپ قورقادى... ءا-ا! مىنە، مىناۋ — مولا. تومپەشىكتەردى كورىپ كەلەسىز بە؟ مەن اندا-ساندا، ءسىرا، كۇن جەكسەنبى بولار دەپ ويلاعان كەزدەرىمدە وسىندا كەلىپ، شوقىنىپ كەتەتىنمىن. بۇل، ارينە، شىركەۋ ەمەس قوي، دەگەنمەن وسى جەردە شوقىنسام، ءبىر ءتۇرلى سالتاناتتىراق وتەتىن سياقتى. ۋاعىزشىسىز، تاۋراتسىز جالعىز ءوزىم بولعانمەن دە، ايتەۋىر، كوڭىل ءۇشىن...
ول جۇگىرىپ كەلە جاتىپ، توقتاماستان سويلەپ كەلەدى، سويلەپ كەلەدى. مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتپەيدى جانە مەنىڭ وعان جاۋاپ قاتىپ جاتاتىن شامام دا جوق بولاتىن.
زەڭبىرەك اتىلعاننان كەيىن ۇزاق ۋاقىت تىنىشتىق ورنادى، سودان كەيىن ءبىر دۇركىن بىرنەشە مىلتىقتىڭ قاتار اتىلعان داۋسى شىقتى.
تاعى دا تىنىشتىق ورنادى. سودان كەيىن الدىمىزداعى ورمان ۇستىنەن بىزدەن شيرەك ميلدەي قاشىقتىقتا بريتان جالاۋى جەلبىرەپ كورىندى.
ءتورتىنشى ءبولىم. اعاش شارباق
XVI تاراۋ
بۇدان كەيىنگى وقيعالاردى اڭگىمەلەپ بەرگەن دوكتور.
كەمەنى قالاي تاستاپ كەتكەنىمىز جايلى
ەكى قايىق تا "يسپانولادان" ساعات ءبىر جارىم شاماسىندا، ياعني، تەڭىز تىلىمەن ايتقاندا، ءۇش سكليانكا سوققان كەزدە كەتتى. كاپيتان، سكۆاير جانە مەن — ۇشەۋمىز كايۋتاعا كىرىپ، ەندى نە ىستەيتىنىمىز تۋرالى اقىلداسىپ وتىرمىز. ءسال جەل تۇرسا-اق كەمەدە قالعان التى بۇلىكشىنى تۇتقيىلدان باس سالار ەدىك تە، زاكىردى كوتەرىپ، تەڭىزگە شىعىپ كەتەر ەدىك. ءبىراق، جەل تۇرمادى. جانە سول ەكى ارادا حانتەر كەلىپ، دجيم حوكينس جىپ ەتىپ قايىققا ءمىندى دە، قاراقشىلارمەن بىرگە جاعاعا كەتىپ قالدى دەگەن حاباردى جەتكىزدى.
ارينە، دجيم حوكينس وپاسىزدىق جاساعان ەكەن دەپ ءبىز استە ويلاعان ەمەسپىز، ءبىراق جازىم بولا ما دەپ قاتتى قىنجىلدىق. ول مەيلىنشە-اق ءتىسىن قايراپ جۇرگەن ماتروستارعا ەرىپ كەتىپتى، سوندىقتان، شىنىن ايتسام، ءدجيمدى ەندى قايتىپ ءتىرى كورمەيتىن شىعارمىز دەپ ويلادىق. اسىعىپ پالۋباعا شىقتىق. قاراعاي شىرىنى ەرىپ، قۋىس-قۋىستى تولتىرىپ، كوپىرشىپ شىعىپ جاتىر. باتپاقتىڭ بۋسانۋىنان اينالانى مۇڭكىگەن ساسىق ءيىس جايلاپ الىپتى، سودان جۇرەگىم لوبلىپ كەتە جازدادى. بۇل جيىركەنىشتى ارال بەزگەك پەن ديزەنتەريانىڭ ناعىز ۇياسى بولسا كەرەك. التى جەكسۇرىن بۇلىكشى جەلكەن استىنا كىرىپ، باك ۇستىندە وتىر. قايىقتار جاعادا، ءبىر كىشكەنتاي وزەنشەنىڭ تەڭىزگە قۇيىپ جاتقان ساعاسىنا تاياۋ جەردە تۇر، ءار قايىقتا ءبىر-بىر ماتروستان قالدىرىلىپتى. بىرەۋى "ليلليبۋللەرو" ءانىن ىسقىرىپ سالىپ وتىر.
ارتى نە بولار دەپ كۇتىپ وتىرا بەرۋگە بۇدان ءارى توزە المادىق، ەندىگى جەردە حانتەر ەكەۋىمىزدىڭ كىشكەنە قايىققا ءمىنىپ، بارلاۋعا شىعىپ كەلۋىمىز ءجون شىعار دەپ شەشتىك.
قايىقتار كەمەنىڭ وڭ جاق تۇسىندا تۇرعان ەدى. ال ءبىز حانتەر ەكەۋىمىز كارتادا اعاش شارباق كورسەتىلگەن جەرگە قاراي تۋرا تارتتىق. قايىقتاردى كۇزەتىپ وتىرعان ماتروستار ءبىزدى كورىپ، قيپاقتاپ، ابىگەرگە ءتۇسىپ قالدى. "ليلليبۋللەرو" تىيىلدى. ەكەۋىنىڭ ءوزارا الدەنە جايىندا ايتىسىپ جاتقانىن كورىپ كەلەمىز: ءسىرا، نە ىستەيمىز دەپ، سونى شەشە الماي جاتقان بولسا كەرەك. ەگەر ولار سيلۆەرگە حابار جەتكىزسە، بارلىعى باسقاشا بولار ما ەدى، قايتەر ەدى. ءبىراق ولارعا دۇنيە كۇيىپ كەتسە دە، قايىقتى تاستاۋشى بولماڭدار دەپ بۇيىرىلعان ءتارىزدى. جايباراقات ورىندارىنا وتىرىستى، بىرەۋى "ليلليبۋللەرو" ءانىن قايتادان ىسقىرا باستادى.
جاعالاۋ وسى تۇستا ءسال ءيىلىپ، شاعىنداۋ ءمۇيىس قۇرايدى ەكەن، مەن قايىقتى سول كىشكەنە ءمۇيىس ءبىزدىڭ قاي جەرگە توقتاعانىمىزدى كورسەتپەي، دۇشپان كوزىنەن تاسالاپ قالاتىنداي ەتىپ جۇرگىزىپ كەلەم. جاعاعا سەكىرىپ شىعىپ، بار پارمەنىممەن جۇگىرە جونەلدىم: كۇيدىرىپ، قۋىرىپ تۇرعان كۇننەن باسىمدى قورعاۋ ءۇشىن قالپاعىمنىڭ ىشىنە جىبەك ورامال سالىپ العانمىن. ەكى قولىمدا وقتالعان ەكى تاپانشام بار.
ءجۇز يارد جەر جۇگىرىپ وتپەي-اق، اعاش شارباقتىڭ ءدال ۇستىنەن ءتۇستىم.
سۋى تاپ-تازا، ءموپ-مولدىر قاينار كىشكەنە توبەشىكتىڭ تاس توبەسىنەن جەردى جارىپ شىعىپ، اتقىلاپ جاتىر. تاپ سول اراعا قايناردى قورشاي، بورەنەدەن قيۋلاپ ىستەگەن بيىك ءۇي سالىنىپتى. ىشىنە قىرىق شاقتى كىسى سىيىپ كەتەتىندەي. ءۇيدىڭ قابىرعالارىنان جاعالاي مىلتىق اتۋعا ىڭعايلى ەتىلىپ، تەسىكتەر جاسالعان. ءۇيدىڭ اينالاسىنىڭ اعاشتارى كەسىلىپ، جالاڭاش الاڭ جاسالعان،ال الاڭنىڭ جان-جاعىنا جاعالاي بيىكتىگى التى فۋتتاي اعاش قازىق قاعىلىپ، كەڭ شارباق ىستەلىپتى: شارباقتىڭ كىسى كىرەتىن ەسىگى تۇگىل، ءتىپتى ەشقانداي تەسىگى دە جوق. شارباقتى سىندىرۋ كۇشكە تۇسەر ەدى، ال ۇيدە وتىرعانداردىڭ اتقان وعىنان شارباقتىڭ ارعى بەتىنە ىعىسىپ، باس ساۋعالاۋدىڭ دا ەش مۇمكىندىگى جوق. كىم دە بولسا، ءۇيدىڭ ىشىنە كىرىپ، دۇرىستاپ ورنالاسىپ ۇلگەرسە، سىرتتان شابۋىل جاساعانداردى شىلدەي قىرىپ سالار ەدى. قىراعى كۇزەتشىلەرى، مول ازىق-تۇلىگى بولسا بولدى، ودان كەيىن مەيلى تۇتاس پولك شابۋىل جاساسا دا، ونداعىلار توتەپ بەرەر ەدى.
مەنى، اسىرەسە، قۋانتقان جاڭاعى قاينار بولدى. شىنىندا، "يسپانولانىڭ" كايۋتاسى ىشىندە دە جامان ەمەس-تىن، قارۋ-جاراق كوپ، جاۋىنگەرلىك ءوق-دارى كوپ، ازىق-تۇلىك كوپ، تاماشا اراق-شاراپ تا جەتەرلىك ەدى، ال ءبىراق اۋىز سۋ جوق بولاتىن. بىرەۋدىڭ ولەر الدىنداعى شىڭعىرعان جان داۋسى جەتكەندە مەن وزىمنەن-وزىم وسىنداي ءار ءتۇرلى جايلاردى ويلاپ وتىر ەدىم. مەنىڭ كىسى ولىمىمەن ءبىرىنشى كەزدەسۋىم ەمەستىن: ءوزىمنىڭ گەرسوگ كەمبەرلەندسكييدىڭ ارمياسىندا قىزمەتتە بولىپ، فونتەنۋا ماڭىندا جاراقاتتانعان كەزىم دە بولعان-دى، ايتكەنمەن، مىنا ءبىر توسىن ايقاي بۇكىل جان دۇنيەمدى تۇرشىكتىردى. "دجيم حوكينس قازا تاپقان بولدى عوي"، — دەپ ءتۇيدىم ىشىمنەن.
بايىرعى سولدات بولۋ — ادامدى ىسىلدىرادى، ال دوكتورلىق قىزمەت بۇل رەتتە ودان دا ماڭىزدىراق. بۇل دارىگەرلىك قىزمەتتە ءبىر مينۋتتىڭ ءوزىن دە ىسىراپ جاساماۋعا داعدىلانامىز عوي. مەن نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن تابان استىندا ويلاستىرىپ ۇلگەردىم دە، ءا دەگەنشە، جاعاعا قايتىپ ورالىپ، قايىققا سەكىرىپ ءمىندىم.
ءبىر جاقسىسى — حانتەر ەسۋگە وتە شەبەر ەكەن. بۇعاز بويىمەن زىمىراپ كەلەمىز. قايىعىمىز كەمە بورتىنا تىرەلىپ توقتاعان بويدا مەن قايتادان كەمە ۇستىنە شىقتىم. دوستارىم ءۇرپيىسىپ قالدى. سكۆاير ءوزى جاقسى ادام عوي، ءبارىمىزدىڭ وسىنشاما قاۋىپكە دۋشار بولعانىمىزعا كىنالى ءوزى ەكەنىن ويلاپ، ءتۇسى اپپاق قۋداي بوپ وتىر ەكەن. باك ۇستىندەگى ماتروستاردىڭ ىشىندە دە بىرەۋى ءوڭى قۋارىپ، ابىرجىپ وتىر.
— انا ماتروس، — دەدى كاپيتان سموللەتت يەگىن كوتەرىپ سونى مەگزەپ، — تالاۋشىلىققا ءالى ەتى ۇيرەنبەگەن كىسى. دوكتور، ءسىز ونىڭ الگىندە ايقاي ەستىلگەندە، ەسىنەن تانا جازداعانىن كورسەڭىز. ءسال-پال ارەكەت ىستەپ كورسەك، ول، ءسىرا، ءبىز جاققا شىعاتىن شىعار.
مەن كاپيتانعا ءوزىم ويلاستىرعان جوسپارىمدى ايتىپ بەردىم، سودان كەيىن ءبارىمىز بىرگە سونى تالقىعا سالدىق.
رەدرۋت قاريانى قولىنا ءۇش پە، ءتورت پە وقتاۋلى مىلتىق، قالقان رەتىندە قالىڭ ماتراس توسەنىش بەرىپ، كايۋتا مەن باكتىڭ اراسىنداعى كوريدورعا قويدىق. حانتەر قايىقتى كەمەنىڭ ارت جاعىنا ايداپ اكەلدى، ءبىز دجويس ەكەۋىمىز ءوق-دارى مەن مىلتىقتاردى، كەپكەن نان مەن شوشقا ەتىن تيەي باستادىق. ودان كەيىن قايىققا كونياك قۇيعان بوشكەنى جانە مەنىڭ دارى-دارمەك سالعان باعا جەتپەس جاشىگىمدى تۇسىردىك.
بۇل ەكى ارادا سكۆاير مەن كاپيتان ەكەۋى پالۋباعا شىقتى. كاپيتان كەمەدە قالعان ماتروستاردىڭ باستىعى — ەكىنشى بوسماندى شاقىرىپ الدى.
— ميستەر حەندس، — دەدى ول، — ءبىز، مىنە، ەكى ادامبىز، ءارقايسىمىزدىڭ ەكى-ەكىدەن تاپانشامىز بار. سىزدەردىڭ اراڭىزدان قانداي بولماسىن بەلگى بەرگەن ادام، كىم بولسا ول بولسىن، وققا ۇشاتىن بولادى.
قاراقشىلار ابىرجىپ قالدى. سودان كەيىن ءوزارا سىبىرلاسىپ، كەڭەسىپ الىپ، الدىڭعى جاقتاعى تومەن تۇسەتىن تامبۋرعا جۇگىردى، ويلارى — ءبىزدى ارت جاعىمىزدان باس سالۋ ەدى، ءبىراق تار سەنەكتە مىلتىعىن وڭتايلاپ تۇرعان رەدرۋتقا تاپ بولىپ، سول بويدا كەيىن سەرپىلدى. بىرەۋىنىڭ باسى پالۋباعا قىلت ەتىپ كورىنگەن بويدا كاپيتان:
— تومەن جات، ءيتتىڭ بالاسى! — دەپ اقىرىپ جىبەردى.
باس عايىپ بولدى. زارەلەرى ۇشقان التاۋى دا تومەندەگى ءبىر بۇرىشقا تىعىلىپ، جىم بولا قالدى.
ءبىز دجويس ەكەۋىمىز جۇك اتاۋلىنى قالاي بولسا سولاي لاقتىرىپ، قايىقتى بەتىمەن بىردەي ەتىپ تيەپ بولدىق. سودان كەيىن كەمەنىڭ ارتقى جاعىنداعى پورتتان ءوزىمىز دە ءتۇسىپ، قايىققا ءمىنىپ بار كۇشىمىزدى سالا ەسىپ، جاعاعا قاراي زىمىراي جونەلدىك.
ءبىزدىڭ ەكىنشى قايتارا كەلۋىمىز جاعاداعى كۇزەتشىلەردىڭ ەكەۋىن دە قاتتى ابىرجىتتى. "ليلليبۋللەرو" قايتادان ءۇزىلىپ قالدى. ءبىز ءمۇيىستىڭ تاساسىنا كىرىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، ولاردىڭ ءبىرى قايىقتى تاستاپ، ارالدىڭ ورتاسىنا قاراي جۇگىرە جونەلدى. مەن وسىنى پايدالانىپ، قايىقتاردىڭ كوزىن قۇرتساق پا ەكەن دەپ ءبىر تۇردىم دا، ءاي، ءبىراق، ەگەر سيلۆەر بۇلىكشىلەرىمەن بىرگە جاعاعا جاقىن ءبىر جەردە جۇرسە، بارعا مىسە تۇتپايمىز دەپ ءجۇرىپ، ازدىڭ وزىنەن ايرىلىپ قالارمىز دەپ قورقا سوقتىم.
بۇرىنعى تانىس جەرىمىزگە كەلىپ، توقتاپ، جۇگىمىزدى بەكىنىسكە تاسي باستادىق. ءالىمىز جەتكەنىنشە ارتىنىپ-تارتىنىپ، جۇگىمىزدى پورتقا جەتكىزىپ، اعاش شارباق ۇستىنەن اسىرىپ، ىشكى جاققا تۇسىردىك. كۇزەتۋگە دجويستى قالدىردىق. ول ءوزى جالعىز قالىپ بارا جاتقانمەن ءبىر باسىنا جەتەرلىك بەس-التى مىلتىعى بار. حانتەر ەكەۋىمىز قايىققا قايتادان بارىپ، تاعى دا جۇكتەرىمىزدى ارقالانىپ، تاسۋعا كىرىستىك. وسىلاي دەم الماستان تاسىپ، بار جۇگىمىزدى جەتكىزىپ الدىق. دجويس پەن حانتەر بەكىنىستە قالدى دا، مەن بار پارمەنىمشە ەسىپ، كەيىن قاراي "يسپانولاعا" جونەلدىم.
قايىقتى تاعى ءبىر رەت تيەپ ۇلگەرگىمىز كەلدى. بۇل ارەكەتىمىزدىڭ ءقاۋىپتى ەكەنى دە راس ەدى، ءبىراق مۇنى ءۇستىرت پايىمداپ، ويلانباي ىستەلگەن ءىس دەپ تە ايتۋعا بولمايتىن. جاۋلارىمىز بىزدەن سان جاعىنان كوپ بولعانمەن، ءبىزدىڭ قارۋ-جاراق جاعىمىز مىقتى ەدى. جاعاعا كەتكەندەردىڭ ەشقايسىسىندا مىلتىق جوق، ولار بىزگە تاپانشا وعى تيەتىن جەرگە دەيىن جاقىنداپ كەلگەندە، ءبىز ولاردىڭ كەمىندە التاۋىن اتىپ تۇسىرەتىنىمىز ءسوزسىز.
سكۆاير كەمەنىڭ ارت جاق تەرەزەسى الدىندا مەنى كۇتىپ تۇر ەكەن. مەنى كورگەندە كوڭىلدەنىپ، جادىراي ءتۇستى. مەن كەمەنىڭ ۇستىنە لاقتىرعان ارقاننان تارتىپ، ول قايىقتى كەمەگە تاقادى دا، ءبىز تاعى دا قايىققا شوشقا ەتىن، ءوق-دارى، كەپكەن نان تيەي باستادىق. ەڭ اقىرىندا، سكۆاير، رەدرۋت جانە كاپيتان — تورتەۋىمىز ءۇشىن ءارقايسىسىمىزعا ءبىر-بىر مىلتىق، ءبىر-بىر كەزدىك تاڭداپ الىپ، قالعان قارۋ-جاراق پەن ءوق-دارىنى تەڭىزگە لاقتىردىق. بۇعازدىڭ تەرەندىگى ەكى جارىم ساجىنداي ەكەن، تاپ-تازا قايراڭ ۇستىندە بولات قارۋ-جاراق كۇن ساۋلەسىمەن جالتىلداپ، اپ-انىق كورىنىپ جاتتى.
سۋ كەيىن سەرپىلە باستادى، ەندى كەمە زاكىردى اينالىپ، بەتىن باسقا جاققا بۇردى. جاعاداعى قايىقتار ماڭىنان ايقايلاسىپ سويلەسكەن داۋىستار ەستىلدى. حانتەر مەن دجويس قايىقتاردىڭ شىعىس تۇسىندا بولاتىن، الگى داۋىستاردىڭ قايىق قاسىنان ەستىلۋى — ول ەكەۋىن ازىرشە ەشكىم بايقاي قويماعانىنىڭ دالەلى ەدى، ءبىراق سوندا دا اسىعا ءتۇسۋدى ءجون كوردىك.
رەدرۋت ءوزىنىڭ كۇزەت ورنىن تاستاپ، قايىققا سەكىرىپ ءتۇستى. ەندى ءبىز كاپيتان سموللەتتى مىنگىزىپ الۋ ءۇشىن قايىقتى ەكىنشى بورتقا تاقادىق.
— جىگىتتەر، مەنىڭ داۋسىمدى ەستىپ تۇرعان شىعارسىڭدار؟ — دەپ ايقايلادى ول.
باكتان ەشكىم جاۋاپ قاتپادى.
— ابراحام گرەي، مەن ساعان ايتىپ تۇرمىن. ءۇن جوق.
— گرەي، مەن كەمەنى تاستاپ كەتىپ بارا جاتىرمىن، ال ساعان ءوزىڭنىڭ كاپيتانىڭنىڭ سوڭىنان ىلەس دەپ بۇيىرىپ تۇرمىن، — دەپ، ميستەر سموللەتت داۋسىن قاتتىراق شىعارىپ، ءسوزىن جالعاستىردى. — سەنىڭ، نەگىزىندە، جامان جىگىت ەمەس ەكەنىڭ بەلگىلى، اناۋ باسقا جىگىتتەر دە وزدەرىن سونشالىق جەكسۇرىن كورسەتۋگە تىرىسقاندارىمەن تاپ ونداي قارا نيەت بولماسا كەرەك. مىنە، مەن قولىمداعى ساعاتىما قاراپ تۇرمىن. سەنىڭ بىزگە كەلىپ قوسىلۋىڭا وتىز سەكۋند مەرزىم بەرەمىن.
تاعى دا ءۇن جوق.
— دوستىم، تەز بەرى شىق، ۋاقىت قىمبات، بوسقا ۋاقىتىمىزدى الما، — دەپ كاپيتان ءارى قاراي سويلەي بەردى. — كەشىگىپ، زايا كەتىرگەن ءار مينۋتىمىز مىنا مەنىڭ جانە قاسىمداعى دجەنتلمەندەردىڭ قازاسىنا كورىنۋى مۇمكىن.
ءۇن-تۇنسىز الىسىپ-جۇلىسىپ، ءبىرىن-بىرى پەرگىلەپ جاتقان دىبىستار ەستىلدى دە، ىزىنشە ابراحام گرەي پالۋباعا اتىپ شىقتى. ءبىر جاق بەتىندە پىشاق تيگەن جاراقاتى بار. يەسى شاقىرعاندا جۇگىرىپ كەلگەن يت قۇساپ، ول كاپيتاننىڭ قاسىنا لىپ ەتىپ جەتىپ كەلدى.
— مەن سىزدەرمەن بىرگە كەتەم، سەر، — دەدى ول.
ولار ەكەۋى دە قايىققا سەكىرىپ ءتۇستى، ءبىز سول بويدا ءجۇرىپ كەتتىك.
كەمەنى ءبىز تاستاۋىن تاستادىق-اۋ. ال، ءبىراق، اعاش شارباققا جەتكەنشە ءالى تالاي زامان بار.
XVII تاراۋ
دوكتور اڭگىمەسىن جالعاستىرا تۇسەدى.
قايىقتان قالاي ايرىلدىق؟
بۇل ەڭ سوڭعى — بەسىنشى كوشىمىز الدىڭعىلارداي ونشا ءساتتى اياقتالا قويمادى. بىرىنشىدەن، استاۋشامىزعا جۇكتى شەكتەن تىس كوپ تيەپ جىبەرىپپىز. ءوزىمىز ەرەسەك بەس ادامبىز، ولاردىڭ ۇشەۋىنىڭ: ترەلونيدىڭ، رەدرۋتتىڭ جانە كاپيتاننىڭ ءارقايسىسىنىڭ بويى التى فۋتتان كەم ەمەس — وسىنىڭ ءبارى از با؟ وعان ءوق-دارىنى، شوشقا ەتىن، قاپشىق-قاپشىق كەپكەن ناندى قوسىڭىز. قايىقتىڭ قۇيرىق جاعىنداعى ءپلانشيردى سۋ كومىپ-كومىپ كەتەدى، بىرنەشە رەت قايىققا سۋ قۇيىلىپ تا كەتتى. كەمەدەن ءجۇز يارد ۇزاماي جاتىپ-اق مەنىڭ شالبارىمنىڭ بالاعى مەن كامزولىمنىڭ ەتەگى شىلقىلداپ سۋ بولىپ قالدى.
كاپيتان بىزگە جۇكتى ورىن اۋىستىرىپ، باسقاشا تيەتىپ ەدى، قايىعىمىز تۇزەلەيىن دەدى.
ءبىراق، ءبارىبىر قايىقتى اۋدارىپ الامىز با دەپ زارەمىز جوق، ءبارىمىز جىم بولىپ وتىرمىز.
ەكىنشىدەن، سۋدىڭ كەيىن سەرپۋىنە بايلانىستى قاتتى اعىس باستالدى: اعىس باتىسقا قاراي بەتتەپ، سودان وڭتۇستىككە بۇرىلىپ، تاڭەرتەڭ ءبىزدىڭ كەمەنىڭ بۇعازعا كىرگەن وتكەلى ارقىلى اشىق تەڭىزگە شىعىپ جاتىر. ءبىزدىڭ اۋزى-مۇرنىمىزدان شىعا تيەلگەن قايىعىمىزدى، ءتىپتى ءسال ءيىرىمنىڭ ءوزى دە اۋدارىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. ءبىراق، بارىنەن جامانى — اعىس مەنىڭ بۇرىنعى توقتاپ جۇرگەن جەرىمە، ءمۇيىستىڭ ارعى تۇسىنداعى جاعاعا جەتۋىمىزگە مۇمكىندىك بەرمەي ءبىزدى، ءتىپتى، باسقا باعىتقا اكەتىپ بارادى. ەگەر قارسىلاسۋعا ءالىمىز جەتپەي، اعىستىڭ ىرقىمەن جۇرە بەرسەك، وندا تۇپ-تۋرا انا ەكى قايىق تۇرعان جەردەن شىققان بولار ەدىك: ال ول ارادا قاراقشىلاردىڭ مينۋت سايىن قايتىپ ورالۋى دا ىقتيمال عوي.
— مەن قايىقتى اعاش شارباق تۇرعان جاققا بۇرا الماي كەلەمىن، سەر، — دەدىم مەن كاپيتانعا. مەن رۋلدە وتىر ەدىم دە، ال ازىرشە شارشاي قويماعان كاپيتان مەن رەدرۋت ەكەۋى ەسىپ كەلە جاتقان. اعىس اكەتىپ بارادى. — ەسكەككە كۇش سالۋعا بولماس پا ەكەن؟
— ەسكەككە كۇش سالساق، قايىققا سۋ تولتىرىپ الامىز عوي، — دەدى كاپيتان. — الدە دە بۇرۋعا تىرىسىپ كورىڭىز، ءتىپتى تۋرا اعىستىڭ وزىنە قارسى جۇرگىزىڭىز. ءوتىنىپ سۇرايمىن، بارىڭىزدى سالىپ باعىڭىز.
مەن قايىقتىڭ تۇمسىعىن تۋرا شىعىسقا بۇرىپ، ءوزىمىزدىڭ جۇرۋگە ءتيىس باعىتىمىزعا كەسە-كولدەنەڭ باعىت ۇستاعانعا دەيىڭ، ءبىزدى اعىس باتىسقا قاراي ىعىستىرىپ اكەتە بەردى.
— بۇلاي جۇرە بەرسەك، ەشقاشان جاعاعا شىعا المايتىن بولدىق قوي، — دەدىم مەن.
— بۇدان باسقا قاي باعىت ۇستانساق تا، اعىس ءبىزدى ىقتىرىپ اكەتىپ وتىر. سوندىقتان، سەر، وسى باعىتىمىزدان اۋماعانىمىز ءجون، — دەدى كاپيتان. — ءبىراز جەر اعىسقا قارسى كوتەرىلۋىمىز كەرەك. ال ەگەر، سەر، اعىس ءبىزدى اعاش شارباقتىڭ ىق جاعىنا ايداپ اكەتسە، وندا قاي جەردەن شىعارىمىز، ءتىپتى دە بەلگىسىز، — دەپ ول ءسوزىن سوزا ءتۇستى، — جانە-داعى قاراقشىلاردىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ قالۋىمىز دا مۇمكىن ەگەر وسى باعىتىمىزدان تانباي وتىرساق، اعىس ەكپىنى كەشىكپەي باسىلادى، سودان كەيىن جاعاعا جاقىندايمىز دا، قالاي جۇرەمىز دەسەك تە ەركىمىز بولادى.
— اعىس ءقازىردىڭ وزىندە باسەڭدەدى، سەر، — دەدى قايىقتىڭ تۇمسىق جاعىندا وتىرعان ماتروس گرەي. — ەندى جاعاعا قاراي ءسال بۇرۋىڭىزعا بولادى.
— راقمەت، اينالايىن، — دەدىم مەن وعان، ارامىزدا ەشقاشان ەشقانداي ىرىڭ-جىرىڭ بولماعان ادامداي العىس ايتىپ.
ءبىز ءبارىمىز دە ونىمەن وسىلاي، ءتىپتى و باستان-اق ول ءبىز جاعىندا بولعان ادامداي سويلەسەيىك دەپ، ءۇنسىز ۇعىسقان بولاتىنبىز.
كەنەت كاپيتان:
— زەڭبىرەك، — دەپ ايقايلاپ جىبەردى، داۋسى وزگەرىپ، الەمتاپىرىق شىقتى.
كاپيتان قاراقشىلاردىڭ بەكىنىستەردى زەڭبىرەكتەن اتقىلاۋ مۇمكىندىگى تۋرالى ايتىپ وتىر عوي دەپ، مەن:
— ول تۋرالى مەنىڭ دە ويىما كەلگەن-دى، — دەدىم. — ولار ەشقاشان زەڭبىرەكتى جاعاعا جەتكىزە المايدى. ال، ءتىپتى جەتكىزگەن كۇندە دە، ول ءبارىبىر ورمان ىشىنە باتىپ قالادى.
— جوق، ءسىز كەيىنگى جاققا قاراڭىز، — دەدى كاپيتان.
اسىعىپ-ۇسىگىپ ءجۇرىپ، ءبىز توعىز فۋنتتىق زەڭبىرەكتى مۇلدە ەسىمىزدەن شىعارىپپىز. بەس بۇزاقى زەڭبىرەكتى اينالشىقتاپ، ونىڭ "كۇرتەسىن" شەشپەك بوپ اۋرەلەنىپ ءجۇر. ولار "كۇرتە" دەپ زەڭبىرەكتى قاپتاپ قوياتىن ماي سىڭگەن جامىلعىشتى ايتاتىن. كەمەدە زەڭبىرەكتىڭ ءدارىسى مەن وقتارى قالعانى ەسىمە سارت ەتە قالدى: قاراقشىلار ونى قويمادان وپ-وڭاي-اق الا الادى: قۇلپى بالتامەن ءبىر سوققاننان قالمايدى.
— يزراەل ءفلينتتىڭ زەڭبىرەكشىسى بولىپتى، — دەدى گرەي قىرىلداي سويلەپ.
مەن قايىقتى تۋرا جاعاعا بۇردىم. اعىس باسەندەپ، ەندى قالاعان جاعىمىزعا جۇزەتىندەي بولدىق، ءبىراق ءالى دە ءجۇرىسىمىز ونبەي كەلەدى. قايىقتىڭ ءرۋلى ىرىققا جاقسى كونەتىن بولدى. ءبىراق، ەرەگىسكەندەي، قايىق ءقازىر "يسپانولاعا" كولدەنەڭدەي ءجۇزىپ كەلەدى، كوزدەپ اتۋعا، ءتىپتى، ىڭعايلى كەلدىك.
جەكسۇرىن يزراەل حەندستىڭ پالۋبادا وقتى دۇڭك-دۇڭك ەتكىزىپ دومالاتىپ كەلە جاتقانىن كورىپ تە، ەستىپ تە وتىرمىن.
— ورتامىزداعى ەڭ مەرگەن قايسىمىز؟ — دەپ سۇرادى كاپيتان.
— ميستەر ترەلوني ەكەنى كۇمانسىز عوي، — دەدىم مەن.
— ميستەر ترەلوني، قاراقشىلاردىڭ بىرەۋىن وققا ۇشىرىڭىزشى. مۇمكىندىگى بولسا، حەندستى، — دەدى كاپيتان.
ترەلونيدىڭ ءجۇزى بولات قانجارداي سۇپ-سۋىق ەكەن. مىلتىعىنىڭ وقتالۋىن تەكسەرىپ الدى.
— تەك، ساق بولىڭىز، سەر، — دەدى كاپيتان، — قايىعىمىزدى اۋدارىپ الا كورمەڭىز. ال سىزدەر دايىندالىپ وتىرىپ، مىلتىق اتىلعان كەزدە قارسى جاققا قيسايىپ، قايىقتى تەڭ ۇستاۋعا تىرىسىڭىزدار.
سكۆاير مىلتىعىن كەزەندى، ەسكىشتەر ەسۋىن تيا قويدى، ءبىز قايىقتىڭ ەرنەۋىنە تاياۋ ىعىسىپ، ونى تەپە-تەڭ ۇستاۋعا تىرىستىق، ءبارى ويداعىداي شىقتى: قايىققا ءبىر تامشى دا سۋ كىرگەن جوق.
قاراقشىلار بۇل ەكى ورتادا زەڭبىرەكتى ۆەرتليۋگادا بۇرىپ، حەندس پريبوينيكتى ازىرلەپ، زەڭبىرەكتىڭ اۋىز جاعىنا كەلگەن ەكەن، كوزدەۋگە جاقسى نىسانا بولا قالدى. ءبىراق، نە پايدا، جولىمىز بولمادى. ترەلوني اتقان كەزدە حەندس الدەنەگە تومەن ەڭكەيدى دە، وق ونىڭ ۇستىنەن زۋ ەتىپ ءوتىپ، باسقا ءبىر ماتروسقا ءتيدى.
جارالى ماتروس ايقاي سالعاندا ونىڭ داۋسى تەك كەمەدە ونىڭ قاسىندا تۇرعانداردىڭ عانا ەمەس، جاعادا جۇرگەندەردىڭ دە داۋسىنا ۇلاسىپ، ازان-قازان بولدى دا قالدى. قاراسام، ورماننان شىعا-شىعا كەلگەن قاراقشىلار قايىقتارىنا قاراي جۇگىرىپ بارادى ەكەن.
— ءقازىر قايىقتارىنا مىنەتىن بولدى، سەر، — دەدىم مەن.
— ەسە تۇسىڭدەر! — دەپ ايقايلادى كاپيتان. — ەندى قايىق اۋدارىلا ما، جوق پا، ءبارىبىر جاعاعا جەتىپ ۇلگەرمەسەك، قۇرىعانىمىز.
— سەر، تەك ءبىر قايىق قانا شىعايىن دەپ جاتىر. ەكىنشى قايىقتىڭ كومانداسى ءبىزدىڭ جولىمىزدى كەسۋ ءۇشىن جاعامەن جۇگىرىپ كەتكەن سياقتى، — دەدىم مەن.
— جۇگىرىپ جەتۋ ونشا وڭايعا تۇسە قويماس، — دەدى كاپيتان. — تەڭىزشىلەردىڭ قۇرىلىقتا شاپشاڭدىق كورسەتە قويۋى قيىن نارسە. ولاردان قورىقپايمىن، زەڭبىرەكتەن قورقام! سايتان العىر! مەنىڭ زەڭبىرەگىم كوزدەگەن جەردەن ءدال تيەتىن ەدى. سكۆاير، زەڭبىرەكتىڭ بىلتەسىن تۇتاتقان بويدا ايتىڭىزشى، ءبىز قايىقتىڭ باعىتىن وزگەرتە قويايىق.
جۇگىنىڭ اۋىرلىعىنا قاراماستان، قايىعىمىز ەندى كادىمگىدەي تەز ءجۇزىپ كەلەدى جانە ىشىنە سۋ دا كىرگەن جوق. ەسكەكتى وتىز-قىرىق رەت سىلتەسەك-اق بولدى، ورمان تۇبىندەگى سۋ كەيىن سەرپىلگەندە، جالاڭاشتانىپ قالعان قۇم قايراڭعا جەتىپ-اق بارار ەدىك. قاراقشىلاردىڭ قايىعىنان ەندى قورىقپاساق تا بولاتىن بولدى: ءمۇيىس تاساسىنان قايىق كورىنبەي قالدى.
الگىندە عانا بىزگە كەدەرگى بولعان اعىس ەندى جاۋلارىمىزدىڭ دا ءبىزدى قۋىپ جەتۋىنە كەدەرگى جاسادى. بىزگە ءقاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان تەك زەڭبىرەك قانا.
— ءسال كىدىرىپ، تاعى بىرەۋىن اتىپ تۇسىرسەك، ءتىپتى جاقسى بولار ەدى، — دەدى كاپيتان.
ءبىراق، زەڭبىرەكتىڭ قايتكەندە دە اتىلاتىنى انىق بولدى. قاراقشىلار جارالى جولداسىنا كوڭىل دە بولەر ەمەس، ول ءتىرى ەكەن، جىلجىپ ارەگىرەك كەتۋگە تىرىسىپ جاتقانى بىزگە كورىنىپ تۇر.
— دايىن بولدى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى سكۆاير.
— توقتاي قال! — دەگەن كاپيتاننىڭ داۋسى دا جاڭعىرىق سياقتى ساڭق ەتە قالدى.
كاپيتان مەن رەدرۋت جالما-جان بار كۇشتەرىمەن كەيىن قاراي ەسە باستاپ ەدى، قايىقتىڭ قۇيرىق جاعى سۋعا كومىلىپ كەتتى. گۇرس ەتىپ زەڭبىرەك اتىلدى. ءدجيمنىڭ ەستىگەنى دە وسى داۋىس بولاتىن، ال بۇنىڭ الدىنداعى سكۆايردىڭ اتقانى ونىڭ قۇلاعىنا شالىنباپتى. زەڭبىرەك وعىنىڭ قايدا تۇسكەنىن ءبىز بايقاي الماي قالدىق. مەنىڭ ويىمشا، وق ءبىزدىڭ باسىمىزدان زۋ ەتىپ وتە شىقتى، ال وق كوتەرگەن جەل ءبىزدى باقىتسىزدىققا ۇشىراتتى.
قالاي بولعاندا دا زەڭبىرەك اتىلىسىمەن-اق قايىعىمىزدىڭ ارت جاعى سۋعا كومىلىپ كەتتى جانە بىرتە-بىرتە بۇكىل قايىعىمىز جايلاپ باتا باستادى. بۇل ارا ونشا تەرەڭ ەمەس ەكەن، نەبارى ءۇش فۋتتاي عانا ەكەن. كاپيتان ەكەۋىمىز بىر-بىرىمىزگە قارسى قاراپ، سۋدىڭ تۇبىنە امان-ەسەن اياعىمىزدان تىك باسىپ تۇرىپ قالىپپىز. قالعان ۇشەۋى سۋعا ءبىر-بىر سۇڭگىپ شىعىپ، ىرسىلداپ، تۇكىرىنىپ تۇرىپ جاتىر.
شىندىعىندا، ءبىز وڭاي قۇتىلىپپىز — قاتەرگە ۇشىراعان ەشكىم جوق، ءبارىمىز دە امان-ەسەن جاعاعا شىقتىق. ءبىراق، ازىق-تۇلىك، ءوق-دارى قورىمىز سۋ تۇبىندە قالدى جانە ەڭ قيىنى — قولدا بار بەس مىلتىقتىڭ تەك ەكەۋى عانا سۋعا تيمەي، امان قالىپتى: مەن مىلتىعىمدى ءوزىم باتىپ بارا جاتقانىمدا، ۇيرەنگەن ادەت بويىنشا، جوعارى كوتەرىپ، امان الىپ قالدىم، ال تاجىريبەسى مول كاپيتان مىلتىعىن ارقاسىنا اسىنعاندا، قۇلاعىن جوعارى قاراي ىلگەن ەكەن: ول مىلتىق تا سۋدان امان قالدى. قالعان ءۇش مىلتىق سۋعا قايىقپەن بىرگە سۇڭگىدى.
ورمان ىشىنەن، ءتىپتى جاپ-جاقىن-اق جەردەن داۋىستار ەستىلە باستادى. ەندى بولماسا ءبىزدى اعاش شارباقتان ءبولىپ تاستاۋى دا مۇمكىن ەدى. وعان قوسا، بەس-التى قاراقشى بىردەن شابۋىل جاسار بولسا، حانتەر مەن دجويس توتەپ بەرە الا ما، جوق پا دەگەن كۇدىگىمىز تاعى بار. حانتەر — تاباندى كىسى، ال دجويسقا ءشۇبالىمىز، ويتكەنى ول ءوزى ەلگەزەك، سىپايى قىزمەتشى ەكەنى راس ەدى. مىسالى، ششەتكامەن كيىم تازالاۋعا جىبەرسەڭ، ءتىپتى شەبەر-اق، ال ءبىراق سوعىسۋعا كەلگەندە قولىنان تۇك كەلمەيتىن.
بۇكىل ءوق-دارىمىزدىڭ، بۇكىل ازىق-تۇلىگىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىندايى تيەلگەن بەيشارا قايىعىمىزدى جايىنا تاستاپ، سول ۇرپيىسكەن تۇرىمىزبەن سۋدى جاياۋ كەشىپ، جاعاعا شىقتىق.
XVIII تاراۋ
دوكتور اڭگىمەسىن جالعاستىرا تۇسەدى.
العاشقى كۇنگى شايقاستىڭ اياقتالۋى
اعاش شارباق پەن ەكى اراداعى ورماندى بويلاي بار پارمەنىمىزبەن جۇگىرىپ كەلەمىز، قاراقشىلاردىڭ داۋىستارى دا بارعان سايىن جاقىنىراقتان ەستىلە باستادى. كەشىكپەي-اق ولاردىڭ اياق دۇرسىلدەرىن، قۇرعاق بۇتاقتاردىڭ تىسىرلاپ سىنعان دىبىستارىن دا ەستىدىك. ولار قالىڭنىڭ اراسىمەن جۇگىرىپ كەلەدى.
باستالعالى تۇرعان بۇل شايقاستىڭ ويىنشىق ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندىم دە، مىلتىعىمدى تەكسەرىپ قاراپ الدىم.
— كاپيتان، — دەدىم مەن، — ترەلوني كوزدەگەنىن قاپى جىبەرمەيتىن مەرگەن بولاتىن، ءبىراق ونىڭ مىلتىعىنا سۋ ءتيدى. وعان ءوز مىلتىعىڭىزدى بەرىڭىزشى.
ولار بىر-بىرىمەن مىلتىقتارىن الماستىرىستى، بۇرىنعىسىنشا ءۇنسىز، سابىرلى كەلە جاتقان ترەلوني ءبىر ءسات توقتاي قالىپ، مىلتىعىنىڭ وقتالۋىن تەكسەردى. وسى ارادا عانا گرەيدىڭ قارۋسىز ەكەنىن بايقادىم دا، وعان ءوزىمنىڭ قانجارىمدى ۇسىندىم. ول قولىنا تۇكىرىپ جىبەرىپ، قاباعىن قاتۋلانا ءتۇيىپ، قانجاردى جالاقتاتا اۋانى زۋ-زۋ ەتكىزىن وسىپ-وسىپ جىبەردى. مۇنىسىنا ءبىز قۋانىپ قالدىق، ويتكەنى قانجاردى ءار سەرمەگەننىڭ ءوزى جاڭادان قوسىلعان وداقتاسىمىزدىڭ ءوزىنىڭ تامشى قانى قالعانىنشا تىرەسەتىنىنىڭ دالەلىندەي ەدى.
الدە دە قىرىق قادامداي جۇگىرىپ، ورماننىڭ شەتىنە جەتىپ ەك، اعاش شارباقتىڭ تۋرا ۇستىنەن ءتۇسىپپىز. شارباقتىڭ وڭتۇستىك قاپتالىنىڭ ورتا دەڭگەيىنەن تىرەلدىك. ال تاپ وسى ساتتە بوسمان دجوب ەندەرسون باستاعان جەتى قاراقشى داۋرىعا دابىرلاسا سويلەسىپ، ورماننان شارباقتىڭ وڭتۇستىك-باتىس بۇرىشىنىڭ تۇسىنان شىعا كەلگەنى.
قاپەلىمدە ساسىپ قالعان ولار توقتاي-توقتاي قالىستى. ەستەرىن جيعىزىپ ۇلگەرتپەي، سكۆاير ەكەۋىمىز اتىپ-اتىپ جىبەردىك. بەكىنىستە وتىرعان حانتەر مەن دجويس تا اتتى. ءتورت مىلتىق قاتارىنان گۇرس ەتە ءتۇسىپ ەدى، ايتەۋىر، زايا كەتپەگەن بولدى: دۇشپاننىڭ بىرەۋى قۇلاپ ءتۇستى دە، قالعاندارى اعاش تاساسىنا جاسىرىنىپ، جوق بولدى.
مىلتىقتارىمىزدى قايتادان وقتاپ، قۇلاعان جاۋىمىزدى كورەيىك دەپ، شارباق بويىن جاعالاپ جاسىرىنىپ كەلىپ ەدىك.
ول تۇياق سەرىپپەي جان تاپسىرىپتى، وق تۋرا جۇرەگىنەن تيگەن سياقتى.
وسى ءبىر ءساتتى قيمىلىمىز ءوزىمىزدى قۋانتىپ تاستادى. ءبىراق، كۇتپەگەن جەردەن بۇتا اراسىنان تاپانشا تىرس ەتە ءتۇستى دە، وق مەنىڭ قۇلاعىمنىڭ ءتۇبىن جاناپ، زۋ ەتىپ وتە شىقتى، بەيشارا توم رەدرۋت تەڭسەلىپ كەتتى دە، ۇزىنىنان جەرگە گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. سكۆاير ەكەۋىمىز قاباتتاسا بۇتا جاققا اتىپ-اتىپ جىبەردىك. ءبىراق، جاي دولبارمەن اتۋعا تۋرا كەلگەندىكتەن، ءسىرا، وعىمىز زايا كەتسە كەرەك. مىلتىقتارىمىزدى قايتا وقتاپ ۇلگەرىپ، بەيشارا تومعا قاراي جۇگىردىك.
كاپيتان مەن گرەي ەكەۋى بىزدەن بۇرىن كەپ، ونى قاراپ تا جاتىر ەكەن كوزىمنىڭ قيىعى تۇسكەن بويدا-اق ونىڭ ەندى قايتىپ قاتارىمىزعا قوسىلا المايتىنىن بىردەن سەزدىم.
ءبىزدىڭ جاسقانباي، باتىل وق اتىپ قارسى العانىمىز قاراقشىلاردى شەگىنۋگە ءماجبۇر ەتكەن ءتارىزدى، سوندىقتان بەيشارا قورىقشىنى ءبىز ەش كەدەرگى — قيىندىقسىز-اق شارباقتىڭ ۇستىنەن ءارى ءتۇسىرىپ، بلوكگاۋزعا، بورەنەدەن قيۋلاپ ىستەگەن بەكىنىس ىشىنە كوتەرىپ اپاردىق.
سورى قايناعان كارى جولداسىمىز-اي! اياۋلى ادام ەدى، ساپارىمىزدىڭ باسىنان باستاپ نە قاۋىپ-قاتەر قيىندىق بولماسىن اۋىرتپالىعىن بىرگە كوتەرىپ كەلىپ ەدى، جان ءتاسىلىم ەتەر الدىندا بەكىنىس ىشىنە اكەلىپ جاتقىزدىق، تاپ وسى ساتكە دەيىن ول ەش نارسەگە تاڭ قالىپ، نە ەش نارسەگە رەنجىپ، نە قورقىپ كورگەن ەمەس، نە بىردەمەگە نارازى بولىپ، كۇڭكىلدەۋ دەگەنىڭىزدى بىلگەن كىسى ەمەس ەدى. ناعىز ترويان جاۋىنگەرلەرىنشە ەرجۇرەكتىك كورسەتىپ، الگىندە كەمەدە كوريدوردى قورعادى. نە بۇيرىق بولماسىن ءۇنسىز قۇپ الاتىن دا، بۇلجىتپاي ورىنداپ شىعاتىن. ءوزى ءبىزدىڭ قايسىمىزدان بولماسىن جيىرما جاستاي ۇلكەن ەدى. مىنە، سول ءبىر تۇيىق مىنەزدى، كىرشىكسىز ادال، كارى قىزمەتشى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا جان تاپسىرعالى جاتىر.
سكۆاير ونىڭ الدىنا بارىپ تىزەرلەپ وتىرا كەتتى دە، قولىن ءسۇيىپ، جاس بالاشا ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى.
— دوكتور، مەن ولەمىن بە؟ — دەپ سۇرادى ول.
— جازمىش سولاي بولدى، دوستىم، — دەدىم مەن.
— ولەر الدىمدا تاعى بىرەۋىن وققا ۇشىرسام عوي، شىركىن!
— توم ايتشى، كەشىردىم دەشى مەنى، — دەدى سكۆاير.
— ءوزىمنىڭ قوجايىنىمدى، مىرزامدى نە كەشىردىم، نە كەشىرمەدىم دەۋ ماعان لايىق پا؟ بولارى بولىپ، وتەرى ءوتتى عوي. ءاۋمين!
ول كىشكەنە ءۇنسىز جاتتى دا، سودان كەيىن بىرەۋىمىزدىڭ دۇعا وقىپ جىبەرۋىمىزدى ءوتىندى.
— سونداي سالتىمىز بار عوي، سەر، — دەپ، كەشىرىم سۇراعانداي بوپ قوسىپ قويدى، سودان كەيىن كوپ كەشىكپەي جان ءتاسىلىم ەتتى.
بۇل ەكى ارادا كاپيتان — مەن ونىڭ ءبىر ءتۇرلى قوينى-قونىشى تولىپ، جان قالتالارى تورسىيىپ كەتكەنىن بايقاپ قالىپ ەم — تۇلا بويىنىڭ و جەر بۇ جەرىنەن بىردەمەلەردى شىعارىپ جاتىر، شىعارىپ جاتىر. بريتان جالاۋى، تاۋرات، دومالاقتاپ وراعان ءجىپ، قالام-سيا، كەمە جۋرنالى جانە بىرنەشە فۋنتتاي تەمەكى شىقتى. قابىعى ارشىلعان ۇزىن قاراعاي سىرىق تاۋىپ اكەلىپ، حانتەردىڭ كومەگىمەن ونى ءۇيدىڭ توبەسىنە، ءبىر بۇرىشقا بەكىتتى. ودان كەيىن ءوزى توبەگە شىعىپ، الگى سىرىققا بريتان جالاۋىن بايلاپ، جوعارى كوتەردى. بۇل ىسىنە ءوزىنىڭ ابدەن كوڭىلى تولعانى كورىنىپ-اق تۇر. سودان سوڭ جەرگە ءتۇسىپ، الەمدە بۇدان باسقا ەش جۇمىس قالماعانداي، ءبىزدىڭ قورىمىزدى تەكسەرگىشتەپ مۇقيات ساناي باستادى. دەگەنمەن، ارا-اراسىندا توم جاققا كوز سالىپ قويادى. ال توم جان ءتاسىلىم جاساعاننان كەيىن، ول باسقا ءبىر جالاۋ اكەلىپ، ونىڭ ۇستىنە جاپتى.
— تىم كۇيرەۋىك بولماڭىز، سەر، — دەدى كاپيتان، سكۆايردىڭ قولىن قىسىپ. — ول ءوزىنىڭ پارىزىن اتقارۋ ۇستىندە قازا تاپتى. ءوزىنىڭ ءتيىستى مىندەتتەرىن اتقارۋ ۇستىندە قازا تاپقان ادامنىڭ و دۇنيەدەگى تاعدىرىنا قام جەمەسە دە بولادى. مەنىڭ ءدىني ءبىلىم جاعىم ءماز ەمەس، ءبىراق پىكىرىم نەگىزىنەن دۇرىس ەكەنىنە ءشۇبام جوق.
بۇدان كەيىن ول مەنى بولەك الىپ شىقتى.
— دوكتور ليۆسي! — دەدى ول، — سكۆاير ەكەۋىڭىز كومەككە كەمە كەلەدى دەپ ءجۇر ەدىڭىز عوي، ول ءوزى قانشا اپتادان كەيىن كەلمەك؟
— ول دەگەن تاپ جاقىن ارادا بولا قوياتىن نارسە ەمەس، — دەپ جاۋاپ قاتتىم. — وعان دەيىن اپتا ەمەس، بىرنەشە اي وتپەك. ەگەر تامىزدىڭ اياعىنا دەيىن ورالماساق، بلەندلي كەمەنى سوندا عانا جىبەرمەك: بۇدان ەرتە دە كەلمەس، ءبىراق كەشىكپەس تە. ال ەندى كەمەنىڭ قاي ۋاقىتتا كەلەتىنىن ءوزىڭىز ەسەپتەي بەرىڭىز، — دەپ مەن ءسوزىمدى اياقتادىم.
— ءيا دەڭىز، سەر، — دەپ كاپيتان جەلكەسىن قاسىدى. — ولاي بولسا، ءتىپتى جولىمىز بولدى، ءىسىمىزدىڭ ءساتى ءتۇستى دەگەننىڭ وزىندە دە جاعدايىمىز وڭاي بولايىن دەپ تۇرعان جوق ەكەن.
— نەگە؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— جۇك تيەپ ورالعان ەكىنشى ساپارىمىزدا ساتسىزدىككە ۇشىراپ، قايىقتاعى بۇكىل جۇگىمىزدى قۇرتىپ العانىمىز وكىنىشتى-اق بولدى، سەر، ءسىزدىڭ "نەگە" دەگەن سۇراعىڭىزدىڭ جاۋابى دا وسى ەمەس پە؟ — دەدى كاپيتان. ءبىزدىڭ ءوق-دارىمىز جەتكىلىكتى بولاتىن، ءبىراق ازىق-تۇلىگىمىز تاپشى ەدى. ءتىپتى وتە تاپشى. سوندىقتان باسى ارتىق ادامنان قۇتىلعانىمىزعا، ءسىرا، ونشا وكىنبەسەك تە بولاتىن سياقتى.
وسىنى ايتىپ، ول جالاۋ جامىلىپ جاتقان مارقۇمدى نۇسقادى.
وسى ساتتە گۋىلدەپ، شۋىلداپ ۇشىپ كەلە جاتقان زەڭبىرەك وعى بەكىنىس توبەسى ۇستىنەن ەداۋىر جوعارىراقتان زۋ ەتىپ وتە شىقتى. وق بىزدەن كوپ وقشاۋ، ورماننىڭ ارعى تۇسىنا بارىپ ءتۇستى.
— وگو! — دەدى كاپيتان. — بومبىلاي باستادى ما؟ ءبىراق، ايتەۋىر، ولاردا ءدارى جاعى تاپشى.
ەكىنشى كوزدەۋلەرى دالىرەك بوپ شىقتى. وق اعاش شارباقتىڭ ىشكى جاعىنا بەكىنىس ۇيىنە جەتەر-جەتپەس جەرگە كەلىپ ءتۇستى دە، قۇم اتاۋلىنى اسپانعا ءبىر-اق كوتەردى.
— كاپيتان، — دەدى سكۆاير، — كەمەدەن بەكىنىس ءۇيى كورىنبەۋشى ەدى. ولار، ءسىرا، ءبىزدىڭ جالاۋىمىزدى نىساناعا الىپ تۇرعان سياقتى. سونى تۇسىرسەك قايتەدى؟
— جالاۋدى تۇسىرسەك قايتەدى دەيسىز بە؟ جوق، سەر. تۋ جىعاتىن كىسىڭىز مەن ەمەس، ال باسقا بىرەۋ تابىلىپ جاتسا، ءوزى ءبىلسىن.
ءبىز ونىڭ ىرقىنا بىردەن-اق كونە سالدىق.
تەڭىزشىلەردىڭ نامىسقوي جورالعى سالتى ۇرىس كەزىندە تۋ جىعۋعا قارسى. جانە وعان قوسا، ءبىزدىڭ بۇنىمىز — دۇرىس ساياسات بولىپ شىقتى: جالاۋدىڭ جىعىلماي جەلبىرەپ تۇرا بەرۋى-سەندەردىڭ اتقىلاعان ارەكەتىڭنەن ىعىپ جاتقان ءبىز جوق دەگەن ءسوز ەمەس پە؟
ولار ءبىزدى بۇكىل كەش بويى اتقىلاي بەردى. ءبىر وق باسىمىزدان ءارى اسىپ كەتتى؛ ەكىنشىسى — اعاش شارباق ىشىنە كەپ قۇلادى؛ ءۇشىنشىسى — بەكىنىس ءۇيىنىڭ تۋرا تۇبىنە كەپ ءتۇسىپ، قۇمعا ءسىڭدى. ءبىراق، قاراقشىلار وقتى نىساناعا جەتكىزۋ ءۇشىن زەڭبىرەك اۋزىن تىم جوعارى كوتەرۋگە ءماجبۇر بولىپ، جەرگە تۇسكەنشە وق كۇشىن جويىپ، قۇمعا ءسىڭىپ جوق بولىپ جاتىر. وق قۇلاعان جەرىنەن قايتا تايقىپ، بىزگە تيەدى دەگەن ءقاۋپىمىز بولعان جوق. ءبىر وقتىڭ، ءتىپتى، ءۇيدىڭ توبەسىن دە، ەدەنىن دە تەسىپ وتكەنىنە قاراماستان، ءبىز ولاردىڭ اتقىلاعانىنا ەتىمىز ۇيرەنىپ، وعان شىلدەلىك ىزىڭىنداي سەلقوس قارادىق.
— بۇنىڭ ءبىر جاقسى جاعى دا بولىپ تۇر، — دەدى كاپيتان.
— ءسىرا، جاقىن مانداتى ورماندا قاراقشى اتاۋلى بولماسا كەرەك. سۋدىڭ كەيىن سەرپۋى كۇشەيە ءتۇستى، ەندىگى ءبىزدىڭ ءوق-دارى، ازىق-تۇلىگىمىز سۋدان كورىنگەن دە شىعار. ءاي، سۋعا باتىپ شىققان شوشقا ەتىنە قۇشتار بىرەۋ-مىرەۋ تابىلماس پا ەكەن؟
ەلدەن بۇرىن گرەي مەن حانتەر ىقىلاس ءبىلدىرىپ، مۇقيات قارۋلانعان ولار اعاش شارباقتان ءارى اسىپ ءتۇستى. ءبىراق، شوشقا ەتى ولارعا بۇيىرمادى. قاراقشىلار ءبىز ويلاعاننان گورى باتىلىراق بولىپ شىقتى. مۇمكىن، يزراەل حەندستىڭ زەڭبىرەگىنە ابدەن سەنگەندىكتەرى شىعار، كىم ءبىلىپتى؟
بەس قاراقشى ءبىزدىڭ سۋعا باتقان قايىعىمىزدى ءوق-دارى، ازىق-تۇلىك سالىنعان جاشىك، قاپشىقتارىمىزدى ارقالاپ، جاقىنداتىپ اكەلىپ قويعان وزدەرىنىڭ ءبىر قايىعىنا تاسىپ ءجۇر. قايىقتا وتىرعاندار ۇنەمى تىنىم الماستان ەسىپ وتىر، ايتپەسە اعىس قايىقتارىن ىقتىرىپ الىپ كەتەتىن جەردە. سيلۆەر قايىقتىڭ قۇيرىق جاعىندا تۇرىپ الىپ، بارىنە نۇسقاۋ بەرىپ تۇر. ءبارى دە شەتىنەن ءبىر-بىر مىلتىق ۇستاپتى، وزدەرىنىڭ قۇپيا قويمالارىنان العان بولۋى كەرەك.
بورەنەگە جايعاسقان كاپيتان كەمە جۋرنالىنا الدەنەلەردى جازا باستادى. "الەكساندر سموللەتت — كاپيتان، ديەۆيد ليۆسي — كەمە دارىگەرى، ابراحام گرەي — اعاش شەبەرىنىڭ كومەكشىسى، دجون ترەلوني — كەمەنىڭ يەسى، دجون حانتەر جانە ريچارد دجويس — كەمە يەسىنىڭ جەرلەستەرى، ءارى قىزمەتشىلەرى، — مىنە، وز پارىز-مىندەتتەرىنە ەش قوبالجۋسىز، ادال كۇيىندە قالعان ادامدار وسىلار عانا. وزدەرىمەن بىرگە ون كۇنگە عانا جەتەرلىك ازىق-تۇلىك الىپ ۇلگەرگەن ولار بۇگىن جاعاعا شىعىپ، قازىنا ارالىنداعى بلوكگاۋز توبەسىنە بريتان تۋىن تىگىپ وتىر. كەمە يەسىنىڭ جەرلەسى، ءارى قىزمەتشىسى توم رەدرۋتتى قاراقشىلار ءولتىردى. يۋنگا دجەيمس حوكينس...
ول وسىنى جازا باستاعاندا مەن بەيشارا دجيم حوكينستىڭ تاعدىرى نە بولدى ەكەن دەپ ويعا قالدىم.
كەنەت ورمان جاقتان ءبىر ايقاي شىقتى.
— بىرەۋ ءبىزدىڭ اتتارىمىزدى اتاپ داۋىستاپ تۇر، — دەدى كۇزەتتە تۇرعان حانتەر.
— دوكتور! سكۆاير! كاپيتان! ەي، حانتەر، بۇل سەنبىسىڭ؟ — دەگەن بىرەۋدىڭ داۋسىن ەستىدىك.
ەسىككە قاراي تۇرا جۇگىردىم، الدىڭعى جاقتان دجيم حوكينس تە كوردى. ايتەۋىر، قول-اياعى ساۋ، امان ەكەن، اعاش شارباقتىڭ ۇستىنەن بەرى قاراي سىرعىپ ءتۇسىپ كەلە جاتتى.
XIX تاراۋ
تاعى دا دجيم حوكينس اڭگىمەلەيدى
بلوكگاۋزداعى گارنيزون
بريتان تۋىن كورگەن بويدا بەن گانن قولىمنان شاپ بەرىپ ۇستاي الدى، كىلت توقتاپ تۇرعان جەرىنە وتىرا كەتتى.
— انە، انا جەردەگى سەنىڭ دوستارىڭ شىعار، — دەدى ول. — ءسوز جوق، سولار.
— جوق، قايتا بۇلىكشىلەر شىعار، — دەدىم مەن
— مۇمكىن ەمەس! — دەدى ول. — بۇل ارالدا ولجاشىل دجەنتلمەندەردەن باسقا ءتىرى جان اياق باسىپ كورمەگەن وسىنداي ەلسىزدە سيلۆەر تەك قاراقشىلاردىڭ قارا تۋىن عانا كوتەرەر ەدى. بۇل جونىنەن مەنىڭ ءتىلىمدى ال. مۇنداي ىستەر جايىن مەن جاقسى بىلەمىن. بۇلار — سەنىڭ دوستارىڭ. ءسىرا، شايقاستا سەنىڭ دوستارىڭ جەڭىپ شىققان بولسا كەرەك. ولار ەندى جاعادا، ەسكى شارباق ىشىنە جايعاسقان. اۋەلدە بۇل اعاش شارباقتى تۇرعىزعان فلينت بولاتىن. قايدا، ودان بەرى كوپ جىل ءوتتى. شىركىن، ءفلينتتىڭ باسى ىستەيتىن ەدى عوي! ونىڭ تۇبىنە جەتكەن تەك روم عوي. سيلۆەردەن باسقا جان بالاسىنان قورقىپ كورىپ پە ەدى. ءبىراق، شىنىن ايتۋ كەرەك، سيلۆەردەن كادىمگىدەي-اق قورقاتىن.
— ەندەشە، اعاش شارباق ىشىندەگى ءبىزدىڭ كىسىلەر دەسەڭىز، سوندا بارمايمىز با؟ — دەدىم مەن.
— جوق، — دەپ بەن كەلىسە قويمادى. — تۇرا تۇر. — سەن ءوزىڭ ءبىر جاقسى بالا كورىنەسىڭ، ءبىراق قانشا دەگەنمەن ءالى بالاسىڭ عوي. ال بەن گانن بولسا، ول قۋ. بەن گانن تەككە الدانبايدى. ەشقانداي ىشىمدىكپەن مەنى سەن قىزىقتىرا المايسىڭ... جاراتىلىسىنان دجەنتلمەن دەپ ماقتاپ تۇرعان الگى كىسىڭدى ءوز كوزىممەن كورۋىم كەرەك، اۋەلى ول ماعان ءوزىنىڭ سەرتىن بەرەتىن بولسىن. تەك سەن مەنىڭ وسى ايتقانىمدى ۇمىتىپ كەتىپ جۇرمە. جۇزبە-جۇز سويلەسكەندە عانا ادام بىر-بىرىنە سەنىم ارتا الادى، مىنە، وسىلاي دەپ وعان تۋراسىن ايت. جانە قولىن شىمشىپ الۋدى دا ۇمىتا كورمە.
وسىلاي دەپ ول كادىمگىدەي، شىنىمەن، مەنىڭ قولىمدى ءۇشىنشى رەت شىمشىپ الدى.
— ال بەن گانن قاجەت بولسا، ونى قايدان تابۋعا بولاتىنىن سەن جاقسى بىلەسىڭ، دجيم. بۇگىن قايدا كەزدەستىرسەڭ — سول جەردەن تاباسىڭ. جانە مەنىمەن سويلەسۋگە كەلەتىن كىسىنىڭ قولىندا اق جالاۋ سياقتى بىردەمەسى بولعانى ءجون جانە ءوزى جالعىز كەلسىن. وسىلاي دەپ ءوزىڭ ءتۇسىندىرىپ، تۋراسىن ايت. بەن گاننىڭ دا بۇلاي ەتۋىنىڭ سەبەبى بار عوي دە.
— جاقسى، — دەدىم مەن. — ويىڭىزدى تۇسىنگەندەي بولدىم. قوياتىن ءبىر شارتىڭىز بولسا كەرەك، سوندىقتان نە سكۆايرمەن، نە دوكتوردىڭ وزىمەن كەزدەسكىڭىز كەلەدى. ءسىزدى بۇگىنگى كەزدەسكەن جەرىمىزدەن تابامىز. وسى ەمەس پە ايتقانىڭىز؟
— ال قاي كەزدە ورنىمدا بولاتىنىمدى نەگە سۇرامايسىڭ؟ قابىلداۋ ۋاقىتىم — ءتۇس مەزگىلى مەن التى سكليانكا سوققانعا دەيىنگى ەكى ارالىق.
— جاقسى، جاقسى. ەندى جۇرە بەرۋىمە بولا ما؟
— ايتەۋىر، ۇمىتپايسىڭ عوي، ءيا؟ — دەپ ول كۇدىگىن جاسىرماي، نىقتاي ءتۇستى. — تەك جۇزبە-جۇز سويلەسكىسى كەلەدى دە جانە بۇنىسىنىڭ سەبەبى بار دە، جاراي ما؟ ول ەكەۋىمىز ەر-ازاماتتارشا اشىق سويلەسسەك دەگەنىم عوي. ال ەندى جۇرە بەر، دجيم، — دەدى ول، بۇرىنعىسىنشا قولىمنان مىقتاپ ۇستاپ جىبەرمەي تۇرىپ. — ەستىپ تۇرسىڭ با، دجيم، ەگەر سيلۆەردى كەزدەستىرە قالساڭ، بەن گانندى ۇستاپ بەرمەيسىڭ عوي، ايتەۋىر. ات قۇيرىعىنا بايلاپ، سۇيرەتسە دە ايتپايسىڭ عوي؟ ال ەندى قاراقشىلار جاعاعا شىعىپ جايعاسار بولسا، تاڭەرتەڭ ءوزىڭ اينىپ كەتپەيسىڭ عوي، ءيا دجيم؟..
ونىڭ ءسوزىن زەڭبىرەكتىڭ گۇرس ەتىپ اتىلعان داۋسى ءبولىپ جىبەردى. زەڭبىرەك وعى اعاش اراسىمەن زۋ ەتىپ اسىپ ءوتىپ، ءبىز سويلەسىپ تۇرعان تۇستان ءجۇز ياردتاي جەرگە بارىپ، قۇمعا قۇلاپ ءتۇستى. ەكەۋىمىز ەكى جاققا قاراي تۇرا قاشتىق.
ءبىر ساعات بويى ارالدا زەڭبىرەك داۋسىنان قۇلاق تۇندى، جولىنداعىسىن كۇل-تالقان قىلعان زەڭبىرەك وعى ورمان ءىشىن الاي دا، بىلاي دا ءتىلىپ تۇسەدى. ءوزىم ءبىر انا جەرگە، ءبىر مىنا جەرگە كەلىپ جاسىرىنعان بولام، ءبىراق قايدا بارسام دا، زەڭبىرەك وعى تۋرا ماعان قاراي ۇشىپ كەلە جاتقانداي بولادى. بىرتە-بىرتە بويىمدى جيناپ، ءبىرشاما باتىلدانايىن دەدىم. ءبىراق اعاش شارباققا جاقىنداۋعا ءالى جۇرەگىم داۋالار ەمەس، ويتكەنى ول جاققا زەڭبىرەك وعى جيىرەك ءتۇسىپ جاتتى. شىعىسقا قاراي اعاش شارباقتى اينالىڭقىراپ بارىپ، اقىرى، جاعا بويىنداعى اعاشتارعا جەتتىم.
كۇن جاڭا عانا باتقان، جاعالىقتىڭ باياۋ جەلى ورمان اعاشتارىن شۋلاتىپ، سۇرعىلتتانا كورىنگەن بۇعاز ءۇستىن يىرىمدەندىرىپ، شىمىرلاتىپ تۇر. سۋدىڭ كەيىن سەرپۋى ەداۋىر اۋماقتىڭ قۇم قايراڭدى جالاڭاشتاپ كەتىپتى. كۇندىزگى اپتاپ ىستىقتان كەيىن اۋا ەداۋىر سالقىن تارتىپ، جۇقا قامزولمەن عانا شىققان مەن قاتتى توڭايىن دەدىم.
"يسپانولا" سول بۇرىنعىسىنشا زاكىردە تۇر. كەمە ۇستىندە "كوڭىلدى رودجەر" — ولگەن كىسىنىڭ قۋراعان باسىنىڭ سۋرەتى سالىنعان قاراقشىلاردىڭ قارا تۋى — جەلبىرەپ كورىنەدى. كەمە ۇستىنەن قىزىل جالىن بۇرق ەتىپ ءبىر كورىندى دە، زەڭبىرەكتىڭ سوڭعى اتىلعان داۋسىن جاڭعىرىق بۇكىل ارالعا جايدى. اتقىلاۋ وسىمەن اياقتالدى.
بۇتا اراسىنا تىعىلىپ، شابۋىلدان كەيىنگى ابىگەرلەرىن باقىلاپ جاتىرمىن. جاعانىڭ تۋرا اعاش شارباققا قارسى تۇسىندا بىرنەشە ادام بالتالاپ، بىردەمەنى قيراتىپ جاتىر. ءبىزدىڭ بەيشارا كىشكەنە قايىعىمىزدى قۇرتىپ جاتىر ەكەن، مەن ونى كەيىن ءبىلدىم. الىسىراقتا، وزەننىڭ ساعا تۇسىنداعى ورمان اراسىندا ۇلكەن وت لاۋلايدى. وت پەن كەمەنىڭ اراسىنا ۇزبەي ءبىر ءارى، ءبىر بەرى قايىق قاتىناپ ءجۇر. تاڭەرتەڭگى قاباعى تۇسكەن جابىرقاۋ ماتروستار ەندى قايىق ەسكەندە ايقايلاسىپ، كۇلىسىپ، بالا قۇساپ ءماز بوپ سويلەسەدى. روم ءىشىپ كوڭىلدەنىپ العاندارىن داۋىستارىنان-اق بايقاپ وتىرمىن.
اقىرى، اعاش شارباققا بارۋعا شىن بەل بايلادىم. ءوزىم اعاش شارباقتان ەداۋىر جىراقتا، بۇعازدى شىعىس جاقتان تۇمشالاپ، سۋ كەيىن سەرىپكەن كەزدە، سوناۋ قاڭقا ارالىنا دەيىن سوزىلىپ جاتاتىن قۇمداق مۇيىستە وتىرعان ەدىم. ورنىمنان تۇرەگەلگەنىمدە، ءمۇيىستىڭ سوناۋ الىس تۇكپىرىندەگى الاسا بۇتالار اراسىنان جالعىزدان-جالعىز وڭاشالانىپ، ءبىر ءتۇرلى بوزعىلدانا، اعاراڭداپ كورىنىپ تۇرعان ەداۋىر بيىك جارتاستى بايقادىم. ءيا، مىناۋ الگىندە بەن گانن ايتقان اق جارتاستىڭ تاپ ءوزى بولدى عوي، ەندى وزىمە قايىق قاجەت بولا قالسا، ونى قايدان ىزدەپ تاباتىنىم بەلگىلى بولدى دەدىم. ورماننىڭ شەتىن الا ءىلبىپ كەلە جاتقانمىن، ءبىر كەزدە اعاش شارباقتىڭ ەڭ تۇكپىردەگى تەڭىزدەن ەڭ جىراعىراق تۇرعان بۇرىشىنا كەلىپ تاپ بولعانىم. جولداستارىمنىڭ مەنى كورگەندەگى قۋانعانىن كورسەڭىز!
باستان كەشكەندەرىمدى ايتىپ شىعىپ، جان-جاعىما كوز سالىپ وتىرمىن. اعاش ءۇي تۇپ-تۇگەل — قابىرعالارى دا، توبەسى مەن ەدەنى دە — جونىلماعان، قىرنالماعان قاراعاي باعانالارىنان قيۋلاستىرىلىپ ىستەلىپتى. ەدەنىنىڭ دەڭگەيى قۇم ۇستىنەن كەي تۇستا تۇتاس ءبىر فۋتقا، ءتىپتى ءبىر جارىم فۋتقا كوتەرىلىپ، جوعارى تۇر. كىرە بەرىستە كولەڭكەلىك قالقان جاسالىپتى، ال قالقاننىڭ استىمەن سۋ اعىپ جاتىر. سۋ ەرەكشە ءبىر جاساندى باسسەينگە — كاپيتان ايتقانىنداي "ۆاتەرلينياسىنا دەيىن" قۇمعا كومىلگەن، ءتۇبى ويىق كەمەنىڭ شويىن قازانىنا بارىپ قۇيىپ جاتىر. ءۇي ىشىندە دۇنيە، زات جوقتىڭ قاسى. تەك ءبىر بۇرىشتا ساندىقشا تارىزدەس تەمىر تورلى وشاقتىڭ جان-جاعىن قالقالاپ، تاس تاقتا تۇر؛ وت قانشا لاۋلاسا دا، وسى تاستان اسپايتىن كورىنەدى.
شارباقپەن قورشالعان توبەشىكتىڭ بوكتەر-بوكتەرىندەگى اعاش اتاۋلىنىڭ ءبارى ءبىر كەزدە قۇرىلىس ءۇشىن كەسىلىپ الىنعان ەكەن. كەسىلگەن تومارلاردىڭ قيساپسىز كوپتىگىنە قاراعاندا، تىم ءتاۋىر شوق توعاي قۇرىعانعا ۇقسايدى. اعاش قۇرىعاسىن، توپىراقتىڭ ۇستىڭگى قاباتىن جاڭبىر شايىپ، تاپ-تازا قۇم جالاڭاشتانىپ قالعان. تەك سۋدىڭ قازاننان اعىپ شىعىپ جاتقان جەرىندە عانا مۇك، قىرىققۇلاق، الاسا بۇتالار ءوسىپ تۇر. اعاش شارباقتىڭ ءدال تۇبىنەن بيىك ورمان باستالادى. قورعانىستى قيىنداتىپ تۇرعان دا سول ورمان دەپ ەدى، سولارى راس ەكەن. قۇرلىق جاقتاعى ورماندا ىلعي قاراعاي، ال بۇعاز جاقتا، — قاراعاي جانە ماڭگى جاسىل ەمەن ءوسىپ تۇر.
الگىندە ايتقانىمداي، كەشتە سوققان جاعانىڭ سالقىن جەلى قالاي بولسا سولاي قۇراستىرىلا سالعان مىنا ءۇيدىڭ بۇكىل ساڭىلاۋ-تەسىكتەرىنەن اياۋسىز ۇرلەپ، ۇساق قۇم قيىرشىقتارىن ەدەن ۇستىنە جاڭبىرشا سەبەلەپ، تولاسسىز توگىپ تۇر. قۇم كوزىمىزگە ءتۇسىپ اشتىرمايدى، قۇم تىسىمىزدە شىقىرلايدى، قۇم ءىشىپ وتىرعان تاماعىمىزعا تۇسەدى، قۇم قايناعان بوتقاداعى تۇيىرشىك ءدان قۇساپ بۇلاق اعىپ جاتقان قازان تۇبىندە ءبىرىن-بىرى قۋالاپ، اينالىپ زىرلاپ ءجۇر. ءۇي مۇرجاسىز ەكەن — ءتۇتىن توبەدەگى ءتورت بۇرىشتى جالعىز تەسىكتەن عانا سامارقاۋ شىعىپ جاتىر. الدىمەن بۇكىل ءۇي ءىشىن جايلاپ شارلاپ، ءبىزدى جوتەلتىپ، جىلاتىپ، سودان كەيىن بارىپ شىعار تەسىگىن تاۋىپ، كوككە كوتەرىلدى.
ءوزىمىزدىڭ جاڭا جولداسىمىز — گرەي بەتىن تاڭىپ الىپتى: قاراقشىلار ونى بەتىنەن جاراقاتتاپتى. ال قاريا توم رەدرۋت جەرلەنبەگەن، تۇلا بويى تاستاي بوپ سىرەسىپ، قاتىپ بريتان تۋىن جامىلعان كۇيى قابىرعا تۇبىندە ءالى جاتىر.
قول قۋسىرىپ، بوستان-بوس قاراپ وتىرساق، ۇنجىرعامىز ءتۇسىپ كەتەر ەدى. ءبىراق، كاپيتان سموللەتت بارىمىزگە دە جۇمىس تاۋىپ بەرە ءبىلدى. ول ءبىزدى قاسىنا شاقىرىپ الىپ، ەكى كەزەكشى توپقا ءبولدى. ءبىر توپقا — دوكتور، گرەي جانە مەن؛ ەكىنشى توپقا — سكۆاير، حانتەر جانە دجەيس كىردى. كۇندىز، ءبارىمىز دە سىلەمىز قاتىپ شارشاپپىز، سوندا دا كاپيتان بىر-ەكەۋىمىزدى ورمانعا وتىنعا جۇمسادى، ەكەۋىمىزگە رەدرۋتتىڭ كورىن قازۋدى بۇيىردى. دوكتور اسپاز بولدى، مەنى ەسىك الدىنا كۇزەتشى جاسادى، ال كاپيتاننىڭ ءوزى ءبىر توپتان ەكىنشى توپقا بارىپ، ءبارىمىزدىڭ دە كوڭىلىمىزدى اۋلاپ، كومەكتەسۋمەن ءجۇردى.
دوكتور تۇتىننەن قىپ-قىزىل بوپ جاساۋراعان كوزدەرىنە دامىل بەرمەك بوپ اۋىق-اۋىق ەسىك الدىنا شىعىپ، تازا اۋا جۇتىپ، مەنىمەن بىر-ەكى اۋىز ءسوز قاقتىعىستىرىپ كەتەدى.
— مىنا سموللەتت دەگەن مەنەن اسىپ ءتۇستى، — دەدى ول ءبىر جولى. — ەشكىم زورلاماي، ءوزىم مويىنداپ تۇرسام، شىنىندا دا، سولاي شىعار، ءيا دجيم؟
تاعى بىردە ءۇنسىز ءبىراز تۇردى دا، موينىن بۇرىپ، بەتىمە سىناي قاراپ:
— الگى بەن گانن دەگەننىڭ وزىنە سەنۋگە بولاتىن ادام با؟ — دەپ سۇرادى.
— بىلمەيمىن، سەر، — دەدىم مەن — ازداپ ميى اۋىسپاسا ءقايتسىن..
— اۋىسسا اۋىسۋى دا مۇمكىن، — دەدى دوكتور. — ءۇش جىل بويى ەلسىز ارالدا جالعىز تۇرسا، تىرناعىن سورۋدان باسقا كاسىبى بولماسا، ونداي ادامنىڭ ميى اۋىسپاي قايتۋشى ەدى؟ ونداي ادام ءبىز ەكەۋىمىزدەي بولا المايدى، دجيم. ادام دەگەننىڭ جاراتىلىسىنىڭ ءوزى سونداي عوي. ىرىمشىك جەۋدى ارمان ەتەدى دەدىڭ بە سەن؟
— ءيا، سەر، — دەدىم مەن.
— جارايدى، دجيم، — دەدى ول. — كوردىڭ بە، ءتاتتى جەۋدى ۇناتۋدىڭ دا پايداسى ءتيدى. سەن وسى مەنىڭ شاقشامدى كورگەنىڭ بار ما؟ ال ءبىراق ودان ناسىباي اتقانىمدى كورگەن جوقسىڭ. شاقشامدا تەمەكى ەمەس، ءبىر كەسەك پارمەزان — يتاليان ىرىمشىگى جاتاتىن. سول ىرىمشىكتى ءبىز ەندى بەن گاننعا بەرەمىز!
كەشكى اسىمىزدى ىشەر الدىندا ءبىز قاريا تومدى قۇمعا كومىپ، جەرلەپ، ءسال ۋاقىت باس كيىمىمىزدى شەشىپ تاعزىم ەتتىك.
ورماننان تاۋ توبە ەتىپ وتىن جيناپ اكەلىپ ەدىك، ءبىراق كاپيتان ونى دا قاناعات تۇتپادى.
— وزدەرىڭدى ەرتەڭ جۇمىسقا جەگىڭكىرەمەسە بولمايدى ەكەن، — دەدى ول باسىن شايقاپ.
ىستالعان شوشقا ەتىن جەپ، ءبىر-بىر ستاكاننان ىستىق شاراپ ءىشىپ، كاپيتان، سكۆاير جانە دوكتور — ۇشەۋى اقىلداسۋعا كەتتى.
ءبىراق، ءسىرا، ويلارىنا ونشا ۇتىمدى ەشتەمە ورالا قويدى ما ەكەن! ازىق-تۇلىگىمىز تىم از، كومەك كەلۋىنەن كوپ بۇرىن-اق اشتان ولەتىنىمىز ءسوزسىز. ءبىز ءۇشىن شىعار جول بىرەۋ عانا: قاراقشىلاردى نەعۇرلىم كوبىرەك ءولتىرۋىمىز كەرەك، ولاردىڭ قارا تۋلارىن جىققانشا نەمەسە "يسپانولاعا" ءمىنىپ اشىق تەڭىزگە شىققانشا ولتىرە بەرۋ كەرەك، ولتىرە بەرۋ كەرەك. ون توعىز ەدى، سودان ءقازىر ون بەسى قالدى، ولاردىڭ دا ەكەۋى جارالى، ال زەڭبىرەك قاسىندا وق تيگەن بىرەۋى، ەگەر ءولىپ تىنباسا، قايتكەندە دە اۋىر حالدە جاتسا كەرەك. مۇمكىندىگى بولسا-اق ءسات سايىن اتقىلاي بەرمەسەك بولمايدى. ءوز ادامدارىمىزدىڭ امان بولۋىن مۇقيات قاداعالاپ، سەنىمدى ەكى وداقتاسىمىز بار ەكەنىن — بىزگە روم مەن اۋا رايى كومەكتەسەتىنىن ەسىمىزدە ۇستاعانىمىز ءجون.
روم پايداسىن ءقازىردىڭ وزىندە-اق تيگىزە باستادى. قاراقشىلار بىزدەن جارتى ميلدەي جەرگە ورنالاسقان، ءبىراق سونىڭ وزىندە دە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ولاردىڭ ءان سالىپ، ايقاي-شۋ شىعارىپ جاتقانى جاقسى ەستىلىپ تۇرادى. "كەشىكپەي اۋا رايى دا پايداسىن تيگىزە باستايدى، — دەپ، دوكتور باسىنداعى پاريگىمەن سەرت ەتتى، — قاراقشىلاردىڭ لاگەرى باتپاققا ءتيىپ تۇر، دارى-دارمەك اتىمەن جوق، ءبىر اپتادان كەيىن-اق تەڭ جارىمىن بەزگەك باۋداي تۇسىرەدى"، — دەدى ول.
— سونىمەن، — دەدى دوكتور، — ءبىزدى سالعان جەردەن جاھاننامعا جىبەرىپ ۇلگەرمەسە، كەيىن ولار وزدەرى-اق قۋانا-قۋانا ارالدى تاستاي قاشىپ كەمەگە ورالۋلارى ءتيىس. قولدارىندا كەمە بولعاسىن-اق: ەسكى كاسىپتەرىنە اۋىسىپ، تەڭىزگە شىعىپ، توناۋشى بولۋلارىنا ءارقاشان دا مۇمكىندىكتەرى بار ەمەس پە؟
— بۇل — قاراۋىمداعى كەمەمنەن تۇڭعىش رەت ايرىلۋىم بولدى، — دەدى كاپيتان سموللەتت.
مەن ابدەن سىلەم قاتا شارشاعان ەكەنمىن. ءارى اۋناپ، بەرى اۋناپ، كوپكە دەيىن ۇيىقتاي الماي جاتتىم، سودان ءبىر كەزدە قاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن.
ايقاي-شۋ شىققانعا ويانىپ كەتسەم، جۇرتتىڭ ءبارى الدەقاشان تۇرىپ، تاماقتارىن ءىشىپ، كوپ ەتىپ وتىن جيناپ قويىپتى.
— اق جالاۋ كوتەرىپ كەلەدى، — دەدى بىرەۋ.
سول بويدا تاڭىرقاعان ەكىنشى داۋىس ەستىلدى:
— سيلۆەردىڭ ءوزى ەكەن!
مەن ۇشىپ تۇرەگەلدىم دە، كوزىمدى ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەرىپ، قابىرعاداعى مىلتىق اتاتىن تەسىككە جۇگىردىم.
XX تاراۋ
سيلۆەر پارلامەنتەر بولىپ كەلدى
شىنىندا دا، اعاش شارباق جانىنا ەكى ادام كەلدى. بىرەۋى — اق شۇبەرەكتى ولاي دا، بۇلاي دا بۇلعايدى، ال ەكىنشىسى — بۇل باسقا ەشكىم دە ەمەس، سيلۆەردىڭ ءدال ءوزى بوپ شىقتى — قىڭق ەتپەستەن ونىڭ قاسىندا تۇر.
ۋاقىت ءالى تىم ەرتە بولاتىن. تاڭەرتەڭگىلىك كەزدىڭ تاپ وسىنداي سالقىن بولعانىن بۇرىن-سوڭدى كورگەن ەمەسپىن. سۋىق ەتىمنەن ءوتىپ، سۇيەگىمە جەتكەندەي. اسپان شايداي اشىق، جارقىراپ تۇر، اعاشتاردىڭ ۇشار باستارى شىعىپ كەلە جاتقان كۇن ساۋلەسىمەن قىزعىلتتانىپ كورىنەدى، ءبىراق تومەندە، قاسىنداعى سەرىگىمەن بىرگە سيلۆەر تۇرعان جەردە، ءالى دە قاپ-قاراڭعى بوپ كولەڭكە جاتىر. ولاردىڭ اياقتارىنىڭ استىنان باتپاق بەتىنەن ءتۇنى بويى ۇشقان بۋ بۋدا-بۋدا اپپاق تۇمان بوپ، اسپانعا كوتەرىلىپ كەلەدى. ءتۇننىڭ وتە سالقىن بولۋى جانە ۇنەمى تۇمان ءتۇسىپ تۇرۋى — بۇل ارالدىڭ ەكى بىردەي ايىقپاس دەرتى بولسا كەرەك. ءسويتىپ، ارال دىمقىلدى، بەزگەكتى، كەساپاتتى جەر بولىپ شىقتى.
— ءارقايسىڭ ءوز ورىندارىڭا بارىڭدار! — دەدى كاپيتان. — بۇلار ءبىر ايلا ويلاپ تاپقان بولدى، سول ءۇشىن انت-سۋ ىشۋگە بارمىن. — بۇدان كەيىن ول قاراقشىلارعا قاراپ سويلەدى. — كىم بۇل كەلە جاتقان؟ توقتاي قالىندار، ايتپەسە اتامىز! — دەپ ايقايلادى.
— ءبىز اق جالاۋمەن كەلدىك! — دەپ سيلۆەر دە ايقايلاپ جاتىر.
كاپيتان ەسىك الدىنداعى كولەڭكە قالقانعا شىعىپ، جاۋ وعىنان ءقاۋىپسىز بولۋ ءۇشىن تاسادا تۇردى. ءبىز جاققا قاراپ، كەيىن بۇرىلىپ، بۇيرىق تا بەرىپ جاتىر:
— دوكتوردىڭ وتريادى — مىلتىق اتاتىن تەسىكتەرگە بارىپ، ساقشىلىققا تۇرىڭىزدار! دوكتور ليۆسي، سولتۇستىك قابىرعاعا بارۋىڭىزدى وتىنەم؛ دجيم — شىعىس قابىرعاعا؛ گرەي — باتىس قابىرعاعا بارىڭىزدار. ەكىنشى كەزەكتەگىلەر — مىلتىقتارىڭىزدى وقتاڭىزدار! تەز قيمىلداڭىزدار! جانە ساق بولىڭىزدار!
بۇدان كەيىن ول قايتادان قاراقشىلارعا قاراي بۇرىلىپ سويلەدى.
— اق جالاۋمەن كەلگەندە، بىزدەن نە قالاماقسىزدار؟ — دەپ ايقايلادى ول.
بۇل جولى سيلۆەر ەمەس، ەكىنشى قاراقشى جاۋاپ قاتتى.
— سەر، سىزدەردىڭ بورتتارىڭىزعا كوتەرىلىپ، كاپيتان سيلۆەر سىزدەرمەن شارت جاساسقىسى كەلەدى، — دەپ ايقايلادى ول.
— كاپيتان سيلۆەر دەدىڭىز بە؟ مەن ءوزىم ونداي كاپيتاندى ەستىگەن ەمەسپىن. ول كىم ەدى ءوزى؟ — دەپ سۇرادى كاپيتان.
ءبىز ونىڭ باسەڭىرەك داۋىسپەن:
— قاراي كورىڭىز! كاپيتان بولىپ تا ۇلگەرىپتى! شەنى تىم تەز وسكەن ەكەن! — دەگەنىن ەستىدىك. ۇزىن تۇرا دجون ءوزى جاۋاپ قاتتى:
— بۇل — مەن عوي، سەر. ءسىز قاشىپ كەتكەننەن كەيىن، سەر، ءبىزدىڭ بەيشارا جىگىتتەر مەنى وزدەرىنىڭ كاپيتانى ەتىپ سايلاپ ەدى. — "قاشىپ كەتكەننەن كەيىن" دەگەن سوزدەردى ول ەرەكشە ءبىر ەكپىنمەن ايتتى. — ءبىراق ءبىز سىزگە قايتادان باعىنۋعا ءازىرمىز، تەك قوياتىن بەلگىلى ءبىر شارتىمىز بار: ەگەر بىزبەن كەلىسىمگە كەلەتىن بولساڭىز — باعىنامىز. ال ازىرشە، كاپيتان سموللەتت، مەنى امان-ەسەن قايتارامىز، اعاش شارباقتان ۇزاپ كەتكەنشە وق اتپايمىز دەپ ۋادە بەرسەڭىز ەكەن.
— سىزبەن سويلەسۋگە مەنىڭ ەشقانداي زاۋقىم بولىپ تۇرعان جوق، — دەدى كاپيتان سموللەتت. — ال ەگەر ناعىز سويلەسكىڭىز كەلسە، بەرى تامان كەلىڭىز. ءبىر سۇمدىق ويلاپ، وپاسىزدىق ىستەر بولساڭىز، وندا بىزگە رەنجىمەيتىن بولاسىز.
— وسى ايتقانىڭىزدىڭ ءوزى دە جەتىپ جاتىر، كاپيتان، — دەپ، ۇزىن تۇرا دجون كوڭىلدەنە ءتۇستى. — ءبىر اۋىز ءسوزىڭىزدىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى عوي. ءسىزدىڭ دجەنتلمەن ەكەنىڭىزدى بىلەمىن عوي، كاپيتان، ايتساڭىز-اق وعان ءشۇباسىز سەنۋگە بولادى.
اق جالاۋ ۇستاعان كىسىنىڭ سيلۆەردى توقتاتىپ، جىبەرمەۋگە تىرىسقانىن ءبىز كورىپ تۇرمىز. وعان تاڭ قالاتىن دا ەشتەمەسى جوق-تىن، ويتكەنى كاپيتان ولارمەن ونشا سىپايى سويلەسىپ تۇرعان جوق. ءبىراق، سيلۆەر وعان ءقاۋىپ بار دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى دە سوراقىلىق قوي دەگەندەي، يىعىنان قاعىپ، كۇلىپ قانا جاۋاپ قاتتى. ول اعاش شارباققا جاقىنداپ كەلىپ، الدىمەن ىشكە قاراي بالداعىن لاقتىرىپ ءتۇسىردى دە، سودان كەيىن وپ-وڭاي، تەپ-تەز ءوزى دە تىرمىسىپ شىعىپ، سەكىرىپ ءتۇستى.
شىنىمدى ايتايىن، وسىنىڭ بارىنە اۋزىمدى اشىپ قارايمىن دەپ، ءوزىمنىڭ ساقشىلىق مىندەتىمدى اتقارۋدى مۇلدە ەسىمنەن شىعارىپپىن شىعىس جاق قابىرعاداعى مىلتىق اتاتىن تەسىكتى، ياعني ءوزىمنىڭ كۇزەت ورنىمدى جايىنا تاستاپ، كاپيتاننىڭ جەلكە تۇسىنا كەپ تۇرىپ الىپپىن؛ ال كاپيتان بولسا، ەكى شىنتاعىن تىزەسىنە تىرەپ، قولدارىمەن جاعىن تايانىپ، ىشىندەگى سۋى ءجۇز قۇبىلىپ اتقىلاپ، قۇم، قيىرشىق تاستار ءبىرىن-بىرى قۋالاي بيلەپ، ءۇيىرىلىپ جاتقان تەمىر قازاننان كوز الماي، تابالدىرىققا قۇيرىعىن قويىپ: "قىز-جىگىتتەر، ەرىڭىزدەر سوڭىمنان"، — دەپ مۇرنىنان اندەتىپ جايباراقات وتىر.
سيلۆەرگە توبەنىڭ بوكتەرىن بويلاپ، جوعارى كوتەرىلۋ ازاپپەن تەڭ بولدى. ءوزىنىڭ بالداعىمەن ول سۋسىلداعان قۇم باسقان قۇلاما بوكتەردە، قايراڭعا كەپتەلگەن كەمەدەي، ءتىپتى دارمەنسىز ەكەن. ءبىراق، بارىنە دە سابىرلىلىقپەن ءۇنسىز ءتوزىپ، كاپيتاننىڭ الدىنا دەيىن ءوزى كەلىپ، اسقان بيپازدىقپەن اسكەري سالەم بەردى. ۇستىنە ەڭ ءتاۋىر كيىمىن كيىپتى: تولىپ جاتقان جىلتىراق جەز تۇيمەسى بار، تىزەسىنەن كەلەتىن ۇزىن كوك شەكپەن كيىپتى، باسىندا جۇقا، نازىك كەستەلەرمەن كومكەرىلگەن، جەلكەسىنە قاراي شالقايتا كيگەن قالپاعى بار.
— ءيا، جارقىنىم، ءسىز ەكەنسىز عوي، — دەدى كاپيتان، باسىن كوتەرىپ. — وتىرىڭىز.
— كاپيتان، ۇيگە كىرگىزسەڭىز ەتتى. مىناداي تاڭەرتەڭگىلىك سالقىنعا، سەر، قۇمعا وتىرعىم كەلمەي تۇر، — دەپ ۇزىن تۇرا دجون جالىنا سويلەدى.
— سيلۆەر، ادال ءومىر سۇرسەڭىز، ءقازىر ءوزىڭىزدىڭ كامبۋزىڭىزدا وتىرماس پا ەدىڭىز؟ — دەدى كاپيتان. — ءوزىڭىز ەمەس پە كىنالى. ال وسى كەلگەنىڭىزدە: كەمەدەگى اسپاز رەتىندە كەلسەڭىز — سىزبەن ءجون سويلەسۋىمە بولادى، ال ەگەر كاپيتان سيلۆەر رەتىندە، بۇلىكشى، قاراقشى رەتىندە كەلسەڭىز، وندا مەنەن دار توزاعىنان باسقا ەشتەمە كۇتپەي-اق قويىڭىز.
— جارايدى، جارايدى، كاپيتان، — دەدى اسپاز، قۇمعا وتىرىپ جاتىپ. — تەك كەيىن ورنىمنان تۇراردا قول ۇشىن بەرەرسىز... جالپى وزدەرىڭىز جامان جايعاسپاپسىزدار! ءاي، مىناۋ دجيم بە، ءاي؟ قايىرلى تاڭ، دجيم... دوكتور، ساۋلىعىڭىزعا قۇلدىق! ە، ءوزى ءبارىڭىز تاتۋ وتباسىنداي تۇگەل جينالىپسىزدار عوي... بۇل ءسوزىمنىڭ، ءسىرا، ارتىقشىلىعى جوق شىعار.
— جارقىنىم، كەلگەن جۇمىسىڭىزعا كوشىڭىز، — دەپ كاپيتان ءبولىپ جىبەردى. — جاي كەلىپ پە ەدىڭىز، سويلەي بەرىڭىز.
— ايتۋىڭىز دۇرىس-اق، كاپيتان سموللەتت، — دەدى سيلۆەر. — بارىنەن ماڭىزدىسى، ارينە، جۇمىس قوي. شىنىمدى ايتايىن، بۇگىن تۇندە سىزدەر قۋلىقتارىڭىزدى اسىردىڭىزدار. كىسىلەرىڭىزدىڭ بىرەۋى كىم بولسا دا، گانشپۋگپەن سوعۋعا شەبەر ەكەن. سودان مەنىڭ ادامدارىمنىڭ ءقايسىبىرى — جوق، ءقايسىبىرى ەمەس-اۋ، ءتىپتى شەتىنەن ءبارى دە — قاتتى شوشىنىپ، زارەلەرى جوق. شىنىمدى ايتسام، مەن ءوزىم دە قايرانمىن. شارت جاساسۋعا كەلۋىم دە، مۇمكىن، سونىڭ اسەرى شىعار. ءبىراق، كاپيتان، وتىرىك ايتسام، ناجاعاي ۇرسىن، مۇنى ەكىنشى قايتارا ىستەۋگە جول بەرمەيتىنىمىز انىق دەپ ءبىلىڭىز. بارلىق جەرگە كۇزەتشى قويىپ، رومدى دا شامالاپ بەرمەكپىز. سىزدەر، مۇمكىن، ءبارى قيراي ماس بولدى دەپ ويلاعان شىعارسىزدار. جوق، سەنسەڭىز، يتشە سىلەم قاتىپ شارشاعانىم بولماسا، مەن، ءتىپتى دە ماس ەمەس ەدىم. اتتەڭ، ءبىر سەكۋند بۇرىنىراق ويانعانىمدا سىزدەر قۇتىلا المايتىن ەدىڭىزدەر. جۇگىرىپ جەتىپ كەلسەم، ول ءالى ءتىرى ەكەن.
— سونىمەن؟ — دەدى كاپيتان سموللەتت سابىرلى، سالقىن قالپىن بۇزباستان.
سيلۆەردىڭ بۇل ايتقاندارى كاپيتان ءۇشىن جۇمباق بولاتىن، ءبىراق ول قىنق ەتىپ سىر بىلدىرمەدى. ءبىراق مەن ءوزىم بىردەمەلەردى ءتۇسىنىپ قالعان سياقتىمىن. ەسىمە بەن گاننىڭ سوڭعى سوزدەرى ءتۇستى. ءسىرا، ول تۇندە وت قاسىندا ماس بولىپ، قيراپ جاتقان قاراقشىلاردىڭ لاگەرىنە بارعانى عوي. ەندى جاۋدىڭ ون ءتورتى عانا ءتىرى قالدى، مۇنى ءبىلۋىم — ءوزىمدى كوڭىلدەندىرىپ، سەرپىلتىپ تاستادى.
— ايتايىن دەگەنىم، — دەپ باستادى سيلۆەر، — ماقساتىمىز — قازىنا بولعاندىقتان، ءبىز ونى، ارينە، تاپپاي قويمايمىز. ال سىزدەرگە باس ساۋعالاۋ كەرەك، بۇعان تولىق قاقىلارىڭىز دا بار. جانە كارتا سىزدەردە عوي، سولاي ەمەس پە؟
— بولۋى دا مۇمكىن، — دەدى كاپيتان.
— سىزدەردە كارتا بار ەكەنىن جاقسى بىلەم، — دەپ ۇزىن تۇرا دجون ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى. — تەك مەنىمەن سالقىن سويلەسۋىڭىزگە تاڭىم بار. بۇدان سىزگە تۇسەر پايدا جوق. بىزگە كەرەگى كارتا عانا، ال ءسىزدىڭ ءوز باسىڭىزعا ەشقانداي جامان ويىم بولسا نە دەيسىز...
— جارقىنىم، وسى ساندىراعىڭىز دا جەتەر، — دەپ، ونى كاپيتان ءبولىپ جىبەردى. — وندايىڭىزعا سەنە قوياتىن كىسىڭىز مەن ەمەس. نيەت-پيعىلىڭىزدى اينا قاتەسىز-اق تۇسىنگەنبىز. ءبىراق قورقا قويمادىق. قولىڭىز تىم قىسقا كورىنەدى.
كاپيتان وعان جايباراقات ءبىر قاراپ، اسپاي-ساسپاي قاليانىنا تەمەكى نىعارلادى.
— الگى ەيب گرەي بولماعاندا...، — دەي باستاپ ەدى سيلۆەر، ميستەر سموللەتت قاتتى اقىرىپ جىبەردى:
— توقتاتىڭىز! گرەي ماعان ەشتەمە دە ايتقان جوق، مەن ودان ەشتەمە دە سۇراعانىم جوق. ءتىپتى، جاسىرماي-اق قويايىن: مەن قولىمنان كەلسە، ءسىزدى دە، ونى دا بۇكىل وسى قارعىس اتقىر ارالدى دا تاس-تالقان قىلىپ، كۇلدەرىڭىزدى كوككە ۇشىرار ەم. مىنە، اينالايىن، بىلگىڭىز كەلسە، سىزدەردەي قاراقشىلار تۋرالى پىكىرىم وسى.
كاپيتاننىڭ كەنەت اشۋعا بۋلىعا قالعانى سيلۆەرگە ۇناي ءتۇستى.
— مەيلىڭىز ءبىلسىن، — دەي سالدى ول. — نە ويلاساڭىز دا مەيلىڭىز ءبىلسىن، وعان تىيىم سالايىن دەپ وتىرعان مەن جوق... كاپيتان، تەمەكى شەككىڭىز كەلگەن سياقتى ەدى... رۇقسات ەتسەڭىز، مەن دە شەگەر ەم.
قاليانىنا نىعىزداپ تەمەكى تولتىرىپ، ول دا تەمەكى شەكتى. ەكى ەر ادام بىردە بىر-بىرىنەن كوز الماي قاراعىشتاپ، بىردە ءۇنسىز تەمەكىلەرىن سورعىشتاپ، بىردە تۇكىرىپ تاستاۋ ءۇشىن ىلگەرى ەڭكەيىپ ۇزاق وتىرىستى. بۇلاي ارباسۋلارىن انادايدان كورۋ، تەاتر ويىنىندا وتىرعانداي، ءتىپتى قىزىق بولادى ەكەن.
— شارتىمىز مىناداي، — دەدى، اقىرىندا، سيلۆەر. — قازىنانى تابۋىمىز ءۇشىن بىزگە كارتانى بەرەسىزدەر، ءبىزدىڭ بەيشارا تەڭىزشىلەرىمىزدى تاسادان اتىپ نەمەسە ۇيىقتاپ جاتقان جەرلەرىندە باسىن جارۋلارىڭىزدى قوياسىزدار. وسىعان كەلىسسەڭىزدەر، قاي تاڭداعانىڭىزدى الۋلارىڭىز ءۇشىن ۇسىناتىن ەكى جولىمىز بار. ءبىرىنشى جولىمىز — قازىنانى تيەپ بولعاننان كەيىن، كەمەگە ورالۋلارىڭىزعا مۇمكىندىك بەرەمىز دە، كەيىن امان-ەسەن، ايتەۋىر، ءبىر جاعاعا اپارىپ، ءتۇسىرىپ كەتەمىز، بۇل ايتىپ وتىرعانىم — يمانداي شىنىم دەپ ءبىلىڭىز. ماتروستارىمنىڭ كوبى سىزدەرگە تىستەرىن قايراپ ءجۇر، سوندىقتان بۇل جول سىزدەرگە ۇناماس تا. ەندەشە، ەكىنشى جول ۇسىنباقپىن: سىزدەردى وسىندا، ارالدا قالدىرامىز. ازىق-تۇلىكتى قاق جارىپ، بىردەي ەتىپ بولەمىز جانە ءبىرىنشى كەزدەسكەن كەمەنى سىزدەرگە جىبەرەمىن دەپ ۋادە ەتە الام. مەنىڭ اقىلىمدى الساڭىز — وسى شارتتارعا كەلىسكەندەرىڭىز ءجون. بۇدان ارتىق ۇتاتىن ەشتەمەلەرىڭىز دە جوق. انا جاقتاعى، ۇيدەگى ادامدارىڭىزدىڭ ءبارى دە، — دەپ ول داۋسىن كوتەرىڭكىرەي سويلەدى، — مەنىڭ ايتقاندارىمدى ەستىگەن شىعار دەپ ويلايمىن، ويتكەنى جالعىز سىزگە ەمەس، بارىڭىزگە ارناپ ايتقانىم عوي.
كاپيتان سموللەتت ورنىنان تۇرىپ، قاليانىنان سول جاق الاقانىنا تەمەكى كۇلىن قاعىپ ءتۇسىردى.
— بار بولعانى وسى عانا ما؟ — دەدى ول.
— اقتىق ءسوزىم — وسى، وتىرىك ايتسام ناجاعاي ۇرسىن! — دەپ جاۋاپ قاتتى دجون. — ەگەر بۇنى قابىل الماساڭىز، ءبىلىپ قويىڭىز، كەلەسى جولى مەن سويلەسپەيمىن، مەنىڭ ورنىما مىلتىق سويلەسەتىن بولادى.
— وتە جاقسى، — دەدى كاپيتان. — ەندى مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭداپ كورىڭىز. ەگەر قارۋلارىڭىزدى تاستاپ، بىر-بىرلەپ وسىندا كەلەر بولساڭىز، وندا مەن اياق-قولدارىڭىزدى بۇعاۋلاپ، انگلياعا جەتكىزىپ، ءادىل سوتقا بەرەم دەپ مىندەتىمە العان بولار ەم. ال بۇعان كەلىسپەسەڭىزدەر، ەستەرىڭىزدە بولسىن: مەنىڭ اتىم — الەكساندر سموللەتت دەگەن بولادى، مەن ءوزىم مىنا بريتان تۋىنىڭ استىندا نىق باسىپ تۇرعان كىسىمىن جانە ءبارىڭىزدى شەتىڭىزدەن جاھاننامنىڭ تۇبىنە جىبەرەتىن دە وسى مەنمىن. ءبىلىپ قويىڭىز، قازىنانى سىزدەر تابا المايسىزدار. كەمەگە ءمىنىپ كەتۋ دە قولدارىڭىزدان كەلمەيدى، ويتكەنى ارالارىڭىزدا كەمە جۇرگىزە بىلەتىن ءبىر ادام جوق. ءتىپتى وزدەرىڭىزدىڭ سوعىسۋ دا قولدارىڭىزدان كەلمەيدى ەكەن: بەس ادامىڭىزدىڭ جالعىز گرەيگە ءالى كەلگەن جوق، ول بارىنەن وپ-وڭاي قۇتىلىپ كەتتى. كاپيتان سيلۆەر، كەمەڭىز بالشىققا بەلشەسىنەن باتقاندا دا جامان باتتى دەپ ءبىلىڭىز جانە جۋىق ارادا ودان شىعا دا المايسىزدار. بۇدان كەيىن جانە مۇنداي ءجون ءسوز ەستيمىن دەپ تە ويلاماڭىز. ال كەلەسىدە تاعى دا كەزدەسەر بولساق، جالعىز وق جالىنسىن، تۋ سىرتىڭىزدان جۇلىنىڭىزدى ۇزبەسەم كورەرمىن. ەندى تەزىرەك تايىپ وتىرىڭىز، قاراشىعىم! كىدىرمەگەنىڭىز ابزال!
سيلۆەر اشۋ قىسىپ، كوزى شاتىناپ شاراسىنان شىعا جازدادى... قاليانىنان تەمەكىسىن قاعىپ ءتۇسىردى.
— تۇرەگەلەيىن، قولىڭىزدى بەرىڭىزشى، — دەدى قاتتىراق داۋىستاپ.
— قولىمدى بەرمەيمىن! — دەدى كاپيتان.
— قولىن بەرەر كىم بار ەكەن؟ — دەدى سيلۆەر اقىرىپ.
ەشقايسىمىز ورنىمىزدان دا قوزعالمادىق. بوقتىق سوزدەردى جاۋدىرا ءتۇسىپ، سيلۆەر كىرە بەرىستەگى كولەڭكە قالقانعا دەيىن جورعالاپ جەتتى دە، سودان ۇستاپ تارتىپ بارىپ، ورنىنان تۇردى. اعىپ جاتقان بۇلاققا تۇكىرىپ جىبەردى.
— مەن ءۇشىن سىزدەر دە ءبىر، مىنا تۇكىرىگىم دە ءبىر، — دەدى ول ايقاي سالىپ. — ءبىر ساعاتتان كەيىن مىنا ولمەشى بلوكگاۋزدارىڭىزدى ءبىر بوشكە شاراپ قۇساتىپ قىزدىرماسام كورەرسىڭدەر. كۇلىپ قالىڭدار، ناجاعاي تۇسكىرلەر، كۇلىپ قالىڭدار! ءبىر ساعاتتان كەيىن باسقاشا كۇلەتىن بولارسىڭدار! سوندا ءتىرى قالعاندارىڭ، بۇيتكەنشە ولگەنىم جاقسى ەدى دەمەسەڭدەر كورەرمىن ءالى!
تاعى ءبىر بوقتاپ الىپ، قۇمعا باتىپ، قيسالاڭداي باسىپ كەتىپ بارا جاتتى. شارباقتان ءارى تۇسپەك بوپ ءتورت رەت تىرمىسىپ كورىپ ەدى، ءتورت رەتىندە دە قۇلاپ ءتۇستى. اقىرىندا، اق جالاۋ ۇستاعان كىسى كەلىپ كومەكتەسىپ، ءارى قاراي الىپ شىقتى دا، ەكەۋى ءا دەگەنشە-اق اعاش اراسىنا ءسىڭىپ، جوق بولدى.
XXI تاراۋ
شابۋىل
سيلۆەر ابدەن قاراسىن ءۇزىپ، كورىنبەي كەتكەنشە، ودان كوز الماي قاراپ تۇرعان كاپيتان ەندى بىزدەرگە بۇرىلىپ، كۇزەتتە، ءوزىنىڭ ءتيىستى ورنىندا جالعىز گرەي عانا تۇرعانىن بايقادى.
— ورىندارىڭىزعا بارىڭىزدار! — دەپ اقىردى ول. ءارقايسىمىز ءوز تەسىگىمىزگە قاراي تۇرا جۇگىردىك.
— گرەي، سەنىڭ اتىڭدى مەن كەمە جۋرنالىنا جازىپ قويام. ناعىز تەڭىزشى ەكەنسىڭ، ءوز مىندەتىڭدى جاقسى اتقاردىڭ. ميستەر ترەلوني، مەن سىزگە قايران قالدىم، سەر!.. دوكتور، ءسىز اسكەري مۋندير كيگەن ادام ەمەس پە ەدىڭىز؟! فونتەنۋا تۇبىندە ءوز مىندەتىڭىزدى وسى بۇگىنگىدەي اتقارعان بولساڭىز، وندا جاتقان توسەگىڭىزدەن تۇرماي-اق قويساڭىز دا ەشتەمە ەتپەيدى ەكەن!
دوكتوردىڭ كىسىلەرى تەسىكتەرىنىڭ قاسىنا جەتىپ تە ۇلگەردى، قالعاندارى مىلتىقتارىن وقتاپ جاتتى. ءبارىمىز دە قاتتى ۇيالىپ، قىپ-قىزىل بوپ كەتىپپىز. كاپيتان ءبارىمىزدى ءۇن-تۇنسىز باقىلاپ تۇر. سودان كەيىن قايتادان سويلەدى.
— دوستارىم مەنىڭ، — دەدى ول، مەن سيلۆەرمەن، كەمەنىڭ بۇكىل زەڭبىرەكتەرىنەن وق اتقانداي، ايبار كورسەتىپ سويلەستىم. ءسويتىپ، ونىڭ ادەيى جىنىنا ءتيدىم. ونىڭ ايتقانىنا سەنسەك، ءبىر ساعات وتپەي-اق ولار بىزگە شابۋىلعا شىعۋعا ءتيىس. ولاردىڭ سان جاعىنان بىزدەن كوپ ەكەنىن بىلەسىزدەر، ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە ءبىز قامال ىشىندە وتىرمىز. وسىدان از ۋاقىت بۇرىن مەن ءوزىمىز ءتارتىپ ساقتاي بىلەتىن شىعارمىز دەپ ويلاپ ەم. جەڭىپ شىعاتىنىمىزعا مەن ءوزىم كامىل سەنەمىن، ءبىراق جەڭۋ ءۇشىن جەڭىسكە تالپىنباساق بولا ما؟
بۇدان كەيىن ول بىرىمىزدەن سوڭ ءبىرىمىزدىڭ قاسىمىزعا كەلىپ، ءبارىن تەكسەرىپ، بايقاپ كوردى دە، بۇل جولى ءبارى دۇرىس ەكەن دەپ امالسىز مويىندادى.
ءۇيدىڭ ەنى قىسقاراق ەكى قابىرعاسىندا: شىعىس جاق جانە باتىس جاق قابىرعاسىندا — ەكى-ەكىدەن عانا تەسىك جاسالعان ەكەن. ەسىك شىعارىلعان وڭتۇستىك جاقتا دا ەكى تەسىك بار. ال سولتۇستىك قابىرعادان بەس تەسىك ويىلىپتى. جەتى كىسىگە بىزدە جيىرما مىلتىق بار بولىپ شىقتى. وتىندى ءتورت قاتار ەتىپ، ءار قابىرعانىڭ ورتا تۇسىنا ءۇيىپ قويعانبىز. ۇيىلگەن وتىندى ستول دەپ اتادىق. قامال قورعاۋشىلارىنىڭ الۋىنا وڭاي بولسىن دەپ، ءار ستولدىڭ ۇستىنە وقتالعان ءتورت مىلتىقتان ازىرلەپ قويدىق. مىلتىقتاردىڭ ارالىقتارىندا كوزدىكتەر جاتىر.
— وتتى سوندىرىڭىزدەر، — دەدى كاپيتان. — كۇن جىلىندى. ءتۇتىن بوسقا كىسىنىڭ كوزىن جاساۋراتادى.
ميستەر ترەلوني تەمىر تور وشاقتى سىرتقا شىعارىپ، شالا كومىرلەردى قۇمعا لاقتىرىپ ءسوندىرىپ ءجۇر.
— اناۋ حوكينس ءالى تاڭەرتەڭگى اسىن ىشكەن جوق... حوكينس، تاماعىڭدى ال دا، ءوز ورنىڭا بارىپ، سول ارادا تاماقتان، — دەدى كاپيتان سموللەتت. — كوپ كۇيبەڭدەمە، دوستىم، ايتپەسە اش قالاسىڭ... حانتەر، جۇرتتىڭ بارىنە دە شاراپ قۇيىپ ۇلەستىرىپ شىق.
ءبىز ويتىپ-بۇيتكەنشە كاپيتان قورعانىس جوسپارىن دا ويلاستىرىپ ۇلگەرىپتى.
— دوكتور، سىزگە تاپسىرىلاتىنى — ەسىك، — دەدى ول. — بارىنە اباي بولىڭىز، ءبىراق تىم العا سۇعىنا كورمەڭىز. ىشتە تۇرىپ، ەسىكتەن سىعالاپ اتىڭىز. حانتەر، سەن وزىڭە شىعىس قابىرعانى الاسىڭ... دجويس، دوستىم مەنىڭ، باتىس قابىرعاعا يە بولا كور... ميستەر ترەلوني، ىشىمىزدەگى ەڭ مەرگەنىمىز ءسىزسىز عوي، گرەي ەكەۋىڭىز ەڭ ۇزىن سولتۇستىك قابىرعانى الىڭىزدار، وندا بەس تەسىك بار. ەڭ ءقاۋىپتى جاقتىڭ ءوزى دە سول سىزدەر جاق. ەگەر ولار وسى قابىرعاعا جەتىپ، اناۋ تەسىكتەردەن ءبىزدى اتقىلار بولسا، جاعدايىمىز بىردەن مۇشكىلدەنىپ قالاتىنى ءسوزسىز... حوكينس، ءبىز ەكەۋىمىزدىڭ مەرگەندىگىمىز بەلگىلى، بىزدەن قايىر شامالى. سوندىقتان ەكەۋىمىز مىلتىق وقتاپ، جۇرتتىڭ بارىنە كومەكتەسەتىن بولامىز.
كاپيتان قاتەلەسپەگەن ەكەن. كۇن كوزى اعاش باستارىنان بيىكتەپ، ءسال جوعارى كوتەرىلگەن كەزدە-اق اينالا ىسىپ، تۇمان سەيىلىپ كەتتى. كەشىكپەي-اق شارباق ءىشىنىڭ قۇمى تابانىمىزدى كۇيدىرىپ، ءۇيدىڭ قاراعاي بورەنەلەرىنىڭ شىرىنى ەرىپ اعا باستادى. قامزولدارىمىزدى شەشىپ، كويلەكتەرىمىزدىڭ جاعالارىن اعىتىپ، جەڭدەرىمىزدى ءتۇرىنىپ الدىق. ءارقايسىمىز ءوز ورنىمىزعا كەلىپ، كۇتىپ تۇرمىز. ءارى كۇننىڭ ىستىعى، ءارى ءوزىمىز كۇتىپ وتىرعان قاۋىپتەن سەسكەنۋىمىز بار، بويىمىز بۋسانىپ، تەرشىپ كەتتىك.
وسىلاي ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت ءوتتى.
— ءا، سايتان العىر! — دەدى كاپيتان. — مەزى بوپ كەتتىك قوي. گرەي ىسقىرىپ ءبىر ءان سالىپ كورسەيشى.
وسى ساتتە عانا وزىمىزگە قارسى شابۋىل ازىرلەنىپ جاتقانىنا مەن كۇمانسىز سەنە باستادىم.
— سەر، سۇراۋعا رۇقسات ەتىڭىزشى، — دەدى دجويس، — ەگەر بىرەۋ-مىرەۋدى كورە قالسام، اتايىن با؟
— ارينە! — دەپ كاپيتان ايقايلاپ جىبەردى.
— راقمەت، سەر، — دەدى دجويس سول بۇرىنعى جايباراقات، سىپايى قالپىندا.
بوتەن ەشتەمە دە بولا قويعان جوق قوي، ءبىراق دجويستىڭ سۇراعى ءبارىمىزدىڭ دە ساقتانا، سەرگي تۇسۋىمىزگە سەبەپ بولدى. اتقىشتار مىلتىقتارىن دايىنداپ، اتۋعا ازىرلەندى، كاپيتان ەرىندەرىن جىمقىرىپ، قاباعىن ءتۇيىپ العان، ءۇيدىڭ ورتاسىندا تۇر. وسىلاي بىرنەشە سەكۋند ءوتتى. كەنەت دجويس مىلتىعىن تەسىككە تىعىپ، اتىپ جىبەردى. ونىڭ مىلتىعىنىڭ داۋسى ءۇزىلىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، قاتارلاسا اتىلعان كوپ مىلتىقتىڭ داۋسى بىرىنەن سوڭ ءبىرى، بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەستىلىپ، ۇيىمىزگە وق جان-جاقتان جاۋدى دا كەتتى. بىرنەشە وق اعاش شارباقتىڭ بورەنەلەرىنە ءتيدى. ءبىراق ىشكە ءبىر وق تا وتپەدى، كەيىن ءتۇتىن سەيىلگەندە اعاش شارباقتىڭ ماڭىندا دا، ورمان ىشىندە دە بۇرىنعىشا جىم-جىرت تىنىشتىق ورناي قالدى. ءبىر دە ءبىر بۇتاق قوزعالمايدى. بۇتا اراسىنان ءبىر دە ءبىر مىلتىقتىڭ اۋزى جىلت ەتىپ كورىنبەيدى. جاۋلارىمىز جەرگە ءسىڭىپ كەتكەندەي ۇشتى-كۇيلى عايىپ بولدى.
— سەن ءوزى بىرەۋ-مىرەۋىنە تيگىزە الدىڭ با؟ — دەپ سۇرادى كاپيتان.
— جوق، سەر، — دەدى دجويس، — ءسىرا، تيگىزە المادىم-اۋ دەيمىن.
— شىنىڭدى ايتقانىڭا دا راقمەت، — دەپ كۇڭك ەتە ءتۇستى كاپيتان سموللەتت. — حوكينس، دجويستىڭ مىلتىعىن وقتاپ بەر... دوكتور، قالاي ويلايسىز، ءسىز جاعىنان مىلتىق نەشە رەت اتىلدى؟
— ءدال ايتىپ بەرەيىن، ءۇش رەت اتىلدى، — دەدى دوكتور ليۆسي. — مەن ءۇش جەردەن تۇتانعان جالىندى كوردىم — ەكەۋى قاتار كورىندى، ال بىرەۋىن ارىرەكتەن، باتىس جاقتان بايقادىم.
— ۇشەۋ دەدىڭىز عوي، — دەپ كاپيتان قايتالاپ ايتتى.
— ال ءسىز جاقتا قانشا بولدى، ميستەر ترەلوني؟
بۇل سۇراققا وپ-وڭاي جاۋاپ قايتارا قويۋ مۇمكىن ەمەس-تىن. سولتۇستىك جاقتان مىلتىق كوپ اتىلدى. سكۆاير نەبارى جەتى رەت اتىلدى دەپ سەندىرمەك بولدى؛ ال گرەي، سەگىز نەمەسە ءتىپتى توعىز رەت اتىلدى دەدى. شىعىس جاق پەن باتىس جاقتان تەك ءبىر-بىر رەتتەن عانا اتىلدى. ءسىرا، شابۋىلدى سولتۇستىك جاقتان كۇتكەن ءجون سياقتى، ال باسقا تۇستاردان اتقاندارى تەك ءبىزدى الداۋ ءۇشىن بولسا كەرەك. ءبىراق كاپيتان سموللەتت العاشقى بەرگەن نۇسقاۋىن وزگەرتپەدى.
— ەگەر قاراقشىلاردىڭ شارباقتان اسىپ ءتۇسۋ قولدارىنان كەلسە، — دەدى ول، — وندا ولار كەز-كەلگەن قورعاۋسىز تۇرعان تەسىكتى باسىپ الىپ، ءوز قامالىمىزدىڭ ىشىندە ءوزىمىزدى ساباۋقۇيرىق قۇرلى كورمەي، قىرىپ سالادى.
قايتكەن كۇندە دە كوپ ويلانۋعا بىزدە ۋاقىت جوق ەدى. كەنەت سولتۇستىك جاقتان قاتتى ايقاي شىقتى دا، قاراقشىلاردىڭ شاعىن وتريادى ورماننان جۇگىرە شىعىپ، شارباققا قاراي لاپ قويدى. جانە سول بويدا جان-جاقتان ءبىزدى اتقىلاپ تا جاتىر. اشىق ەسىكتەن كىرگەن ءبىر وق دوكتوردىڭ مىلتىعىنىڭ بىت-شىتىن شىعاردى. شابۋىلشىلار مايمىلشا تىرمىسىپ، شارباقتان اسىپ تۇسپەك بوپ، بارىن سالىپ جاتىر. سكۆاير مەن گرەي ۇستى-ۇستىنە اتادى. ءۇش قاراقشى قۇلاپ ءتۇستى. بىرەۋى بەرگى جاققا، ەكەۋى ارعى جاققا قۇلادى. ءبىراق، بىرەۋى جارالانعانىنان ەمەس، قورىققانىنان قۇلاعان ءتارىزدى، ويتكەنى سول بويدا ۇشىپ تۇرىپ، قاشا جونەلدى دە ورمانعا كىرىپ جوق بولدى.
ەكەۋى جەردە قۇلاپ جاتىر، بىرەۋى قاشىپ كەتتى، تورتەۋى شارباق ۇستىنەن امان-ەسەن بەرى قاراي اسىپ ءتۇستى. قالعان قاراقشىلاردىڭ جەتەۋى مە، الدە سەگىزى مە جانە ءارقايسىسىندا بىرنەشە مىلتىقتان بولسا كەرەك، قالىڭدا جاسىرىنىپ وتىرىپ الىپ، بەكىنىسىمىزدى تولاسسىز اتقىلاپ-اق جاتىر. ءبىراق، ول اتقىلاۋلارىنان ءبىز زيان شەگە قويماعان سياقتىمىز.
شارباقتان اسىپ تۇسكەن تورتەۋى ايقاي سالىپ، ۇيگە قاراي جان ۇشىرىپ جۇگىرىپ كەلەدى. جولداستارىن دەمەي ءتۇسۋ ءۇشىن ورماندا قالعاندارى دا ايقايدى سالىپ جاتىر. ءبىزدىڭ اتقىشتارىمىز، تىم اسىعىستىقتان شىعار، ۇزبەي اتىپ جاتقاندارىمەن، ءسىرا، ءبىر دە تيگىزە الماعان سياقتى. ءتورت قاراقشى ءا دەگەنشە توبەگە ورمەلەي شىعىپ، بىزگە تاپ بەردى. الگى بوسمان دجوب ەندەرسوننىڭ باسى ورتالىق تەسىكتەن قىلت ەتە قالدى.
— اياماي سوق! اياماي سوق! — دەپ گۇر-گۇر ەتىپ ايقاي سالادى.
تاپ سول ساتتە ەكىنشى ءبىر قاراقشى حانتەردىڭ مىلتىعىنىڭ اۋزىنان ۇستاپ، وزىنە قاراي جۇلىپ الدى دا، تەسىككە قايتادان تىعىپ، دۇمىمەن حانتەردى بار پارمەنىمەن سوعىپ كەپ قالعاندا، بايعۇس ەسىنەن تانىپ، ەدەنگە جالپ ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. سول ەكى ارادا ءۇشىنشى ءبىر قاراقشى ءۇيدى وپ-وڭاي اينالىپ ءوتىپ، كۇتپەگەن جەردەن ەسىك الدىنا شىقتى دا، كەزدىگىمەن دوكتورعا تاپ بەردى.
بۇعان دەيىنگى جاۋلارىمىزدىڭ جاعدايى ەندى ءبىزدىڭ ءوز باسىمىزعا كەلدى. وسى جاڭا عانا ءبىز تاسادا تۇرىپ، اشىق جەردەگى قاراقشىلاردى اتقىلاپ ەدىك، ەندى ءبىز ءوزىمىز دە اشىقتا قالدىق، جاۋمەن بەتپە-بەت قولداسىپ سوعىسۋىمىزعا تۋرا كەلدى. ءۇي ءىشىن ءوق-دارى ءتۇتىنى باسىپ كەتتى، بىزگە سونىڭ پايداسى ءتيدى. سول ءتۇتىن شىمىلدىقتىڭ ارقاسىندا ءتىرى قالعان سياقتىمىز. ايقاي-ۇيقايدان، ىڭقىلداپ، ىڭىرسىعان داۋىستاردان، تاپانشانىڭ اتىلعان گۇرسىلىنەن قۇلاعىم ءبىتىپ قالدى.
— العا ۇمتىلىڭدار، قويان-قولتىق سوعىسۋعا العا! كەزدىكتەرىڭدى الىڭدار! — دەپ كاپيتان ايقايلاپ تۇر.
وتىن ۇستىندەگى قانجارعا ۇمتىلدىم. تاعى بىرەۋى، ول دا قانجارعا جۇگىرگەندە، ساۋساقتارىمدى بۋىنىنان ءتىلىپ جىبەردى، ءبىراق اۋىرعانىن سەزسەم نە دەيسىز. ەسىككە، سىرتتاعى جارىققا قاراي تۇرا جۇگىردىم. كىم ەكەنىن بىلمەيمىن، ماعان ىلەسە تاعى بىرەۋ شىقتى. مەنىڭ تاپ الدىمدا بوكتەرمەن تومەن قاراي ءبىر قاراقشىنى وكشەلەپ دوكتور جۇگىرىپ بارادى. ءبىر سوعىپ قالىپ، قاراقشىنىڭ قولىنداعى قارۋىن ۇشىرىپ ءتۇسىردى، ىزىنشە قانجارمەن بەتىن ءتىلىپ جىبەرگەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم.
— ءۇيدى اينالىڭدار! ءۇيدى اينالىڭدار! — دەپ ايقايلادى كاپيتان.
وسىنشا ايقاي-ۇيقاي، جالپى استان-كەستەن ابىگەر ىشىندە بولعانىممەن، كاپيتانىڭ داۋسىنان مەن ءبىر وزگەرىس بايقاعاندايمىن.
بەرگەن كومانداعا ويلانىپ جاتپاي ەرىكسىز باعىنعان مەن شىعىسقا قاراي بۇرىلىپ، كەزدىگىمدى كوتەرە ۇستاعان كۇيىم، ءۇيدىڭ بۇرىشىن اينالا بەرگەنىمدە ەندەرسونمەن بەتپە-بەت كەزدەستىم. اقىرىپ، ايقايلاپ كەلىپ، ماعان سىلتەگەن پىشاعى جارق ەتىپ كورىندى. ءتىپتى قورقىپ ۇلگەرمەي قالدىم. پىشاقتان قاشىپ قۇتىلماق بوپ جالتارعانىمدا، اياعىم سۋسىعان جۇمساق قۇمعا شالىس باسىلىپ، تومەن قاراي باسىمنان اسا قۇلاپ، سىرعاناي جونەلگەنىم.
شابۋىل كەزىندە مەن ەسىكتەن شىعا جۇگىرگەنىمدە، باسقا قاراقشىلار ءبىزدى ءبىرجولا قۇرتۋ ءۇشىن شارباق ۇستىنەن تىرمىسىپ اسىپ تۇسپەك بولىپ جاتىر ەكەن. ولاردىڭ بىرەۋىنىڭ باسىندا قىزىل ءتۇستى تۇندە كيەتىن قالپاق بار، ءوزى كەزدىگىن اۋزىنا تىستەپ العان، شارباق ۇستىنەن سەكىرىپ تۇسپەك بوپ، ءبىر اياعىن بەرى قاراي سالبىراتىپ جاتقانىن كورگەنمىن. مەنىڭ توبەدەن تومەن قاراي قۇلاپ تۇسكەنىمە كوز ىلەسپەگەنى سونشالىق، قۇلاعان جەرىمنەن قايتا تۇرەگەلگەنىمدە، الگى سول قالپىنان ەشتەمە وزگەرتىپ ۇلگەرمەگەن ەكەن. قىزىل قالپاقتى قاراقشى ءالى سول كۇيىندە شارباق ۇستىندە وتىر دا، ەكىنشى قاراقشىنىڭ باسى شارباقتىڭ ار جاعىنان جاڭا عانا قىلتيىپ كورىنە باستاپتى. دەگەنمەن، وسى ءبىر بولماشى ساتتە سوعىس تا اياقتالىپ، جەڭىس ءبىزدىڭ ۇلەسىمىزگە تيگەن بوپ شىقتى.
ەسىكتەن مەنىڭ ىزىمشە جۇگىرىپ شىققان گرەي، ۇزىن بويلى بوسمان ماعان پىشاعىن ەكىنشى قايتارا سىلتەپ ۇلگەرگەنشە، تابان استىندا-اق ونى جايراتىپ سالدى. ەكىنشى ءبىر قاراقشى تەسىكتەن ءۇيدىڭ ىشىنە قاراي مىلتىق اتپاقشى بوپ جاتىر ەدى، سول ارادا-اق ءوزى وققا ۇشتى. الگى سورلى ولەر الدىندا جانتالاسىپ قۇم ۇستىندە ەكى بۇكتەتىلىپ، اۋناقشىپ جاتىر، سوندا دا اۋزىنان ءتۇتىنى شىعىپ بىتپەگەن تاپانشاسىن قولىنان تاستار ەمەس. ءۇشىنشى قاراقشىنى دوكتور تۇيرەپ ءولتىردى دەپ، بۇدان بۇرىن ايتقان دا بولۋىم كەرەك. شارباقتان بەرى اسىپ تۇسكەن ءتورت قاراقشىنىڭ جالعىز بىرەۋى عانا ءتىرى قالدى. كەزدىگىن ۇرىس الاڭىنا لاقتىرىپ تاستاپ، ولەردەي بوپ زارەسى ۇشقان الگى قاراقشى قاشىپ قۇتىلۋ ءۇشىن شارباققا تىرمىسادى كەلىپ، تىرمىسادى كەلىپ، ءبىراق قايتا-قايتا قۇلاپ تۇسەدى.
— اتىڭدار! ءۇيدىڭ ىشىندەگىلەر، اتىڭدار! — دەپ ايقايلادى دوكتور.
— ال سىزدەر جىگىت ەكەنسىزدەر، تاساعا بارىڭىزدار!
ءبىراق، ونىڭ ايقايى زايا كەتتى. ەشكىم اتىپ ۇلگەرمەدى. ەڭ سوڭعى شابۋىلشى قاراقشى شارباقتان امان-ەسەن ءتۇسىپ، باسقالارمەن بىرگە ورمانعا ءسىڭىپ كورىنبەي كەتتى. ءبىر مينۋت وتپەي جاتىپ-اق شابۋىلشىلاردىڭ ىشىندەگى ءبىر بەسەۋىنەن باسقالارىنىڭ ءبارى دە عايىپ بوپ ۇلگەردى: الگى بەسەۋدىڭ تورتەۋى بەكىنىستىڭ ىشىندە، بىرەۋى سىرتىندا جاتىر. دوكتور، گرەي جانە مەن ۇشەۋمىز قالىڭ قابىرعالى ءۇيدىڭ ىشىنەن باسپانا ىزدەپ، ىشكە كىرۋگە ەسىككە قاراي ۇمتىلدىق. ويتكەنى ءتىرى قالعان قاراقشىلار ورمانداعى مىلتىقتارىنا جەتىسىمەن-اق ءبىزدى قايتادان اتقىلاي باستاۋى مۇمكىن ەدى. ءوق-دارى ءتۇتىنى سەيىلدى، سول بويدا-اق ءبىز الگى جەڭىسىمىزدىڭ قۇربانى رەتىندە قانشا ادامىمىزدان ايرىلعانىمىزدى كوزىمىزبەن كوردىك. حانتەر ءوزى كۇزەتكەن تەسىگىنىڭ قاسىندا ەس-تۇسسىز جاتىر. باسىنان وق تيگەن دجويس ماڭگى تىنىشتالىپ تىنىپتى. سكۆاير كاپيتاندى سۇيەمەلدەپ تۇر، ەكەۋىنىڭ دە بەت الپەتتەرى قۇپ-قۋ بولىپ كەتكەن.
— كاپيتان جارالانىپ قالدى! — دەدى ميستەر ترەلوني.
— ءبارى دە قاشتى ما؟ — دەپ سۇرادى ميستەر سموللەتت.
— قاشۋعا جاراعاندارىنىڭ ءبارى دە قاشتى، — دەدى دوكتور.
— ءبىراق، بەسەۋى ەندى ەشقاشان قاشا المايتىن حالدە كورىنەدى.
— بەسەۋى مە؟ — دەپ كاپيتان ايقايلاپ جىبەردى. — جامان ەمەس ەكەن! ولاردىڭ بەسەۋى قاتاردان شىعىپتى، بىزدە تەك ءۇش كىسى عانا، دەمەك، ەندى ءبىز توعىز كىسىگە قارسى تورتەۋ بوپ قالدىق. بۇل و باستاعىمىزبەن سالىستىرعاندا، ەداۋىر ءتاۋىر. وندا ون توعىز كىسىگە قارسى جەتەۋ ەدىك قوي.
بەسىنشى ءبولىم. تەڭىزدە
XXII تاراۋ
مەنىڭ تەڭىزدە باستان كەشكەن وقيعالارىم قالاي باستالدى
قاراقشىلار قايتىپ ورالمادى. ەشقايسىسى، ءتىپتى، ورمان ىشىنەن دە اتقان جوق. "ولار وزدەرىنىڭ بۇگىنگى سىباعاسىن الدى عوي"، — دەدى كاپيتان. بىزگە اسىقپاي جاراقاتتانعان جولداستارىمىزدىڭ جاراسىن تاڭىپ، تۇسكى اس ازىرلەۋىمىزگە مۇمكىندىك تۋدى. بۇل جولى سكۆاير ەكەۋىمىز اس پىسىرۋگە ءتيىس ەدىك. قاۋىپتىرەك بولعانمەن ءبىز استى اۋلادا ءپىسىرۋدى ۇيعاردىق، ءبىراق بۇل جەرگە دە جارالى ادامدارىمىزدىڭ ىڭقىلداپ، ىڭىرسىعان جان تۇرشىگەرلىك داۋىستارى ەستىلىپ جاتتى.
ۇرىس كەزىندە زاقىمدانعان سەگىز ادامنىڭ ۇشەۋى عانا ءتىرى قالدى: مىلتىق اتاتىن تەسىك تۇبىندە جاراقاتتانعان قاراقشى، حانتەر، سودان كەيىن كاپيتان سموللەتت. العاشقى ەكەۋىنىڭ جاعدايى ناشار، ولار ادام بولادى دەگەن ءۇمىت جوق. قاراقشى كەشىكپەي وپەراسيا كەزىندە ءولدى، حانتەر ءبىز قانشا كۇش سالعانىمىزبەن ءبارىبىر ەسىن جيا المادى. ءبىزدىڭ تراكتيرىمىزدە توقتاعان سوناۋ كارى قاراقشىنىڭ باسىنا قان شاپشىعاننان كەيىنگى دەم العانى قۇساپ، حانتەر قاتتى دەم الىپ، كۇنى بويى ءتىرى جاتتى. ءبىراق، ونىڭ قابىرعالارى سىنىپ، قۇلاعان كەزدە باس سۇيەگىنىڭ دە مىلجا-مىلجاسى شىققان ەكەن، ءسويتىپ، ول كەلەسى تۇنگە قاراي ەش قىڭقىل-سىڭقىلسىز، سول ەسىن جيا الماعان كۇيى دۇنيە سالدى.
كاپيتاننىڭ جاراقاتتارى جانىنا قاتتى باتقانىمەن، ءقاۋىپسىز بولاتىن. ونىڭ مۇشە-مۇشەلەرىنىڭ ويسىراي قيراعان ەشتەمەسى جوق-تىن. ەندەرسوننىڭ وعى — كاپيتانعا العاش وق اتقان سول دجوب ەكەن — ونىڭ جاۋىرىن سۇيەگىن تەسىپ ءوتىپ، وكپەسىن جاناپ كەتىپتى. ەكىنشى وق بالتىرىنا ءتيىپ، تارامىسىنا زاقىم كەلتىرىپتى.
دوكتور: "كاپيتاننىڭ جازىلاتىنى كامىل، — دەدى، — ءبىراق، بىرنەشە اپتا بويى جۇرۋگە، قولىن قوزعاۋعا جانە كوپ سويلەۋگە بولمايدى"، — دەدى.
مەنىڭ ساۋساعىما كەزدەيسوق تيگەن پىشاق ورنى تۇك ەمەس نارسە بوپ شىقتى. دوكتور ليۆسي جارانى پلاستىرمەن جاپسىردى دا، ەركەلەتىپ قۇلاعىمنان تارتىپ-تارتىپ قويدى.
تۇسكى استان كەيىن سكۆاير مەن دوكتور ەكەۋى كاپيتاننىڭ قاسىنا بارىپ وتىرىپ، ۇشەۋى اقىلداسا باستادى. كەڭەستەرىن ءتۇس قايتا اياقتادى. دوكتور قالپاعى مەن تاپانشالارىن الىپ، بەلىنە كەزدىگىن قىستىردى، جان قالتاسىنا كارتانى سالىپ، يىعىنا مىلتىعىن ءىلىپ الدى، ءسويتىپ، شارباقتىڭ سولتۇستىك جاعىنان ءارى اسىپ ءتۇسىپ، لەزدە قالىڭعا كىرىپ جوق بولدى.
ءبىز گرەي ەكەۋىمىز اقساقال جولداستارىمىزدىڭ اڭگىمەلەرىن ەستىمەۋ ءۇشىن، ءۇيدىڭ ەڭ الىس تۇكپىرىنە بارىپ وتىردىق. گرەي دوكتوردىڭ تۇسىنىكسىز قىلىعىنا قايران قالىپ، اۋزىنداعى قاليانىن شىعارۋىن شىعاردى دا، ەندى اۋزىنا قايتا اپارۋدى ۇمىتىپ، سول كۇيى اڭىرىپ قالدى.
— بۇل نە سوراقىلىق؟ — دەدى ول. — وسى دوكتور ليۆسي اقىلىنان الجاسقاننان cay ما؟
— مەن ءوزىم ولاي دەپ ايتا المايمىن، — دەدىم مەن. — ول اقىلىنان الجاسسا، بارىمىزدەن سوڭ الجاسادى.
— سەنىڭ ايتقانىڭ، مۇمكىن، دۇرىس تا شىعار، — دەدى گرەي. — ءبىراق، ول الجاسپاعان بولسا، دەمەك، مەنىڭ ەسۋاس بولعانىم.
— جاي اشەيىن، دوكتوردىڭ ءوز جوسپارى بار شىعار، — دەپ ءتۇسىندىردىم مەن. — مەنىڭشە، ول بەن گاننمەن كەزدەسۋگە كەتتى.
كەيىن مەنىڭ وسى ايتقانىم دۇرىس بولىپ شىقتى.
ءۇيدىڭ ءىشى ادام توزگىسىز بوپ ىسىپ كەتتى. تۇسكە قاراي شاقىرايا قالعان ىستىق كۇن اۋلا ىشىندەگى قۇمدى قاتتى قىزدىردى، وسى كەزدە ماعان ءبىر سولەكەت وي كەلدى. مەن سالقىن سايالى ورمان ءىشىن ارالاپ، نەشە قۇبىلتىپ ءان سالعان الۋان قۇستاردىڭ ءۇنىن تىڭداپ، قاراعاي ورمانىنىڭ جۇپار ءيىسىن ەركىن جۇتىپ، جايباراقات كەتىپ بارا جاتقان دوكتورعا قىزىقتىم، مەن بولسام ءتيىپ كەتسەڭ كيىمىڭ قاراعايدىڭ ىستىق شىرىنىنا جابىساتىن، اينالانىڭ بارىنە ادام قانى شاشىراعان ولىكتەردىڭ اراسىندا، قارعىس اتقىر تامۇقتا ىستىققا كۇيىپ، قۋىرىلىپ جۇرگەنىم مىناۋ.
ءوزىمىزدىڭ وسى ءبىر قامالىمىزعا دەگەن مەنىڭ جيىركەنىش سەزىمىم — ۇرەي سەزىمى سياقتى ۇشان-تەڭىز ەدى.
ەدەن جۋدىم، ىدىس-اياق جۋدىم، ال وسى ماڭعا دەگەن جيىركەنىش سەزىمىم بارعان سايىن ۇلعايا بەردى، دوكتورعا دەگەن كۇنشىلدىك سەزىمىم بارعان سايىن ءورشي ءتۇستى. اقىرى، مەن كەزدەيسوق كەپكەن نان سالعان قاپشىقتىڭ قاسىنان ءبىر-اق شىقتىم. بۇنىمدى ەشكىم بايقاعان جوق. ءسويتىپ، مەن قاشقىن بولۋعا جەدەل ازىرلەنە باستادىم: قامزولىمنىڭ ەكى جان قالتاسىن دا كەپكەن نانمەن سىقاي تولتىرىپ ۇلگەردىم.
مەنى اقىماق ەكەن دەۋلەرىڭىزگە بولادى. مەنىڭ بۇنىم — كوزسىز ەرلىك، وتە ءبىر ءقاۋىپتى ىسكە باس تىگىپ بارامىن. ءبىراق، ايتەۋىر، ءوز قولىمنان كەلەر ساقتىق شارالاردىڭ ءبارىن دە قولدانعان سياقتىمىن. مىنا كەپكەن نان مەنى كەم دەگەندە ەكى كۇن اشتان ولتىرمەسە كەرەك.
ودان كەيىن ەكى تاپانشا الدىم. ءوق-دارىم بۇرىننان دا بار بولاتىن، ەندى وسىدان كەيىن ءوزىمدى جاقسى قارۋلاندىم دەپ ەسەپتەۋىمە بولاتىن سياقتى.
جوسپارىم، بايىپتاپ كەلگەندە، ونشا نەگىزسىز دە ەمەس-تىن. بۇعازىمىزدى شىعىس تۇستان تەڭىزدەن ءبولىپ تۇرعان قۇمداق مۇيىسكە بارىپ، ءوزىم كەشە كەشتە بايقاعان اق جارتاستى ىزدەپ كورگىم كەلدى. مۇمكىن، بەن گانن قايىعىن سول جەرگە جاسىرىپ جۇرگەن شىعار. بۇل — مەنىڭشە، تاۋەكەلگە تۇراتىنداي ءىس. سۇرانسام، مەنى ولسەم دە جىبەرمەيتىندەرىن جاقسى ءبىلدىم، قاشۋعا ۇيعارعانىم دا سوندىقتان. ارينە، ءوز پيعىلىمدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تاڭداپ العان بۇل جولىم — ورەسكەل، سولەكەتتەۋ جول، سوندىقتان بۇكىل ارەكەتتەرىمدى باسقالار تەرىس تۇسىنۋلەرى دە مۇمكىن، ءبىراق ءبىر ەسىڭىزدە بولاتىنى — مەن وندا ءالى بالامىن عوي، سودان شىعار، ايتەۋىر، بۇل ىسىمە ءوزىم باتىل بەل بايلادىم.
كەشىكپەي قاشىپ شىعۋىما ءبىر قولايلى جاعداي دا كەزدەسە كەتتى. سكۆاير مەن گرەي ەكەۋى كاپيتاننىڭ جاراسىن قايتا بايلاپ جاتىر ەكەن. جولىمدا ەشقانداي بوگەت جوق سياقتى. اعاش شارباقتان اسىپ ءتۇستىم دە، قالىڭعا كىرىپ كورىنبەي كەتتىم. ولار مەنىڭ جوق ەكەنىمدى بايقاپ ۇلگەرگەنشە، مەن كوپ جەرگە ۇزاپ تا كەتتىم، سوندىقتان ولاردىڭ ايقايلاپ شاقىرعاندارىن دا ەستىگەنىم جوق.
بۇل جولعى ەسۋاستىعىم وتكەن جولعى قىلىعىمنان دا سوكەتتىرەك ەدى، ويتكەنى قامالدا دەنى ساۋ تەك ەكى-اق كىسى قالعان-دى. ءبىراق، العاشقى جولعى سياقتى، مەنىڭ وسى قىلىعىم دا ءبارىمىزدىڭ ولىمنەن امان قالۋىمىزعا سەپتىگىن تيگىزدى.
ارالدىڭ شىعىس جاق جاعالاۋىنا تۋرا تارتتىم، ويتكەنى كەمەدەگىلەر بايقاپ قالار ما دەپ قورقىپ، ءمۇيىستىڭ تەڭىز جاق قاپتالىمەن جۇرگىم كەلمەدى. كۇننىڭ كوزى ازىرشە ەداۋىر جوعارى تۇرعانمەن، كەش تۇسۋگە جاقىنداپ قالعان كەز ەدى. ورمان ىشىمەن كەلە جاتىپ، الدىڭعى جاقتان گۇرىلدەپ، سارىلداپ تىنىمسىز جاعاعا ۇرعان تولقىن سارىنىنا قوسا اعاش بۇتاقتارىنىڭ سۋسىلىن دا، جاپىراق سىبدىرىن دا ەستىپ كەلەم. دەمەك، بۇگىن جاعالاۋ سامالى ادەتتەگىدەن گورى كۇشتىرەك سوعىپ تۇرعانى عوي. سالقىن لەپ بەت الدىمدى شارپىپ ءوتتى. تاعى دا بىرنەشە قادام جەر ءجۇرىپ، ورمان شەتىنە شىقتىم. الدىمدا كۇننىڭ التىن نۇرىنا مالىنىپ، سوناۋ الىس كوكجيەككە دەيىن سوزىلعان تەلەگەي تەڭىز كورىنەدى، ال جاعاعا تاياۋ ارا بۋىرقانىپ قايناپ، كوبىك اتىپ جاتىر.
قازىنا ارالىنىڭ اينالاسىندا مەن تەڭىزدىڭ تىنىش جاتقان كەزىن ءالى كورگەن ەمەسپىن. ءتىپتى، كۇن اشىق بوپ، اينالا كوز ۇيالتا جارقىراپ، اۋادا ەش ءدىرىل سەزىلمەي، تىپ-تىنىش تۇرعان ساتتەردە دە تاۋداي-تاۋداي تولقىندار سىرتقى جاعاعا ارسىل-گۇرسىل، تولاسسىز ۇرىپ جاتادى. بۇكىل ارالدان تولقىن سارىنى ەستىلمەيتىن تىنىش جەر، ءسىرا، ىزدەسەڭ دە تابىلماس.
بۇل ءوزى تاماشا سەرۋەن بولدى، جانىم جاي تاۋىپ، جاعامەن ءجۇرىپ كەلەم. اقىرىندا، تۇستىك جاققا ەداۋىر جەر ۇزادىم عوي دەپ ۇيعارىپ، قالىڭ بۇتالاردىڭ اراسىمەن ءمۇيىستىڭ توبەسىنە قاراي اسقان ساقتىقپەن ەڭبەكتەي، ورمەلەپ شىعا باستادىم.
كەيىنگى جاعىم — تەڭىز، الدىم — شىعاناق. تەڭىز جەلى ءوزىنىڭ سونشا قاتتى سوققانىنان قالجىراپ قالعانداي تىنشي باستادى. ونىڭ ورنىنا ەندى وڭتۇستىكتەن جانە وڭتۇستىك-شىعىستان جەڭىل سامال سوعىپ، قالىڭ تۇمان ۇيىرىلە باستادى. قاڭقا ارالى قالقالاپ تۇرعان بۇعاز سۋى، ءبىزدىڭ العاشقى كۇنى كورگەنىمىزدەي، قورعاسىن تۇستەس كۇڭگىرت تارتىپ، قاتىپ قالعانداي قيمىلسىز تۇر ەكەن. قارا جالاۋى مۇلگىگەن "يسپانولا" ەڭ بيىك دىڭگەگىنىڭ ۇشار باسىنان باستاپ، ۆاتەرلينياسىنا دەيىن تۇپ-تۇگەل بۇعاز سۋىنا اينادا كورىنگەندەي انىق كورىنىپ تۇر.
كەمە جانىندا تۇرعان كىشكەنە قايىقتى كوردىم. قايىقتىڭ رۋلىندە سيلۆەر وتىر. باسقانى بىلمەيمىن، ءبىراق سيلۆەردى مەن قانداي قاشىقتىقتان بولسا دا بىردەن تانىر ەدىم. سيلۆەر كەمە ەرنەۋىنەن وزىنە قاراي ەڭكەيگەن ەكى قاراقشىمەن سويلەسىپ وتىر. بىرەۋىنىڭ باسىندا ەدىرەيگەن قىزىل قالپاعى بار. بۇل — وسىدان از بۇرىن اعاش شارباق ۇستىنەن اسىپ ءتۇسىپ، قاشقان اناۋ جەكسۇرىن ەكەن. ءبارى دە الدەنەلەردى مىلجىڭداپ كۇلەدى، ءبىراق، ارينە، تۇتاس ءبىر ميلدەي جەردە تۇرعان ماعان سوزدەرى ەستىلمەيدى. سودان ءبىر كەزدە جان تۇرشىگەرلىك جامان اششى داۋىس ەستىلدى. العاشىندا جۇرەگىم تاس توبەمە شىقتى، كەيىن بارىپ بۇل كاپيتان ءفلينتتىڭ توتىسىنىڭ داۋسى ەكەنىن ءبىلدىم. ءتىپتى، ماعان الگى الەمىش قۇس سيلۆەردىڭ قولىندا وتىرعانداي بوپ كورىندى.
قايىق كەمەنى تاستاپ، جاعاعا قاراي زىمىراي جونەلدى، ال قىزىل قالپاقتى قاسىنداعى جولداسىمەن بىرگە كايۋتاعا ءتۇسىپ كەتتى.
كۇن ەڭكەيىپ قاراۋىل ءدۇربىنىڭ تاساسىنا كىردى، تۇمان قويۋلانا ءتۇسىپ، اينالانى قاراڭعىلىق تۇمشالاي باستادى. قايىقتى ەرتەڭگە قالدىرماي، بۇگىن تاپقىم كەلسە، ۋاقىت وزدىرۋعا بولمايتىنىن، تەزىرەك قيمىلداۋىم ءتيىس ەكەنىن ءتۇسىنىپ كەلەمىن.
اق جارتاس قالىڭ اعاش اراسىنان جاقسى كورىنىپ تۇر، ءبىراق مەن تۇرعان جەردەن ەداۋىر الىس ەكەن، مۇيىسپەن ءجۇرىپ بارعاندا سەگىزدەن ءبىر ميل شاماسىنداي، ءسويتىپ جارتاسقا جەتكەنشە كوپ ۋاقىتىم كەتتى. ءجيى-جيى بۇتالاردىڭ اراسىمەن ءتورت اياقتاپ، ەڭبەكتەپ جۇرۋىمە تۋرا كەلدى. جارتاسقا جەتىپ، ونىڭ كەدىر-بۇدىر بۇيىرىنە قولىمدى تيگىزىپ، سيپاپ كورگەنىمشە ابدەن ءتۇن بولدى. جارتاستىڭ ەتەگىن الا ءبىر كىشكەنە ساي وتەدى ەكەن، سايدىڭ ونە بويىن مۇك باسىپ، جاپ-جاسىل بوپ كورىنەدى. ساي جاقىنداپ كەلگەندە بولماسا، اناداي جەردەن كوزگە شالىنبايدى، ونى اينالاسىنداعى قۇم شاعىلدار، مەنىڭ تىزەمنەن عانا كەلەتىندەي الاسا بۇتالار جاسىرىپ تۇر. ساي ىشىنەن ەشكى تەرىسىمەن جاپقان كۇركە كوردىم. انگليادا مۇنداي كۇركەلەردى كوشكەندە سىگاندار الىپ ءجۇرۋشى ەدى.
سايدىڭ ىشىنە ءتۇسىپ، كۇركەنىڭ ەتەگىن كوتەرىپ قاراپ، ودان بەن گاننىڭ قايىعىن تاپتىم. مىناۋ ءوزى نە زامانعى قولدان ىستەگەن قايىقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر انايىسى ەكەن. مىقتى-مىقتى اعاشتاردى قيسىق-قيسىق ەتىپ، بىر-بىرىنە شەگەلەپ، ءجۇنىن ىشىنە قاراتقان ەشكى تەرىسىمەن سىرتىن قاپتاي سالىپتى. مىنە، قايىقتىڭ بار ءبىتىمى وسى. ىشىنە ەرەسەك ادام قالاي سىياتىنىن قايدام، مەن ءوزىم وعان سىعىلىسىپ ازەر ءمىندىم. ىشىندە الاسا ورىندىعى، اياق تىرەيتىن تابالدىرىعى جانە ەكى جاعى بىردەي قالاقتى ەسكەگى بار ەكەن.
ەجەلگى بريتاندىقتاردىڭ قولدان توقىپ ىستەگەن بالىقشى قايىقتارىن مەن بۇرىن اتىمەن كورمەگەن ەدىم. ءبىراق، تاپ سونداي قايىقتاردى كەيىنىرەك كورگەنىم بار-تىن. بەن گاننىڭ قايىعىنىڭ قانداي ەكەنىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورۋلەرىڭىز ءۇشىن ايتايىن — بۇل سول ەجەلگى قايىقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ العاشقىسى، ەڭ تۇرپايىسى دەپ ويلارلىق. دەگەنمەن، بۇل قايىق تا ەجەلگى قايىقتاردىڭ ەڭ باستى ارتىقشىلىعىنان قۇر الاقان ەمەس ەكەن، ءوزى، ءتىپتى، جەڭىل بولىپ شىقتى، ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە وپ-وڭاي اپارىپ، ءمىنىپ جۇرە بەرۋگە وڭتايلى-اق.
سىزدەر — مەنى قايىقتى تاپتى، ەندى بلوكگاۋزعا ورالاتىن شىعار دەپ ويلاۋلارىڭىز دا، مۇمكىن. ءبىراق، وسى ەكى ورتادا مەنىڭ باسىما تاعى ءبىر باسقا وي كەلە قالدى. جانە بۇل ويىمنىڭ وزىمە ۇناعانى سونشالىق، ءتىپتى ەشقانداي كاپيتان سموللەتت مەنى بۇل ويىمنان قايتۋعا كوندىرە الماس ەدى. ءتۇن قاراڭعىلىعىن پايدالانىپ، "يسپانولاعا" ءجۇزىپ بارىپ، زاكىردىڭ ارقانىن قيىپ جىبەرۋگە نيەتىم اۋدى. كەيىن اعىس ونى قاي جاعاعا اپارىپ شىعارسا دا ءوزى ءبىلسىن. بۇگىن تاڭەرتەڭ بىزدەن دۇرىستاپ سازايىن تارتقان قاراقشىلار ەندى زاكىردى كوتەرىپ، تەڭىزگە شىعىپ كەتەتىنىنە مەنىڭ ەش كۇمانىم جوق ەدى. ۋاقىت وتكىزىپ الماي، بۇل پيعىلدارىنا توسقاۋىل قويۋ قاجەت. كەمەدە كۇزەتشىلەردىڭ قاراۋىندا بىردە-بىر قايىق قالعان جوق، دەمەك، مەنىڭ بۇل پيعىلىمدى ونشا قاۋىپتەنبەي-اق جۇزەگە اسىرۋعا بولادى دەگەن ءسوز.
ابدەن قاراڭعى ءتۇسۋىن كۇتىپ، قۇمعا وتىرا كەتتىم دە، كەپكەن ناندى قاۋجاي باستادىم. ويلاعان وسى ءبىر ءىسىمدى ءساتتى ورىنداپ شىعۋعا بۇگىننەن باسقا تاپ مىناداي قولايلى ءتۇن كەزدەسە قويار ما ەكەن، ءسىرا. اسپان استىن قالىڭ تۇمان باستى. باتقان كۇننىڭ سوڭعى شاپاقتارى سونگەندە، قازىنا ارالىن كوزگە تۇرتسە كورگىسىز ميداي قاراڭعىلىق وراپ ۇلگەردى. اقىرىندا، قايىعىمدى يىعىما كوتەرىپ، سايدان شىعىپ، سۇرىنە-قابىنا تەڭىزگە قاراي جۇرگەن كەزىمدە، تاس قاراڭعى ءتۇن ىشىندە جىلتىراپ ەكى وت كورىندى. ءبىرىنشىسى — جاعاداعى، باتپاق جانىنداعى وت بولاتىن، ول وتتىڭ قاسىندا قاراقشىلار اراق ءىشىپ وتىر؛ ەكىنشىسى — شىنىن ايتسام، جاي وت ەمەس، مەنەن ءبىر ءتۇرلى كولەگەيلەنىپ تۇر: بۇل — كەمەنىڭ ارت جاق تەرەزەسىنىڭ وتى ەكەن، ال كەمە ءقازىر مەن جاققا تۇمسىعىن بەرىپ تۇر. مەنىڭ وت دەپ وتىرعانىم — تۇماننان جارىق ءتۇسىپ تۇرعان كىشكەنتاي سارعىش داعى عانا.
سۋ كەيىن سەرپە باستادى، سۋ مەن جاعانىڭ اراسىندا ىلعال قۇمنىڭ كادىمگىدەي ەداۋىر جالپاق بەلدەۋى پايدا بولدى. شەگىنىپ بارا جاتقان سۋدىڭ ارتىنان قۋىپ جەتپەك بوپ مالتىعىپ تالاي جەردىڭ قوپ-قويۋ بالشىعىن كەشىپ كەلە جاتىرمىن. الدە دە بىرنەشە اتتاپ بارىپ، قايىعىمنىڭ ءتۇبىن تومەن قاراتىپ، سۋ بەتىنە وپ-وڭاي تۇسىرە قويدىم.
XXIII تاراۋ
كەيىن سەرىپكەن سۋدىڭ تۇتقىنى بولعانىم تۋرالى
بويى دا، سالماعى دا مەندەي كىسىگە مىنا قايىق، ءسىرا، وتە قولايلى بولار دەپ ويلاپ ەم، سونىم راس بوپ شىقتى. ءوزى جەڭىل، قولدى-اياققا تۇرمايتىن جۇردەك ەكەن، ءبىراق سونشاما سىڭار جاق، ورنىقسىز، قالاعان جاعىڭا قاراي ايداپ جۇرگىزۋىڭ قيىننىڭ قيىنى-اق. نە ىستەسەڭ و ىستە، پىشاققا تۇسسەڭ دە مەيلىڭ، ال، ءبىراق قايىق شىر كوبەلەك اينالا بەرەدى-اۋ، اينالا بەرەدى. كەيىن بىردە ول قايىقتى جۇرگىزۋ "ونىڭ قىڭىر مىنەزىنە ۇيرەنگەن" كىسىنىڭ عانا قولىنان كەلەدى دەپ، بەن گاننىڭ ءوزىنىڭ دە مويىنداعانى بار-دى.
ال مەن بولسام، ارينە، ونىڭ "قىڭىر مىنەزىنە" ءالى ۇيرەنىپ ۇلگەرگەنىم جوق. قايىق لىپ-لىپ ەتىپ، قاي جاققا جۇزۋگە دە ءازىر، تەك ماعان كەرەك جاققا جۇزگىسى جوق. بارىنەن بۇرىن ول كەيىن قاراي، جاعاعا قاراي جۇزۋگە قۇشتار-اق، ەگەر سول كۇنگى سۋدىڭ كەيىن سەرىپكەن اعىسى بولماسا، مەن كەمەگە ولسەم دە جەتە المايتىن ءتۇرىم بار ەدى. ايتەۋىر، مەنىڭ باقىتىما، اعىس مەنى ءىلىپ الدى دا ەمپەڭدەتىپ اعىزا بەردى. جانە تۋرا "يسپانولاعا" قاراي اكەتىپ بارادى. الدىمەن مەن ۇلكەن ءبىر قارا داقتى بايقادىم، ول اينالاداعى قويۋ تۇنەكتەن دە گورى قارالاۋ بوپ كورىندى. سودان كەيىن بارىپ، كەمەنىڭ بۇكىل تۇلعاسىن، دىڭگەكتەرىن اجىراتا باستادىم. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بولماي (ويتكەنى، جاعادان الىستاعان سايىن اعىس تا كۇشەيە تۇسكەن) مەن زاكىر ارقانىنىڭ قاسىنا جەتىپ تە قالىپپىن، شاپ بەرىپ ارقاننان ۇستاي الدىم.
زاكىر ارقانى قاتتى كەرىلگەن ادىرناداي تىرس-تىرس ەتەدى، ويتكەنى كەمە زاكىردەن جۇلىنىپ شىققىسى كەپ بارىن سالىپ-اق تۇرعانداي. كەيىن سەرىپكەن اعىس كەمەنىڭ ءتۇپ جاعىندا تاۋلى جەردەگى تاسقىنداي، بۇرق-سارق ەتىپ سارىلداپ جاتىر. پىشاقپەن ارقاندى قيىپ كەپ جىبەرسەم، "يسپانولا" اعىس قايدا قۋسا دا جونەلە بەرەر ءتۇرى بار.
ءبىراق، كەرىلىپ تۇرعان ارقاندى بىردەن شورت كەسسەم، ونىڭ ۇزىگى مەنى ات تەپكەننەن جامان سوقپاي ما دەگەن وي باسىما ساپ ەتە قالدى. وندا قايىعىم اۋدارىلىپ، سۋ تۇبىنە كەتە بارار ەم.
ەندى ءوزىمدى-وزىم تەجەپ، وڭتايلى ءساتىن كۇتتىم. جولىم بولىپ، كەزدەيسوق ءبىر قولايلى جاعداي تۋماعاندا، ءوز پيعىلىمنان ءوزىم باس تارتقان بولار ما ەدىم، قايتەر ەم.
اۋەلى وڭتۇستىك-شىعىستان، ودان كەيىن وڭتۇستىكتەن سوققان باياۋ جەل ءتۇن قاراڭعىلىعى تۇسكەننەن كەيىن بىرتە-بىرتە باعىتىن وزگەرتىپ، وڭتۇستىك-باتىسقا شىقتى. كۇتىپ وتىرعانىمدا، ويدا جوقتا كوتەرىلگەن قاتتى جەل "يسپانولانى" اعىسقا قارسى جىلجىتتى. ارقان بوساپ، ارقان ۇستاعان قولىم سۋعا مالىندى. قۋانىشىمدا شەك جوق.
ۋاقىت وزدىرماي، تەز قيمىلداۋىم قاجەت، جالما-جان شاپپا پىشاعىمدى شىعارىپ اپ، تىسىممەن اشتىم دا، ارقان تىندەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قيا باستادىم. ەكى ءتىنى عانا قالىپ ەدى، سول كەزدە ارقان قايتادان سىرەسىپ، كەرىلدى دە قالدى. جەلدىڭ كەلەسى دۇركىن كۇشەيۋىن كۇتىپ، تاعى وتىردىم.
مانادان بەرى-اق كايۋتادان قاتتى سويلەسكەن داۋىستار ەستىلىپ جاتقان. ءبىراق، شىنىمدى ايتسام، ارقاندى كەسە الماي وزىممەن-وزىم بولىپ وتىرىپ، ول داۋىستارعا مەن ەشقانداي ءمان بەرمەگەنمىن. ەندى ءبارىبىر بوس وتىرمىن، سودان ازداپ تىڭداي دا وتىرعىم كەلدى.
ءبىر كەزدە فلينتتە زەڭبىرەكشى بولعان ەكىنشى بوسماننىڭ، يزراەل حەندستىڭ داۋسىن تانىدىم. ەكىنشىسى — ءوزىمنىڭ قىزىل قالپاقتى دوسىمنىڭ داۋسى ەكەنى كۇمانسىز. داۋىستارىنا قاراعاندا، ەكەۋى دە ۋداي ماس جانە ءالى دە ءىشىپ وتىرعان سياقتى. ءتىلى كۇرمەلە بىردەمە دەپ ايقايلاپ سويلەگەن بىرەۋى كەمەنىڭ ارتقى تەرەزەسىنەن الدەنەنى سۋعا لاقتىرىپ كەپ جىبەردى، بوساعان قۇتى بولسا كەرەك. جانە ولار جاي عانا ءىشىپ وتىرعان بولمادى، يتتەي ىرىلداسىپ، ۇرسىسىپ تا وتىر ەكەن. بوقتىق سوزدەر جاڭبىرشا جاۋىپ جاتىر، كەي تۇستا مەن، ءسىرا، ەندى توبەلەس باستالاتىن شىعار دەپ كۇتەمىن. ءبىراق، داۋىستارى باسەڭدەپ، ۇرسىسۋلارى باسىلىپ قالادى. ىزىنشە قايتادان ۇرسىسادى، بىرەر مينۋتتان كەيىن داۋىستارى قايتادان باسىلا قالادى.
جاعا جاقتاعى، اعاش اراسىنان جانىپ جاتقان وت كورىنىپ تۇر. ول جەردە بىرەۋ كوڭىلسىز ءبىر سارىندى، ەسكى ماتروس ءانىن سالىپ وتىر، ولەڭنىڭ ءاp جولىنىڭ سوڭعى ءسوزى ءبىر ءتۇرلى قىلعىنا شىققان زارلى اۋەنمەن بارىپ بىتەدى. وسى ساپارىمىزدا مەن ءوزىم بۇل ءاندى سان رەت ەستىگەنىم بار. بۇل ءوزى ءبىتىپ بولمايتىن ۇزاق ولەڭ، ونى ايتۋشىلاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ اياعىنا دەيىن ايتقانىن ءبىر رەت تە كورگەن ەمەسپىن، اركىم ءوزىنىڭ ءتوزىمى جەتكەنىنشە ايتادى دا، كەز-كەلگەن جەرىنەن ۇزە سالادى. ول ءاننىڭ تەك:
جەتپىس بەسى ورالمادى ءبارى دە،
دۇلەي تەڭىز جۇتتى ءمىنىپ كارىنە، —
دەگەن بىرنەشە ءسوزى عانا ەسىمدە قالىپتى.
بۇل مۇڭلى ءان بۇگىن تاڭەرتەڭ سونشاما جولداستارىنان ايرىلعان قاراقشى اتاۋلىنىڭ قايعىلى كوڭىل-كۇيىنە، شىنىندا دا، ۇندەسىپ تۇر ەكەن دەپ ويلاعانمىن الدىندا. كەيىن كوپ نارسەنى ءوز كوزىممەن كورىپ، بايىپتاپ قاراسام، تەڭىزدىڭ بۇل انتۇرعان قاراقشىلارى وزدەرى ءجۇزىپ كەلە جاتقان تەڭىز قانداي قاتال بولسا، بۇلار دا تاپ سونداي تاس جۇرەك ەكەن عوي.
اقىرى، جەل تاعى دا كۇشەيە ءتۇستى. كەمە دە قايتادان ماعان قاراي جىلجي ءتۇستى. ارقاننىڭ بوساڭسىعانىن سەزە قويدىم دا، ونىڭ قالعان تىندەرىن بار كۇشىممەن قيىپ كەپ جىبەردىم.
مەنىڭ قايىعىما جەلدىڭ اسەرى بولا قويمادى، ءسويتىپ، مەن كەنەت "يسپانولانىڭ" تۋرا باۋىرىنا تىعىلىپ قالدىم. كەمە ەندى اعىستىڭ كۇشىمەن تۇرعان جەرىندە بۇرىلىپ، اينالا باستادى.
ەندى، شىنىمەن، اۋدارىپ جىبەرەتىن بولدى-اۋ دەپ بار كۇشىممەن ەسىپ-اق وتىرمىن. ءبىراق كەمە قايىعىمدى وزىنە تارتىپ جىبەرەر ەمەس، ەندى ودان قۇتىلا الاتىن ءتۇرىم جوق سياقتى، بار قولىمنان كەلگەنى — جايلاپ قانا كەمەنىڭ تۇمسىعىنان ارت جاعىنا قاراي بىرتە-بىرتە جىلجىپ كەلەم. اقىرى، ازەر دەگەندە كەمە بىرتىندەپ الىستاي باستادى، ءقاۋىپتى كورشىمنەن ەندى قۇتىلاتىن شىعارمىن-اۋ دەگەن ءۇمىت تە قىلاڭ بەرگەندەي بولدى. ءبىراق، تاپ وسى ارادا كەلىپ كەمەنىڭ ارت جاعىندا سالبىراپ تۇرعان كەندىر ارقان قولىما ىلىگە كەتكەنى. سول بويدا ارقاننان شاپ بەرىپ ۇستاي الدىم.
نەگە بۇلاي ىستەگەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. ءسىرا، الدەقالاي ۇستاي سالعان بولسام كەرەك. ءبىراق، قايتكەندە ارقان قولىما ءبىر ىلىككەننەن كەيىن جانە ونىڭ ۇزىلمەيتىن بەرىك ەكەنىن بىلگەن سوڭ، ماعان تاعى ءبىر قىزىقتى وي كەلىپ، ەندى كايۋتانىڭ تەرەزەسىنەن قاراۋعا اڭسارىم اۋدى.
ەكى قولىممەن كەزەك ۇستاپ، ارقاننان تارتىپ، ورنىمنان تۇرەگەلدىم. بۇنىم ەندى وتە-موتە ءقاۋىپتى ارەكەت بولاتىن. قايىعىم كەز-كەلگەن ساتتە-اق اۋدارىلىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. ءسال كوتەرىلىڭكىرەپ ەم، كايۋتانىڭ ءبىر بۇرىشى مەن توبەسى كورىندى.
سول ەكى ورتادا كەمە دە، ونىڭ سەرىگى — قايىق تا اعىسپەن زۋلاپ قاتتى جۇرە باستادى. ءبىز ءتىپتى جاعاداعى وتتىڭ دەڭگەيىنە كەلىپ قالىپپىز. تەڭىزشىلەردىڭ سوزىمەن ايتقاندا، كەمەگە "ءتىل ءبىتتى"، ياعني تولقىندى سۋىلداتىپ، ورشەلەنە ءتىلىپ، ءجۇرىسىن تەزدەتە ءتۇستى، ال ءوزىم ىشىمنەن اناۋ كەمەنى كۇزەتۋگە قالدىرعان قاراقشىلار نەعىپ دابىل قاقپاي جاتىر دەپ ويلايمىن، بۇنىڭ سەبەبىن تەرەزەدەن قاراعان كەزىمدە عانا ءبىلدىم. بارلىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن تەرەزەگە كوزىمنىڭ ءبىر رەت ءتۇسۋىنىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتتى. ال لىپ-لىپ ەتكەن ورنىقسىز قايىقتا تۇرىپ تەرەزەگە ءبىر رەتتەن ارتىق قاراي الۋدىڭ ءوزى دە مۇمكىن ەمەس-تىن. حەندس پەن قاسىنداعى جولداسى ەكەۋى توبەلەلەسىپ، ءبىر-بىرىن القىمىنان الا ءتۇسىپ جاتىر. ءتىپتى ءبىرىن-بىرى ولتىرۋدەن دە تايىنار ەمەس.
قايىقتىڭ ورىندىعىنا وتىردىم. تۇتىندەپ تۇرعان ماي شامنىڭ كۇڭگىرت جارىعىمەن ەكى كوزى قانتالاپ، ەكى بەتى الەم-جالەم بولعان قاراقشىلاردى بەكەر-اق كورىپپىن، جەكسۇرىن كەسكىندەرى كوز الدىمدا ءالى ەلەستەپ تۇر. قاراڭعىعا ۇيرەنەيىن دەپ ەكى كوزىمدى تارس جۇمدىم.
جاعاداعى ۇشى-قيىرسىز شۇباتىلعان ءان، اقىرى، تىيىلىپ، وت باسىنداعى ساۋىقشىلار ەندى وزىمە جاقسى تانىس انە ءبىر ءاندى باستادى.
ولىكتىڭ ساندىعىنا ون بەس ادام،
يو-حو-حو، تاعى دا ءبىر شولمەك روم!
ىشە ءتۇس، شايتان سۋى ەمەس حارام،
يو-حو-حو، تاعى دا ءبىر شولمەك روم!
"يسپانولانىڭ" كايۋتاسىندا روم مەن ءىبىلىس بىرىگىپ، نە ىستەپ جاتىر ەكەن دەپ ويلانىپ كەتكەن ەكەنمىن، ءبىر كەزدە قايىعىمدى بىردەمە قاتتى يتەرگەندەي بولعانىنا قايران قالدىم. ءبىر جاعىنا وقىس قيسايىپ بارىپ، قايىق باعىتىن كۇرت وزگەرتتى. اعىستىڭ شاپشاڭدىعى دا كەنەت كۇشەيە ءتۇستى.
كوزىمدى اشىپ، جان-جاعىما قارادىم. ۇساق تولقىندار قاراڭعى ءتۇننىڭ بولماشى ساۋلەسىمەن اعاراڭداي جىلت-جىلت ەتىپ، جال-جال بولىپ كوبىكتەنىپ، سۋسىلداپ اعىپ ءوتىپ جاتىر. "يسپانولا" دا باعىتىن وزگەرتكەن سياقتى. قايىعىم بىرنەشە يارد جەر كەيىنىرەك كەمەدەن قالماي ەرىپ كەلەدى. ونىڭ دىڭگەكتەرىن ءتۇن قاراڭعىسىندا ازەر اجىراتىپ كەلەمىن. ابايلاپ قاراي تۇسكەن سايىن اعىستىڭ كەمەنى ەندى وڭتۇستىككە قاراي بۇرىپ، ايداپ بارا جاتقانىنا ەش كۇمانىم قالمادى.
كەيىن بۇرىلىپ قاراپ ەم، زارەم ۇشقانى سونشالىق، جۇرەگىم جارىلادى ەكەن دەپ قالدىم. وت ەندى مەنىڭ ارقا تۇسىمنان كورىنەدى. دەمەك، كۇرت وڭعا بۇرىلعان اعىس ۇلكەن كەمەنى دە، مەنىڭ لىپ-لىپ ەتكەن كىشكەنتاي قايىعىمدى دا سوڭىنا ىلەستىرىپ الىپ، جەتەلەپ اكەتىپ بارادى. اساۋ اعىستىڭ دىبىسى دا كۇشەيە تۇسكەن، تولقىنى دا بيىكتەي باستادى، ءبىزدى تار بۇعازدىڭ بويىمەن ەندى اي جوق، شاي جوق اشىق تەڭىزگە قاراي سۇيرەپ بارادى.
كەنەت كەمە تاعى ءبىر بۇرىلىس جاساپ، كەمىندە جيىرما گرادۋسقا باعىتىن وزگەرتتى، سول ساتتە مەن ءبىر ايقاي ەستىدىم، ىزىنشە ەكىنشى ءبىر ايقاي شىقتى. تراپپەن جۇگىرگەن اياقتاردىڭ دىبىسى ەستىلدى، ماس قاراقشىلار توبەلەسۋلەرىن قويعان بولدى عوي دەپ ءتۇيدىم. ەكەۋىن باستارىنا تونگەن قاتەر ايىقتىرىپ جىبەرگەن ءتارىزدى.
مەن، تاعدىر ەندى نەگە جازسا دا كوندىم دەپ، ءوزىمنىڭ كىشكەنتاي ءمۇساپىر قايىعىمنىڭ تۇبىنە قيسايىپ جاتىپ الدىم. بۇعازدان شىعىسىمەن ءبىز الاپات تولقىنداردىڭ قۇشاعىنا ەنەتىنىمىز انىق، سودان كەيىن، ءسىرا، ءومىردىڭ بار اۋرەشىلىكتەرىنەن وپ-وڭاي-اق قۇتىلاتىن بولارمىن. ولەم دەپ قورىقپايتىن ءتارىزدىمىن، تەك جانسىز ادامداي قيمىلسىز جاتىپ، اجال قاشان كەلەدى دەپ زارىعىپ كۇتۋدىڭ ءوزى بارىپ تۇرعان ازاپ ەكەن.
وسىلاي بىرنەشە ساعات جاتۋىما تۋرا كەلدى. ءۇستى-باسىما سۋ شاشىراپ، تولقىن مەنى بىلاي دا لاقتىرادى، ولاي دا لاقتىرادى. ءاربىر جاڭا تولقىن تۋرا مەنىڭ اجالىما كورىنۋى مۇمكىن بىرتە-بىرتە بويىمدى ەرەكشە ءبىر السىزدىك بيلەپ الدى. ءحالىمنىڭ سونشالىق مۇشكىلدىگىنە قاراماستان، قيمىلسىز بەيجاي كۇيگە ەنىپ، بۇكىل الەمدى ەسىمنەن شىعارعاندايمىن. ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەنمىن: تۇسىمدە تۋىپ-وسكەن جەرىمدى، ەسكى دوسىم — "ادميرال بەنبوۋدى" كوردىم.
XXIV تاراۋ
قايىقتا
ويانسام، تاڭ اتىپ، اينالا جاپ-جارىق بولىپتى. اعىس مەنى قازىنا ارالىنىڭ وڭتۇستىك باتىس جاق جاعالاۋىمەن ايداپ اكەلە جاتىر ەكەن. كۇن ەداۋىر كوتەرىلىپتى، ءبىراق قاراۋىل ءدۇربىنىڭ تەڭىز جاق تۇسىنداعى ءزاۋلىم جارتاستارى كۇن كوزىن مەنەن ءالى دە كولەگەيلەپ تۇر.
تىركەمە تاۋ مەن بيزان-دىڭگەك تاۋىنىڭ ءدال تۇبىنە كەلىپ قالىپپىن. بيزان-دىڭگەك جالاڭاش ەكەن، ءالى كولەڭكەدە تۇر، ال تىركەمە تاۋدىڭ باسىن بيىكتىگى قىرىق-ەلۋ فۋنتتاي قۇزدار، ۇلكەندى-كىشىلى جارتاستار قورشاپ الىپتى. مەن تۇرعان جەر مەن ارالدىڭ ەكى ارالىعى شيرەك ميلدەن ارتىق ەمەس. ەسكەكتى قولىما وڭتايلاپ ۇستاپ، قايىقتى جاعاعا قاراي بۇرىپ كورگىم كەلدى.
ءبىراق، بىردەن-اق بۇل نيەتىمنەن باس تارتۋعا ءماجبۇر بولدىم: اعىن جارتاستاردىڭ اراسىنا كىرگەندە جىن ۇرعانداي دولدانىپ، وكىرىپ، الاسۇرىپ كەتەدى ەكەن. تاۋداي-تاۋداي تولقىندار تۋلاپ، اسپانعا اتىلا، كوبىك شاشىپ جاتىر. جاعاعا جاقىنداسام-اق، نە سول تولقىندارعا جەم بولىپ قۇريتىنىمدى، نە جاعاعا اياعىم تيگەن كۇندە دە اناۋ تىپ-تىك جارتاستارعا ورمەلەپ شىعا الماي، دىمىم قۇرىپ، بوسقا قور بولاتىنىمدى ءبىلدىم.
مەنىڭ زارەمدى ۇشىرعان تەك بۇل عانا ەمەس-تىن. ستول ءتارىزدى تەپ-تەگىس جالپاق تاستاردىڭ ۇستىندە ءبىر داۋدەي-داۋدەي قۇبىجىقتار باۋىرىمەن جورعالاپ، يزەڭدەپ ءجۇر، ءۇستى-باستارى سىلەكەي-سىلەكەي ءبىر الىپ قۇرتتار سياقتى. اندا-ساندا ولار ءشالپ-شۇلپ ەتىپ سۋعا سەكىرىپ، سۇڭگىپ الا جونەلەدى. وزدەرى جيىرما-وتىز شاماسىنداي، ءۇيىر-ۇيىر. جانە ارا-اراسىندا شاڭ-شۇڭ ەتىپ ءۇرىپ-ۇرىپ قويادى، ونى جارتاس-قۇزداردىڭ جاڭعىرىعى كوتەرىپ، ازان-قازان بولادى دا قالادى.
بۇلاردىڭ تەڭىز ارىستاندارى ەكەنىن، ەشقانداي زيانسىز جانۋارلار ەكەنىن مەن كەيىن ءبىلدىم. ءبىراق، وزدەرىنىڭ ءتۇرى سونداي قورقىنىشتى بولار ما، ءارى جاعاعا ورمەلەپ شىعۋ دا سونشالىق قيىن، جويقىن تولقىن جارتاسقا ۇرىپ، تاس-تالقانى شىعىپ قيراپ كەيىن تەبەدى — وسىنىڭ ءبارىن كورىپ وتىرعاندا، مەنىڭ ارالعا قاراي جۇزەيىن دەگەن نيەتىم اياق استىنان زىم-زيا بولدى. الگىندەي تولىپ جاتقان قاۋىپ-قاتەرلەرمەن جۇزبە-جۇز كەزدەسىپ، زارەم ۇشقانشا، اشىق تەڭىزدە اشتان ولگەنىمنىڭ ءوزى ارتىق ەمەس پە؟!
ءبىراق، سول ەكى ارادا امان قۇتىلۋىمنىڭ ەكىنشى ءبىر مۇمكىندىگى پايدا بولا قالدى. تىركەمە تاۋدىڭ سولتۇستىك جاعىندا سۋ كەيىن سەرىپكەندە جالاڭاشتانىپ، اشىلىپ قالعان ۇزىن، سارعىش قۇم قايراڭ بار ەكەن. ال ارەگىرەكتە، سولتۇستىككە تامان، ەكىنشى ءبىر ءمۇيىس كورىنىپ تۇر: ءبىزدىڭ كارتامىزدا بۇل — ورماندى ءمۇيىس دەگەن اتپەن بەلگىلەنىپتى. بۇل مۇيىستە وسكەن ءزاۋلىم-زاۋلىم جاسىل قاراعايلار تۋرا سۋدىڭ جيەگىنە دەيىن جەتىپتى.
قازىنا ارالىنىڭ باتىس جاعالاۋىن بويلاپ، سولتۇستىككە قاراي وتەتىن ءبىر اعىس بار دەگەن سيلۆەردىڭ ءسوزى ويىما ساق ەتە قالدى. ءوزىمدى تۇتقىنداپ ايداپ كەلە جاتقان دا سول اعىس ەكەنىن تۇسىنە قويدىم، كۇشىمدى بوسقا ىسىراپ جاساماي، تىركەمە تاۋدان وتكەسىن، كوزىمە الدەقايدا جىلى ۇشىراعان سول ورماندى ءمۇيىستىڭ جاعاسىنا توقتاۋعا بارىمدى سالماق بولدىم.
تەڭىز بەتىندە كىشىگىرىم تولقىن جوسىلادى. وڭتۇستىكتەن ۇنەمى سامال ەسىپ تۇر، مەنىڭ اعىسپەن جۇزۋىمە كومەكتەسىپ كەلە جاتقان سول سامال. تولقىن بەلگىلى ءبىر ىرعاقپەن بىردە كوتەرىلىپ، بىردە باسىلىپ كوشىپ جاتىر.
ەگەر جەل بۇدان گورى ءسال ۇيىتقىپ سوقسا-اق، مەن الدەقاشان سۋعا كەتكەن بولار ەم. ءتىپتى، جەل باياۋ، ءبىرقالىپتى بولعاننىڭ وزىندە دە مىنا تيتىمدەي جەڭىل قايىعىمنىڭ اۋدارىلىپ، باتىپ كەتپەي، سونشالىق ىڭعايلى بوپ شىققانىنا تاڭ قالماسقا لاجىم جوق. قايىقتىڭ تۇبىندە جاتىپ، جان-جاعىما كوز سالعان شاقتارىمدا ءزاۋلىم تولقىننىڭ كوگىلدىر جونى تاس توبەمنەن ءتونىپ، قۇلاپ كەلە جاتقانىن تالاي كوردىم. مىنە، قۇرىدىم، تولقىننىڭ جۇتقان جەرى وسى بولدى دەپ ويلايمىن. جوق، كىشكەنە قايىعىم سەرىپپەگە تابان تىرەپ سەكىرگەندەي، وپ-وڭاي ورعىپ، بيلەپ، تولقىننىڭ جەلكەسىنە ءمىنىپ الادى دا، قونايىن دەپ كەلە جاتقان قۇس قۇساپ، قالىقتاپ بارىپ تومەندەپ، ورنىنا تۇسەدى.
بىرتە-بىرتە، ءتىپتى، باتىلدانىپ العانىم سونشالىق، جايلاپ قايىعىمدى ەسىپ تە كوردىم. ءبىراق، تەپە-تەڭدىك ءسال بۇزىلسا-اق، قايىعىمنىڭ دا ءتارتىبى وزگەرىپ شىعا كەلەدى. ءسال عانا قوزعالۋىم مۇڭ ەكەن، قايىعىم بيپىل ءجۇرىسىن ۇمىتىپ، تولقىننىڭ جالىنان شۇڭقىرعا قاراي كۇرت قۇلديلاپ جونەلگەندە باسىم اينالىپ كەتتى، ىلە سۋدى ءبىر بۇرق ەتكىزىپ شاشىراتتى دا، تۇمسىعىمەن ەكىنشى ءبىر تولقىنعا قويىپ كەتتى.
ءۇستى-باسىم مالمانداي سۋ بولىپ، زارەم ۇشقانمەن، قايىقتىڭ تۇبىنە تاعى دا جاتا قالدىم. قايىق بىردەن اقىلى كىرگەندەي بۇرىنعى بۇلكىلىنە قايتا باسىپ، تولقىن-تولقىننىڭ اراسىمەن مەنى ءارى قاراي اكەتىپ بارادى.
ەندىگى جەردە قايىقتى ەسىپ، بەرەكە تاپپايتىنىمدى ءبىلدىم. ال سوندا جاعاعا قالاي شىقپاقپىن؟
ۇرەيلەنۋىن ۇرەيلەندىم، ءبىراق، ايتەۋىر، سابىرىمدى جوعالتپادىم. الدىمەن باس كيىمىمدى شەشتىم دە، سونىمەن قايىق تۇبىنە جينالعان سۋدى توگە باستادىم، سودان كەيىن قايىقتىڭ جۇرىسىنە زەر سالىپ، باقىلاپ، ونىڭ اۋدارىلىپ كەتپەي، قالاي ءجۇزىپ كەلە جاتقانىنىڭ شىن سىرىن ۇقپاق بولدىم. مەنىڭ بايقاعانىم — جاعادان نەمەسە كەمە ۇستىنەن قاراعاندا ۇزىننان-ۇزاق ۇلكەن ءبىر قىرات سياقتى بوپ كورىنەتىن ءار تولقىن، شىنىندا، ءبىر ەمەس، بولەك-بولەك تالاي توبەشىكتەردىڭ تىزبەگى ەكەن؛ ءسويتىپ، زەرتتەي وتىرىپ، ءار توبەشىكتىڭ ءوز شىڭى، ءوز بوكتەرى، ءوز شاتقال-سايلارى بولاتىنىن ءبىلدىم. كىشكەنە قايىقتى ءوز ىرقىنا جىبەرگەنىمدە؛ ول قۇلاما بوكتەرلەرگە، بيىك شىڭدارعا جولاماي، ساي-سايدى قۋالاپ وتىرىپ، وپ-وڭاي ءجون تابادى ەكەن.
"ەندەشە، ءتىپتى جاقسى. ەڭ دۇرىسى — تەپە-تەڭدىك ۇستاپ، تىنىش قانا جاتۋ ەكەن عوي. رەتى كەلسە، اندا-ساندا تەگىس-تەگىس جەرلەردە جاعاعا قاراي ەپتەي ەسىپ تە كورەرمىن"، — دەپ ۇيعاردىم.
جانە سولاي ىستەدىم دە. شىنتاقتاپ، وتە ءبىر ەبەدەيسىز كۇيدە جاتقانىممەن، ارەدىك-ارەدىك ەسكەگىمدى سىلتەپ، قايىقتى ارالعا قاراي بۇرۋعا تىرىسام.
بۇل ءوزى ادامدى مەزى قىلاتىن، ونبەيتىن ءىس بولىپ شىقتى. مىنە، ەندى ورماندى مۇيىسپەن قاتارلاسا بەرە جاعاعا بار بولعانى بىرنەشە ءجۇز يارد جەر قالسا دا، سول ءتيىپ تۇرعان جەردىڭ وزىنە جەتە الماي، جانامالاپ وتە شىعاتىنىمدى كورىپ كەلەم.
جاسىل اعاشتاردىڭ سايالى سالقىن توبەلەرى كورىنىپ-كورىنىپ كەتەدى دە، شەگىنىپ قالا بەرەدى. سامال جەل ولاردى سامارقاۋ قوزعاپ، تەربەلتىپ تۇر. كەلەسى مۇيىستەن بۇلاي وپ-وڭاي ايىرىلىپ قالمايتىنىما سەنىمدى ەدىم.
ۋاقىت ءوتىپ جاتىر، ەندى مەنى ءشول قىسا باستادى. كۇن شاقىرايىپ تۇر، جىلت-جىلت ەتىپ تولقىندا ويناعان مىڭ-سان ساۋلە كوز قاراتپايدى. بەت-اۋزىما شاشىراعان تەڭىز سۋى لەزدە-اق كەۋىپ كەتەدى، ءتىپتى ەرنىمە دەيىن ءبىر قابات تۇز باسىپ، اشقىلتىم تاتيدى. تاماعىم كەۋىپ، باسىم اۋىرا باستادى. ال ورمان "كەل، كولەڭكەمە كىر" دەپ شاقىرعانداي جاپ-جاقىن جەردەن كوز قىزىقتىرادى. ءبىراق، اعىس مەنى لەزدە-اق ءمۇيىس جانىنان الىستاتىپ اكەتتى. اشىق تەڭىزگە قايتادان شىققاندا كورگەندەرىم مەنىڭ بۇكىل جوسپارىمدى تاعى دا وزگەرتىپ جىبەردى.
تاپ قارسى الدىمدا، جارتى ميلدەي، جوق، ءتىپتى ودان دا جاقىنىراق جەردە، جەلكەن اتاۋلىسىنىڭ ءبىرىن قالدىرماي كوتەرىپ، "يسپانولانىڭ" كەلە جاتقانىن كوردىم. ەندى مەنى قايتسە دە بايقاپ، كەمەگە مىنگىزىپ الاتىنى داۋسىز بولدى. شولدەن ولەردەي قاتالاپ كەلە جاتقاندىعىمنان شىعار، نە قۋانارىمدى، نە كۇيىنەرىمدى بىلمەدىم. ءبىراق، ۇزاق ويلاپ تۇرۋعا مۇرشا قايدا؟ بۇدان كەيىنگى كورگەندەرىم مەنى، ءتىپتى قايران قالدىردى: ءبىر قاراعانىمدا، "يسپانولا" گروت پەن ەكى كليۆەردى عانا كوتەرىپ كەلە جاتىر ەكەن. ادەمىلىگىن ايتىپ جەتكىزگىسىز قارداي اپپاق جەلكەندەر كۇنگە شاعىلىسىپ، كۇمىستەي جالت-جۇلت ەتەدى. العاش كورگەنىمدە بۇكىل جەلكەندەردى جەل كەۋلەپ تۇر ەدى. باعىتى — سولتۇستىك-باتىس جاق بولاتىن. كەمەدەگىلەر ارالدى اينالىپ ءوتىپ، كەمەنىڭ بۇرىنعى توقتاعان جەرىنە قايتىپ ورالايىن دەگەن بولار دەپ ويلاعام. بۇدان كەيىن كەمە بارعان سايىن باتىسقا قاراي ويىسا ءتۇستى. مۇنى — ولار مەنى بايقاپ، كەمەگە مىنگىزىپ العىسى كەلگەندەرى عوي دەپ ءتۇيدىم. كەنەت كەمە تۋرا جەلگە قارسى بۇرىلدى دا، جەلكەندەرى بوساپ، سالبىراپ، ابدەن السىرەپ، دارمەنى بىتكەندەي توقتاي قالدى.
"ءاي، حايۋاندار-اي، — دەدىم ىشىمنەن. — ەس-تۇسىن بىلمەگەنشە ىشكەندەرى عوي. وسىلاي دا كەمە باسقارادى ەكەن-اۋ، كاپيتان سموللەتت بولسا عوي، كورسەتەر ەدى سەندەرگە!"
سول ەكى ارادا كەمە باعىتىن سان وزگەرتىپ، تۇرعان جەرىندە شىر كوبەلەك اينالدى دا، بىر-ەكى مينۋت بويى كادىمگىدەي شاپشاڭ ءجۇزدى، سودان كەيىن تاعى دا بەتىن جەلگە بۇردى، ارتىنشا قايتادان توقتاپ قالدى. وسىلاي بىرنەشە رەت قايتالاندى. "يسپانولا" جەلكەندەرى جەلگە جالپ-جالپ ەتىپ، ءقازىر عانا تاڭداپ العان باعىتىن ىزىنشە وزگەرتىپ، باسقا جاققا بۇرىلىپ بىردە سولتۇستىككە، بىردە وڭتۇستىككە، بىردە شىعىسقا، بىردە باتىسقا قاراي ءجۇزىپ، اۋرە-سارساڭ كۇيدە تۇر. كەمەنى باسقارىپ، جۇرگىزىپ وتىرعان ەشكىم جوق ەكەنىن ەندى عانا ءبىلدىم. سوندا ادامدارى قايدا كەتكەنى؟ ولار نە ەس-تۇسسىز ماس تا، نە كەمەنى تاستاپ كەتىپ قالعانى عوي. ەگەر كەمەگە قولىم جەتىپ، پالۋباعا كوتەرىلسەم، مۇمكىن، ونى زاڭدى كاپيتانىنا قايتارۋدىڭ ءساتى تۇسەر مە ەدى، قايتەر ەدى؟
اعىس قايىقتى دا، كەمەنى دە ءبىر شاپشاڭدىقپەن ايداپ كەلەدى، ءبىراق كەمە باعىتىن قايتا-قايتا وزگەرتىپ، ءجيى-جيى توقتاعاندىقتان، ىلگەرى وزباي، سول ءبىر ورنىندا تۇر دەسەك تە بولادى. ەگەر قايىقتا تۇرەگەپ وتىرىپ، ەسكەكپەن ەسە السام، كەمەنى ءسوزسىز قۋىپ جەتەر ەدىم. بىردە، شىنىمەن، ونى قۋىپ جەتكىم كەلدى: جاڭا توسىن ءبىر وقيعالار كۇتسەم كەرەك، ءارى كەمەدە اۋىز سۋ بار ەكەنى ەسىمە تۇسكەندە، كەمەگە بارۋعا قۇشتارلىعىم ۇلعايا تۇسكەندەي.
ورنىمنان كوتەرىلىپ كورىپ ەم، سول بويدا-اق ءبىر تولقىن باسىمنان اياعىما دەيىن كومىپ كەپ جىبەرمەسىن بە... ءبىراق ەندى بۇدان ونشا قورقا قويمادىم. ورنىعىپ وتىرىپ الىپ، بار كۇشىمدى جيناپ، ەپتەپ ەسە باستادىم. ءسويتىپ، ەشكىم باسقارماي، لاعىپ كەلە جاتقان "يسپانولانىڭ" ارتىنان قۋدىم. تولقىن ءبىر جولى قاتتى لاقتىرىپ كەپ جىبەرىپ ەدى، جۇرەگىم تورعا تۇسكەن قۇستاي، ءدىر-دىر قاعىپ اتشا تۋلاپ كەتتى. توقتاي قالىپ، قايىقتاعى سۋدى اسىعىپ-ۇسىگىپ توگىپ جاتىرمىن. ءبىراق، ايتەۋىر، قايىقتىڭ بار سىرىن كوپكە جىبەرمەي ۇعىپ الدىم دا، نەبىر اساۋ، دۇلەي تولقىنداردىڭ ارا-اراسىمەن ەبىن تاۋىپ جۇرە الاتىن بولدىم؛ ەندى اندا-ساندا بەتىمە كوبىك شاشىراعانى بولماسا، باسقا پالەلەرىنەن قۇتىلدىم.
كەمەمەن ەكى ارامىز جاقىنداپ، وعان قاراي تەز-تەز ءجۇزىپ كەلەم. ەندى، ءتىپتى كەمە بۇرىلىپ، قوزعالعان كەزدە جالت-جۇلت ەتىپ، كورىنىپ-كورىنىپ كەتىپ تۇرعان رۋمپەلدىڭ مىسىن دا اجىراتا الاتىنداي بولدىم. پالۋبادا ءتىرى جان بولماي شىقتى. ءسىرا، قاراقشىلار تۇگەلدەي قاشىپ كەتكەن بولسا كەرەك. ال ەگەر قاشپاعان بولسا، ولگەنشە ءىشىپ، ماس بولىپ كۋبريكتە جاتىر. كۋبريكتە بولسا، سىرتتارىنان بەكىتىپ، كەمەنى تۇگەلدەي وز قاراماعىما الىپ، ويىما نە كەلسە، سونى ىستەمەكشىمىن.
اقىرى، باقىتىما، جەل ءبىر ءسات قىبىر ەتپەي تىنا قالدى. "يسپانولا" اعىس ىرقىمەن سول تۇرعان جەرىندە تاعى ءبىر رەت جايلاپ شىر كوبەلەك اينالىپ شىقتى. كەمەنىڭ ارت جاعىن كورىپ وتىرمىن. كايۋتانىڭ تەرەزەسى اشىق تۇر. تاڭ الدەقاشان اتىپ، كۇن جاپ-جارىق بولعانىنا قاراماستان ستول ۇستىندەگى شام سوندىرىلمەگەن. گروت تىمىق كۇنگى جالاۋ قۇساپ سالبىراپ كەتىپتى. كەمەنىڭ ءجۇرىسى ەندى، ءتىپتى باياۋلاعان، ويتكەنى ول جەلكەننىڭ قاتىسىنسىز، تەك اعىسپەن عانا ءجۇزىپ كەلەدى. ارامىز ءبىراز الشاقتاپ كەتىپ ەدى، ەندى ءسال كۇش سالسام، تاعى دا قۋىپ جەتۋگە مۇمكىندىگىم بار سياقتى.
نەبارى ءجۇز ياردتاي عانا جەر قالعاندا كەمەنىڭ جەلكەندەرىن تاعى دا جەل كەۋلەپ، كوتەرىپ اكەتتى. كەمە سول جاق تۇسىنا بۇرىلىپ الدى دا، قالىقتاپ ۇشقان قارلىعاشتاي تولقىن قۋالاپ تاعى دا زىرلاي جونەلدى.
العاشىندا شوشىپ، زارەم ۇشقانمەن سالدەن كەيىن قۋانىپ كەتتىم. كەمە شەڭبەر سىزعانداي وراعىتىپ، اينالىپ كەلدى دە، ەندى تۋرا ماعان قاراي ءجۇزدى. انە، كەمە ەكى اراداعى قاشىقتىقتىڭ جارتىسىن ءجۇزىپ ءوتىپ تە ۇلگەردى، ەندى ۇشتەن ەكىسىن، ەندى تورتتەن ءۇشىن ءوتتى. فورشتيەۆەن استىنداعى تولقىننىڭ قالاي كوبىك شاشقانىن كورەتىندەي بولدىم. مەنىڭ تيتىمدەي قايىعىمنان كەمە سونشالىق ءزاۋلىم بوپ كورىنەدى.
وزىمە قانداي ءقاۋىپ ءتونىپ كەلە جاتقانىن ەندى عانا ءتۇسىندىم. كەمە كوز ىلەسپەي جاقىنداپ كەلەدى. ويلانىپ جاتاتىن ۋاقىت تا جوق. امان قالۋدىڭ لاجىن ىزدەۋىم كەرەك. ءبىر تولقىننىڭ جالىنا كوتەرىلگەن كەزىمدە كەمەنىڭ تۇمسىعى كورشى تولقىندى جارىپ ءوتتى. بۋشپريت تاس توبەمنەن تونە قالدى. ۇشىپ تۇرەگەلىپ، سەكىرىپ كەپ كەتىپ ەدىم، سالماعىممەن قايىعىم سۋعا كۇمپ بەرىپ، باتتى دا كەتتى.
ەكى قولىممەن ۋتلەگاردان ۇستاپ ۇلگەرىپپىن، اياعىم شتاگ پەن براستىڭ ەكى ارالىعىنا كىردى. زارەم كەتىپ، تەڭىز ۇستىندە سالبىراپ تۇرمىن. تومەنگى جاقتان كەمەنىڭ بىردەمەگە سوعىلعانىن سەزدىم، بۇل ەندى مەنىڭ قايىعىمنىڭ سۋ تۇبىنە ءبىرجولا كەتكەنى ەكەنىن جانە ءوزىمنىڭ "يسپانولادان" ەندى ەشقاشان كەتە المايتىن بولعانىمدى دا ءتۇسىندىم.
XXV تاراۋ
"كوڭىلدى رودجەردى" تۇسىرگەنىم جايلى
ارەڭ دەپ بۋشپيرتكە شىقتىم. سالبىراپ بوس تۇرعان كليۆەر زەڭبىرەك اتىلعانداي تارس ەتە ءتۇستى دە، جەل كەۋلەپ، ۇرگەن قارىنداي تومپايا قالدى، سودان ىزىنشە باسقا باعىتقا اۋدى. كەمەنىڭ ءون بويى، ءتىپتى تۇبىنە دەيىن ءدىر ەتىپ، سەلك ەتە تۇسكەندەي بولدى. كەلەسى ساتتە باسقا جەلكەندەردىڭ ءبارىن دە ءالى جەل كەۋلەپ تۇرعانىمەن، كليۆەر تاعى دا ءبىر رەت تارس ەتە ءتۇستى دە سالبىراپ، بوساپ قالدى.
كەمە بىردەمەگە وقىس تىرەلگەندەي بولدى، مەن ەكپىنىممەن تەڭىزگە ۇشىپ تۇسە جازدادىم. سودان ۋاقىت وزدىرماي بۋشپريت بويىمەن تەز-تەز جىلجىپ بارىپ، پالۋباعا باسىممەن جەر سۇزە قۇلاپ ءتۇستىم. باقتىڭ ىق جاعىنا قۇلاپپىن. كەمەنىڭ ارت جاعىن گروت تاسالاپ ءتۇر. ەش ءتىرى جان كوزگە تۇسپەيدى. بۇلىنشىلىك شىققان كۇننەن بەرى جۋىلىپ كورمەگەن پالۋبا ءۇستى اياق الىپ جۇرگىسىز لاستانعان. موينى سىنىق ءبىر بوس شولمەك ءبىر ءارى، ءبىر بەرى دومالايدى. انا جەردە دە، مىنا جەردە دە بەس باتپان لاس اياق كيىمدەردىڭ ىزدەرى باتتيىپ كورىنەدى.
كەنەت "يسپانولا" تاعى دا ىققا قاراي ءجۇردى. مەنىڭ ارقا تۇسىمنان تاعى دا كليۆەرلەر تارس-تارس ەتە قالدى. رۋل بۇرىلىپ، ءبىر اينالىپ ەدى، كەمە ءدىر ەتە ءتۇستى. سول بويدا گروتاگيك ءبىر جاعىنا قيسايىپ، شكوت بلوكتارعا ءتيىپ، سىقىرلاي جونەلدى دە، ماعان كەمەنىڭ ارت جاعى كورىندى.
ەكى قاراقشىنىڭ ەكەۋى دە كەمەنىڭ ارت جاعىندا ەكەن. "قىزىل قالپاق" شالقاسىنان ءتۇسىپ سۇلىق جاتىر. ەكى قولىن كرەسكە كەرىپ قويعانداي، ەكى جاعىنا قۇلاشىن جايىپ تاستاپتى، ەرىندەرى اشىلىپ ءتىسى اقسيىپ كورىنەدى. يزراەل حەندس باسىن سالبىراتىپ، تومەن ءيىپ، فالشبورت تۇبىندە وتىر، ەكى قولى جانى كەتىپ قالعانداي بىلق-سىلق ەتەدى، بەتى كۇنگە كۇيىپ قارايعانىنا قاراماستان، ءوڭى شىراعدان بالاۋىزىنىڭ تۇسىندەي قۇپ-قۋ.
كەمە اساۋ اتتاي ارىنداپ، كەيدە تىكەسىنەن تىك تۇرعىسى كەلەتىندەي. جەلكەندەرىن جەل كەۋلەپ ءبىر باعىتتان ەكىنشىسىنە اۋىسادى، گيكتەرى بار كۇشىمەن تەربەلگەندە، دىڭگەكتەر سىقىر-سىقىر ەتىپ، ويباي سالعانداي بولادى. كەي-كەيدە كەمەنىڭ تۇمسىعىن تولقىن كومىپ، فالشبورت ۇستىنە شاشىراعان سۋ جاڭبىرداي نوسەرلەيدى. مەنىڭ قولدان ىستەگەن، ءقازىر وپات بولعان كىشكەنە قايىعىم دا تولقىننان تاپ مىنا جاقسى جابدىقتالعان ءزاۋلىم كەمەدەي ءزابىر كورمەگەن سياقتى ەدى.
كەمە ورعىپ، سەكىرىپ تۇسكەن سايىن قىزىل قالپاقتى قاراقشى دا شورشىپ تۇسەدى. ءبىراق، مەنىڭ زارەم ۇشقانى — ونىڭ بەت الپەتى سول باياعى قالپىنان ءبىر وزگەرگەن جوق، بۇرىنعىسىنشا ءتىسىن اقسيتىپ، ىرجيىپ كۇلىپ جاتىر. ال حەندس كەمەنىڭ ءار سەلكىلىنەن بارعان سايىن ارت جاققا قاراي جىلجي تۇسەدى. ءسويتىپ، ول بىرتە-بىرتە ەرنەۋگە دەيىن جەتىپ، ءبىر اياعى سۋعا قاراي سالبىراپ ءتۇسىپ كەتتى. ماعان ونىڭ تەك سىڭار قۇلاعى مەن بۇيرالانعان ءبىر ءتۇپ ساماي شاشى عانا كورىنەدى.
وسى ساتتە مەن ولار جاتقان جەردەگى پالۋبا تاقتايلارىنىڭ قارايىپ، جولاق-جولاق بوپ، قانعا بويالعانىن بايقادىم، ەكەۋى، ءسىرا، ماس بولىپ، توبەلەسىپ، ءبىرىن-بىرى پىشاقتاپ تاستاعان ەكەن عوي دەپ ءتۇيدىم.
ءبىراق كەنەت، كەمە ءسال تىنىشتالىپ توقتاي قالعان كەزىندە، يزراەل حەندس ىڭىرسي جىلجىپ، ءوزىنىڭ بۇرىنعى ورنىنا باردى. قينالىپ، ازاپ شەگىپ جاتقان ادامنىڭ شەكتەن تىس قالجىراعانىن بىلدىرەتىن وسى ءبىر ىڭىرسۋى جانە ونىڭ دارمەنسىزدىكتەن استىڭعى يەگىنىڭ سالبىراپ ءتۇسىپ كەتكەنىن كورۋىم ءبىر ءسات مەنىڭ وعان دەگەن ايانىش سەزىمىمدى وياتقان سياقتى. ءبىراق وتكەن جولعى الما سالعان بوشكە ىشىندە وتىرىپ ەستىگەن سوزدەرىم ەسىمە تۇسكەندە، ايانىشىم سۋ سەپكەندەي باسىلا قالدى.
مەن گروت دىڭگەكتىڭ قاسىنا كەلدىم.
— مىنە، ءسويتىپ، مەن تاعى دا كەمەگە ورالدىم، ميستەر حەندس، — دەدىم مەن كەكەتە سويلەپ.
ول كوزىن ارەڭ اشىپ، ماعان قارادى، ءبىراق پالەندەي تاڭ قالعان جوق، ويتكەنى ءوزى ەس-تۇسسىز ماس ەكەن. ءبىر عانا:
— برەندي! — دەگەن ءسوزدى ايتۋعا شاماسى جەتتى.
ۋاقىت وزدىرۋعا بولمايتىنىن بىردەن ءتۇسىندىم. پالۋباگا باراتىن جولدى بوگەپ تۇرعان گروت-گيكتىڭ استىنان وپ-وڭاي ءوتىپ، تراپپەن جۇگىرىپ ءتۇسىپ، كايۋتاعا كىردىم.
ونداعى استان-كەستەنى شىققان دۇنيەنى كوز الدىڭا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. جاشىكتەردىڭ ءبارىنىڭ شەتىنەن قۇلىپتارى سىندىرىلىپتى. قاراقشىلاردىڭ ىزدەگەندەرى، ءسىرا، كارتا بولسا كەرەك. ەدەن ءۇستى بەس باتپان لاس، مۇنشاما توپىراقتى قاراقشىلار اناۋ باتپاق جاقتان اياقتارىمەن اكەلگەن، ويتكەنى وتكەندە سول باتپاق جاعاسىندا اراق ءىشتى عوي. اق بوياۋمەن بويالىپ، التىن ءتۇستى جالتىلداق سىرمەن اشەكەيلەنگەن تاقتاي بەتتەرىندە لاس ساۋساقتاردىڭ ىزدەرى باتتيىپ جاتىر.
ونداعان بوس شولمەك كەمەمەن بىرگە شايقالىپ، سىڭعىر-سىڭعىر ەتىپ بۇرىشتان-بۇرىشقا دومالاپ ءجۇر. دوكتوردىڭ دارىگەرلىك كىتاپتارىنىڭ ءبىرى بەتى اشىق كۇيىندە ستول ۇستىندە جاتىر. بەتتەرىنىڭ كەم دەگەندە جارتىسى جىرتىلىپ الىنعان: ءسىرا، تەمەكى شەگۋگە قاجەت بولعان شىعار. وسىنشاما بەيباستاقتىقتىڭ قاق ورتاسىندا كۇڭگىرت ساۋلەسى جىلتىراپ، باياعى ءبىر شام ءالى جانىپ تۇر.
مەن پوگرەبكە ءتۇستىم. بوشكەلەر جوق؛ بوساعان سانسىز كوپ شولمەك ەدەندە شاشىلىپ جاتىر. بۇلىنشىلىك باستالعان كۇننەن باستاپ بۇكىل قاراقشى اتاۋلى، ءسىرا، ماستىقتان ءبىر ايىعىپ كورمەگەن شىعار.
قويماستان ىزدەپ، اقىرى، حەندس ءۇشىن ىشىندە ازداعان برەنديى بار ءبىر شولمەك تاپتىم. ءوزىم ءۇشىن ازداپ كەپكەن نان، كەپتىرىلگەن جەمىس-جيدەك، ءبىر ۋىس مەيىز جانە ىرىمشىك الدىم.
پالۋباعا كوتەرىلىپ، الگى اكەلگەندەرىمنىڭ ءبارىن بوسماننىڭ قولى جەتپەيتىن، ودان الىسىراق جەرگە، ءرۋلدىڭ قاسىنا ءۇيىپ قويدىم. انكەروكتەن ابدەن ءشولىم قانعانشا سۋ ءىشتىم، سودان كەيىن بارىپ حەندسكە شيشانى ۇسىندىم. ول برەنديدىڭ جارتىسىن تاۋىسىپ بارىپ قانا شولمەكتىڭ اۋزىنان باسىن كوتەردى.
— وتىرىك ايتسام جاي ۇرسىن، ماعان كەرەگىنىڭ ءوزى دە وسى ەدى عوي، — دەدى ول.
مەن بۇرىشقا وتىرىپ aپ، اكەلگەن تاماعىمدى جەي باستادىم.
— جاراقاتىڭىز اۋىر ما؟ — دەپ سۇرادىم.
ول ءبىر ءتۇرلى ءيتتىڭ ۇرگەنىندەي، ارپىلداعان داۋىسپەن جاۋاپ قاتتى:
— قاسىمدا دوكتور بولسا، وپ-وڭاي-اق جازىلىپ كەتەر ەدىم. ءبىراق، كورىپ تۇرسىڭ عوي، ءوزىم جولىم اۋىر اداممىن.. ال مىنا ەگەۋقۇيرىعىڭ ءولىپ قالدى، — دەپ، ول قىزىل قالپاقتى كىسىنى نۇسقاپ، باسىن يزەدى. — ءوزى دە ءبىر ناشار تەڭىزشى ەدى... ال سەن قايدان شىقتىڭ؟
— مەن ادەيى وسى كەمەگە كاپيتان بولۋ ءۇشىن كەلدىم، ميستەر حەندس، — دەدىم مەن. — بۇدان بىلاي كەلەسى بۇيرىعىما دەيىن مەنى كاپيتان دەپ ءبىلىڭىز.
ول مەنىڭ بەتىمە كوڭىلسىز تۇنجىراي قارادى دا قويدى، ەشتەڭە دەپ ءتىل قاتپادى. ەكى بەتىنە ازداپ قان جۇگىرگەنىمەن، ءتۇرى ءالى دە اۋرۋ ادامنىڭ تۇرىندەي جانە ءوزى كەمە سەلك ەتىپ، قوزعالعان سايىن ول دا ءبىر جاعىنا قاراي قيسايىپ، قۇلاپ كەتىپ وتىردى.
— ايتپاقشى، ميستەر حەندس، — دەپ، ءسوزىمدى جالعاستىردىم، — ماعان مىنا ءبىر جالاۋ ۇناماي تۇر. ەگەر رۇقسات ەتسەڭىز، سونى تۇسىرگىم كەلىپ وتىر. بۇنداي جالاۋ ىلگەننەن، جالاۋسىز وتىرعانىمىزدىڭ ءوزى جاقسى ەمەس پە؟!
مەن گيك ءتيىپ كەتپەسىن دەپ، وراعىتا ءوتىپ، دىڭگەكتىڭ قاسىنا باردىم: ءتيىستى جىپتەن تارتىپ، قارعىس اتقىر قارا جالاۋدى ءتۇسىردىم دە، كەمەنىڭ قاناسىنان اسىرىپ تەڭىزگە لاقتىرىپ كەپ جىبەردىم.
— كورولدى قۇداي ساقتاسىن! قۇرىسىن كاپيتان سيلۆەر! — دەپ ايقايلادىم باس كيىمىمدى بۇلعاپ.
ول باسىن كوتەرمەستەن جاتا بەردى، ءبىراق قالت ەتكىزبەي مەنى باقىلاپ جاتىر جانە بەت الپەتىنەن نەندەي ءبىر ايلا ويلاپ جاتقانىن بايقادىم.
— مەنىڭ توپشىلاۋىمشا...، — دەدى ول، اقىرىندا، — مەنىڭ توپشىلاۋىمشا، كاپيتان حوكينس، ەكەۋىمىز امالداپ جاعاعا شىعىپ، جەر باسساق، ءسىز وعان قارسى بولماسسىز دەپ ويلايمىن؟ ەندەشە، وسى ماسەلە جونىندە اقىلداسىپ كورمەيمىز بە؟
— ونىڭىز راس، اقىلداسىپ كورسەك، نەسى بار؟ — دەدىم مەن.
— قۇلاعىم سىزدە، ميستەر حەندس. ايتا بەرىڭىز. — وسىلاي دەدىم دە، جەپ وتىرعان تاماعىما قايتا ەڭكەيىپ، اشقاراقتانىپ سىپىرىپ سوعا بەردىم.
— انا جاتقان كىسى...، — دەپ، ول ولىك جاقتى باسىمەن نۇسقادى. — ونىڭ اتى و'برايەن بولاتىن... يرلاندىق... ول ەكەۋمىزدىڭ جەلكەندەردى كوتەرىپ، بۇعازعا ورالعىمىز كەلگەن ەدى. ءبىراق، كورىپ وتىرسىڭ، ءولىپ قالدى، ەندى، مىنە، تريۋمدەگى ساسىق سۋداي مۇڭكىپ جاتقانى اناۋ. ەندى كەمەنى كىم باسقاراتىنىن بىلمەيمىن مەن ۇيرەتپەسەم، كەمەنى ىرقىڭا كوندىرە الاسىڭ با؟ ماعان تاماق اكەلىپ بەرىپ، سۋ ىشكىزسەڭ، ەسكى ءبىر شۇبەرەك ورامال تاۋىپ الىپ جارامدى بايلاپ بەرسەڭ... سول ءۇشىن وزىڭە كەمە جۇرگىزۋدى ۇيرەتكەن بولار ەم. وسىعان كەلىسەسىڭ بە؟
— ءبىراق تەك ەسىڭىزدە بولسىن، مەن كاپيتان كيدتىڭ ايالداماسىنا ەكىنشى قايتارا بارعىم جوق، — دەدىم مەن — مەن كەمەنى سولتۇستىك ايالداماعا اپارعىم كەلەدى، جاعاعا سول ارادان شىعام.
— جارايدى، — دەدى ول. — ەسۋاس ەمەسپىن عوي. تۇسىنبەيتىن نەسى بار؟ ويىندا مەن وزىمە ءتيىستى ءجۇرىسىمدى ىستەگەنمىن، ءبىراق امال نە ۇتىلىپ قالدىم، ۇتىس ەندى سەنىكى بولدى. نەسى بار... بارعىڭ كەلەتىنى سولتۇستىك ايالداما ما؟ قۇپ الدىق! مەندە تاڭداپ جاتاتىن جاعداي جوق. وتىرىك ايتسام، جاي ءتۇسسىن، ەگەر انا جاقتا سەنى دار دۇزاعى كۇتىپ تۇر، كەمەنى سوندا اپار دەسەڭ دە كونگەن بولار ەم.
ماعان ءسوزىنىڭ جانى بار سياقتى كورىندى. ءبىز وسىلاي كەلىسىمگە كەلدىك. ءۇش مينۋت وتپەي جاتىپ-اق "يسپانولا" قازىنا ارالىن جاعالاپ، ىققا قاراي ءجۇزىپ كەلە جاتتى. سولتۇستىك ءمۇيىستى تۇسكە دەيىن-اق اينالىپ ءوتىپ، سۋ كەلۋىنە دەيىن سولتۇستىك ايالداماعا كىرەتىن دە شىعارمىن دەپ ۇمىتتەنىپ كەلەم. سوندا ءبىز ەشقانداي قاۋىپ-قاتەرسىز "يسپانولانى" جاعاعا جاقىنداتىپ اپارامىز دا، سۋ كەيىن قايتقان كەزدە، قۇرلىققا شىعامىز.
رۋمپەلدى بەكىتىپ، تومەن ءتۇستىم، ءوزىمنىڭ ساندىعىمدى ىزدەپ تاپتىم دا، وزىمە انام سىيلاعان جۇقا، جىبەك قول ورامالدى الدىم. وسى ورامالمەن حەندستىڭ سانىنداعى جاراسىن تاڭۋعا كومەكتەستىم: قانجار ەداۋىر تەرەڭدەپ كىرىپتى، قانى تىيىلا قويماعان جارا ەكەن. ازداپ تاماق جەپ، ەكى-ۇش جۇتىم برەندي ءىشىپ، ول كادىمگىدەي تىڭايعان سياقتى. دۇرىستالىپ تىكە وتىرىپ، قاتتىراق، انىعىراق سويلەۋگە ءالى جەتىپ، ءتىپتى ادام بولىپ قالدى.
جەل ارتىمىزدان سوعىپ تۇر. كەمە شىركىن قۇستاي ۇشىپ كەلەدى. جاعالاۋدىڭ مينۋت سايىن وزگەرگەن تالاي كورىنىستەرى كوز ىلەسپەي كەيىن قالىپ جاتىر. ءقازىر سيرەك الاسا قاراعاي وسكەن قۇمداق جازىق جاعانى بويلاپ ءجۇزىپ كەلەمىز. مىنە، جاعانىڭ قاراعايلى تۇسى دا كەيىن قالىپ قويدى. ارالدىڭ ەڭ سولتۇستىك شەتىن — جارتاستى توبەنى دە اينالىپ وتتىك.
كەمە جۇرگىزۋ وزىمە قاتتى ۇناپ كەلەدى. تاماشا اشىق كۇن، جاعالاۋدىڭ ادەمى تابيعاتى جانىمدى جاي تاپقىزىپ راقاتتانىپ-اق كەلەم. ىشەتىن دە، جەيتىن دە تاماق جەتكىلىكتى. قامالدان قاشىپ كەتكەنىم ءۇشىن ار-ۇياتىم دا مازالاۋىن قويدى. ويتكەنى وسىنشاما ۇلكەن جەڭىسكە جەتتىم ەمەس پە؟! بوسماننىڭ مەنى باقىلاعان ەكى كوزى وڭمەنىمنەن ءوتىپ بارادى. سول بولماسا، تاعدىرعا تىپتەن ريزا بولار ەم. ول مەنى كەلەكە قىلىپ قارايتىن سياقتى، ارا-اراسىندا بەت الپەتىن ءبىر تۇسىنىكسىز وعاش كۇلكى شارپيدى. ازاپ شەككەن دارمەنسىز كارى كىسىنىڭ سارى ۋايىم، جابىرقاۋ، تۇنجىر كۇلكىسى. ءبىراق كەلەكەسى دە ىشىندە، وپاسىزدىق سارىنى دا ارالاس كۇلكى. مەن كەمە جۇرگىزىپ، وزىممەن-وزىم بولىپ كەلەم، ال ول بولسا، ايلا-قۋلىققا باسىپ، مەنەن كوز الماي قارايدى كەلىپ، قارايدى كەلىپ.
XXVI تاراۋ
يزراەل حەندس
وڭتۇستىكتەن سوققان جەل بىزگە جاققىسى كەلگەندەي ەندى باعىتىن وزگەرتىپ باتىستان سوعا باستادى. ارالدىڭ سولتۇستىك-شىعىس شەتىنەن سولتۇستىك ايالدامانىڭ كىرە بەرىسىنە ءبىز ەش قيىندىقسىز-اق وپ-وڭاي جەتتىك. ءبىراق، زاكىرىمىز بولماعاندىقتان تەڭىز سۋى كوتەرىلمەي تۇرىپ بۇعازعا كىرۋگە سەسكەندىك. كۇتە تۇرۋ قاجەت بولدى. بوسمان ماعان كەمەنىڭ وزىنەن-وزى جايلاپ ءجۇرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ۇيرەتىپ ەدى، مەن كەشىكپەي-اق بۇل باعىتتا دا ەداۋىر ىلگەرى باسقانىمدى بايقادىم. سودان كەيىن ەكەۋىمىز دە ءۇنسىز وتىرىپ، تاماق ىشۋگە كىرىستىك.
— كاپيتان، — دەدى حەندس، اقىرىندا، سول باياعى كەكەسىندى قالپىمەن كۇلە سويلەپ، — مىنا جاتقان و'برايەن دەگەن مەنىڭ ەسكى جولداسىم بولاتىن. كەمەنىڭ ەرنەۋىنەن ءارى قاراي قۇلاتا سالساڭ قايتەر ەدى؟ مەن ءوزىم ار-ۇيات دەگەن نارسەلەرىڭە تىم ارتىق ءمان بەرىپ جاتپايتىن كىسىمىن، سوندىقتان ونى و دۇنيەگە جونەلتىپ جىبەرگەنىمە ونشا قىنجىلىپ وتىرعانىم شامالى. ءبىراق، مەنىڭشە، ونى كەمەمىزدىڭ سونشالىقتى ءبىر ءسانىن كەلتىرىپ جاتىر دەۋ دە قيىن. ال سەنىڭشە قالاي؟
— مەنىڭ وعان ءالىم جەتە مە؟ جانە وعان قوسا، مۇنداي جۇمىسقا ءوزىمنىڭ زاۋقىم دا شامالى بوپ وتىر.
— مىناۋ "يسپانولا" دەگەننىڭ ءوزى مۇنشالىقتى باقىتسىز كەمە بولار ما، دجيم، — دەدى، ول ماعان كوزىن قىسىپ قويىپ. — ەكەۋىمىز بريستولدەن شىققالى بەرى بۇل "يسپانولادا" قانشا ادام ولتىرىلمەدى، باقىتسىز قانشا تەڭىزشى وپات بولمادى؟! ومىرىمدە تاپ مۇنداي ءساتسىز ساپار كورگەن ەمەسپىن! مىنە، مىنا و'برايەن دە ءولىپ قالدى — ونىڭ ولگەنى شىن عوي، ءيا؟ مەن وقىماعان قاراڭعى اداممىن، ال سەن وقي دا، ەسەپتەي دە بىلەسىڭ. ماعان جاسىرماي، تۋراسىن ايتشى، ولگەن كىسى سول ولگەن كۇيىندە قالا بەرە مە، الدە كەيىن ءبىر كەزدە تىرىلە مە؟
— ميستەر حەندس، ادامنىڭ دەنەسىن ولتىرگەنمەن، رۋحىن ولتىرە المايسىز، — دەدىم مەن. — ءبىلىپ قويىڭىز و'برايەن ءقازىر ءتىرىلدى، ول ەندى ءبىز ەكەۋىمىزدى انا دۇنيەدەن باقىلاپ ءجۇر.
— قاپ، بۇنىسى وكىنىشتى ەكەن! دەمەك، بوسقا ۋاقىت وتكىزگەن بولعانىم عوي. ءبىراق، مەنىڭشە، رۋح دەگەنىڭىز تىرىلەرگە ونشا زيان كەلتىرە المايتىن شىعار. مەن رۋحتان قورىقپايمىن-اۋ. دجيم، ەستىپ تۇرسىڭ با، مەنىڭ وتىنگىم كەلگەنى — كايۋتاعا بارىپ، ماعان.. تفۋ ۇمىتىپ تا قالدىم عوي، نە اكەلىپ بەر دەيىن دەپ ەدىم... ءا، ءيا، ءبىر شولمەك شاراپ اكەلىپ بەرشى، دجيم. مىنا برەندي مەن ءۇشىن تىم كۇشتىرەك ەكەن.
بوسماننىڭ الگى قوبالجۋلارى كۇدىك تۋعىزدى جانە شىنىمدى ايتسام، وعان برەنديدەن گورى شاراپ كوبىرەك ۇناپ وتىر دەگەنگە سەنە قويمادىم. بۇنىڭ ءبارى تەك سىلتاۋ بولسا كەرەك. نە ماقساتپەن بولسا دا، ايتەۋىر، مەنى پالۋبادان كەتىرگىسى بار، بۇنىسى — انىق. ءبىراق سونداعى ماقساتى نە؟ ماعان تۋرا قاراۋعا ءوزىنىڭ ءداتى دە شىدار ەمەس. كوزىن تايدىرا بەرەدى: بىرەسە اسپانعا، بىرەسە ءولىپ جاتقان و'برايەنگە قارايدى. جانە ءوزى ۇنەمى كولگىرسىپ جىميىپ، ءتىپتى قۋلىعىمدى اسىردىم دەپ، ءتىلىن شىعارىپ، اۋرە-سارساڭ بوپ وتىر. مۇندايدا كىشكەنتاي ءسابيدىڭ ءوزى دە ونىڭ ءبىر جامان ويى بولىپ وتىرعانىن تۇسىنە قويعان بولار ەدى.
— شاراپ دەدىڭىز بە؟ جاقسى. تەك قاندايىن اكەلەيىن، اعىن با، الدە قىزىلىن با؟ — دەپ سۇرادىم.
— دوستىم، ءبارىبىر، — دەدى ول. — تەك قىزۋى مول بولسىن دا ءوزى نەعۇرلىم كوبىرەك بولسىن.
— جاقسى... مەن سىزگە، ميستەر حەندس، پورتۆەين اكەلەيىك ءبىراق ونى ىزدەپ تاپقانىمشا ءبىراز ۋاقىت كەتەتىن شىعار.
مەن اياعىمدى نەعۇرلىم قاتتىراق، تارسىلداتا باسىپ تومەنگە جۇگىرىپ ءتۇستىم. سوسىن كەبىسىمدى شەشىپ، دىبىسىمدى سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ، باسقا سەنەكپەن بارىپ، كۋبريككە ءوتتىم، ودان تراپپەن جوعارى كوتەرىلىپ، الدىڭعى جاقتاعى تامبۋردان جايلاپ باسىمدى قىلتيتتىم. مەنى سىرتىنان باقىلاپ ءجۇر دەگەن حەندستىڭ ويىنا دا كەلەر ەمەس. دەگەنمەن، ەشتەمە سەزبەسىن دەپ ساقتانىپ قارايمىن. كۇدىگىمنىڭ دۇرىس ەكەنىنە بىردەن-اق كوزىم جەتتى.
ول ورنىنان كوتەرىلىپ، ءتورتاياقتاپ، كادىمگىدەي-اق شاپشاڭ جورعالاپ، پالۋبادا كەتىپ بارادى، قيمىلداعان سايىن جايمەن ىڭقىلداپ تا قويادى، ءسىرا، جارالى اياعىن قاتتى اۋىرسىناتىن بولسا كەرەك. جارتى مينۋت وتەر-وتپەستە سۋ اعاتىن تۇتىكشە تۇبىندە شيىرشىقتالىپ جاتقان كەمە ارقانىنا جورعالاپ جەتتى دە، ارقان استىنان سابىنا دەيىن قىپ-قىزىل قان، ءبىر ۇزىن پىشاق، جوق پىشاق ەمەس-اۋ، كىشىگىرىم كەزدىك سۋىرىپ الدى. استىڭعى يەگى سالبىراپ ءتۇسىپ كەتكەن، قانجار وتە مە، وتپەي مە دەپ ءجۇزىن بايقاپ كوردى دە، جالما-جان قوينىنا تىعا سالىپ، قايتادان جورعالاي فالشبورت تۇبىندەگى ءوزىنىڭ بۇرىنعى ورنىنا باردى.
مەن وزىمە قاجەت ءبىراز نارسەنى ءبىلىپ الدىم. يزراەل جورعالاپ تا بولسا جۇرە الاتىن بولىپ شىقتى، ءارى ەندى ءوزىنىڭ قارۋى دا بار. مەنى جاڭا پالۋبادان كەتىرۋگە تىرىستى. دەمەك، قۇربان ەتكەلى وتىرعانى دا مەن ەكەنىم انىق. سوندا مەن ولگەننەن كەيىنگى ويى نە — بۇكىل ارالدى كەسىپ ءوتىپ، قاراقشىلاردىڭ باتپاق جانىنداعى لاگەرىنە بارماق پا؟ الدە زەڭبىرەك اتىپ، جولداستارىن كومەككە شاقىرماق پا، مۇنىسى مەن ءۇشىن، ارينە، جۇمباق.
مۇددەلەس كەزىمىزدە مەنىڭ حەندستەن قورىقپاۋىما بولادى: ەكەۋىمىزدىڭ ماقساتىمىز — كەمەنى ءبىر ءقاۋىپسىز جەرگە جەتكىزۋ: تەك ول جەر — كەيىن كەمەنى قاجەت كەزىندە ەش قيىندىق، قاۋىپ-قاتەرسىز كەيىن الىپ شىعۋعا بولاتىنداي، ىڭعايلى جەر بولۋى ءتيىس. بۇل ماقساتىمىز ىسكە اسقانشا، مەنىڭ ومىرىمە ءقاۋىپ تە تونە قويماۋعا ءتيىس. ويلانا ءجۇرىپ، ۋاقىتىمدى بوسقا كەتىرمەۋگە تىرىستىم: قايتادان بىلدىرتپەي قايۋتاعا باردىم، كەبىسىمدى كيدىم، قولىما ىلىككەن ءبىر قۇتىنى الا سالىپ، پالۋباعا ورالدىم.
حەندس سۇلاتا سالعان تەڭ قۇساپ مەن كەتكەندە قالاي جاتسا، تاپ سول قالپىنا ەنىپ جاتا قالىپتى. سونشالىق السىرەگەن نەمەسە شاقىرايعان جارىققا قاراي الماي قينالعان كىسىشە كوزىن سىعىرايتىپ، شالا جۇمىپ جاتىر. ماعان سىناي ءبىر قاراپ الىپ، شولمەكتىڭ تىعىنىن ۇيرەنشىكتى داعدىسى بويىنشا، وپ-وڭاي اشىپ، ادەتتە ايتىلاتىنداي:
— سەنىڭ دەنساۋلىعىڭ ءۇشىن! — دەپ، شاراپتى دەم الماستان تۇبىنە دەيىن تاۋىسۋعا جاقىنداتىپ، ءىشىپ سالدى.
سودان كەيىن ءسال دەم الىپ، جان قالتاسىنان تاڭدايعا سالاتىن تەمەكىنىڭ ءبىر تاقتاسىن شىعارىپ، ءبىر كىشكەنتاي بولىگىن كەسىپ بەرۋىمدى ءوتىندى.
— راقىم ەتىپ، كەسىپ بەرشى، ايتپەسە مەندە پىشاق تا جوق قوي، ءارى ءالىم دە جەتە قويار دەيسىڭ بە، — دەدى ول. — ءاي، دجيم-اي، دجيم-اي، تىپتەن پايداعا اسپاي قالعانىمدى قاراشى. ءبىر شەتىنەن كەسىپ بەرشى. بۇل ءوزى قۇدايدىڭ قالعان ومىرىمدە شايناۋعا جازعان ەڭ سوڭعى تەمەكىسى بولسا كەرەك. ۇزاق جاتپاسپىن، ءسىرا. كەشىكپەي-اق و دۇنيەگە اتتاناتىن شىعارمىن...
— جاقسى، — دەدىم مەن — ءقازىر كەسىپ بەرەيىن. ءبىراق، مەن ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا بولسام... جاعدايىم مۇشكىل ەكەنىن بىلگەسىن، ولەر الدىمدا قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ، جالبارىنىپ ىستەگەن كۇنالارىمدى جۋىپ-شايۋعا تىرىسقان بولار ەم.
— كۇنالارىمدى دەيسىڭ بە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى ول. — قانداي كۇنالارىمدى؟
— قانداي كۇنالارىمدى دەيسىز... قانداي كۇنالارىڭىز بار ەكەنىن ءوزىڭىز بىلمەيسىز بە؟ — دەدىم مەن. — ءوزىڭىزدىڭ ادامگەرشىلىك پارىزىڭىزعا وپاسىزدىق ىستەدىڭىز. ءومىر بويى كۇناعا باتىپ، وتىرىك ايتىپ، موينىڭىزعا ادام قانىن جۇكتەپ ءجۇرسىز. انە، اياق جاعىڭىزدا ءوزىڭىز جاڭا عانا ولتىرگەن ءبىر ادام تاعى جاتىر. ءسويتىپ ءجۇرىپ، قانداي كۇنالار دەپ مەنەن سۇرايسىز! كۇنالارىڭىز — وسى، ميستەر حەندس؟!
مەن ەشتەمە بولماعانداي، بەيقام، جايباراقات سويلەسۋگە ءتيىس ەم، ءبىراق ونىڭ قوينىنا تىققان قان-قان كەزدىگى، ونىڭ ءوزىمدى ولتىرمەك ەكەنى ويىما تۇسكەنىنەن بە، ايتەۋىر، قىزىپ كەتىپپىن. ال ول بويىن شاراپقا الدىرعانىنان با، ماعان ايرىقشا سالتاناتتى جاۋاپ قاتتى.
— وتىز جىل بويى مەنىڭ جۇزبەگەن تەڭىزىم قالعان جوق، — دەدى ول. — جاقسىنى دا، جاماندى دا، داۋىلدى دا، تىمىقتى دا، اشتىقتى دا، ءتىپتى پىشاق سۇعىسقان كىسى ءولىمىن دە كوردىم، باسقا دا تالاي نارسەلەر كەزدەستى، ءبىراق مەنىڭ ءبىر سوزىمە سەنۋگە ءتيىسسىڭ: ىزگىلىك دەگەنىڭ ادامعا تيتتەي دە پايدا بەرگەن ەمەس. الدىمەن سوققىعا كىم جىقسا، سونىكى ءجون بوپ شىعا كەلەدى. ولگەندەردىڭ قولىنان كەك الۋ كەلمەيتىنى اقيقات. مەنىڭ بار سەنەر ءدىنىم — وسى. اۋمين!.. ال ەندى، — دەدى ول ءتىپتى باسقا داۋىسپەن، — وسى مىلجىڭداعانىمىز دا جەتەر. سۋ كەلىپ، ەداۋىر كوتەرىلىپ قالىپتى. مەنىڭ كوماندامدى تىڭدا، كاپيتان حوكينس، ەندى ەكەۋىمىز كەمەنى بۇعازعا اپارايىق.
شىنىندا دا، بىزگە ەكى ميلدەي جەر جۇرسەك بولعانى ەكەن. ءبىراق، ءجۇزۋ وتە قيىن بولدى. سولتۇستىك ايالداماعا كىرەر جول تار دا تايىز، ءارى ءوزىنىڭ يرەك-يرەك بۇرىلىستارى كوپ ەكەن. مەيلىنشە ساقتىق، شەبەرلىك كەرەك بولدى. ءبىراق مەن زەرەك ورىنداۋشى بولىپ شىقتىم دا، حەندس باعا جەتپەس كوماندير ەكەنىن كورسەتتى.
ەكەۋىمىز قايراڭ اتاۋلىنى اينالىپ ءوتىپ، شەبەرلىك كورسەتكەنىمىز سونشالىق، ەگەر سىرتىمىزدان باقىلاعان بىرەۋ بولسا، سۇيسىنبەي قالماس ەدى.
ەكى ءمۇيىستىڭ دە جانىنان امان وتتىك، ەندى ءبىزدىڭ جان-جاعىمىز قۇرلىق جەر. وڭتۇستىك جاعالاۋ سياقتى، سولتۇستىك ايالدامانىڭ جاعالاۋلارىنا دا قالىڭ ورمان وسكەن ەكەن. ءبىراق، بۇعازدىڭ ۇزىنى ۇزىن بولعانمەن ەنى تىم تار ەكەن، ءتىپتى شىنداپ كەلگەندە، بۇل بۇعاز دەۋدەن گورى وزەننىڭ ساعاسىنا كوبىرەك ۇقسايتىن بولىپ شىقتى. تۋرا بەت الدىمىزدان وڭتۇستىك بۇرىشتان قيراعان كەمەنىڭ ءشىرىپ، ابدەن قۇري باستاعان ەسكى قاڭقاسىن كوردىك. بۇل ءوزى ۇلكەن ءۇش دىڭگەكتى كەمە ەكەن. بۇل جەردە تۇرعانىنا، ءتىپتى كوپ ۋاقىت وتكەن ءتارىزدى. ونىسى جان-جاعىن تۇگەل بالدىر قورشاپ العانىنان-اق كورىنىپ تۇر. پالۋبادا قىزىلدى-جاسىلدى گۇلدەرگە تولى الدەبىر بۇتالار ۇيىسىپ ءوسىپ تۇر. سونشالىق كوڭىلسىز كورىنىس، ءبىراق وسىنىڭ ءوزى بۇعازدىڭ كەمە توقتاۋعا وتە قولايلى جەر ەكەنىن دالەلدەپ تۇرعانداي.
— انە كوردىڭ بە، — دەدى حەندس، — انا ءبىر جەر وتە قولايلى-اق ەكەن، جاعاعا ءتىپتى جاقىن بارۋعا بولادى. تاپ-تازا، تەپ-تەگىس قۇم، تولقىن دەگەن اتىمەن بولمايتىن شىعار، ويتكەنى جان-جاقتىڭ ءبارى ورمان عوي، ال اناۋ كەمە دەگەنىڭ ماۋەلى باقتان ءبىر دە كەم ەمەس، الۋان ءتۇرلى گۇل شەشەك اتىپ، كوزدىڭ جاۋىن الادى.
— جاعاعا جاقىندايمىز دەپ، كەمەنى قايراڭعا وتىرعىزىپ المايمىز با؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— قايراڭنان شىعارىپ الۋ قيىن ەمەس قوي، — دەدى ول. — سۋ كەيىن قايتقان كەزدە جاعاعا ارقان تارتۋ كەرەك تە، اناۋ جۋان قاراعايلاردىڭ بىرىنە وراپ، ۇشىن كەيىن اكەلىپ، شپيلگە بايلاۋ كەرەك. سودان سوڭ سۋدىڭ كوتەرىلۋىن كۇت. سۋ كوتەرىلگەن كەزدە بۇكىل كومانداعا جابىل، تارت ارقاننان دەپ بۇيرىق بەر. كەمە قايراڭدى جايىنا تاستاپ، سىلاڭ قاققان سۇلۋداي، الدىڭنان ءوزى-اق شىعا كەلەدى. ال، ەندى بالام، اباي بول. قايراڭعا، ءتىپتى تايالىپ قالدىق جانە كەمە توتەلەپ قايراڭعا تىرەلگەلى كەلەدى. ازداپ وڭعا بۇرىل.. سولاي... ءتۋراجۇر... وڭعاتامان... ءسال-پال سولعا تامان... تۋرا... تۋرا... تۋرا ءجۇر!
ول بۇيرىق بەرىپ جاتتى دا، مەن ايتقاندارىن تەز ءارى ءدال ورىنداۋعا تىرىسىپ باقتىم. كەنەت ول:
— جەلگە قاراي بۇر، قىمباتتى دوستىم! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
مەن بار كۇشىممەن باسىپ، رۋلگە بار سالماعىمدى سالدىم. "يسپانولا" كىلت بۇرىلدى دا، الاسا ورمان وسكەن جاعالاۋعا قاراي ءجۇردى.
وسى اينالىس-بۇرىلىستاردىڭ قىزىعىمەن جۇرگەندە بوسماننىڭ ءار قيمىلىن باعارمىن دەگەن پيعىلىمدى ءتىپتى ەسىمنەن شىعارىپپىن. مەنىڭ بار باققانىم — كەمەنىڭ ءتۇبى قايراڭعا قاشان تيەر ەكەن دەگەن وي بولدى. وزىمە تونگەن ءقاۋىپتى تارە ۇمىتىپپىن دا، وڭ جاق فالشبورتتان اسىلا ءيىلىپ، كەمەنىڭ الدىڭعى جاعىندا تۋلاپ، كوبىك اتىپ جاتقان تەڭىز سۋىنا قاراپ تۇرىپپىن دا قالىپپىن. كەنەت الدەنەگە مازاسىزدانىپ، بۇرىلىپ كەيىنگى جاققا قاراماعانىمدا، ەشقانداي قارسىلىقسىز-اق تەككە قۇريدى ەكەنمىن. ءبىر سىبدىر ەستىدىم بە، الدە كوزىمنىڭ قيىعىمەن قيمىلداپ كەلە جاتقان الدەقانداي ءبىر كولەڭكە بايقاپ قالدىم با، الدە، مۇمكىن، مىسىقتا كەزدەسەتىنىندەي بويىمدا الدەنەندەي ءبىر ينستينكت وياندى ما، ايتەۋىر، كەيىن بۇرىلىپ جالت قاراسام، تاپ قارسى الدىمدا حەندس تۇر ەكەن. وڭ قولىندا كەزدىگى، ماعان ءتىپتى تاقالىپ قالىپتى.
بىر-بىرىمىزگە تىكە قاراپ، كوزىمىزگە كوزىمىز تۇسكەن كەزدە، ەكەۋىمىز دە قاتتى ايقايلاپ جىبەرىپپىز. مەن قورىققاننان ايقايلادىم. ول قۇتىرىنىپ العان سۇزەگەن بۇقاداي، ىزادان ورشەلەنە اقىرا ءتۇسىپ، العا، ماعان قاراي تۇرا ۇمتىلدى. كەمەنىڭ تۇمسىعىنا قاراي سەكىرىپ تۇسپەك بوپ، رۋمپەلدى قويا بەرىپ ەم، ول بىردەن كەيىن سەرپىلدى. مەنى امان الىپ قالعان دا سول رۋمپەل بولدى: ەكپىنىمەن بارىپ حەندستىڭ كوكىرەك تۇسىنا سوعىپ كەپ قالعاندا، ول ۇشىپ ءتۇستى.
حەندس تۇرىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، مەن ول ءوزى ايداپ اكەلىپ تىققان مىنا بۇرىشتان تەز قاشىپ شىقتىم. ەندى بۇكىل پالۋبا مەنىڭ قاراماعىما كوشىپ، حەندستەن قانشا جالتارام دەسەم دە مۇمكىندىگىم بولدى. گروت-دىڭگەكتىڭ الدىنا بارىپ توقتاپ، جان قالتامنان تاپانشامدى الدىم، كوزدەپ تۇرىپ، شۇرىپپەسىن باسىپ كەپ قالدىم. حەندس ماعان قاراي تۋرا ءجۇرىپ كەلە جاتىر ەدى. تاپانشانىڭ قۇلاعى تىرس ەتە تۇسكەنمەن، وق اتىلمادى: وق ءدارىسى سۋعا ءتيىپ دىمقىلدانىپ قالعان بولىپ شىقتى. وسىنشا ۇقىپسىزدىعىم ءۇشىن ءوزىمدى-وزىم سىباپ-اق تۇرمىن. قارۋىمدى نەعىپ كۇنى بۇرىن قايتا وقتاپ الماعانمىن؟ ۋاقىتىم جەتكىلىكتى-اق بولىپ ەدى عوي! سويتكەنىمدە، ءقازىر وسىلاي قاساپشىنىڭ الدىنداعى قوي قۇساپ، قارۋسىزدان-قارۋسىز تۇرماس ەدىم عوي.
حەندس جاراقاتىنا قاراماستان، عاجاپ تەز قيمىلدايدى. اق بۋرىل شاشى قوبىراپ، ىزاعا بۋلىعىپ، ءارى بار كۇشىن جيناماق بوپ، ابدەن قىزارا ءبورتىپ العان. مەن ەكىنشى تاپانشامدى سۋىرىپ الايىن دەسەم، سوعان مۇرشام جوق. جانە وعان قوسا، ول تاپانشانىڭ دا مىناۋ سياقتى سۋ بوپ قالعانىنا كۇمانسىز ەدىم. ءبىر عانا انىق بىلگەن نارسەم — ماعان تۋرا شەگىنگەننەن پايدا جوق، وندا حەندس الگىندە عانا كەمەنىڭ ارتقى بۇرىشىنا تىققانىنداي، ەندى كەمەنىڭ تۇمسىعىنا اپارىپ تىعىرىققا تىرەيدى، سوندىقتان ءبىر ءارى، ءبىر بەرى بۇلتاقتاپ قاشۋىم كەرەك. ەگەر بۇرىشقا تىعىپ، بەتپە-بەت كەلسە، اناۋ قاندى كەزدىكتىڭ تالاي سۇيەمى كىرش ەتىپ، دەنەمە كىرەرى ءسوزسىز. ەداۋىر جۋان گروت-دىڭگەكتى قاپسىرا قۇشاقتاپ، بۇكىل تۇلا بويىم ءدىر-دىر ەتىپ، كۇتىپ تۇرمىن. مەنىڭ بۇلتارىپ قاشقىم كەپ تۇرعانىن سەزىپ، حەندس تە كىدىرىپ، تۇرىپ قالدى. بىرنەشە سەكۋند بىردە وڭ جاقتان، بىردە سول جاقتان شاپ بەرگىسى كەلگەندەي ءتۇر كورسەتىپ، مەنى الداماق بولدى. مەن دە بىردە وڭعا، بىردە سولعا جالتاقتاپ تۇرىپ الدىم. ەكەۋىمىزدىڭ جەكپە-جەگىمىز بالانىڭ ويىنى سياقتى: ۇيدە، قارا توبە بۇعازىنىڭ تۇبىندەگى جارتاستار اراسىندا، ءبىر رەت وسىنداي ويىن ويناعانىم بار ەدى. ءبىراق، ارينە، ول ويىن ۇستىندە جۇرەگىم قازىرگىدەي اتشا تۋلاماعان-دى. قانشا دەگەنمەن بۇل ويىندى ويناۋ بالاعا، سانىنىڭ ەداۋىر ۇلكەن جاراقاتى بار كارى تەڭىزشىدەن گورى جەڭىلىرەك بوپ شىقتى. مەن ءبىراز ەس جيناپ، ءتىپتى ويىنىمىزدىڭ قاشان، نەمەن بىتەتىنى جايلى ويلاپ ۇلگەردىم. "ارينە، — دەپ ويلادىم مەن، — وسىلاي بۇلتارىپ قاشىپ، مەن كوپكە دەيىن ونىڭ قولىنا تۇسپەۋىم مۇمكىن، ءبىراق ەرتە بولسىن، كەش بولسىن، ول مەنى، ايتەۋىر، ولتىرەدى..."
وسىلاي ەكەۋىمىز قاراما-قارسى ارباسىپ تۇرعانىمىزدا، كەنەت "يسپانولا" قايراڭعا كەلىپ، كەپتەلە قالدى. ەكپىنىمەن سوعىلعان كەمە سول بۇيىرىنە قاراي قاتتى قيسايىپ، قۇلاۋعا شاق قالدى. پالۋبا كولبەي قىرىق بەس گرادۋسقا قيسايدى دا، ناۋا بويىمەن اتقىلاپ سۋ كىرىپ، پالۋبادا، فالشبورت ماڭىندا كول-كوسىر قاق پايدا بولدى.
ءبىز ەكەۋىمىز دە تالتىرەكتەپ بارىپ قۇلاپ، سىرعي جونەلدىك تە، ءتىپتى قۇشاقتاسىپ قالا جازداپ، ناۋاعا بارىپ تىرەلدىك. قىزىل قالپاقتى ولىك تە سول باياعى قۇشاعىن جايعان كۇيىنەن تانباستان زىپ-زىلدەي بوپ، تومەن سىرعىدى. مەن باسىممەن بوسماننىڭ اياعىنا قاتتى سوعىلىپ، ءتىسىم بىر-بىرىنە تيگەننەن ساق ەتە ءتۇستى. ولىك حەندستىڭ ۇستىنە بارىپ ءتۇستى دە، مەن قۇلاپ، تۇلا بويىمنىڭ اۋىرعانىنا قاراماستان حەندستەن بۇرىن ۇشىپ تۇرەگەلدىم. كەمەنىڭ كەنەت قيسايا قالعانى — ەندى پالۋبا ۇستىندە جۇگىرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ەمەس. جان ساقتاۋدىڭ ەندى باسقا ءبىر امالىن ىزدەۋ كەرەك جانە ءبىر ءسات كەشىكسەم-اق قۇرىعانىم، ويتكەنى دۇشپانىم ءقازىر-اق مەنى باس سالعالى تۇر. بيزان-دىڭگەكتىڭ تەمىر ارقاندارى مەنىڭ توبەمنەن سالبىراي قالعان ەكەن. ارقاننان ۇستاي الدىم دا، جوعارى ورمەلەدىم جانە سالينگكە ابدەن جايعاسىپ وتىرىپ العانىمشا، ءبىر مەزەت كىدىرگەنىم جوق. كوز ىلەسپەي تەز قيمىلداعانىمنان عانا جانىم قالدى: كوتەرىلىپ بارا جاتقانىمدا تومەننەن، اياعىمنان جارتى فۋتتاي عانا جەردەن قانجار جارق ەتە ءتۇستى. ءىشى كۇيىپ، نە ىستەرىن بىلمەي داعدارىپ قالعان يزراەل حەندس قايران بوپ، اۋزى اڭىرايىپ اشىلعان كۇيى تومەندە مەنەن كوز الماي قاراي قالىپتى.
ەندى مەن سول دە بولسا دەم الاتىن بولدىم. ۋاقىتىمدى زايا كەتىرمەي، تاپانشامدى قايتا وقتاپ الدىم. ەندى جازاتايىم قاتەلىككە ۇرىنباۋ ءۇشىن ەكىنشى تاپانشانى دا قايتادان وقتادىم.
حەندس ءىشى ۋداي اشىپ، نە ىستەرىن بىلمەي، ءبارىن تومەننەن باقىلاپ تۇر. جاعدايىنىڭ ەداۋىر ناشارلاپ كەتكەنىن ول تۇسىنە باستادى. ءسال ويلانىپ تۇردى دا، اقىرى، ارەڭ دەپ، ارقانعا جابىستى، قانجارىن اۋزىنا تىستەپ، جارالى اياعىن سۇيرەتە، قاتتى ىڭقىلداپ، جايمەن جوعارى ورمەلەي باستادى. ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزداعى قاشىقتىقتىڭ ول ۇشتەن ءبىرىن ءوتىپ بولعانشا، مەن ەكى تاپانشانى دا قايتا وقتاپ ۇلگەردىم. ەندى ەكى قولىما ەكى تاپانشانى قاتار ۇستاپ، وعان ءتىل قاتتىم.
— ەندى ءبىر قادام كوتەرىلسەڭىز-اق، ميستەر حەندس، — دەدىم مەن، — ميىڭىزدىڭ مىلجا-مىلجاسىن شىعارام. سودان كەيىن، ءوزىڭىز ايتقانداي ولگەن ادام كەك الادى دەپ قورىقپاسام دا بولاتىن شىعار، — دەپ قوسىپ قويدىم كەكەتە كۇلىپ.
ول بىردەن توقتاي قالدى. ءبىر شەشىم ويلاپ تۇرعانىن بەت الپەتىنەن كورىپ وتىرمىن. ءبىراق، ءبىر توقتامعا كەلە الماي، قينالىپ، ۇزاق ويلاندى، ال مەن ءوزىمنىڭ ءقاۋىپسىز وتىرعانىما ماسايراپ، قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردىم. اقىرى، ول بىرنەشە قايتارا جۇتىنىپ، سىلەكەيىن جۇتىپ الىپ، سويلەي باستادى. بەت الپەتىندەگى سول باياعى ابىرجۋ نىشانى ءالى ايىققان جوق. سويلەۋگە كەدەرگى بولعاسىن اۋزىنداعى قانجاردى قولىنا الدى، ءبىراق، ايتەۋىر، جوعارى ورمەلەۋىن قويدى.
— دجيم، — دەدى ول، — ءبىز ەكەۋىمىز دە ەداۋىر ورىنسىز ارتىق كەتتىك، — سەن دە، مەن دە. ەندى ەكەۋىمىزدىڭ كەلىسىمگە كەلگەنىمىز ءجون. جاڭا كەمە جاعاعا سوعىلىپ، بوگەت جاساماعاندا مەن سەنى قۇرتقان دا بولار ەم. ءبىراق، مەن ەشقاشان جولىم بولمايتىن سورلىمىن! امالنەشىك، كارى تەڭىزشى بولعانمەن سەنەن، كەمەنىڭ يۋنگاسىنان جەڭىلىس تاپقانىمدى مويىنداماسقا لاجىم جوق!
مەن ونىڭ سوزدەرىن ۇيىپ تىڭداي ءتۇسىپپىن، ال ءوزىم شارباق باسىنا ۇشىپ شىققانىنا توكاپپارسي قالعان اتەشتەي ءماز بولىپ، جىميىپ وتىر ەدىم، ءبىر كەزدە ول كەنەت وڭ قولىن سىلتەپ كەپ قالماسىن با. اۋادا اتىلعان جەبەدەي بىردەمە زۋ ەتە قالدى. بىردەمەنىڭ دەنەمە كىرت ەتىپ تيگەنىن سەزدىم، دەنەم شىم ەتكەندەي اۋىرىپ كەتتى. سويتسەم، يىعىم دىڭگەككە شەگەلەنىپ قالعان ەكەن. دەنەم قاتتى اۋىرعاننان با، الدە كۇتپەگەن جەردەن شوشىپ كەتكەنىمنەن بە، ءتىپتى ويلاپ ىستەدىم بە، الدە تەك سوقىر سەزىم بە، بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ەكى شۇرىپپەنى دە باسىپ قالدىم. تاپانشالار اتىلۋىن اتىلدى-اۋ، ءبىراق ەكەۋى دە قولىمنان ءتۇسىپ كەتتى. ءبىراق ءبىر جاقسىسى — قۇلاعان تەك تاپانشالار عانا ەمەس-تىن: بوسمان ارقاندى قويا بەرىپ، بولار-بولماس داۋىس شىعاردى دا، باسىن تومەن قاراتىپ قۇلاعان كۇيى، سۋعا بارىپ كۇمپ ەتە ءتۇستى.
XXVII تاراۋ
"پياسترلار!"
كەمەنىڭ قاتتى اۋعانى سونشالىق، دىڭگەكتەرى، ءتىپتى تۇپ-تۋرا سۋدىڭ ۇستىنە ءتونىپ تۇر. مەن سىرىققا قوناقتاعان تاۋىق قۇساپ، سالينگتە وتىرمىن، استىڭعى جاعىمنان شىعاناقتىڭ سۋى كورىنەدى. مەن قۇساپ جوعارى كوتەرىلىپ ۇلگەرمەگەن حەندس پالۋباعا جاقىنىراق ەدى، سۋعا مەنى مەن فالشبورتتىڭ ارالىعىنان قۇلادى. قاندى كوبىك اراسىنان سۋ بەتىنە ءبىر رەت قانا قىلتيىپ كورىندى دە، ماڭگى باقي باتىپ، جوق بولدى. سۋ بەتى تىنىشتالعاننان كەيىن قاراسام، كورىنىپ جاتىر. كەمە كولەڭكەسىندەگى تاپ-تازا اقشىل قۇمنىڭ ۇستىنە قۇلاعان ەكەن. دەنەسىنىڭ ۇستىنەن ەكى كىشكەنە بالىق ءجۇزىپ ءوتتى. كەيدە سۋ تەربەلگەن كەزدە قوزعالىپ، ورنىنان تۇرۋعا ۇمتىلىپ جاتقان كىسىگە ۇقساپ كەتەدى. ونىڭ ءوزىن ءتىپتى ەكى رەت ءولدى دەسە دە بولادى: ءارى وق ءتيدى، ءارى سۋعا تۇنشىقتى. ءوزى وسى ارادا مەنى ولتىرمەكشى بولىپ ەدى، ەندى ءدال سول ءوزى تاڭداعان جەرىندە بالىققا جەم بولاتىن بولدى.
جۇرەگىم اينىپ، باسىم اينالىپ، بويىمدى ءبىر ءتۇرلى ۇرەي بيلەدى. ارقامدى، كوكىرەگىمدى قۋالاي ىستىق قان سورعالاپ تۇر. يىعىمدى دىڭگەككە شەگەلەگەن الگى قانجار قىپ-قىزىل بوپ بالقىپ، قىزعان تەمىر سياقتى، ەتىمدى كۇيدىرىپ قارىپ بارادى. ءبىراق، مەنىڭ قورىققانىم — دەنەمنىڭ اۋىرعانى ەمەس، ونداي اۋرۋعا مەن ءتىپتى ىڭقىلداماي دا ءۇن-تۇنسىز-اق شىدار ەم، مەنىڭ زارەم ۇشقانى — سالينگتەن قۇلاپ كەتىپ، اناۋ ءالى بوسمان جاتقان تىپ-تىمىق جاسىل سۋدان ءبىر-اق شىعام با دەگەن ءقاۋىپ ەدى.
سالينگتى قوس قولداپ قاتتى قىسىپ العانمىن، ەندى، ءتىپتى ساۋساقتارىم سىرقىراي باستادى. قورىققانىمنان كوزىمدى جۇمدىم. سالدەن كەيىن از-كەم ەس جيىپ، جۇرەگىم ورنىنا تۇسكەندەي بولدى، ەندى سابىرمەن بويىمدى بيلەدىم.
الدىمەن قانجاردى سۋىرۋعا ارەكەتتەنىپ كوردىم. ءبىراق الدە دىڭگەككە تىم تەرەڭ بويلاپ كىرگەن بە، الدە ءوزىم جۇيكەمدى بيلەي الماي وتىرمىن با، ايتەۋىر، ونى سۋىرىپ الۋعا شامام جەتپەدى. تۇلا بويىم قالش-قالش ەتىپ، دىرىلدەپ كەتتىم. ءبىر عاجابى — سول دىرىلدەپ، قالشىلداعانىمنىڭ اقىرىندا وزىمە كومەگى ءتيدى. قانجار بولماشى عانا، ءبىر قابات تەرىمدى تۇيرەپ وتكەن ەكەن، ءدىرىل قىسىپ، سەلكىلدەپ تۇرعانىمدا، جۇقا تەرى جىرتىلىپ كەتتى. قان بۇرىنعىدان بەتەر سورعالاي جونەلدى، ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە، ايتەۋىر، ءوزىم بوساپ شىقتىم. ال قامزولىم مەن كويلەگىم بولسا، ولار سول دىڭگەككە شەگەلەنۋلى كۇيىندە قالدى.
بار كۇشىممەن قاتتى جۇلقىنىپ قالىپ ەدىم، ءبىرجولا بوساپ شىقتىم. پالۋباعا كەمەنىڭ وڭ جاق كەنەرەسىندەگى ارقانداردان ۇستاپ ءتۇستىم. وسىنىڭ الدىندا عانا يزراەل قولىمەن ۇستاعان اناۋ ارقاندارعا مەنى ەشقانداي كۇش جاقىنداتا الماس ەدى.
كايۋتاعا ءتۇسىپ، جارامدى بايلاپ العىم كەلدى. جارام كادىمگىدەي قاتتى اۋىرا باستادى. قانى ءالى تىيىلعان جوق. ءبىراق پالەندەي ءقاۋىپتى جارا ەمەس، قولىمدى قالاي قيمىلداتام دەسەم دە، وعان بوگەتى جوق. جان-جاعىمدى شولىپ، بايقاپ كوردىم. ەندى كەمەگە مەن جالعىز ءوزىم عانا قوجا بوپ قالدىم، سوندىقتان كەمەدەگى ەڭ سوڭعى جولاۋشىدان — ءولىپ جاتقان و'برايەننەن قۇتىلۋدىڭ امالىن ويلاستىرعىم كەلدى.
ول سىرعاناپ، فالشبورتتىڭ قاسىنا دەيىن جەتتى دەپ بۇرىن دا ايتىپ ەم عوي. سول جەردە ەبەدەيسىز جەكسۇرىن ءبىر قۋىرشاق قۇساپ سۇلاپ جاتىر. ۇلكەن قۋىرشاق، بويى ءتىرى ادامنىڭ بويىنداي، ءبىراق تىرشىلىك نىشانى جوق، ومىرگە ءتان جىلىلىقتان جۇرداي. ءوزىم باستان كەشكەن تالاي جان تۇرشىگەرلىك وقيعالار تۇسىندا ولىكتەرگە ابدەن ەتىم ۇيرەنىپ، ءقازىر ولاردان قورقۋدى قويعانمىن، سوندىقتان ودان قۇتىلۋ ماعان ونشا قيىنعا تۇسكەن جوق. بەلبەۋىنەن ۇستاپ، كەبەك سالعان قاپشىق قۇرلى كورمەي، كوتەردىم دە كەمە كەنەرەسىنەن اسىرا لاقتىرىپ كەپ جىبەردىم. كۇمپ ەتىپ سۋعا قۇلادى. باسىنان ۇشىپ تۇسكەن قىزىل قالپاعى سۋ بەتىندە قالقىپ بارادى. ولىك قۇلاعانىنان سۋ لايلانىپ كەتىپ ەدى، ەندى، مىنە، سۋ تىنىشتالعاندا مەن ولاردىڭ ەكەۋىن دە — 'برايەندى دە، يزراەلدى دە اپ-انىق كوردىم. ەكەۋى قاتار جاتىر. سۋدىڭ باياۋ اعىسى ەكەۋىن كەيدە جايمەن تەربەتىپ قويادى. و'برايەن جاس جىگىت بولعانمەن مۇلدەم جىلتىر باس ەدى. باسى تاقىرايىپ، ءوزىن ولتىرگەن ادامنىڭ تىزەسىن جاستانعان كۇيى بەيقام جايعاسىپتى. ەكەۋىنىڭ دە ۇستىنەن كىشكەنە بالىقتار جىپ-جىپ ەتىپ ارلى-بەرلى زۋلاپ ءوتىپ ءجۇر.
ءسويتىپ، كەمەدە مەن جالعىز قالدىم. مىنە، سۋ كەيىن سەرپىلە باستادى. كۇن ەداۋىر ەڭكەيىپ قالعان ەكەن، باتىس جاعالاۋداعى قاراعايلاردىڭ كولەڭكەسى بۇعازدى كوكتەي ءوتىپ، پالۋباعا دا جەتىپ قالىپتى. كەشكى سامال سوقتى، بۇعازدى شىعىس جاقتان بيىك ەكى شىڭى تالاسقان ۇلكەن توبە قولتىعىنا الىپ، جەل وتىنەن تاسالاپ تۇرعانمەن دىڭگەكتەر مەن ارقاندار گۋىلدەپ، جەلكەندەر تارس-گۇرس ەتىپ جالپىلداي باستادى.
كەمەگە تونگەن ءقاۋىپتى مەن بىردەن ءتۇسىندىم. كليۆەرلەردى تەز-تەز جيناپ، پالۋباعا ءتۇسىردىم. ءبىراق گروتتى ءتۇسىرۋ وڭاي ەمەس-تىن. كەمە قيسايعان كەزدە، گيك ەرنەۋدەن اسىپ ءتۇسىپ، سۋعا قۇلاپتى، ءتىپتى ونىڭ باس جاعى ەكى-ۇش فۋتتاي جەلكەنىمەن قوسا سۋعا باتىپ تۇر. وسىدان كەلىپ جاعداي ءتىپتى قيىنداي ءتۇستى. ونىڭ ءبارىن ورىن-ورنىنا كەلتىرىپ دۇرىستاۋ مەنىڭ ءتىپتى دە قولىمنان كەلەر ەمەس، سوندىقتان مەن باتىلىم بارىپ ەش نارسەگە دە جاقىنداي المادىم. اقىرى، پىشاعىمدى شىعارىپ، فالداردى قيدىم. گافەل بىردەن تومەن ءتۇستى دە، ءىلىنىپ تۇرعان جەلكەننىڭ باۋىر تۇسى سۋدىڭ بەتىنە قالقىپ شىعا كەلدى. ءبىراق قانشا تىرىسقانىممەن نيرالعا ەشتەمە ىستەي المادىم. وعان ءالىم جەتەر ەمەس. امال قايسى، "يسپانولانى" ءبىر تاعدىردىڭ وزىنە تاپسىرىپ، تاستاپ كەتۋىمە تۋرا كەلەتىن سياقتى. نە ىستەي الام، ءقازىر مەنىڭ ءوزىم دە تاعدىردىڭ ايداۋىنا مويىن ۇسىنعان جانمىن عوي.
سول ەكى ورتادا بۇعاز ءۇستىن كەشكى قاراڭعىلىق تۇمشالاي ءتۇستى. باتار كۇننىڭ سوڭعى ساۋلەلەرى ورمان اراسىن كوكتەي ءوتىپ كەلىپ، كورول شاپانىنداعى اسىل-جاقۇت تاس قۇساپ، كەمە جەلكەنىنىڭ ءار جەر، ءار جەرىندە جالت-جۇلت وينايدى. سالقىن تۇسە باستادى. كەيىن سەرىپكەن سۋ ازايا بەردى، سۋ ازايعان سايىن كەمە دە قۇلاعان بۇيىرىنە قاراي قيسايا ءتۇستى.
مەن كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىنا ءوتىپ، تومەن قارادىم. كەمە تۇمسىعى تايىز جەردە تۇر ەكەن، دەگەنمەن ساقتىق ىستەپ ارقاننان قوس قولداپ ۇستاپ، جايمەن كەمە ەرنەۋىنەن اسىپ ءتۇستىم. سۋ مەنىڭ بەلۋارىمنان كەلدى. قۇم قاتتى ەكەن، تولقىن قازعىلاپ تاستاپتى، ءسويتىپ، مەن "يسپانولانى" ءبىر بۇيىرىنە جانتايىپ، جەلكەنىن سۋ شايعان كۇيىندە تاستاپ، وپ-وڭاي جاعاعا شىقتىم. كۇن باتتى، قاراعاي باسىندا جەل شۋلايدى.
ءسويتىپ، مەنىڭ تەڭىزدەگى باستان كەشكەن وقيعالارىم وسىمەن اياقتالدى. جانە، ءسوز جوق، ءساتتى اياقتالدى: كەمە قاراقشىلاردان تارتىپ الىندى، ەندى ءبىزدى مۇحيتقا تاپ وسى ءقازىر شىعامىز دەسەك تە وعان مۇمكىندىگىمىز بار. مەن ەندى تەزىرەك ۇيگە، ءوزىمىزدىڭ قامالىمىزعا ورالىپ، ءوزىم ىستەگەن ەرلىكتەرىم تۋرالى ماقتانعىم كەلىپ ءولىپ بارام. ماعان، ءسىرا، ءوز بەتىممەن كەتىپ قالعانىم ءۇشىن ازداپ ۇرساتىن بولسا كەرەك، ءبىراق "يسپانولانى" قولعا تۇسىرگەندىگىم ءبارىن دە جۋىپ-شايۋعا ءتيىس، ءتىپتى كاپيتان سموللەتتىڭ ءوزى دە مەنىڭ ەرلىكتەرىمدى مويىنداماي قالا الماس.
وسىنداي ويلارعا بەرىلىپ، كوڭىل كۇيىم سونداي كوتەرىڭكى، اعاش شارباققا بارماق بولىپ جولعا شىقتىم: ءوز ويىمشا، شارباق ىشىندە باياعىشا ءوزىمنىڭ دوستارىم كۇتىپ وتىر. كاپيتان كيدتىڭ بۇعازىنا قۇياتىن وزەندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ شىعىس جاقتاعىسى قوس وركەشتى توبەنىڭ تۇبىنەن باستالاتىنىن مەن جاقسى بىلەتىنمىن. سوندىقتان مەن وزەندى ەڭ جىڭىشكە جەرىنەن كەسىپ وتپەك بولىپ، سولعا قاراي بۇرىلدىم. ورمان، ءتىپتى سيرەك ەكەن. بوكتەردى جاعالاي ءجۇرىپ وتىرىپ، كەشىكپەي توبەنىڭ شەتىن اينالىپ ءوتتىم دە، وزەندى كەشىپ، ارعى بەتكە شىقتىم.
بۇل — مەنىڭ بەن گانندى كەزدەستىرگەن جەرىمنىڭ ءدال ءوزى بوپ شىقتى. جان-جاعىما جىتىرەك قاراپ، وتە ساق كەلە جاتىرمىن. ءتىپتى قاراڭعى ءتۇسىپ كەتتى. توبەنىڭ ەكى شىڭىنىڭ اراسىنداعى شاتقالمەن كەلە جاتىپ، جوعارعى جاقتان جانعان وتتىڭ الاۋ ساۋلەسىن بايقادىم. وتتى لاۋلاتىپ جاعىپ، ءسىرا، بەن گانن وزىنە تاماق ءپىسىرىپ جاتقان عوي دەپ ويلاپ، ىشىمنەن ونىڭ سونشالىق بەيقامدىعىنا تاڭ قالدىم. شىنىندا، مەن كورگەن وتتى باتپاق جانىنداعى ءوز لاگەرىنەن سيلۆەر دە كورىپ قويماي ما؟
بارعان سايىن ءتۇن قاراڭعىلىعى قويۋلانا ءتۇستى. تابان جولىمدى ارەڭ تاۋىپ كەلەم. ارت جاعىمداعى ەكى وركەشتى توبە مەن وڭ جاعىمداعى قاراۋىل ءدۇربىنىڭ ۇشار باسىن عانا اداسپاي جۇرۋىمە باعدار تۇتىپ كەلە جاتىر ەم، ەندى ولار دا بىرتە-بىرتە قاراڭعىعا ءسىڭىپ، كورىنبەي بارا جاتىر. سيرەك جۇلدىزدار كۇڭگىرتتەۋ جىمىڭ قاعادى. قاراڭعىدا بىردە بۇتالارعا سۇرىنەم، بىردە قۇم شۇڭقىرلارعا ءتۇسىپ كەتەم.
ءبىر كەز اينالا الاگەۋىمدەنە تۇسكەندەي بولدى. جوعارى جاققا قارادىم. قاراۋىل ءدۇربىنىڭ توبەسىن بوزامىق ساۋلە شارپىپتى. تومەنىرەكتە، قالىڭ اعاش اراسىنان اۋماقتى، كۇمىستەي جىلتىراعان ۇلكەن ءبىر داق بايقادىم دا، اي تۋعان ەكەن عوي دەپ ءتۇيدىم.
ەندى جاعدايىم جەڭىلدەي ءتۇستى، شاپشاڭىراق ءجۇردىم. كەي كەز ءتىپتى جۇگىرىپ-جۇگىرىپ الام، ويتكەنى اعاش شارباققا تەزىرەك جەتسەم دەپ، شىداي الماي كەلەم. ءبىراق قامال اينالاسىنداعى ورمان ىشىنە كىرىسىمەن-اق ساقتانۋ قاجەتتىگى ەسىمە ءتۇسىپ، ءسال باياۋلاپ قالدىم. وسىنشاما ەنتەلەپ كەلە جاتىپ، دوستارىم جاۋ دەپ قالىپ، وققا ۇشسام، ودان وكىنىشتى نە بولماق؟ باستان كەشكەن بۇكىل قىم-قۋىت ساپارىم زايا كەتپەك پە؟
اي بارعان سايىن جوعارىلاپ، كوتەرىلىپ بارادى. ورمان ىشىندەگى الاڭ-الاڭداردىڭ ءبارى دە سۇتتەي جاپ-جارىق بولدى. الدىڭعى جاعىمنان، اعاش اراسىنان، تاعى ءبىر جارىق ساۋلە پايدا بولدى، اي جارىعىنا ۇقسامايدى. قىزارىپ كورىنەدى، وت سياقتى، ءبىراق كەيدە قارا كۇڭگىرتتەنىپ كەتەدى. ءسىرا، بۇل كەيدە ءتۇتىن ساسىپ، كۇل كومىپ كەتىپ تۇرعان جانعان وت شىعار دەپ ءتۇيدىم.
دەگەنمەن، بۇل ءوزى نە بولدى ەكەن، سايتان العىر؟
اقىرى، ورماننىڭ شەتىنە شىقتىم. اعاش شارباقتىڭ باتىس شەتىنە اي ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇر. شارباقتىڭ قالعان جاعى جانە ءۇيدىڭ ءوزى دە قاراڭعىلىق قۇشاعىندا، تەك كەي تۇستارىن عانا كۇمىس ساۋلە ءتىلىپ-تىلىپ ءوتىپتى. ال ءۇيدىڭ ارت جاعىندا لاۋلاپ ۇلكەن وت جانىپ جاتىر. قىپ-قىزىل جالىن جۇقا، سولعىن اي نۇرىنداي ەمەس، اپ-انىق بوپ سۇيرەڭدەپ كورىنەدى. ءتىرى جان جوق. جىم-جىرت.تەك ارا-تۇرا سامال تەربەتكەن اعاش سىبدىرى عانا ەستىلىپ كەتەدى.
ءارى تاڭ قالىپ، ءارى، ءسىرا، قورىققانىمنان دا بولسا كەرەك، توقتاي قالدىم. ءبىز ەشقاشان مىناداي ۇلكەن وت جاقپايتىنبىز. كاپيتاننىڭ بۇيرىعىن ورىنداپ، دايىن وتىندى ۇنەمدەۋگە تىرىساتىنبىز. مەن جوق كەزدە دوستارىم ءبىر پولەگە ۇشىراماسا جارار ەدى دەپ ۇرەيلەنە باستادىم.
ۇنەمى كولەڭكە قۋالاپ، ساقتانا ءجۇرىپ وتىرىپ، بەكىنىستىڭ شىعىس جاعىنا ءوتتىم دە، ەڭ ءبىر قاراڭعى تۇسىن تاڭداپ الىپ، شارباق ۇستىنەن اسىپ ءتۇستىم.
بوسقا ازان-قازان جاساپ قايتەم دەپ، ءتورت اياقتاپ، ءۇن-تۇنسىز ءۇيدىڭ بۇرىشىنا قاراي ەڭبەكتەدىم. ءبىر كەز جانىم جاي تاپقانداي بولدى. جالپى ءوزىم قورىلداعاندى جەككورۋشى ەم؛ قورىلداپ ۇيىقتايتىن ادامدار — مەن ءۇشىن بارىپ تۇرعان ازاپ بولاتىن. ءبىراق تاپ وسى جولى دوستارىمنىڭ قاننەن-قاپەرسىز قورىلعا باسىپ، تىنىش ۇيىقتاپ جاتقانى اسەم سازدى مۋزىكاداي جانىما جاعا ءتۇستى. اشىق تەڭىزدە كەلە جاتقانداعى كەزەكشى ماتروستىڭ: "ءبارى دە ورىن-ورنىندا!" دەگەن تۇنگى ايقايى قالاي قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەتىن بولسا، مىنا قورىل دا مەنى سولاي تىنىشتاندىرىپ، ۇناي ءتۇستى.
ءبىر انىق بايقاعانىم — ەشقانداي كۇزەت قويىلماپتى. ەگەر ءقازىر مەنىڭ ورنىما بۇكىل قاراقشىلارىمەن بىرگە بىلدىرمەي سيلۆەر كەلسە عوي، مىنالاردىڭ ەشقايسىسى دا تاڭعا جەتپەستەن و دۇنيەگە اتتانار ەدى. ءبارى دە سول كاپيتاننىڭ جاراقاتتانىپ قالعانىنىڭ سالدارى عوي دەپ ويلادىم. كۇزەتكە قوياتىن كىسىلەرى دە جوق، وسىنداي قيىن شاقتا دوستارىمدى تاستاپ كەتىپ قالعانىم — ەرسىلەۋ بولدى-اۋ دەپ وزىمە-وزىم رەنجىدىم.
ەسىككە كەلىپ، موينىمدى سوزىپ، ءىش جاققا كوز سالدىم. ءۇيدىڭ ءىشى وتە قاراڭعى ەكەن، ەشتەمە اجىراتىپ كورە المادىم. قورىلعا قوسا قاناتىن قاققان قۇستىڭ با، الدە بىردەمەنى توقىلداتىپ شوقىعان قۇستىڭ با، ايتەۋىر، تاعى دا ءبىر دىبىس ەستىلەدى. ەكى قولىمدى ىلگەرى سوزىپ، سيپالاپ ۇيگە كىردىم. "ءوزىمنىڭ ادەتتەگى ورنىما بارىپ جاتايىن، — دەپ جىميىپ كۇلىپ قويام، — تاڭەرتەڭ مەنى كورگەندە، بارلىعى قالاي تاڭ قالار ەكەن؟!"
بىرەۋدىڭ اياعىنا ءسۇرىنىپ كەتكەنىم. ۇيىقتاپ جاتقان الگى كىسى ەكىنشى جانباسىنا اۋدارىلىپ ءتۇستى دە، ىڭىرسىپ، ىڭقىلداپ الدى، ءبىراق، ايتەۋىر، ويانا قويمادى.
وسى ارادا كەنەت "پياسترلار!.. پياسترلار! پياسترلار! پياسترلار! پياسترلار!" دەگەن اششى داۋىس قاراڭعىدا ورشەلەنبەسىن بە كەلىپ. توقتاۋ جوق، قۇلاعى بۇرالعان ساعات قۇساپ، داۋسىن سول ءبىر قالپىنان ەش وزگەرتپەستەن، قايتالاپ ايتا بەردى، ايتا بەردى.
بۇل — سيلۆەردىڭ جاسىل توتىسى كاپيتان فلينت بولدى. قاناتىن قاعىپ دىبىستاعان دا، اعاش قابىعىنىڭ كىشكەنتاي سىنىعىن شوقىپ، توقىلداتقان دا سول ەكەن. ەشقانداي كۇزەتشىڭنەن كەم تۇسپەي، ۇيىقتاپ جاتقانداردى باعىپ وتىرعان دا، مەنىڭ كەلگەنىمدى ءبىلدىرىپ، ءبىر سارىندى جەكسۇرىن داۋسىمەن قويماستان ايقايلاعان دا تاپ سونىڭ ءوزى!
جاسىرىنىپ ۇلگەرە المادىم. توتىنىڭ قاتتى، اششى داۋسىن ەسىتكەن جۇرت ويانىپ-ويانىپ، ۇشىپ تۇرەگەلىپ جاتىر. مەن سيلۆەردىڭ داۋسىن تانىدىم. ول ءبىر بوقتاپ الىپ:
— كىم بۇل؟ — دەپ ايقاي سالدى.
مەن تۇرا قاشىپ ەم، قاراڭعىدا بىرەۋگە سوقتىعىسىپ قالدىم. ونى يتەرىپ جىبەرىپ ەم، ءبىراق ءوزىم بارىپ سو بويدا باسقا بىرەۋدىڭ قۇشاعىنا ەنىپ كەتكەنىمدى بىلمەي دە قالدىم. ول قاتتى قىسىپ ۇستاپ الدى.
— كانە، ديك، مىندا جارىق الىپ كەلشى، — دەدى سيلۆەر.
ءبىر قاراقشى جۇگىرە باسىپ شىعىپ كەتىپ ەدى، قولىنا شالا ۇستاپ، قايتادان كىردى.
التىنشى ءبولىم. كاپيتان سيلۆەر
XXVIII تاراۋ
دۇشپان لاگەرىندە
شالانىڭ قىزعىلتتاۋ ساۋلەسى ءۇي ءىشىن جارىق ەتىپ، مەنىڭ ەڭ جامان دەگەن كۇدىكتەرىمنىڭ دە شىنعا اينالعانىن راستاپ بەردى. قاراقشىلار بلوكگاۋزدى دا، ءبىزدىڭ بۇكىل ازىق-تۇلىك قورلارىمىزدى دا يەلەنىپ الىپتى. كونياك بوشكەسى، شوشقا ەتى، قاپ-قاپ كەپكەن نان — ءبارى دە سول بۇرىنعى ورىندارىندا تۇر. زارەم ۇشقانى — بىردە-بىر تۇتقىن كورىنبەيدى. شاماسى، دوستارىمنىڭ ءبارىنىڭ دە قازا تاپقانى عوي. جۇرەگىم شەرگە تولىپ، نەعىلارعا بىلمەي تۇرمىن. بۇدان دا، سولارمەن بىرگە ولگەنىم ارتىق ەمەس پە ەدى؟
التى قاراقشى عانا ءتىرى قالعان ەدى، سولاردىڭ ءبارى دە، مىنەكي، كوز الدىمدا تۇر. رومدى ءىشىپ-ىشىپ بەتتەرى قابارىپ، ىسىنگەن بەسەۋى ۇيقىلارىنان ويانا سالىپ، ۇشىپ-ۇشىپ تۇرەگەلدى. التىنشىسى تەك شىنتاقتاپ، باسىن عانا كوتەردى. بەت الپەتى ولىك سياقتى قۇپ-قۋ. باسىن قان-قان شۇبەرەكپەن تاڭىپ العان. دەمەك، جارالى بولعانى جانە ءوزىنىڭ جارالانعانىنا دا كوپ ۋاقىت وتپەگەن. قاراقشىلار شابۋىل جاساعان كەزدە، بىرەۋىنە وق تيگەنى جانە ونىڭ ورمان اراسىنا كىرىپ، كورىنبەي كەتكەنى ەسىمە تۇسە قويدى. ءسىرا، مىناۋ سول بولسا كەرەك.
توتى ۇزىن تۇرا دجوننىڭ يىعىنا ءمىنىپ الىپ، تۇمسىعىمەن قاۋىرسىندارىن تازالاپ وتىر. سيلۆەردىڭ ءوزى بۇرىنعىداي ەمەس، ءوڭى قۋارعان، تۇنجىر. ۇستىندە سول وتكەندە بىزبەن كەلىسسوز جۇرگىزەردە كيىپ كەلگەن ادەمى شەكپەنى بار، ءبىراق ءقازىر ونىسى توپىراققا بىلعانىپ، تىكەنەكتى بۇتا ءىلىپ، جىرتىلىپ قالىپتى.
— ەھە، بۇل كىم دەسەم، تۋرا دجيم حوكينستىڭ ءوزى بوپ شىقتى عوي، — دەدى ول. — وي، سايتان العىر-اي، ءا! بۇل ەندى قوناققا كەلگەندىگىڭ عوي، ءا؟ كىر-كىر، ەسكى دوسىم كەلسە، مەن ءاردايىم قۋانىشتىمىن.
ول برەندي قۇيعان بوشكەنىڭ ۇستىنە وتىرىپ الىپ، قاليانىنا تەمەكى نىعىزداي باستادى.
— ديك، وت جالعاپ جىبەرشى، — دەدى ول. سودان تەمەكىسىن تۇتاتىپ بولىپ: — راقمەت، دوستىم. شالانى ورنىنا اپار، — دەپ قوسىپ قويدى. — ال، دجەنتلمەندەر، سەندەر ۇيالماڭدار، بارىپ ۇيىقتاي بەرىڭدەر. سەندەر ميستەر حوكينستىڭ الدىندا، كومانديردىڭ الدىندا تۇرعانداي، تىك تۇرۋعا استە مىندەتتى ەمەسسىڭدەر. قۇدايدىڭ ءوزى ساقتاسىن، دجيم سەندەرگە كەشىرىم جاسايدى. ءسويتىپ، دجيم، — دەدى ول تەمەكىسىن سورا ءتۇسىپ، — كەلىپ قالدىم دەيسىڭ، ءا؟ بەيشارا كارى دجونعا بۇل قۋانارلىق سىي بولدى! ءوزىم ءبىر كورگەننەن-اق سەنىڭ شەبەر بولايىن دەپ تۇرعانىڭدى بايقاعانمىن، ال ءقازىر قاراسام، ناعىز باتىر سەن بوپ شىقتىڭ.
مەن، ارينە، جاۋاپ قاتىپ، ەشتەمە دەي المادىم. ولار مەنى تاپ قابىرعاعا تاقاپ تۇرعىزىپ قويىپ ەدى، مەن تەك باسىمدى كوتەرىپ تىك تۇرۋعا جانە سيلۆەردىڭ بەتىنە سابىر ساقتاپ، تۋرا قاراۋعا تىرىسىپ باقتىم. ءبىراق نە كەرەك، ءىشىم ۋداي اشيدى.
سيلۆەر تەمەكىسىن بىر-ەكى رەت سورا ءتۇسىپ، جايباراقات قايتادان سوزگە كىرىستى.
— نە بولعاندا دا، دجيم، ءبارىبىر بىزگە قوناققا كەلىپ قالعان ەكەنسىڭ، ەندى مەن ساعان ويىمداعىمدى بۇكپەي، ءبارىن ايتىپ شىعايىن، — دەدى ول. — سەن اقىلىڭ بار جىگىتسىڭ، سوندىقتان ءوزىڭدى ءاردايىم ۇناتىپ جۇرەتىنمىن. سەنى كورگەندە ءوزىمنىڭ سەندەي كەزىم، مەنىڭ دە سەندەي جاس، ادەمى جىگىت كەزىم ەسىمە تۇسەدى. مەن ءارقاشان دا سەنىڭ بىزگە قوسىلۋىڭدى تىلەيتىنمىن قازىنادان ءوز ۇلەسىن الىپ، باي دجەنتلمەن بولىپ، دۇنيەنىڭ راقاتىن كورىپ ولسە عوي دەيتىنمىن. مىنە، بالام، اقىرىندا، بىزگە كەلىپ، ءوزىڭ قوسىلىپ تۇرسىڭ. كاپيتان سموللەتت جاقسى تەڭىزشى، مۇنى مەن ەشقاشان جاسىرعانىم جوق، ايتىپ ءجۇردىم، ءبىراق ەندى ءتارتىپ جاعىنا كەلگەندە وتە قاتال بولاتىن. "تەڭىزشىلىك پارىزىڭدى بارىنەن جوعارى قويۋىڭ كەرەك!" — دەيتىن ول، — جانە ونىسى وتە دۇرىس تا. ال سەن بولساڭ ودان قاشىپ كەتتىڭ، ءوزىڭنىڭ كاپيتانىڭدى دالاعا تاستاپ كەتتىڭ. ءتىپتى، دوكتوردىڭ ءوزى دە ساعان قاتتى رەنجىپتى. "جاقسىلىقتى بىلمەيتىن جەكسۇرىن بوپ شىقتى"، — دەدى ول سەن جونىندە. قىسقاسى، سەن ەندى ءوز كىسىلەرىڭە بارىپ قوسىلا المايسىڭ، ولاردىڭ سەنى العىلارى جوق. ال ەندى ءوزىڭ بولەك ءۇشىنشى ءبىر كوماندا جاساقتايمىن دەمەسەڭ، ساعان كاپيتان سيلۆەرگە قوسىلۋدان باسقا جول قالعان جوق.
"ءيا، جاعداي ءالى ونشا مۇشكىل بولمادى، دەمەك، دوستارىم ءتىرى بولعانى عوي"، — دەپ ويلادىم مەن. قاشىپ كەتكەنىم ءۇشىن ولار ماعان رەنجۋلى دەگەن سيلۆەردىڭ سوزىنە نانۋعا دا دايىن تۇرعانىممەن، ءبارىبىر ءوزىم قاتتى قۋاندىم.
— سەن ءبىزدىڭ قولىمىزعا ءتۇسىپ قالدىڭ، ونى ءوزىڭ دە كورىپ تۇرسىڭ، مەن، ءتىپتى بۇل تۋرالى اڭگىمە قىلعىم كەلمەيدى، — دەپ سيلۆەر ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى. — مەن بايىپتى، دالەلدى ءسوزدى ۇناتام. بوسقا قورقىتۋدان تۇسەتىن پايدا بار دەپ ەشقاشان ويلاعان ەمەسپىن. ەگەر بىزگە قىزمەت ىستەگىڭ كەلسە، ءبىزدىڭ قاتارىمىزعا ءوز ەركىڭمەن قوسىل. ال ەگەر بۇل ۇناماسا، وندا، دجيم، "جوق" دەپ تۋراسىن ايت، بۇل ءوز ىقتيارىڭ. ەركىن، ويلانىپ ايت، ەشتەمەدەن دە قورىقپا. كورىپ تۇرسىڭ عوي — مەن سەنىمەن ەش ايلا-قۋلىقسىز، اشىق سويلەسىپ وتىرمىن.
— سوندا مەنىڭ جاۋابىمدى ەستىگىڭىز كەلەدى عوي، ءيا؟ — دەپ سۇرادىم مەن داۋسىم دىرىلدەپ.
كەلەكەلەي سويلەگەن ونىڭ بۇل ساندىراعىنان باسىما تونگەن ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا دەرلىك ءقاۋىپتى دە مەن سەزبەي قالعانىم جوق. ەكى بەتىم وتتاي جانىپ، جۇرەگىم اتشا تۋلاپ اكەتىپ بارادى.
— ەشكىم دە سەنى زورلاپ وتىرعان جوق، دوستىم، — دەدى سيلۆەر. — جاقسىلاپ ويلانىپ ال. اسىعاتىن نەمىز بار؟ جانە سەن بار جەردە كوڭىلسىز بولۋشى ما ەدى؟
— جارايدى، — دەدىم مەن، ءسال بويىمدى بيلەپ، — مەنىڭ كىمدى جاقتاپ، قاي جاققا شىققىم كەلەتىنىن بىلگىڭىز كەلسە، الدىمەن ماعان نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن ءتۇسىندىرىڭىزشى؟ سىزدەر قالايشا مۇندا كەلگەنسىزدەر؟ مەنىڭ دوستارىم قايدا كەتكەن؟
— نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن دەيسىڭ بە؟ — دەپ قاراقشىلاردىڭ بىرەۋى مەنىڭ ءسوزىمدى قايتالاپ ايتتى. — بىزدە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن بىرەۋ تابىلسا، مەن ودان ەش نارسەمدى اياماي، سىي كورسەتەر ەم.
— سەنەن كىم، نە سۇراپتى، جاپ اۋزىڭدى! — دەپ، ونى سيلۆەر ءبولىپ جىبەردى، سودان كەيىن وسىعان دەيىنگى سىپايى قالپىمەن بەتىن قايتادان ماعان بۇردى. — ميستەر حوكينس، كەشە تاڭەرتەڭ وسىندا اق جالاۋ كوتەرىپ، دوكتور كەلىپ كەتتى، — دەدى ول. — "كاپيتان سيلۆەر، ءسىز مىقتاپ تۇرىپ قايراڭعا وتىرىپسىز، كەمەڭىز كەتىپ قالىپتى"، — دەدى دوكتور. ءسويتىپ، روم ءىشىپ، ءان سالىپ، ءماز بولىپ جۇرگەنىمىزدە، كەمەدەن ايرىلىپ قالىپپىز. مويىندامايتىن امالىم جوق. ەشقايسىمىز كەمەگە ءمان بەرىپ، باقىلاماپپىز. جۇگىرىپ جاعاعا باردىق، وتىرىك ايتسام جاي ءتۇسسىن، ءبىزدىڭ ەسكى كەمەمىز، شىنىمەن، عايىپ بولىپتى. ەسىمىز شىعىپ، تۇرعان جەرىمىزدە تالىپ قۇلاي جازدادىق. "ەندى امال قانشا، شارت جاساسىپ، كەلىسىمگە كەلەيىك"، — دەدى دوكتور. ءبىز — دوكتور ەكەۋىمىز — شارت جاساستىق، سونىڭ ناتيجەسىندە، مىنەكي، سىزدەردىڭ ازىق-تۇلىكتەرىڭىزدى، برەنديىڭىزدى، بۇكىل بەكىنىستەرىڭىزدى، سونداي كورەگەندىك كورسەتىپ جيناعان وتىندارىڭىزدى، قىسقاسى سالينگتەن باستاپ كيلسونعا دەيىن بۇكىل قايىعىڭىزدى ءبىز الدىق. ال ولار وزدەرى كەتىپ قالدى. ولاردىڭ ءقازىر قاي جەردە ەكەنىن مەن بىلمەيمىن.
ول تاعى دا جايباراقات تەمەكىسىن سوردى.
— ال ەگەر ءوزىڭدى سول توپتىڭ ىشىندەمىن دەپ ويلاساڭ، وندا مەن ساعان دوكتوردىڭ سوڭعى ايتقان سوزدەرىن قايتالاپ ايتىپ بەرەيىن، — دەپ ول ءسوزىن جالعاستىردى. — "سىزدەر قانشا كىسى قالدىڭىزدار؟" — دەپ سۇرادىم مەن. "تورتەۋمىز، — دەدى ول. — تورتەۋ، ءبىراق تورتەۋدىڭ بىرەۋى جارالى. ال اناۋ انتۇرعان بالانىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيمىن جانە بىلگىم دە كەلمەيدى. ءبىز ءۇشىن ونى ەسكە الۋدىڭ ءوزى جيىركەنىشتى"، — دەدى ول. مىنە، بۇل — ونىڭ تۋرا ءوز ءسوزى.
— ايتىپ بولدىڭىز با؟ — دەپ سۇرادىم.
— سەن بىلۋگە بولاتىن نارسەلەردىڭ ءبارىن ايتىپ بولدىم، بالام، — دەدى ول.
— ال ەندى مەن ءوزىم نە تاڭدادىم، سونى ايتۋىم كەرەك پە؟
— ءيا، ەندى ءوزىڭ نە تاڭدادىڭ، سونى ايتۋىڭ كەرەك، — دەدى سيلۆەر.
— جارايدى، — دەدىم مەن. — نە ىستەپ، نە قويعانىما ەسەپ بەرە المايتىنداي، مەن اقىماق ەمەسپىن. ماعان قانداي جازا قولدانعىلارىڭىز كەلەدى، ونى مەيىلدەرىڭىز ءبىلسىن. سىزدەرمەن كەزدەسكەلى بەرى اجالدىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋعا ۇيرەنگەن دە جايىم بار. دەگەنمەن، الدىمەن سىزدەرگە بىرەر نارسەلەر جايىندا ايتپاي قالا المايمىن، — دەدىم، ءبىراق ءوزىم ءالى تولقۋىمدى باسا الماي تۇرمىن. — سىزدەردىڭ جاعدايلارىڭىز وتە مۇشكىل: كەمەدەن سىزدەر ايرىلدىڭىزدار، قازىنادان دا ايرىلدىڭىزدار، ادامدارىڭىزدان دا ايىرىلىپ قالدىڭىزدار. جالپى سىزدەردىكى قۇرىعان شارۋا. وسىنىڭ بارىنە كىم سەبەپ بولعانىن بىلگىلەرىڭىز كەلە مە؟ وندا ءبىلىپ قويىڭىزدار: سەبەپ بولعان مىنا مەنمىن، باسقا ەشكىم دە ەمەس. ارالعا تايانعان كەزىمىزدە الما سالعان بوشكەنىڭ ىشىندە وتىرىپ، سىزدەردىڭ بارلىعىڭىزدىڭ سوزدەرىڭىزدى، — دجون، ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى دا، اناۋ ءقازىر تەڭىز تۇبىندە تىنىش تاپقان حەندستىڭ ايتقانىن دا، — ءبارىن، ءبارىن دە ەستىگەن مەن بولاتىنمىن. جانە ەستىگەنىمنىڭ ءبارىن سول بويدا-اق دوستارىما ايتىپ بەرگەنمىن. كەمەنىڭ زاكىرگە بايلانعان ارقانىن كەسىپ جىبەرگەن دە مەنمىن، سىزدەردىڭ كەمەدە قالدىرعان ادامدارىڭىزدى ولتىرگەن دە مەنمىن. اقىماق بولعان مەن ەمەس، سىزدەر جانە سىزدەردەن مەن شىبىن قۇرلى قورقادى دەپ ويلاماڭىزدار. ەندى مەنى ولتىرەسىزدەر مە، الدە اياۋشىلىق جاسايسىزدار ما، ونى مەيىلدەرىڭىز ءبىلسىن ءبىراق تاعى ءبىر ايتاتىنىم بار، سونىمەن جەتىپ تە قالار. ەگەر اياۋشىلىق ەتسەڭىزدەر، وتكەن ءىستىڭ ءبارىن ۇمىتۋىما بولادى. وندا كەيىن قاراقشىلىق قىلمىستارىڭىز ءۇشىن سوتتالعان كەزدە، سىزدەردى دار تۇزاعىنان قۇتقارىپ قالۋعا تىرىسام دەپ ۋادە بەرە الام. ەندى تاڭداۋ كەزەگى سىزدەرگە ءتيدى. مەنىڭ ولىمىمنەن سىزدەرگە كەلەر ەشقانداي پايدا جوق. ال ەگەر ءتىرى قالدىرساڭىزدار، وندا داردان امان الىپ قالۋعا تىرىساتىن بولام.
ەندى ءۇنسىز تۇرمىن. بۋلىعىپ سويلەي المايمىن. مەنىڭ قايران قالعانىم — ەشقايسىسى سەلت ەتىپ ورنىنان قوزعالمادى. كوزدەرى قويدىڭ كوزىندەي باجىرايىپ بەتىمە قارايدى. ولار جاۋاپ قاتپاعان سوڭ، ءسوزىمدى ءارى قاراي سوزدىم:
— ميستەر سيلۆەر، وسىنداعىلاردىڭ ىشىندەگى ءىلىپ الارى — ءسىز سياقتىسىز. ەگەر وسىدان قازا تابا قالسام، مەنى ەز بولعان جوق، اتىنا كىر كەلتىرمەي ءولدى دەپ دوكتورعا ايتۋىڭىزدى وتىنەر ەم.
— جارايدى، ەسىمدە بولسىن، — دەگەن سيلۆەردىڭ داۋسى ءتىپتى ءبىر ءتۇرلى شىقتى: نە كەلەكەلەپ وتىرعانىن، نە ەرلىگىمە ءسۇيسىنىپ وتىرعانىن ايىرا المادىم.
— ەسىڭىزدە بولسىن..، — دەپ مورگان دەگەن، بەتى كۇنگە توتىعىپ، قاپ-قارا بولعان كارى تەڭىزشى ايقايلاپ جىبەردى، بۇل مەن ءوزىم بريستول پورتىنداعى ۇزىن تۇرا دجوننىڭ تاۆەرناسىندا كەزدەستىرگەن تەڭىزشى بولاتىن. — ەسىڭىزدە بولسىن، وتكەندە قارا توبەتتى تانىپ قالعان دا وسى بولاتىن.
— ول — ول ما، — دەپ سيلۆەر قوسا ءتۇستى. — قاتەلەسسەم جاي ۇرسىن، بيللي بونستىڭ ساندىعىنان كارتانى الىپ كەتكەن دە ناق وسى بالا، ويپىرىم-اي، بۇل دجيم حوكينستىڭ قولىمىزعا ءتۇسۋىن كورەتىن دە كۇن بار ەكەن عوي!
— قانىن ءىشۋ كەرەك! — دەپ مورگان ايقاي سالىپ، ءبىر بوقتاپ الدى.
جانە پىشاعىن جالاڭداتىپ، وپ-وڭاي جيىرمانىڭ ىشىندەگى جاپ-جاس جىگىتتەي ورنىنان اتىپ تۇردى.
— قايت ورنىڭا! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى سيلۆەر. — توم مورگان، سەن ءوزىڭ كىم ەدىڭ سونشاما؟ الدە، وسىنداعى كاپيتان مەن ەمەس، سەنبىسىڭ؟ جوق، مەن ءالى ۇيرەتەرمىن ساعان باعىنا ءبىلۋدى! وسىدان تەك قارسى كەلىپ كورشى. سوڭعى وتىز جىل بويى جولىما بوگەت بولعىسى كەلگەن ادامداردىڭ ىشىنەن نە جەلكەن اعاشىنا ءىلىنىپ قۇرىماعان، نە تەڭىزگە قۇلاپ، بالىقتارعا جەم بولماعان بىردە-بىرى جوق. ءيا، ءدال سولاي! ۇعىپ ال، توم مورگان: مەنىمەن ءتىل تابىسا الماعان ادام قارا جەر باسىپ جۇرە المايدى.
توم ءۇنىن ءوشىردى، ءبىراق باسقالارى كۇڭكىلىن تىيا قويمادى.
— توم دۇرىس ايتىپ وتىر، — دەدى بىرەۋى.
— دارعا اسىلسام اسىلايىن، ونسىز دا باعىنىشتى بولا-بولا تويعانمىن، — دەپ قوسا ءتۇستى ەكىنشىسى، — ءبىراق دجون سيلۆەر، مەنى الداپ، جەتەگىڭە ەرتە المايسىڭ!
— دجەنتلمەندەر، ىشتەرىڭدە مەنىمەن شىنداپ ۇستاسقىسى كەلىپ وتىرعان قايسىڭ بارسىڭدار؟ — دەپ گۇر ەتە ءتۇستى سيلۆەر.
بوشكە ۇستىندە وتىرعان ول، ەندى ءسال ىلگەرى ۇمتىلدى. وڭ قولىندا تۇتانعان قاليانى بار.
— وسى وزدەرىڭە نە كەرەك؟ ايتپايسىڭدار ما تۋراسىن؟ نەمەنە، تىلدەرىڭ بايلانىپ قالدى ما؟ ال، كانە، شىق! كىمنىڭ زاۋقى بار، كۇتىپ الدىم. وسىنشا جىل جەر باسىپ جۇرگەندە قايداعى ءبىر ماس شوشقا ماعان قارسى تۇرىپ، قورسىلداسىن دەپ كۇتىپ پە ەكەم؟ ءوزىمىزدىڭ ادەت-عۇرپىمىزدى بىلمەيتىن بە ەدىڭدەر؟ وزدەرىڭدى ولجاشىل دجەنتلمەن دەپ سانايسىڭدار ما؟ ال، شىعىڭدار، مەن دايىنمىن. جۇرەگى تايسالمايتىن كىم بار؟ شىقسىن، سۋىرسىن كەزدىگىن، بالداقپەن جۇرسەم دە مىنا قاليان ءسونىپ ۇلگەرمەي جاتىپ-اق، ىشەك-قارنىن اياعىنىڭ باسىنا تۇسىرەيىن!
ەشكىم ورنىنان قوزعالا المادى. ەشقايسىسى ءلام-ميم دەپ اۋزىن اشا المادى.
— مىنە، سەندەردىڭ قاشانعى ادەتتەرىڭ وسى، — دەپ سيلۆەر، قاليانىن ەرنىمەن جىمقىرىپ، ءسوزىن ءارى قاراي سوزا ءتۇستى. — ايتاتىنى جوق، جىگىت-اق ەكەنسىڭدەر!.. باتىر بولعان تۇرلەرىڭە بولايىن! الدە قاراپايىم ءسوزدىڭ ءوزىن تۇسىنۋدەن قالعانسىڭدار ما؟ مۇندا كاپيتان مەنمىن عوي، وزدەرىڭ سايلاماپ پا ەدىڭدەر؟ سەندەردىڭ كاپيتاندارىڭ مەنمىن، ويتكەنى ءبارىڭ قوسىلساڭدار دا ءبارىبىر تۇتاس ءبىر ميلگە سەندەردەن اقىلدىراقپىن. ولجاشىل دجەنتلمەندەردىڭ ادەتىنشە، مەنىمەن جەكپە-جەككە شىعا المايدى ەكەنسىڭدەر، وندا قاتە ايتسام، باسىما جاي ءتۇسسىن، سەندەر مەنىڭ ايتقانىمدى تىڭداۋعا تيىسسىڭدەر! بۇل بالا ماعان ۇناپ تۇر. مەن ءوزىم بۇدان ارتىق ادامدى ءالى كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. سەندەردەي ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ قايسىسىمەن سالىستىرعاندا دا بۇل ءوزى ەر ادامعا ەكى ەسە كوبىرەك ۇقسايدى ەكەن. ەندەشە، ۇعىپ الىڭدار: بۇعان تيگەن ادامنىڭ ءىسى مەنىمەن بولادى!
ۇزاق ۋاقىت ەشكىم ءۇن قاتقان جوق. مەن سول باياعى تىك قالپىم، قابىرعاعا سۇيەنىپ تۇرمىن. جۇرەگىم باياعى قالپى، بالعاشا تىق-تىق ەتىپ تۋلاپ سوعىپ تۇر، ءبىراق ەندى، ايتەۋىر، ءۇمىت پايدا بولدى. سيلۆەر ەندى قولىن قۋسىرىپ، ارقاسىن قابىرعاعا سۇيەپ وتىر. قاليانىن سورىپ قويادى، شىركەۋدە وتىرعانداي-اق جايباراقات. تەك ەكى كوزى تىنىم تاپپاي، قىبىر ەتكەندى باعىپ وتىر. بايقاتپاي، ءوزىنىڭ تىنىشسىز كومانداسىن جىتىرەك قاداعالاي تۇسەدى. قاراقشىلار جينالىپ، ارىرەك، بۇرىشقا بارىپ، سىبىرلاسا باستادى. سىبىر-سىبىر ەتىپ سويلەسكەندەرى كەيدە ماعان وزەن سۋىنىڭ سىلدىراپ اققانى ءتارىزدى بوپ كەتەدى. كەيدە ءبىز جاققا بۇرىلىپ قاراپ قويادى، شالا وتتىڭ قىزعىلتىم جارىعىمەن ابىرجىعان، تولقىعان بەت الپەتتەرى كورىنەدى. ءبىراق ماعان قارامايدى، سيلۆەرگە قارايدى.
— سەندەر بايقاۋىمشا، بىردەمە ايتپاق ويلارىڭ بار عوي؟ — دەپ، سيلۆەر الىسقا تۇكىرىپ جىبەردى. — ايتىڭدار، قۇلاعىم سەندەردە.
— كەشىرۋىڭىزدى وتىنەم، سەر، — دەپ ءبىر قاراقشى ءسوز باستادى. — سوڭعى كەزدە سالتىمىزدى ءجيى بۇزاتىن بولىپ ءجۇرسىز. ءبىراق، بۇزعىڭىز كەلسە دە بۇزا المايتىن ءبىر سالت بار. ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىز، كوماندا نارازى بولىپ ءجۇر. ال تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل كوماندانىڭ دا باسقالارداي وزىندىك حاقىلارى بولۋى ءتيىس. مىسالى، ءبىزدىڭ قاجەت دەپ تاپساق جينالىپ، ءوزارا اقىلداسىپ الۋعا حاقىمىز بار. سەر، ءسىز ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ كاپيتانىمىز بولعاندىقتان، كەشىرىم وتىنەمىن، ءبىراق جاڭاعى حاقىمدى پايدالانىپ، ءبىر ماسەلەنى اقىلداسىپ الۋعا تىسقا شىعىپ قايتقىم كەلىپ تۇر.
ۇزىن بويلى، سارعىش كوز، جۇزىنەن ءبىر ناۋقاس تابى بىلىنەتىن، جاسى وتىز بەستەر شاماسىنداعى ماتروس وسىنى ايتتى دا، سيلۆەرگە مانەرلەي اسكەري ىزەت جاسادى؛ سودان كەيىن جايباراقات تىسقا قاراي بەت الىپ، ەسىكتى جاۋىپ، شىعىپ كەتتى. ونىڭ سوڭىنان ەرىپ، ىلە-شالا باسقا قاراقشىلار دا تىسقا شىقتى.
شىعىپ بارا جاتىپ، ءبارى دە بىر-بىرلەپ سيلۆەرگە ىزەت جاساپ، اقتالىپ، الدەنەلەردى كۇبىرلەپ كەتەدى.
— سالتىمىز سولاي عوي، — دەدى بىرەۋى.
— ماتروس جينالىسىنا بارىپ قايتام، — دەدى مورگان.
سيلۆەر ەكەۋىمىز وشاق باسىندا شالالارعا قاراپ، وڭاشا قالدىق.
اسپاز بىردەن-اق اۋزىنان قالعانىن جۇلىپ الدى.
— دجيم حوكينس، بايقادىڭ با، ساعان ءولىم ءقاۋپى، ءتىپتى ودان دا جامانى — ازاپتى ءولىم ءقاۋپى قاراقۇستاي ءتونىپ تۇر. ولار مەنى كاپيتاندىقتان ءتۇسىرۋ ارەكەتىن ويلاستىرىپ ءجۇر. سەنى قالاي قورعاشتاعانىمدى ءوزىڭ كوردىڭ عوي. العاشىندا قورعايىن دەگەن ويىم جوق-تىن، ءبىراق سەنىڭ ءبىر اۋىز سوزىڭە بولا پىكىرىمدى كىلت وزگەرتتىم. ساتسىزدىك ۇستىنە ساتسىزدىك باسىپ، ەندى دارعا اسىلماعان نەم قالدى دەپ، ۇنجىرعام ءتۇسىپ كەتىپ ەدى. سەنىڭ سوزدەرىڭدى ەستىگەننەن كەيىن وزىمە-وزىم: دجون، حوكينستى اراشالاپ الىپ قال، كەيىن ول دا ساعان اراشا تۇسەدى، حوكينستىڭ سوڭعى كوزىرى سەنسىڭ، دجون. ال ول، قاتەلەسسەم، باسىما جاي ءتۇسسىن، سەنىڭ سوڭعى كوزىرىڭ! — دەدىم، "سىيعا سىي، سىراعا بال"، سەن تۇبىندە سوت الدىنا بارعاندا وزىڭە قاجەت بولاتىن كۋاگەردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قال، ال ول كەيىن سەنى دار توزاعىنان سۋىرىپ الادى، — دەپ ءتۇيدىم.
مەن ءىستىڭ ءمان-جايىن ەندى-ەندى تۇسىنە باستادىم.
— سوندا ءسىز ءوزىڭىز باستاعان ويىنىڭىز ۇتىلىسپەن اياقتالدى دەگىڭىز كەلىپ تۇرعان جوق پا؟ — دەپ سۇرادىم.
— وتىرىك ايتسام جىن قاقسىن، شىنىندا دا، سولاي، — دەدى ول. — كەمەسىز قالعاسىن-اق، ەندى دارعا اسىلۋدى كۇتكەننەن باسقا ەش لاج قالماعانىن تۇسىنگەنمىن. مەن ءوزىم ءبىر باسىما قايسارلىعىم جەتكىلىكتى اداممىن، دجيم حوكينس، ءبىراق بۇعازدا كەمە جوق ەكەنىن كورگەندە، ءوزىمىز باستاعان ويىننىڭ ۇتىلىسپەن اياقتالعانىن بىردەن ءتۇسىندىم. ال مىنالار ءبارى دە باستارىندا مي جوق، اقىماقتار عوي، اقىلداسقىسى كەلسە، اقىلداسا بەرسىن. سەنىڭ جانىڭدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن مەن ءبارىبىر بارىمدى سالامىن. ءبىراق، دجيم، تۇبىندە ۇمىتىپ كەتىپ جۇرمە، جاقسىلىقتى جاقسىلىقپەن قايتارار بولار: كەيىن، ايتەۋىر ۇزىن تۇرا دجوندى داردان قۇتقاراتىن بول، ۇقتىڭ با؟
بۇنىسىنا مەن ءتىپتى قايران قالدىم. Tic قاققان قاراقشى، اتامان، ال ءوزى سۋعا كەتكەن تال قارمايدىنىڭ كەبىن كيىپ تۇر.
— قولىمنان كەلگەنىن اياماسپىن، — دەدىم مەن.
— ەندەشە، اكەل قولىڭدى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى. — ءتىپتى ءوزىڭ وڭاي قۇتىلدىڭ، ەندى مەنىڭ دە وتىرىك ايتسام جاي ءتۇسسىن، داردان قۇتىلام با دەگەن دامەم بار.
ول قيسالاڭداپ وتىن جاققا بارىپ، ءبىر شالانى قولىنا الدى دا، تاعى دا قالعانىن تۇتاتتى.
— دجيم، مەنىڭ جايىمدى ءوزىڭ تۇسىنەرسىڭ دەپ ويلايمىن، — دەدى ول قاسىما قايتىپ كەلىپ. — "ەسىڭ باردا ەل تاپ" دەگەن، مەن سكۆاير جاققا شىعۋعا ۇيعاردىم. سەن كەمەنى ءقاۋىپسىز: دۇرىس جەرگە جاسىرعان بولساڭ كەرەك، وعان مەنىڭ ءشۇبام جوق. بۇنىڭ ورايىن قالاي تاپتىڭ و جاعىن بىلمەيمىن، ءبىراق، ايتەۋىر، بار ەكەنىنە، امان ەكەنىنە سەنىمىم مول. حەندس پەن و'برايەن ەكەۋى دە اقىماق ەكەن. ءوزىمنىڭ ولارعا سەنگەن كۇنىم دە بولعان ەمەس-تىن. ەسىڭدە بولسىن: مەن ساعان ەشقانداي سۇراق قويىپ وتىرعانىم جوق جانە باسقالارعا دا سۇراق قويعىزبايمىن. مەن ويىنىمىزدىڭ شارتتارىن جانە ءوزىمنىڭ ۇتىلىس تاپقان ادام ەكەنىمدى جاقسى بىلەمىن. ال سەن ساق بول، جاسسىڭ جانە ءوزىڭ سونداي باتىل جىگىت بولىپ شىقتىڭ، سوندىقتان ەگەر ەكەۋىمىز اۋىز بىرلىكتى بولساق، ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەيتىنى كەم دە كەم بولار ەدى.
ول بوشكەدەن قاڭىلتىر ساپتى اياققا كونياك قۇيىپ الدى.
— ازداپ ءىشىپ جىبەرسەڭ قايتەدى، دوستىم؟ — دەپ سۇرادى.
مەن باس تارتتىم.
— ال مەن ازداپ ءىشىپ الماسام بولمايدى، دجيم، — دەدى ول. — الدا ابىگەر دەگەن از ەمەس، سول دە بولسا ءوزىمدى قامشىلاپ جىبەرمەسەم بولا ما؟ ايتپاقشى، ابىگەر دەمەكشى، دجيم، اينالايىن، قالاي ويلايسىڭ، وسى مىنا كارتانى دوكتور ماعان نەگە بەردى؟
مەنىڭ بۇل توسىن جاڭالىققا قايران قالعانىم سونشا، ول بەت الپەتىمنەن-اق تۇك بىلمەيتىنىمدى ءتۇسىندى دە، بۇدان ءارى سۇراق قويىپ اۋرەلەنىپ جاتپادى.
— ءيا، بۇل ونىڭ ءوز كارتاسى بولماسا كەرەك. بۇل ارادا ءبىر سىر بار ەكەنى ءسوزسىز. سولاي، دجيم... بۇل ارادا نە ءبىر جاماندىق، نە ءبىر جاقسىلىق بار، ايتەۋىر، بۇل تەگىن ەمەس...
ول تاعى دا كونياگىنەن ءبىر جۇتىپ الىپ، كەلەشەك قىرسىقتارعا كۇنى بۇرىن مويىن ۇسىنعان ادامداي، قازانداي ۇلكەن باسىن شايقاي ءتۇسىپ، تۇنجىراپ كەتتى.
XXIX تاراۋ
قارا تاڭبا قايتا كەزدەستى
قاراقشىلاردىڭ جيىنى ۇزاققا سوزىلدى. الدەن ۋاقىتتا ءبىر قاراقشى بلوكگاۋزعا قايتىپ ورالىپ، سيلۆەرگە كەلەمەج رەتىندە اسكەري ىزەت ءبىلدىردى دە، شالانى الۋعا بولار ما ەكەن دەپ رۇقسات سۇرادى. سيلۆەر قارسىلىق ەتپەدى، قاراقشى شالانى اكەتىپ، ءبىزدى قاراڭعىدا قالدىردى.
— داۋىل تايانىپ كەلەدى، دجيم، — دەدى سيلۆەر.
ەندى ول مەنىمەن دوسىنداي سويلەسە باستادى.
بەكىنىستىڭ مىلتىق اتاتىن تەسىكتەرىنىڭ ەڭ تاياۋ بىرەۋىنە بارىپ، اۋلا ىشىنە كوز سالدىم. وت سونۋگە جاقىنداپتى. ودان ەشقانداي جارىق تۇسپەيتىن بولىپتى: قاراقشىلارعا شالا قاجەت بولعانى دا سوندىقتان ەكەن. ولار ءۇي مەن شارباقتىڭ ارالىعىنداعى بوكتەردە القاقوتان وتىرىسىپتى. بىرەۋى جاڭاعى شالانى ۇستاپ، جارىق ءتۇسىرىپ تۇر. ەكىنشى بىرەۋى قاق ورتادا تىزەرلەپ وتىر. ونىڭ قولىنداعى شاپپاسى اشىلعاق پىشاعى ايدىڭ جارىعىنا، كەيدە وتتىڭ ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتەدى. قالعاندارى ونىڭ نە ىستەپ وتىرعانىن باقىلاعانداي، سول ەڭكەيە تۇسكەن. الگى ورتاداعىنىڭ قولىنان ءبىر كىتاپ بايقاپ قالدىم. كىتاپ دەگەن قاراقشىلار ءۇشىن جات نارسە ەدى عوي، بۇنىڭ قولىنا قايدان ءتۇستى ەكەن دەپ ويلاپ ۇلگەرگەنىمشە بولماي، الگى تۇرەگەلدى، ەندى بارلىعى بىرىنەن سوڭ ءبىرى شۇبىرىپ ۇيگە قاراي ءجۇردى.
— انالار كەلە جاتىر، — دەدىم مەن.
مەن ءوزىمنىڭ بۇرىنعى ورنىما بارىپ تۇردىم. بەدەلىم تۇسپەۋ ءۇشىن، قاراقشىلارعا ءوزىمنىڭ ولاردى سىرتىنان باقىلاعانىمدى بىلدىرگىم كەلمەدى.
— كەلگىلەرى كەلسە، راقىم ەتسىن، دوستىم، — دەدى سيلۆەر كوڭىلدەنە سويلەپ. — مەن دە قۇر قول ەمەسپىن، دۇرىستاپ قارسى الامىز-داعى.
ەسىك اشىلدى، ءبىراق بەس قاراقشى جوعارى ورلەمەي، تابالدىرىق قاسىندا توپىرلاپ قالدى، تەك ىلگەرى قاراي بىرەۋىن يتەرمەلەي بەرەدى.
الگىلەر سايلاعان ادام: ۋىسى جۇمۋلى، وڭ قولىن ىلگەرى سوزىپ، ءبىر باسىپ، ءبىر توقتاپ، زارەسى ۇشىپ سيلۆەرگە قاراي ءىلبىپ كەلەدى، — مۇنى باسقا ءبىر كەڭشىلىك جاعدايدا كورگەن كىسى كۇلىپ جىبەرەر ەدى.
— دوستىم، جاقىنىراق كەلسەيشى، قورىقپا، مەن سەنى جەپ قويار دەيسىڭ بە؟ ءوزىڭ مۇنشا وراپايسىز بولارسىڭ با، اكەل بەرى، نەمەنە اناۋ قولىڭداعى؟ مەن سالتتى بىلمەيدى عوي دەپ پە ەڭ؟ جاۋشىعا تيمەيمىن، — دەدى سيلۆەر.
سيلۆەردىڭ وسى ءسوزى دەمەۋ بولىپ، قاراقشى ءجۇرىسىن تەزدەتىپ، سيلۆەردىڭ قولىنا بىردەمەنى ۇستاتا سالدى دا اسىعا-ۇسىگە، تەز كەيىن بۇرىلىپ، جولداستارىنىڭ قاسىنا بارىپ تۇردى.
اسپاز الاقانىن اشىپ كوردى.
— قارا تاڭبا ما مىنالارىڭ! ءوزىم دە وسىلاي بولاتىن شىعار دەپ ويلاپ وتىر ەم، — دەدى سيلۆەر. — قاعازدى قايدان تاپتىڭدار؟.. ءاي، مىنالارىڭ نە، ءاي! الدا سورلىلار-اي! تاۋراتتان قيىپ الىپتى! ەندى وسى ءۇشىن سازايلارىڭدى تارتپاي كورىڭدەر! تاۋراتتى، قۇداي ءسوزىن قايشىمەن قيىپ جۇرگەن قاي اقىماق؟
— كوردىڭدەر مە؟ — دەدى مورگان. — ايتپاپ پا ەدىم وسىلارىڭنان ەشتەمە شىقپايدى دەپ؟!
— ال ەندى، بۇدان كەيىن سەندەرگە داردان قۇتىلۋ اتىمەن جوق، — دەدى سيلۆەر. — سەندەرگە تاۋراتتى بەرىپ جۇرگەن قاي اقىماق؟
— ديك، — دەدى بىرەۋى.
— ديك پە؟ ەندەشە، ديك، يمانىڭدى ايتا بەر، — دەدى سيلۆەر. — ويتكەنى سەنىڭ شارۋاڭ ءبىتتى. اينا قاتەسىز شىنىم. ەندى قۇرىماساڭ، قۇداي سوقسىن مەنى!
وسى ارادا ەڭگەزەردەي سارعىش كوز قاراقشى كىرىسە كەتتى.
— بوسقا سويلەپ، اۋرە بولماي-اق قوي، دجون سيلۆەر، — دەدى ول. — كوماندا ولجاشىل دجەنتلمەندەردىڭ سالتى بويىنشا، جيىنعا جينالىپ، ساتان قارا تاڭبا تابىس ەتۋگە شەشىم قابىلدادى. سالت بويىنشا، اۋدارىپ، ەكىنشى بەتىن كور دە، نە جازىلعانىن وقى. سودان كەيىن، ءسىرا، باسقاشا سويلەرسىڭ.
— راقمەت، دجوردج، — دەدى سيلۆەر. — سەن ءوزىڭ ارامىزداعى پىسىق جىگىتسىڭ عوي، ادەت-سالتىمىزدىڭ دا ءبارىن جاتقا سوعاسىڭ. كورەيىك، نە جازىلدى ەكەن. ا-ا! "قۇلاتىلدىڭ" دەپ جازىلىپتى. مىنە، قايدا جاتىر ماسەلە! جانە قانداي ادەمى جازىلعان دەسەڭشى. ءتىپتى، كىتابىڭنان كەم ەمەس، بۇل ءوزى، شاماسى، سەنىڭ جازۋىڭ عوي، دجوردج؟ نەسى بار، سەن بۇكىل كومانداداعى ماڭداي الدى جىگىتسىڭ. ەگەر جۇرت كاپيتان ەتىپ سەنى سايلاسا، مەن وعان تاڭ قالماس ەدىم. راقىم ەتىپ، اناۋ شالاعا قول جالعاپ جىبەرشى، ايتپەسە قاليانىم تۇتانار ەمەس قوي.
— جارايدى، جارايدى، . — دەدى دجوردج. — بوسقا كوماندانىڭ باسىن قاتىرما. سەنى تىڭداساڭ — وزىڭنەن اسقان ءبىر ادام جوق، دەگەنمەن مىنا بوشكەدەن تۇسپەسەڭ بولمايدى. سەن ەندى بىزگە كاپيتان بولۋدان قالدىڭ. سايلاۋىمىزعا بوگەت بولماي، بوشكەدەن ءتۇس.
— سەنى ءبىزدىڭ سالتىمىزدى بىلەدى دەپ، شىن ويلاپ جۇرسەم، — دەدى سيلۆەر تۇيرەي سويلەپ. — الدە دە كۇتە تۇرماساڭ بولماس، ويتكەنى مەن كاپيتاندىعىمنان ءالى قالا قويعانىم جوق. سەندەر ماعان تاعاتىن كىنالارىڭدى ايتىپ، مەنىڭ جاۋابىمدى تىڭداۋلارىڭ كەرەك. ال وعان دەيىن سەندەردىڭ قارا تاڭبالارىڭ دا ءبىر، ءبىر كەسەك كەپكەن نان دا ءبىر. نە شىعارار ەكەنسىڭدەر، كورەيىك.
— سالتتى بۇزادى ەكەن دەپ قورىقپاي-اق قوي، — دەدى دجوردج. — ءبىز ءبارىن دە ءادىل شەشكىمىز كەلەدى. ساعان قوياتىن ءبىزدىڭ مىناداي كىنالارىمىز بار. بىرىنشىدەن، سەن ءىستى ساتسىزدىككە ۇشىراتتىڭ. قانشا باتىل بولساڭ دا بۇعان قارسى داۋ ايتا الماساڭ كەرەك. ەكىنشىدەن، دۇشپاندارىمىز وسىندا شىن مانىندە قاماۋدا وتىرعان جەرىنەن سەن ولاردىڭ امان كەتۋىنە مۇمكىندىك بەردىڭ. ولار نە ماقساتپەن كەتتى؟ ونى بىلمەيمىن. ءبىراق كەتكەندە ءبىر ماقساتتارى بولعانى انىق. ۇشىنشىدەن، ءبىز وكشەلەپ قۋايىق دەگەندە سەن بىزگە تىيىم سالدىڭ. ە-ە، دجون سيلۆەر، سەنىڭ ءبىز بىلمەيتىن سىرىڭ قالعان جوق. ەكى جاقپەن بىردەي امپەي بولعىڭ كەلەدى. تورتىنشىدەن، مىنا بالاعا تيگىزبەي قويدىڭ.
— بار بولعانى وسى ما؟ — دەپ سيلۆەر جايباراقات كەيىپپەن.
— وسى دا از با؟ — دەدى دجوردج. — سەنىڭ وسى اشىق اۋىزدىعىڭا بولا ەندى ءوزىمىزدى كۇنگە قاقتاپ ءىلىپ قوياتىن بولدى.
— ءتورت ايىپ تاققان ەكەنسىڭدەر، ەندى مەنىڭ جاۋابىمدى تىڭداڭدار. جاۋابىمدى رەت-رەتىمەن ايتايىن. ءىستى ساتسىزدىككە ۇشىراتتىڭ دەدىڭدەر عوي؟ ءبىراق، مەنىڭ نە ىستەگىم، قالاي ىستەگىم كەلگەنىن وزدەرىڭ دە بىلمەيسىڭدەر مە؟ ەگەر مەنىڭ ايتقانىما قۇلاق اسقان بولساڭدار، وتىرىك ايتسام، باسىما جاي ءتۇسسىن، ءقازىر امان-ساۋ "يسپانولادا" وتىرعان بولار ەدىڭدەر. ال التىن، قازىنا دەگەنىڭ تريۋمدە جيناۋلى جاتقان بولار ەدى. ماعان بوگەت جاساعان كىم؟ مەنى، وزدەرىڭنىڭ زاڭدى كاپيتاندارىڭدى يتەرمەلەپ، اسىقتىرعان كىم؟ ارالعا كەلگەن ءبىرىنشى كۇننىڭ وزىندە ماعان قارا تاڭبا جىبەرىپ، وسى ءبىر جىن-شايتان ويناعىن باستاعان كىم؟ ايتاتىنى جوق، كەرەمەت-اق ويناق، مەن دە سەندەرمەن بىرگە ويناپ ءجۇرمىن. بۇل ويناقتىڭ كەيبىر كەرەمەت ويىندارىن اناۋ لوندونداعى دار توزاعىنا ىلىنگەندەردىڭ تالايى ويناعان بولاتىن. ال وسىنىڭ ءبارىن باستاعان كىم؟ باستاعان ەندەرسون مەن حەندس جانە سەنسىڭ، دجوردج مەرري. بۇل بۇزاقىلاردىڭ ىشىندەگى ءتىرى قالعانى جالعىز سەنسىڭ. ءسويتىپ تۇرىپ جانە ءوزىڭ ۇيالماي-قىزارماي كاپيتان بولعىڭ كەلەدى! بۇكىل توبىردى قۇرتا جازداعانىڭ ويىڭدا جوق! جوق، بۇنىڭنان تۇك تە شىعارا المايسىڭ!
سيلۆەر ءسوزىن دوعاردى. دجوردجدىڭ دا، باسقالارىنىڭ دا بەت الپەتتەرىنەن ونىڭ ءسوزىنىڭ زايا كەتپەگەنىن اڭعاردىم.
— بۇل — ايىپتارىڭنىڭ ءبىرىنشى تارماعى عوي، — دەدى سيلۆەر، تەرشىگەن ماڭدايىن ءسۇرتىپ، — شىنىمدى ايتسام، سەندەرمەن سويلەسۋدىڭ وزىنە جۇرەگىم اينىپ وتىر. اقىل-ەستەن جۇرداي ادامسىڭدار. شەشەلەرىڭ سەندەردى تەڭىزگە قالاي جىبەرگەن، مەنىڭ سوعان تاڭىم بار! تەڭىزگە جىبەرگەن! ولجاشىل دجەنتلمەن بولعان تۇرلەرىڭ وسى بولسا!.. ودان دا تىگىنشى بولمايسىڭدار ما؟..
— وسى سوككەنىڭ دە جەتەر. تاعىلعان ايىپتىڭ قالعاندارىنا جاۋابىڭدى جالعاستىر، — دەدى مورگان.
— ءا-ا، قالعاندارىنا ما؟ — دەپ دجون ايقايلاپ جىبەردى. — قالعاندارىنىڭ دا وڭىپ تۇرعانى شامالى. ءىسىمىز قۇرىعان ءىس بولدى دەيسىڭدەر! قاتە ايتسام، باسىما جاي ءتۇسسىن، ءىسىمىزدىڭ قانشالىقتى قۇلدىراپ كەتكەنىن سەندەر ءتىپتى سەزىپ تە جۇرگەن جوقسىندار! دار اعاشىنا تاقالىپ تۇرعانىمىز سونشالىق، ءتىپتى مەنىڭ موينىمدى ءقازىردىڭ وزىندە ارقان قيىپ، بۋىندىرىپ بارا جاتقانداي. تەمىر بۇعاۋ قۇرسانىپ، سالاقتاپ ءىلىنىپ تۇرعانىمىز، اسپاندا قارعالار قارقىلداپ ۇشىپ جۇرگەنى كوز الدىما ەلەستەيدى. سۋ كەلگەن كەزدە تەڭىزشىلەر بىزگە قاراي ساۋساعىن شوشايتادى. "مىناۋ كىم بولدى ەكەن؟" — دەپ سۇرايدى بىرەۋى. "بۇل — دجون سيلۆەر عوي. مەن ونى جاقسى ءبىلۋشى ەدىم"، — دەپ جاۋاپ قاتادى ەكىنشىسى. اسۋلى تۇرعانداردى جەل شايقالتىپ، شىنجىرىمىزدىڭ شىلدىرلاعان دىبىسىن الىسقا اكەتىپ جاتادى. مىنە، دجوردج مەرريگە، حەندسكە، اندەرسونگا، باسقا دا وسىلار سياقتى ەسۋاستارعا بولا ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى كۇتىپ تۇرعان وسىنداي كورىنىس ەكەنىن ءبىلىپ قويعاندارىڭ جاقسى. سودان كەيىن، سايتان العىرلار، سەندەردىڭ بىلگىلەرىڭ كەلەتىنى ايىپتارىڭنىڭ ءتورتىنشى تارماعى — مىنا بالا ەكەن عوي. ۇقپايسىڭدار ما، بۇل دەگەن امانات ەمەس پە؟ ءبىز سوندا اماناتتى دا قۇرتىپ جىبەرۋىمىز كەرەك پە؟ بۇل بالا ءبىزدىڭ ەڭ سوڭعى ءۇمىتىمىز بولسا قايتپەكسىڭدەر؟ سوندا وسى بالانى ولتىرمەكپىز بە؟ جوق، اينالايىندار، مەن ونى ولتىرە المايمىن. ايتپاقشى، مەن ءۇشىنشى تارماققا جاۋاپ بەرمەپپىن عوي. وتە جاقسى، قۇلاقتارىڭدى توسا بەرىڭدەر، ءقازىر جاۋاپ بەرەم. مۇمكىن، سەندەر دوكتوردىڭ، كوللەدج بىتىرگەن دوكتوردىڭ بىزگە كۇنبە-كۇن كەلىپ-كەتىپ جۇرگەنىن بۇيىم قۇرلى 206 كورمەيتىن شىعارسىندار؟ دجون، سەنىڭ وق تەسكەن باسىڭا ەندى دوكتوردىڭ قاجەتى بولماي قالعانى ما؟ دجوردج مەرري، سەنى عوي ءاربىر التى ساعات سايىن بەزگەك بۋىندىرىپ ءجۇر، ءتىپتى كوزىڭ دە ليمون قۇساپ ساپ-سارى بولىپ كەتىپتى، ەندى سەن دوكتوردا ەمدەلگىڭ كەلمەيدى عوي، شاماسى؟ وسىندا كومەككە كەشىكپەي ەكىنشى كەمە كەلەدى. مۇمكىن، سەندەر، ءتىپتى مۇنى دا بىلمەيتىن شىعارسىڭدار؟ ءيا، كەمە كەشىكپەي-اق كەلەدى. مىنە، سول كەزدە امانات تا قاجەت بولادى، وسى ايتقانىم كەلمەسە كورەرمىن. ەندى ەكىنشى تارماققا كەلەيىن: مەنى شارت جاساستى دەپ ايىپتايتىن كورىنەسىڭدەر. شارت جاساس دەپ مەنىڭ اياعىما جىعىلعان وزدەرىڭ ەمەس پە ەدىڭدەر؟.. اياعىما جىعىلىپ جورعالاپ، زارەلەرىڭ ۇشىپ، اشتان ولەمىز دەپ قورىققان وزدەرىڭ ەمەس پە ەدىڭدەر؟.. ءتىپتى مۇنىڭ ءبارى دە تۇك ەمەس. مىنە، شارت جاساسقانداعى ماقسات — مىناۋ بولاتىن!
وسىنى ايتىپ، ول ەدەنگە ءبىر پاراق قاعازدى لاقتىرىپ كەپ جىبەردى. مەن ونى بىردەن تاني كەتتىم. بۇل — مەنىڭ ءبىر كەزدە بيللي بونستىڭ ساندىعىنىڭ تۇبىنەن تاۋىپ العان، ءۇش قىزىل كرەسى بار، سارى قاعازعا سىزىلعان ارالدىڭ كارتاسى ەدى.
دوكتوردىڭ نەلىكتەن ونى سيلۆەرگە بەرگەنىن قالاي ويلاسام دا تۇسىنە الماي دالمىن.
قاراقشىلار كارتانى كورگەندە مەنەن بەتەر قايران قالدى. ولار تىشقان كورگەن مىسىقشا باس سالىستى. بوقتاسىپ، ايقايلاسىپ، بالاشا ءماز بولىپ كۇلىسىپ، كارتانى ءبىرىنىڭ قولىنان ءبىرى جۇلىپ الىپ ءجۇر. بۇنى كورگەندە، ولار التىندى قولىمەن ۇستاعانى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى تۇتاسىمەن كەمەگە تيەپ اكەتىپ تە بارادى دەپ ويلاپ قالارلىق ەدى.
— راس، مىناۋ ءدال ءفلينتتىڭ قول قويىسى، ەش ءشۇباڭىز بولماسىن، د.ف. دەپتى، ال تومەنگى جاعىن شيىرشىقتاپ، ءتۇيىپ تاستاعان. ول ءاردايىم قولىن وسىلاي قوياتىن، — دەدى بىرەۋى.
— ونىڭ ءبارى دە جاقسى-اۋ، ءبىراق كەمە بولماعاسىن، ول قازىنانى قالاي اكەتپەكپىز؟ — دەدى دجوردج.
سيلۆەر كەنەت ءبىر قولىمەن قابىرعاعا سۇيەنىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— دجوردج، سوڭعى رەت ەسكەرتۋىم، ەندى اۋزىڭنان ءبىر ءسوز شىقسا بولدى، ءوزىڭدى جەكپە-جەككە شاقىرام...، — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ول. — قالاي دەيسىڭ بە؟ قايدان بىلەيىن قالاي ەكەنىن؟ قالاي ەكەنىن سەن ايت، سەنىڭ كومەگىڭمەن كەمەدەن ايرىلىپ قالعان باسقالار ايتسىن، سايتان العىرلار! جوق، سەنەن اقىلدى ءسوز شىعادى دەپ كۇتۋىم بەكەر، ويتكەنى سەنىڭ تاراقاننىڭ ميىنداي دا ميىڭ جوق. ءبىراق مەنىمەن سىپايى سويلەسۋدى ۇيرەنۋگە ءتيىسسىڭ، ايتپەسە سىپايىگەرشىلىككە ءوزىم ۇيرەتىپ شىعارام سەنى، ۇقتىڭ با؟
— دۇرىس ايتاسىڭ، — دەدى قاريا مورگان.
— ايتپەگەندە شە! ارينە، دۇرىس، — دەپ كەمە اسپازى ونى ءىلىپ اكەتتى. — كەمەدەن ايرىلىپ قالعان سەنسىڭ. سەندەرگە قازىنا تاۋىپ بەرگەن مىنا مەنمىن. سوندا ەكەۋىمىزدىڭ قايسىمىزدىڭ قۇنىمىز باسىمىراق بولماق؟ ءبىراق، وللاھي شىنىم، مەن بۇدان بىلاي سەندەرگە كاپيتان بولعىم كەلمەيدى. كىمدى سايلاساڭدار، ونى سايلاڭدار! وسىعان دەيىنگى كورگەن قورلىعىم دا جەتىپ بولدى.
— سيلۆەر بولسىن كاپيتان، — دەپ ءبارى جامىراي ايقايلاپ جىبەردى. — شولاق سان بولسىن ماڭگىلىك! شولاق سان بولسىن كاپيتانىمىز!
— ءا-ا، ەندى اندەرىڭدى وسىلاي سالدىڭدار ما؟! — دەدى اسپاز ايقايلاپ. — ەندەشە، دجوردج، اينالايىن دوستىم، ساعان كەلەسى كەزەككە دەيىن كۇتە تۇرۋعا تۋرا كەلەدى. جاماندىقتى جىپكە تىزبەيتىن، ەسكە ساقتامايتىن ادەتىم بار، سوعان راحمەت ايت! مىنەزىم جۇمساق، جۇرەگىم قايىرىمدى. ال ەندى مىنا قارا تاڭبانى قايتپەكپىز، دوستارىم؟ ەندى بۇل كادەگە اسپاي قالدى ما، قالاي؟ بوستان-بوس ديك كۇناھار بولىپ قالدى-اۋ، تاۋراتىن حارامداپ الدى، سونىڭ ءبارى زايا كەتكەنى مە؟
— مۇمكىن، الدە دە انت بەرگەن كەزدە قولدانۋعا جارaپ قالاتىن شىعار؟ — دەپ سۇرادى ديك، ول ءوزى تاۋراتتى قورلاعانى ءۇشىن قاتتى سەسكەنەتىن ءتارىزدى.
— ءبىر پاراعى قيىلىپ الىنعان تاۋرات پا؟ — دەپ سيلۆەر شوشىپ كەتتى. — ايتا كورمە! بۇندا ءقازىر نە قاسيەت قالدى، بۇل دا ءبىر، ولەڭ كىتاپ تا ءبىر.
— دەگەنمەن، تاستاماعان ءجون شىعار، مۇمكىن، ءبىر قاجەتكە جاراپ قالار، — دەدى ديك.
— ال مىنا بىرەۋدى سەن ال، دجيم، ەسكەرتكىش بولسىن، — دەدى سيلۆەر ماعان قارا تاڭبانى بەرىپ جاتىپ.
ءوزى كروننىڭ ۇلكەندىگىندەي عانا ەكەن. ديك تاۋراتتىڭ ەڭ سوڭعى پاراعىنان قيىپ العان بولسا كەرەك، ءبىر بەتى اق كۇيىندە، ەكىنشى بەتىندە اپوكاليپسيس دۇعاسىنىڭ ەكى ولەڭى باسىلىپتى. ايتپاقشى، "توبەتتەر مەن قانىشەرلەر" دەگەن ەكى ءسوزى ەسىمدە قالىپتى. ءماتىن باسىلعان بەتىنە كۇيە جاعىلىپ قارايتىلعان ەكەن، قولىمدى كۇيەلەپ الدىم. ال تازا بەتىنە كومىرمەن: "قۇلاتىلدىڭ" دەگەن ءسوز جازىلىپتى.
ءقازىر سول قارا تاڭبا، مىنە، مەنىڭ الدىمدا جاتىر، ءبىراق كومىرمەن جازىلعان جازۋدىڭ ورنىندا تەك تىرناقپەن سىزىلعانداي عانا ءىز قالىپتى.
بۇگىنگى ءتۇننىڭ وقيعالارى وسىمەن اياقتالدى. روم ءىشىپ الىپ، ءبىز ۇيقىعا كىرىستىك. سيلۆەر جازا رەتىندە دجوردج مەرريدى كۇزەتكە تاعايىنداپ، ەگەر بىردەمەدەن كوز جازىپ قالار بولساڭ، اجالىڭ مەنەن بولادى دەپ قاتتى ەسكەرتتى.
مەنىڭ كوپكە دەيىن كىرپىگىم ىلىنبەدى. بۇگىن ولتىرگەن ادامىم ويىما ورالا بەردى، ءوز باسىمنىڭ دا ءالى قاۋىپتە ەكەندىگى تۋرالى ويلايمىن، بارىنەن بۇرىن مىنا سيلۆەردىڭ، ءبىر جاعىنان، قاراقشىلاردى نوقتالاپ ۇستاۋعا، ەكىنشى جاعىنان، ءوزىنىڭ سىلىمتىك ءومىرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن رەتتى دە، ءجوندى-جونسىز ادىسكە جۇگىنگەن قۇيتىرقى ويىنى تۋرالى ويلادىم. ول ءوزى قورىلعا باسىپ، قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتىر.
دەگەنمەن دە، سوعان قاراپ وتىرىپ، وسى سورلىنى اياعىن اتتاپ باسقان سايىن ءولىم ءقاۋپى، ال ەلگە ورالسا، ءتىپتى ماسقارا ءولىم جازاسى كۇتىپ تۇرعانىن ويلاعانىمدا ءبىر ءتۇرلى اياۋشىلىق سەزىم ويانىپ، جۇرەگىم شىمىرلاپ كەتكەندەي بولدى.
XXX تاراۋ
ۋادە
مەنى، دالىرەك ايتسام، ءبارىمىزدى:
— ءاي، گارنيزونداعىلار، تۇرىڭدار! دوكتور كەلە جاتىر! — دەگەن اپ-انىق بوپ، قاتتى ەستىلگەن داۋىس وياتىپ جىبەردى؛ ءبارىمىزدى وياتتى دەيتىنىم — ەسىك الدىندا وتىرىپ، قالعىپ كەتكەن كۇزەتشى دە ويانىپ، ۇشىپ تۇرەگەلدى.
بۇل كەلگەن، شىنىندا دا، دوكتور بولىپ شىقتى. داۋسىن ەستىگەندە قۋانىپ كەتتىم، ءبىراق قۋانىشىما ارالاس قىسىلۋ، ۇيالۋ سەزىمى دە جوق ەمەس-تىن. ءوزىمنىڭ ءتىل الماي، جولداستارىمنان جاسىرىنىپ، ءۇن-تۇنسىز قاشىپ كەتكەنىم ەسىمە ءتۇستى. مىنە، سودان، اقىرى، نە كۇيگە ءتۇستىم؟ قاراقشىلاردىڭ قولىنا كەلىپ، تۇتقىندا وتىرعانىم مىناۋ؛ ەندى بۇلار قالاعان ۋاقىتىندا ولتىرە سالسا — ەرىكتەرى. دوكتوردىڭ بەتىنە قاراي الار ءتۇرىم جوق. ول ءوزى، ءتىپتى، تاڭ سارىدەن تۇرعانعا ۇقسايدى. ولاي دەيتىنىم — كۇن جاڭا عانا كوتەرىلە باستاپتى. جۇگىرىپ كەلىپ، مىلتىق اتاتىن تەسىكتەن قارادىم. دوكتور شوككەن تۇمانعا تىزەسىنەن باتىپ، وسىندا، بلوكگاۋزعا كەلگەن سيلۆەرگە ۇقساپ، تومەندە تۇر ەكەن.
— سالەمەتسىز بە، دوكتور! قايىرلى تاڭ بولسىن، سەر! — دەپ، كوزىن مۇقيات ءسۇرتىپ ۇلگەرگەن سيلۆەر، قۇراق ۇشىپ، جارقىلداي كۇلىپ، سالەمدەسىپ جاتىر. — تىم ەرتە تۇرىپسىز عوي! ءبىراق "ەرتە ويانعان قۇستىڭ جەمساۋى دا ەرتە تولادى" دەگەن ماقال بار. دجوردج، بالام، ۇيقىڭدى اش، دوكتور ءليۆسيدىڭ كەمەگە كوتەرىلۋىنە كومەكتەس. ءبارى دە ورىن-ورنىندا، دوكتور. پاسيەنتتەرىڭىز ەداۋىر ساۋىعىپ، كوڭىلدەنە ءتۇستى!
ول وسىلاي ءازىل-وسپاعىن ارالاستىرا سويلەپ، بالداعىن قولتىعىنا قىسىپ، ءبىر قولىمەن قابىرعاعا سۇيەنگەن كۇيى توبەنىڭ باسىندا تۇر، — داۋسى دا، مىنەزى دە، كۇلكىسى دە سول اۋماعان باياعى دجون.
— ءبىزدىڭ سىزگە تارتپاق ءبىر سىيىمىز بار، سەر! — دەپ ول ءسوزىن جالعاستىردى. — بىزگە ءبىر جاس جولاۋشى كەلىپ قوندى. حە-حە!.. جاڭادان كەلگەن قوناق، سەر، جانە قوناق بولعاندا قانداي دەيسىز! ءوزى بالپاق تىشقان سياقتى ۇيقىشىل قوناق ەكەن تۇنىمەن دجونمەن قاتار جاتىپ ۇيىقتاپ شىقتى.
بۇل ەكى ارادا دوكتور ليۆسي اعاش شارباقتىڭ ۇستىنەن اسىپ ءتۇسىپ، اسپازدىڭ قاسىنا كەلگەن بولاتىن. ول:
— دجيم ەمەس پە؟ — دەپ سۇراعاندا داۋسىنان ءدىرىل ەستىلدى.
— تاپ ءوزى، — دەدى سيلۆەر.
دوكتور كىلت توقتاي قالدى. بۇدان ءارى اياق-قولىنان ءال كەتىپ، جۇرە الماي قالعانداي.
— جاقسى، — دەدى ول، اقىرىندا. — اۋەلى جۇمىسىمىزدى بىتىرەيىك، سودان كەيىن كوڭىل كوتەرەرمىز. سىزدەردە وسىنداي ماتەل بار سياقتى عوي؟ الدىمەن اۋرۋلاردى قاراپ شىعايىق.
دوكتور ۇيگە كىرىپ، ماعان سالقىن عانا باس يزەدى دە، اۋرۋلارىمەن اينالىسىپ كەتتى. مىناداي ەكى ءجۇزدى، جاۋىز ادامداردىڭ اراسىندا ءومىرى ءار كەز قىل ۇستىندە ەكەنىن بىلە تۇرا، ءوزىن جايباراقات، قاراپايىم ۇستايدى. ناۋقاس ادامدى كورىپ كەتۋگە موپ-مومىن اعىلشىن سەمياسىنا شاقىرىلعان دارىگەر قۇساپ، پاسيەنتتەرىمەن الدەنەلەر جايلى سويلەسىپ اۋىز جاپپايدى. قاراقشىلارمەن ءوزىن وسىلاي ۇستاۋىنىڭ دا ولارعا اسەرى زور ەكەن. بىر-بىرىمەن ەش نارسە وزگەرمەگەندەي سويلەسەدى: ءبارى بۇرىنعىسىنشا، ول كەمە دارىگەرى دە، ال ولار ءتىل العىش، ادال ماتروستار سياقتى.
— دوستىم، ءوزىڭ كادىمگىدەي ءتاۋىر بوپ قالىپسىڭ، — دەدى ول باسى تاڭۋلى كىسىگە. — باسقا بىرەۋ سەنىڭ ورنىڭدا جان ءتاسىلىم قىلار ەدى. ال سەنىڭ باسىڭ شويىن قازانداي مىقتى ەكەن...
— ءيا، دجوردج، سەنىڭ جاعدايىڭ قالاي؟ ءوزىڭ ساپ-سارى بوپ كەتىپسىڭ عوي؟ باۋىرىڭ اۋىراتىن بولعانى. ءدارى ءىشتىڭ بە؟.. ايتىڭدارشى، دجوردج ءدارىسىن ءىشىپ ءجۇر مە؟
— ارينە، سەر، ارينە! ءدارىسىن ءىشىپ ءجۇر، سەر، — دەدى مورگان.
— قاراقشىلارعا نەمەسە دالىرەك ايتسام، سەندەردىڭ وسى اباقتىلارىڭا دارىگەر بولعانىمنان بەرى سەندەردى كورول گەورگكە اپارىپ دارعا استىرۋ ءۇشىن، قۇداي ونىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتسىن، مەن ءبارىڭدى دە ەلگە امان جەتكىزۋدى ءوزىمنىڭ بورىشىم دەپ سانايتىن بولدىم، — دەپ، دوكتور ليۆسي اق جارقىن كەيىپپەن كۇلە سويلەدى.
قاراقشىلار بىر-بىرىنە قارادى، ءبىراق دوكتوردىڭ بۇل ءازىلىن ءۇنسىز قۇپ الماسقا شارالارى بولعان جوق.
— ديكتىڭ جاعدايى ءماز ەمەس، سەر، — دەدى قاراقشىنىڭ بىرەۋى.
— ءماز ەمەس دەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى دوكتور. — كانە، ديك، جاقىنىراق كەل، ءتىلىڭدى كورسەت. ە-ە، جاعدايىڭ ءماز ەمەس بولسا،وعان تاڭ قالاتىن دا تۇگى جوق. مىناداي ءتىلدى كورسە، فرانسۋزدىڭ دا زارەسى قالماس ەدى. ديك تە بەزگەككە شالدىعىپتى.
— باسە، قاسيەتتى تاۋراتتى بۇلدىرگەن كىسى نەعىپ امان قالسىن، — دەدى مورگان.
— ەسەك سياقتى اقىماق بولسا، بۇل اۋرۋدان ەشكىم دە امان قالمايدى، — دەپ قارسىلىق ايتتى دوكتور. — تازا ayا مەن جۇقپالى اۋرۋى بار اۋانى، قۇرعاق جەر مەن ۋلانعان، جەكسۇرىن باتپاقتى اجىراتا الماسا، ونداي ادام بۇل اۋرۋدان قالاي امان قالماق؟ دوستار، سەندەر وسى شەتتەرىڭنەن بەزگەك بوپ قالماساڭدار ءقايتسىن، مەن سودان قورقام. ال ءبىر اۋىرسا، ادام بۇدان كوپكە دەيىن جازىلا المايدى. دەنى دۇرىس كىسى باتپاق تۇبىنەن لاگەر تىگەر بولار ما؟! سيلۆەر، وللاھي شىنىم، مەن سىزگە قايرانمىن. باسقالارداي اقىماق ەمەس سياقتىسىز، ءبىراق ءوز قاراۋىڭىزداعى ادامداردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا كەلگەندە تىم وراشولاق ەكەنسىز. وتە جاقسى، — دەدى دوكتور پاسيەنتتەرىن قاراپ بولىپ جانە ولارعا بىرەر مەديسينالىق كەڭەس بەرىپ جاتىپ؛ دوكتوردىڭ بۇل ايتقاندارىن ولار قاراقشى ەمەس، تۋرا سىپايىگەرشىلىك مەكتەبىنىڭ موماقان شاكىرتتەرىنشە ىزەتپەن تىڭدادى. — بۇگىنگە وسى جەتەر. ال ەندى رۇقسات بولسا، مەن مىنا جاس جىگىتپەن سويلەسسەم دەپ ەدىم، — دەپ ول مەن جاققا باسىن سەلقوس يزەي سالدى.
دجوردج مەرري ەسىك الدىندا بەتىن تىرجيتىپ، ءبىر اششى ءدارى ءىشىپ جاتىر ەدى. دوكتوردىڭ الگى ءوتىنىشىن قۇلاعى شالعاندا، قىپ-قىزىل بوپ كەتتى دە وعان تۋرا قاراپ:
— بۇل مۇمكىن ەمەس! — دەپ ايقاي سالدى.
جانە ورەسكەل بوقتاپ جىبەردى. سيلۆەر الاقانىمەن بوشكەنى تارس ەتكىزىپ، سالىپ كەپ قالدى.
— جاپ اۋزىڭدى! — دەپ اقىرىپ جىبەردى دە، اشۋ شاقىرعان ارىستانشا ايباتتانىپ جان-جاعىنا قارادى. — دوكتور، — دەدى سودان كەيىن بيپازداپ سويلەپ، — مەن ءسىزدىڭ دجيممەن سويلەسكىڭىز كەلەتىنىن سەزگەنمىن، ويتكەنى وعان ءىش تارتاتىنىڭىزدى بۇرىننان بىلەتىنمىن. ءبىز اراقتان كەم كورمەي ءسىزدىڭ ءدارىڭىزدى ءىشىپ ءجۇرمىز، وزىڭىزگە ۇلكەن سەنىممەن قارايمىز، سىزگە دەگەن العىسىمىز ۇشان-تەڭىز. ءقازىر ءوزىم ءبارىنىڭ دە رەتىن كەلتىرەم... حوكينس، سەن ماعان ەشقايدا قاشپايمىن دەپ، جاس دجەنتلمەن رەتىندە ۋادە بەرە الاسىڭ با؟ بۇلاي سۇراپ تۇرعانىم — اكە-شەشەڭ كەدەي ادامدار بولعانمەن، سەن ءوزىڭ دجەنتلمەن جىگىتسىڭ عوي...
مەن وعان ەش قوبالجۋسىز-اق ۋادە بەردىم.
— ولاي بولسا، دوكتور، ءسىز شارباقتىڭ ار جاعىنا ءتۇسىڭىزشى، — دەدى سيلۆەر. — ءسىز ار جاققا تۇسكەن سوڭ، مەن ءدجيمدى تومەنگە ءوزىم الىپ بارام. ول شارباقتىڭ بەر جاعىندا، ءسىز ار جاعىندا تۇرارسىز، شارباقتىڭ شۇيىركەلەسىپ سويلەسۋلەرىڭىزگە بوگەتى جوق قوي. سالەمەت بولىڭىز، سەر! سكۆاير مەن كاپيتان سموللەتتكە سالەم ايتىڭىز.
سيلۆەردەن قورىققاننان كەيىن وزدەرىن ازەر تەجەپ تۇرعان قاراقشىلار ەندى دوكتور ەسىكتەن شىعىسىمەن-اق، بار اشۋ-ىزالارىن لاق ەتكىزىپ توگە سالدى. ولار سيلۆەردى ەكى جۇزدىلىك جاساپ ءجۇرسىڭ، ءوزىڭدى الا-بولە اقتاپ قالىپ، باسقالاردى ساتقىڭ كەپ ءجۇر دەپ ايىپتادى. قىسقاسى، بۇلار سيلۆەردىڭ شىن پيعىلىن سەزىپ جۇرگەن بوپ شىقتى. سيلۆەرگە تاپ وسى جولى بۇلاردىڭ شەڭگەلىنەن سىتىلىپ شىعۋ قيىنعا تۇسەتىن شىعار دەپ ويلاپ ەم. ءبىراق ول مىنالاردان الدەقايدا اقىلدى، ءبارىن قوسساڭ دا ءبارىبىر ونىڭ دەڭگەيىنە جەتە المايدى جانە كەشەگى جەڭىسى بۇگىن ءوزىن ەداۋىر وكتەم ۇستاۋعا مۇمكىندىك بەرىپ تۇر. شەتتەرىڭنەن اقىماقسىڭدار، مەن دوكتورمەن سويلەسپەي بولمايدى. تاپ بۇگىن، ياعني، قازىنانى ىزدەۋگە شىعايىن دەپ تۇرعان كۇنى، شارتتى بۇزباقسىڭدار ما دەپ، تۇمسىقتارىنا تاقاپ كارتانى سىلكىلەپ، ۇرسا جونەلدى.
— جوق، ايتپادى دەسەڭدەر، باسىما جاي ءتۇسسىن، ولاردى جاقسىلاپ تۇرىپ تاقىرعا وتىرعىزاتىن دا كۇن كەلەر. ال ءبىراق ازىرشە، ءتىپتى روم قۇيىپ، ەتىگىن تازالاسام دا، مەن مىنا دوكتوردىڭ كوڭىلىن تابۋعا تىرىسام، — دەپ ايقاي سالدى سيلۆەر.
وت جاعىڭدار دەپ بۇيرىق بەردى دە، بالداعىن الىپ قولىن مەنىڭ يىعىما سالىپ قيساڭداپ تومەن قاراي ءجۇردى؛ قاراقشىلار نە دەرىن بىلمەي داعدارعان كۇيىندە قالا بەردى.
ولارعا سيلۆەر ايتقان دالەلدەردەن گورى، ونىڭ قادالعان جەرىنەن قان الاتىن ولەرمەندىگى كوبىرەك اسەر ەتكەن سياقتى.
— اسىقپا، دوستىم، اسىقپا، — دەدى ماعان سيلۆەر. — ەكەۋىمىزدىڭ اسىعا تۇسكەنىمىزدى بايقاسا بولدى، ولار ءبىزدى باس سالادى.
قۇمداق بەتكەيمەن ءبىز جايلاپ تومەن ءتۇسىپ، شارباقتىڭ ار جاعىندا دوكتور تۇرعان جەرگە جاقىندادىق. سيلۆەر توقتاي قالدى.
— دوكتور، مىنا ءدجيمنىڭ اجالىنا اراشا تۇسەم دەپ، ءوزىم كاپيتاندىعىمنان ءتۇسىپ قالا جازدادىم. بۇنىڭ قالاي بولعانىن ءدجيمنىڭ وزىنەن سۇراپ بىلەرسىز. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، دوكتور، ءومىر قايىعىن ءوزىنىڭ قازاسىنا قاراي تۋرالاپ، وتپەن ويناپ، اجال كۇتكەن بەيشارا جان ءبىر اۋىز بولسا دا بىرەۋدەن جىلى ءسوز ەستىسەمشى دەپ تەلمىرەدى ەكەن. مەن تەك ءوزىم تۋرالى ەمەس، مىنا بالانىڭ دا تاعدىرى جايىندا ءسوز ەتىپ تۇرمىن. دوكتور، اياعىڭىزعا باس ۇرىپ، وتىنەم، ءبىر رەت اياۋشىلىق ەتىڭىز، ءۇمىتىمدى ۇزبەي، ءبىر جىلى شىراي تانىتساڭىز-داعى.
ەندى جولداستارىنان بولەك شىعىپ، بەتىن بلوكگاۋزدان ءارى بۇرىپ تۇرعان سيلۆەر، ءتىپتى وزگەرىپ شىعا كەلدى. ۇرتى سالبىراپ، قارتايىپ كەتتى، داۋسى دىرىلدەپ شىعادى. ءتىرى ولىك دەپ وسىندايدى ايتاتىن شىعار.
— شىنىمەن قورقاتىن بولعانىڭىز عوي، دجون؟ — دەپ سۇرادى دوكتور ليۆسي.
— دوكتور، مەن قويان جۇرەك ەمەسپىن مەن ءتىپتى مىناداي دا قورىقپايمىن، — دەپ ول ساۋساعىنىڭ ۇشىن كورسەتتى، — ءبىراق، شىنىمدى ايتسام، دار ەسىمە تۇسسە-اق، تۇلا بويىم قالتىراپ، بەرەكەم قاشادى. ءسىز قايىرىمدى، تۋراشىل ادامسىز. مەن ءوزىم ومىرىمدە سىزدەن ارتىق كىسى كەزدەستىرگەن ەمەن. مەن ىستەگەن جاقسىلىقتى ۇمىتپاسسىز دەپ سەنەم. ارينە، جاماندىقتى دا ۇمىتپايسىز، ونى دا بىلەم. مەن ارەگىرەك كەتەيىن. مىنە، كوردىڭىز بە، دجيم ەكەۋىڭىزدى وڭاشا قالدىرىپ بارا جاتىرمىن. مەنىڭ وسىنىمدى دا باعالارسىز دەپ ويلايمىن، سولاي ەمەس پە؟
ول ارەگىرەك، ءبىزدىڭ ءسوزىمىز ەستىلمەيتىندەي جەرگە بارىپ، تومار ۇستىنە وتىرىپ، ىسقىرىپ ءان سالا باستادى. بىردە ماعان، بىردە دوكتورعا، بىردە قۇم ۇستىندە كۇيبەڭدەپ وت تامىزىپ جاتقان ىرىققا كونگىسى جوق تومىرىق مىنەز قاراقشىلارعا، بىردە اناۋ تاڭەرتەڭگى اسقا دەپ شوشقا ەتى مەن كەپكەن نان الىپ شىعىپ، كەلە جاتقان بەكىنىس ۇيگە قاراپ جالتاقتادى دا وتىردى.
— ءسويتىپ، دجيم، وسىندا كەلىپ قالدىم دە، — دەدى دوكتور مۇقاتا سويلەپ. — "نە ەكسەڭ، سونى ورارسىڭ" دەگەن عوي، بالام. ساعان ۇرسۋعا اۋزىم بارمايدى. ءبىراق كاپيتان سموللەتتىڭ دەنى ساۋ بولعاندا، سەن بىزدەن بۇلاي قاشىپ كەتە الماس ەدىڭ، بۇدان باسقا ساعان نە ايتا الام؟ كاپيتاننىڭ ناۋقاس كەزىندە، سەنى كۇشپەن ۇستاپ تۇرا المايتىن دارمەنسىز تۇسىندا كەتىپ قالۋىڭ — ادالدىق ەمەس.
شىنىمدى ايتايىن، دوكتوردىڭ مىنا سوزدەرىن ەستىگەن سوڭ شىداي الماي، جىلاپ جىبەردىم.
— دوكتور، قۇداي اقىنا، ماعان ۇرىسپاي-اق قويىڭىزشى. وزىمە-وزىم ۇرسىپ، وكىنگەنىم دە از ەمەس. ءومىرىم دە ءقازىر قىل ۇستىندە تۇر. سيلۆەر اراشا تۇسپەگەندە، مەن ەندىگى ولگەن دە بولار ەم. دوكتور، مەن ولۋدەن قورقادى دەپ ويلاماڭىز، مەن تەك ازاپتان قورقام. ەگەر ولار مەنى ازاپقا سالا باستاسا...
— دجيم...، — دەپ دوكتور مەنى ءبولىپ جىبەردى، تولقىپ داۋسى ءسال وزگەرىپ شىقتى، — دجيم، مەن بۇلاردىڭ وندايىنا جول بەرىپ، قاراپ تۇرا الماسپىن. شارباقتان قارعىپ شىق، قاشىپ قۇتىلايىق.
— جوق، دوكتور، مەن ۋادە بەردىم عوي، — دەدىم مەن.
— بىلەم، بىلەم! — دەدى ول. — ءبىراق امال قايسى، دجيم؟! بۇل كۇنانى مەن ءوز موينىما العىم كەپ تۇر. ايتپەسە، سەنى ەش قورعانىشسىز قالاي تاستاپ كەتپەكپىن؟ سەكىر! ءبىر سەكىرسەڭ-اق بوستاندىققا شىعاسىڭ. ەلىكتەي ورعىپ، كوزدى اشىپ جۇمعانشا عايىپ بولامىز.
— جوق، — دەدىم مەن. — ءسىز ءوزىڭىز مۇنداي الداۋعا بارماس ەدىڭىز عوي. ءسىز بولىڭىز، سكۆاير مەن كاپيتان بولسىن، بەرگەن ۋادەلەرىڭىزدى ەشقاشان بۇزباس ەدىڭىزدەر. دەمەك، مەن دە بۇزا المايمىن. سيلۆەر ماعان سەنگەندىگىنەن اكەلدى عوي مەنى. وعان ءوزىم ادامشا ۋادە بەردىم. دوكتور، ءسىز مەنى ءبولىپ جىبەردىڭىز، ءسوزىمدى اياقتايىن. ەگەر ولار مەنى ازاپتاپ قيناي باستاسا، شىداي الماي، كەمەنى قايدا جاسىرعانىمدى ايتىپ قويۋىم مۇمكىن. دوكتور، مەنىڭ ءبىر جولىم بولعانى، ءوزىمنىڭ ءبىر ولجالى بولعانىم — مەن ولاردان كەمەنى الىپ كەتتىم. ءقازىر كەمە سولتۇستىك ايالدامانىڭ تۇستىك جاق جاعالاۋىندا تۇر. سۋ كەلگەن كەزدە تولقىنمەن كوتەرىلەدى، سۋ قايتقان كەزدە قايتادان قايراڭعا وتىرادى.
— كەمە دەيسىڭ، ءا! — دەپ دوكتور قايران قالدى.
مەن بولعان جايتتى قىسقاشا ايتىپ شىقتىم. ول ءسوزىمدى بولمەدى، اياعىنا دەيىن ءۇنسىز تىڭداپ شىقتى.
— ەندەشە، بۇنى تاعدىردىڭ ءوزى سولاي جازعان بولدى، — دەدى ول، مەن اڭگىمەمدى اياقتاعان سوڭ. — ءتونىپ كەلگەن اجالدان ءبىزدى ىلعي سەن قۇتقارىپ كەلەسىڭ. وسى جاقسىلىعىڭنان كەيىن دە ءبىز سەنى مىنالارعا پىشاقتاتىپ ولتىرتپەكپىز بە؟ بەكەر ولاي ويلايسىڭ! بىزگە ىستەگەن بار جاقسىلىعىڭ ءۇشىن ول قانداي سىي بولار ەدى، بالام؟ مىنالاردىڭ ارام نيەتىن الدىمەن اشقان سەن. بەن گانندى تاپقان سەن. ەندى، ءتىپتى جۇزگە جەتسەڭ دە، بۇكىل ءومىر بويى بۇدان ارتىق ءىس ىستەي المايسىڭ. ول بەن گانن دەگەن، ءتىپتى، كەرەمەت ادام بوپ شىقتى! ايتپاقشى، بەن گانن تۋرالى... سيلۆەر، — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ول. — سيلۆەر، مەن سىزگە ءبىر كەڭەس بەرگىم كەلىپ تۇر، — دەپ اسپاز جاقىنداپ كەلگەسىن ءسوزىن جالعاستىردى. — قازىنانى ىزدەۋگە ونشا اسىقپاعانىڭىز ءجون.
— سەر، مەن بۇل ءىستى كەشەۋىلدەتە تۇرۋعا بار مۇمكىندىگىمدى سالىپ كورەيىن، — دەدى سيلۆەر، — ءبىراق يمانداي شىنىم دەپ ءبىلىڭىز، مەن ءوزىمدى دە، مىنا بەيشارا بالانى دا ولىمنەن تەك قازىنا ىزدەۋمەن عانا قۇتقارا الاتىن سياقتىمىن.
— جارايدى، سيلۆەر ولاي بولسا، ىزدەي بەرىڭىزدەر، — دەدى دوكتور. — وندا ءبىر ايقاي ەستىسەڭىزدەر، سوعان كوڭىل بولگەيسىز.
— سەر! — دەدى سيلۆەر، — ءسىز ماعان كوپ سىر ايتىپ تۇرسىز با، الدە ايتپاي تۇرسىز با، سونى بىلە الماي دالمىن. سوندا سىزدەردىڭ ماقساتتارىڭىز نە بولعانى؟ بەكىنىستى نەعىپ تاستاپ كەتتىڭىزدەر؟ ماعان كارتانى نەگە بەردىڭىز؟ وسىنى بۇرىن دا تۇسىنبەگەن ەدىم، ءالى دە تۇسىنە العانىم جوق. ءسىز ماعان ەشقانداي ءۇمىت ۇستاتپاعانىڭىزبەن، قويعان تالاپتارىڭىزدىڭ ءبارىن كوز جۇمىپ، ورىنداپ كەلەم. ال، ەندى، مىنە، تاعى ءبىر قۇپياعا كەزىگىپ تۇرعانىم مىناۋ... ەگەر تۋراسىنا كوشىپ، تۇسىندىرگىڭىز كەلمەسە، سولاي دەپ ايتپايسىز با، وندا مەن دە رۋمپەلدى قويا بەرەيىن.
— جوق، — دەدى ويلانىڭقىراپ بارىپ دوكتور، — بۇل ىسكە ءسىزدى قاتىستىرۋعا مەنىڭ قاقىم جوق. بۇل تەك مەنىڭ عانا كۋپيلي ەمەس، سيلۆەر. ايتپەسە، پاريگىممەن سەرت ەتەيىن، مەن سىزگە ءبارىن دە ايتىپ بەرەر ەم. ەگەر وسى ايتقانىما تاعى ءبىر ءسوز قوسار بولسام، كاپيتان ماعان كورەسىمدى كورسەتەدى. ايتسە دە، سيلۆەر، سول دە بولسا ءسىزدى ۇمىتتەندىرەيىن: ەگەر وسى قاسقىر قاقپاننان ەكەۋىمىز دە قۇتىلار بولساق، ءسىزدى داردان قۇتقارۋعا بارىمدى سالماقپىن، تەك ايتەۋىر، انتتان اتتاماسام بولعانى.
سيلۆەردىڭ بەتى تابان استىندا جادىراپ سالا بەردى:
— تۋعان انام دا مەنى بۇدان ارتىق جۇباتا الماس ەدى، — دەدى ول.
— سىزگە مەنىڭ ءبىرىنشى ايتايىن دەگەنىم وسى بولاتىن، — دەپ قوسىپ قويدى. — جانە ەكىنشى ءبىر ايتاتىنىم — مىنا بالانى ءوزىڭىزدىڭ قاسىڭىزدا ۇستاڭىزشى، ال كومەك قاجەت بوپ جاتسا، مەنى شاقىرىڭىز. سوندا ءسىزدى نە پالەدەن بولسا دا قۇتقارىپ باعارمىن، سول كەزدە بوسقا سويلەمەيتىن كىسى ەكەنىمدى ءوزىڭىز دە كورەرسىز... دجيم، cay بول.
دوكتور ليۆسي شارباق ۇستىنەن مەنىڭ قولىمدى قىستى دا، سيلۆەرگە باسىن يزەدى، سودان كەيىن تەز-تەز باسىپ ورمانعا قاراي كەتە باردى.
XXXI تاراۋ
قازىنا ىزدەۋ. ءفلينتتىڭ باعىت سىلتەۋشى جەبەسى
— دجيم، — دەدى سيلۆەر، ەكەۋىمىز وڭاشا قالعاننان كەيىن، — مەن سەنى قۇتقارىپ الىپ ەم، ال سەن — مەنى قۇتقاردىڭ. جانە مەن مۇنى ەش ۋاقىت ۇمىتپاق ەمەسپىن. دوكتوردىڭ قاش دەپ ۇگىتتەپ تۇرعانىن دا بايقاعانمىن. كوزىمنىڭ قيىعىمەن عانا قارادىم، ءبىراق كورگەنمىن. نە جاۋاپ ايتقانىڭدى ەستي العانىم جوق، ءبىراق، ايتەۋىر، كونبەگەنىڭدى كورىپ تۇردىم. مۇنىڭدى دا ۇمىتادى دەپ ويلاما، دجيم. وتكەندە بەكىنىسكە جاساعان ءساتسىز شابۋىلىمىزدان كەيىن، مىنە، بۇگىن العاش رەت قانا ءۇمىت وتى جىلت ەتكەندەي بولدى. جانە بۇل دا سەنىڭ ارقاڭ. قازىنا ىزدەۋگەسوقىر تاۋەكەلمەن كىرىسكەلى تۇرمىز، مەنى قورقىتاتىنى دا وسى. ءبىراق، ەندى نە قيىندىق كەزدەسسە دە ەكەۋىمىز بىرگە بولايىق جانە موينىمىزدى ەشكىمگە وپ-وڭاي ۇزدىرە دە قويماسپىز.
وت باسىندا كۇيبەڭدەپ جۇرگەن قاراقشىلاردىڭ ءبىرى بىزگە تاڭەرتەڭگى اس ءازىر بولدى دەپ داۋىستادى. وتتىڭ جانىنا، قۇمعا وتىرىپ الىپ، ءبارىمىز وتقا قاقتالعان شوشقا ەتىن جەۋگە كىرىستىك. قاراقشىلار لاۋلاتىپ ۇلكەن ەتىپ جاققان وت شوشقا ەمەس، تۇتاس وگىز ەتىن قاقتاپ، قۋىرىپ الۋعا دا جەتەردەي ەدى. كەشىكپەي وت ءورشىپ ۇلكەيە ءتۇستى ەندى وعان تەك جەل جاقتان عانا، وندا دا اسا ساقتىقپەن جاقىنداۋعا بولاتىن ەدى. مىنالار تاماقتى دا تىم ىسىراپ ەتىپ پىسىرەدى ەكەن: شوشقا ەتىن قاجەتتىلىگىنەن كەم دەگەندە ءۇش ەسە ارتىق ءپىسىرىپتى. بىرەۋى جىندى ادامشا كەڭق-كەڭك كۇلىپ، ەتتىڭ قالعان بولەك-سالاعىن وتقا تاستاپ كەپ جىبەرىپ ەدى، وت الگى ەرەكشە وتىندى وپ-وڭاي جۇتا سالىپ، بۇرىنعىدان بەتەر لاۋلاي ءتۇستى.
ەرتەڭگى كۇنىنە قالاي بولسا سولاي قارايتىن مۇنشالىق بەيقام ادامداردى مەن بۇرىن-سوڭدى كورگەن ەمەسپىن. ەڭ بولماسا ءبىر ىستەرىن تىندىرىمدى ىستەپ كورسە ەكەن-اۋ، ازىق-تۇلىكتەرىن بەيبەرەكەت قۇرتىپ جاتىر، كۇزەتكە قويسا، ۇيىقتاپ قالادى، قالعان قىلىقتارىنىڭ ءبارى دە وسىلاي — ىلعي شالا. جالپى بۇلار ءوزى لاپ ەتىپ تۇتانۋعا بار دا، ۇزاعىراق اسكەري ارەكەتكە كەلگەندە، ءتىپتى ماردىمسىز ەكەن.
ءتىپتى، توتىسىمەن بولىپ، ارەگىرەك وتىرعان سيلۆەردىڭ ءوزى دە الگى ىسىراپقورلىقتارى ءۇشىن ولارعا ءبىر اۋىز ەسكەرتۋ جاساي قويمادى. ونىڭ الدى-ارتىن بولجاعىش، ساق ادام ەكەنىن بىلەتىندىكتەن مەن بۇنىسىنا ءتىپتى قايران قالدىم.
— ءاي، دوستار-اي، ايتەۋىر، باقتارىڭا قاراي، ءاردايىم قامدارىڭدى ويلاپ، باس قاتىرىپ جۇرەتىن شولاق سان بار. مەن وزىمە كەرەك ءبىراز جايتتى بىلگەن سياقتىمىن. كەمە انالاردىڭ قولىندا. تەك قايدا جاسىرعاندارىن ازىرشە بىلە العانىم جوق. قولىمىزعا قازىنانى ءبىر تۇسىرسەك بۇكىل ارالدى ءتىنتىپ شىقساق تا كەمەنى قايتادان باسىپ الار ەدىك-اۋ. ايتەۋىر، قايىقتار بىزدە عوي، بىزگە قۋات بەرىپ تۇرعان دا سول قايىقتار.
ىستىق شوشقا ەتىن اۋزىنا تىققىشتاپ، كۇيسەي ءتۇسىپ، ول وسىلاي سويلەپ تە وتىر. قاراقشىلارىن ۇمىتتەندىرىپ ءوزىنىڭ شايقالىپ، السىرەي باستاعان بەدەلىن قالپىنا كەلتىرمەك جانە سوعان قوسا، وزىنە-وزى دەم بەرىپ، جۇباتىپ وتىرعان دا سياقتى ما، قالاي...
— مىنا، ءبىزدىڭ امانات بالامىز جاڭاعى دوكتوردى ءپىر تۇتادى، الگى كەزدەسۋى — ەكەۋىنىڭ سوڭعى كەزدەسۋى. مۇنىڭ ايتقاندارىنان مەن وزىمە كەرەگىنىڭ ءبارىن دە ءبىلىپ الدىم، سول ءۇشىن بۇعان كوپ راقمەت. ءبىراق ەندى ءبارى دە وسىمەن ءبىتتى. قازىنا ىزدەۋگە شىققان كەزدە، مەن بۇل بالانى ءجىپ بايلاپ سوڭىمنان جەتەكتەپ جۇرەتىن بولام، ويتكەنى بۇل ەندى ءبىز ءۇشىن التىننان دا قىمبات، سوندىقتان ونى قايتسەك تە امان ساقتاۋعا ءتيىسپىز. الاي-بۇلاي بولا قالساق بۇل بىزگە كادەگە جارايدى. كەمەنى دە، قازىنانى دا قولىمىزعا ءبىر ءتۇسىرىپ الايىقشى، سودان كەيىن بۇكىل كوڭىلدى توبىمىز بولىپ بىرگە تەڭىزگە شىعامىز. مىنە، سول كەزدە ميستەر حوكينسپەن دە دۇرىستاپ سويلەسۋدىڭ كەزەگى كەلەر، سوندا مۇنىڭ ءتيىستى جازاسى دا ەشقايدا قاشپاس.
ءبارى كوڭىلدەنىپ قالدى، ولاردىڭ بۇلاي قۋانۋلارىنا تاڭ قالاتىن دا ەشتەمەسى جوق-تىن.
ال مەن بولسام، كوڭىلىم بىت-شىت بوپ، ۇنجىرعام ءتۇسىپ كەتتى. ەگەر، سيلۆەردىڭ جاڭا عانا ءوزى ايتقان جوسپارلارى جۇزەگە اسار بولسا، بۇل ەكى جاقتى بىردەي الداپ جۇرگەن وپاسىز، نە ىستەيمىن دەسە دە بەتى شىمىرىكپەيتىنى ءسوزسىز. ناتيجەسى ەكىتالاي بولعانمەن، بۇل ءوزىنىڭ وسى ويىنىن شەبەر ويناپ ءجۇر جانە رەتىن تاپسا، ءبىزدىڭ داردان قۇتقارامىز دەگەن ەكى ۇشتى ۋادەمىزدەن گورى، قاراقشى بولۋدى، بوستانشىلىقتا ءجۇرىپ، داۋلەتتى ادامشا ءومىر ءسۇرۋدى الدىمەن قالايتىنى ەش كۇمان تۋعىزبايدى.
ءتىپتى، جاعداي سيلۆەردى دوكتورعا بەرگەن ۋادەسىن ورىنداۋعا ءماجبۇر ەتكەن كۇندە دە ءبارىبىر ءبىزدى الدىمىزدا ءولىم ءقاۋپى كۇتىپ تۇر. سيلۆەردىڭ جولداستارىنىڭ قازىرگى كۇدىگى كەيىن كەز كەلگەن ۋاقىتتا سەنىمگە اينالماسىنا كىم كەپىل؟ وندا سيلۆەرگە دە، ماعان دا امان قالۋىمىز ءۇشىن قورعانىس قامىن ويلاستىرۋىمىزعا تۋرا كەلەدى؛ سيلۆەر — مۇگەدەك، مەن بالامىن، ال ولار — ەڭگەزەردەي بەس ماتروس. وسىنداي ەكى ءتۇرلى ءقاۋىپ بار جانە مەنىڭ دوستارىمنىڭ بۇكىل ارەكەت-ماقساتتارى مەن ءۇشىن ءالى قۇپيا. نەلىكتەن ولار بەكىنىستى تاستاپ كەتتى؟ نەگە مىنالارعا كارتانى بەردى؟ دوكتوردىڭ سيلۆەرگە: "قازىنا ىزدەگەن كەزدەرىڭىزدە ءبىر ايقاي ەستىلسە، سوعان كوڭىل بولىڭىزدەر"، — دەگەن سوزدەرىنىڭ ءمانىسىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ وسىنىڭ بارىنەن كەيىن مەن ءۇشىن تاڭەرتەڭگى استىڭ ءدامسىز بوپ كورىنگەندىگىن، قاراقشىلارعا ەرىپ، قازىنا ىزدەۋگە شىققان كەزدە مەنىڭ كوڭىل-كۇيىمنىڭ مەيلىنشە ناشار بولعانىن ءتۇسىنۋ ونشا قيىن بولماس دەپ ويلايمىن.
اناداي جەردەن، سىرتىمىزدان قاراعاندا، ادامعا ءتۇرىمىز تۇسىنىكسىز الەم-جالەم ءبىر توبىر بوپ كورىنگەن بولساق كەرەك: ءبارىمىزدىڭ دە كيگەنىمىز سالتاق-سالتاق ماتروس كۇرتەسى، مەنەن باسقالارىنىڭ ءبارى دە باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان. سيلۆەر ەكى مىلتىق اسىنىپ الىپتى: بىرەۋى ارقاسىندا، بىرەۋى كوكىرەگىندە، بەلبەۋىنە قانجار ىلگەن. ەتەگى دالاقپانداي شەكپەنىنىڭ ەكى جانقالتاسىنا ەكى تاپانشا تىعىپ قويعان. بۇنىڭ ءبارى از دەگەندەي، يىعىنا كاپيتان فلينت ءمىنىپ الىپ، الۋان ءتۇرلى تەڭىز سوزدەرىن ءجون-جوسىقسىز قاقساپ كەلەدى. مەنىڭ بەلىمنەن مىقتاپ تۇرىپ ءجىپ بايلاپ العان اسپازدىڭ سوڭىنان قىڭق دەمەستەن دەدەكتەپ ەرىپ كەلەم. ءجىپتىڭ ۇشىن ول بىردە بوس قولىمەن ۇستايدى، بىردە كۇرەكتەي تىستەرىمەن اۋزىنا تىستەيدى. مەن بەينە قولعا ۇيرەتىلگەن ايۋ سياقتىمىن.
ءار قاراقشىنىڭ كوتەرىپ كەلە جاتقان ءوز جۇگى بار: بىرەۋلەرى كۇرەك، سۇيمەن (قاراقشىلار بۇلاردى "يسپانولادان" ۇمىتپاي، بارىنەن بۇرىن ءتۇسىرىپتى)، ەكىنشى بىرەۋلەرى تۇسكى اسقا دەپ شوشقا ەتىن، كەپكەن نان، برەندي الىپ كەلەدى. ازىق-تۇلىك اتاۋلىنىڭ، شىنىندا دا، بەكىنىستەگى ءبىزدىڭ قويمامىزدان الىنعانىن بايقادىم دا، كەشە كەشتەگى سيلۆەردىڭ ايتقانى اينا قاتەسىز شىن ەكەن عوي دەپ ءتۇيدىم. ەگەر ول دوكتورمەن كەلىسىم جاساماعاندا، كەمەدەن ايرىلىپ قالعان قاراقشىلاردىڭ قورەگى — اتىپ العان قۇس ەتى مەن قارا سۋ عانا بولار ەدى. بۇلار سۋ ىشۋگە ونشا زاۋقى سوقپايتىن ادامدار عوي، ال قۇس اتۋعا تەڭىزشىلەر شورقاق كەلەتىن. تاماق قورىن جاساماعاندارى ءوز الدىنا، ءتىپتى ءوق-دارى قورىن جاساماعاندارىن ايتساڭىزشى. قالاي بولعاندا دا ءبىز، ايتەۋىر، 220 جولعا شىقتىق، ءتىپتى باسى جارىلعان قاراقشى دا (ارينە، وعان توسەگىنەن تۇرماعانىنىڭ ءوزى تيىمدىرەك ەدى) ەرە شىقتى. ءبىرىمىزدىڭ سوڭىمىزدان ءبىرىمىز شۇبىرىپ ەكى قايىق تۇرعان جاعاعا جەتتىك. ماستىقتان ايىعۋ دەگەندى بىلمەيتىن مىنا قاراقشىلاردىڭ سوراقى بەيقامدىعى وسى قايىقتاردىڭ تۇرىنەن-اق كورىنىپ تۇر: ەكى قايىقتىڭ ەكەۋى دە سالتاق-سالتاق، ءتىپتى بىرەۋىنىڭ ورىندىعى دا سىنىپ قالىپتى. قايىقتىڭ ەكەۋىنەن دە ايىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن، ەكەۋىنە دە ءبولىنىپ-بولىنىپ وتىرۋ ۇيعارىلدى. ءسويتىپ، ەكى توپ بولىپ ءبولىنىپ، اقىرى، جاعادان ءجۇرىپ تە كەتتىك.
جول بويى كارتا تۋرالى ايتىس باستالدى. قىزىل كرەستىڭ اۋماعى تىم ۇلكەن، سوندىقتان ونىڭ ناقتى ءبىر ورىندى كورسەتەتىن بەلگى بولۋى، ارينە، مۇمكىن ەمەس. كارتانىڭ ەكىنشى بەتىندەگى جازۋلار تىم قىسقا ءارى تۇسىنىكسىز. ەگەر وقۋشىنىڭ ەسىندە بولسا، وندا بىلاي دەپ جازىلعان ەدى عوي:
تەڭىز ءدۇربىسىنىڭ يىنىنە مىنبەلەپ تۇرعان بيىك اعاش، س. — س. — ش-تان س-كە قاراعان باعىت.
قاڭقا ارالى ش. — و. — ش. جانە ش-قا قاراي.ون فۋت.
ءسويتىپ، الدىمەن كارتادا كورسەتىلگەن بيىك اعاشتى تابۋ قاجەت بولدى. قارسى الدىمىزداعى ايالداما بيىكتىگى ەكى ءجۇز-ۇش ءجۇز فۋت شاماسىنداعى جايپاقتاۋ توبەگە تىرەلىپ تۇر، الگى توبە سولتۇستىك تۇستا قاراۋىل ءدۇربىنىڭ وڭتۇستىك بوكتەرىمەن توعىسىپ، تۇستىك جاقتا بيزان-دىڭگەك دەپ اتالاتىن قۇز-جارتاستى ۇلكەن دوڭگە ۇلاسىپ جاتىر. جايپاق توبەدە ءوسىپ تۇرعان ۇلكەندى-كىشىلى قاراعايلار كوپ ەكەن. انا تۇستا دا، مىنا تۇستا دا كەي قاراعاي كورشىلەرىنەن قىرىق-ەلۋ فۋت بيىگىرەك بوپ كورىنەدى. كاپيتان ءفلينتتىڭ بۇل اعاشتاردىڭ قايسىسىن بيىك اعاش دەپ اتاعانىن باراتىن جەرىمىزگە ابدەن جەتىپ الىپ، كومپاس ارقىلى عانا انىقتاۋعا بولادى.
ءبىراق ءبارىبىر، جارتى جولىمىزدى ءجۇزىپ وتپەي جاتىپ-اق اركىم وزىنە الگى بيىك اعاش وسى بولسا كەرەك دەپ، ءبىر-بىر اعاشتان تاڭداپ الىستى. تەك ۇزىن تۇرا دجون عانا يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ، بارعاسىن ءبىرجولا كورەرمىز، شىداي تۇرىڭىزدار دەپ باسۋ ايتتى.
سيلۆەردىڭ ءتارتىپ بەرۋىمەن ءبىز كۇشىمىزدى ساقتاپ، ونشا قاتتى ەسپەدىك، ۇزاق ءجۇزىپ بارىپ، قاراۋىل ءدۇربىنىڭ ورماندى بوكتەرىن بويلاپ اعىپ جاتقان ەكىنشى وزەننىڭ ساعاسىنا شىقتىق تا، قايىقتارىمىزدان تۇستىك. ول ارادان سولعا بۇرىلىپ، بوكتەرمەن جوعارى كوتەرىلە باستادىق.
العاشىندا باتپاق جەردەگى وسىمدىكتەردىڭ قاۋ بولىپ قالىڭ وسكەندىگىنەن ءجۇرىسىمىز ونە قويمادى. بىرتە-بىرتە بوكتەر قۇلاما، تىك جارعا اينالىپ، توپىراق قاتايىپ، تاس كەسەكتەر كوبەيدى، وسىمدىكتەردىڭ بويى بيىكتەپ، ءارى سيرەي ءتۇستى. ءشوپ ازايىپ، حوش ءيىستى شىرماۋىقتار، شەشەك اتقان بۇتالار جيىرەك كەزدەسە باتادى. مۋسكات جاڭعاعىنىڭ جاسىل بۇتالارىنىڭ اراسىندا انا جەردە دە، مىنا جەردە دە ەرەسەن سورايىپ مول كولەڭكەلى بيىك، سارعىش قاراعايلار تۇر. مۋسكات ءيىسى مەن قاراعاش ءيىسى قوسىلىپ، مۇرىن جارادى. اۋا تازا. كۇن شاقىرايىپ تۇرعانمەن، جايلى سامال بەتىمىزدى جەلپىپ، سەرگىتىپ كەلەدى.
قاراقشىلار تارام-تارام بولىپ، بىر-بىرىمەن كوڭىلدەنە ايقايلاسىپ سويلەسىپ كەلە جاتىر.
ورتا تۇستا، باسقالاردان ءسال كەيىنىرەك، مەنى ارقانمەن جەتەلەگەن كۇيى، سيلۆەر دە ءىلبىپ كەلەدى. سۋسىعان قيىرشىقتاس كەشىپ بوكتەرگە كوتەرىلۋ وعان وڭاي ءتيىپ كەلە جاتقان جوق. ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت مەن قولتىعىنان دەمەپ قالماعاندا، ول الدەقاشان قۇلاپ، تومەن قاراي سىرعىپ كەتۋى دە ىقتيمال ەدى.
وسىلاي ءبىز جارتى ميلدەي ءجۇرىپ، توبەنىڭ باسىنا دا جەتىپ قالىپ ەدىك، سول جاق شەتتە ءبىر قاراقشى زارەسى ۇشىپ، جان داۋسىن سالىپ شىڭعىرىپ جىبەردى. شىڭعىرعانىن قويماعان سوڭ جۇرتتىڭ ءبارى قاسىنا جۇگىرىپ باردى.
— سىزدەر ونى قازىنانىڭ ۇستىنەن شىقتى عوي دەپ ويلايسىزدار ما؟ جوق، ءبىز ول اعاشقا ءالى جەتە العانىمىز جوق...، — دەدى قاريا مورگان، ءبىزدىڭ جانىمىزدان اسىعا-ۇسىنە جۇگىرىپ ءوتىپ بارا جاتىپ.
شىنىندا دا، ونىڭ تاپقانى قازىنا ەمەس ەكەن. ءبىر ءزاۋلىم قاراعاي تۇبىندە ولگەن ادامنىڭ قاڭقاسى جاتىر. بۇيرالانا وسكەن قالىڭ ءشوپ قاڭقاعا ءورىلىپ، وراتىلىپ قالىپتى، كەيبىر ۇساق سۇيەكتەر ورنىنان جىلجىپ، بولەكتەنىپ كورىنەدى.
قاڭقانىڭ كەي تۇسىندا جيدىگەن، قۋراعان كيىم قالدىقتارى ساقتالىپتى. ارامىزدا تۇلا بويى تۇرشىكپەگەن بىردە-بىر ادام قالماعانىنا مەنىڭ ەش كۇمانىم جوق.
— مىناۋ ءوزى تەڭىزشى عوي، — دەدى باسقالارىنان گورى باتىلىراق دجوردج مەرري، قاڭقانىڭ ۇستىندەگى كيىم سىلەمدەرىن انىقتاپ قاراپ تۇرىپ. — كيىمدەرى — تەڭىزشىنىڭ كيىمى.
— تەڭىزشى بولماي كىم بولۋشى ەدى؟ — دەدى سيلۆەر. — الدە، سەن بۇل جەردەن ەپيسكوپتى كەزدەستىرەم دەپ پە ەدىڭ؟ مەنى تاڭ قالدىرىپ تۇرعان قاڭقانىڭ جاتقان ءتۇرى.
شىنىندا دا، قاڭقانىڭ جاتقان ءتۇرى ادەتتەگىدەن وزگەشە ەدى.
كەزدەيسوقتىق پا، جوق پا، ايتەۋىر، مىنا كىسى جەبە قۇساپ، ءتۇپ-تۇزۋ بولىپ، قول-اياعىن سوزىپ جاتىر (شوقىعان قۇستار ما ەكەن، الدە، مۇمكىن، جان-جاعىنان وراتىلىپ وسكەن شوپپە ەكەن بۇعان كىنالى). اياقتارى ءبىر باعىتتى نۇسقاپ سوزىلعان دا، سۋعا سەكىرەيىن دەپ تۇرعان ادامشا، توبەسىنە كوتەرگەن قولدارى ەكىنشى باعىتتى سىلتەپ تۇرعان ءتارىزدى.
— ە-ە، مەن ءسال-پال تۇسىنگەن سياقتىمىن، — دەدى سيلۆەر. — مىناۋ كومپاس قوي. ءيا، تاپ ءوزى! انە، قاڭقا ارالىنىڭ توبەسىندەگى شىڭىن قاراڭدارشى، ءتىس سياقتى سويديىپ تۇر. كومپاسپەن تەكسەرىپ كورىڭدەرشى، ولىك قاي جاقتى سىلتەپ تۇر ەكەن.
كومپاسپەن تەكسەرىپ تە كوردى. ولىك، شىنىندا دا، قاڭقا ارالىن مەڭزەپ جاتىر ەكەن. كومپاس ش — و. — ش پەن ش-تى كورسەتتى.
— مەن دە سولاي ويلاعانمىن، — دەدى اسپاز. — بۇل باعىت سىلتەپ جاتقان ولىك بولدى. دەمەك، انا جاقتا تەمىرقازىق تۇر دا، مىنا جاقتا كوڭىل اشار قازىنا جاتىر دەگەن ءسوز. وتىرىك ايتسام، جاي ءتۇسسىن، ءفلينتتى ويىما السام-اق، دەنەم مۇزداپ قويا بەرەدى. بۇل — ونىڭ ۇيرەنشىكتى ازىلدەرىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. ارالدا التى جولداسىمەن قالىپ ەدى، التاۋىن دا جايعاستىرعان. كەيىن ولگەن التاۋدىڭ بىرەۋىنەن كومپاس جاساعان... ولىكتىڭ سۇيەكتەرى سەرەيگەن، ۇزىن، جيرەن شاشتى ەكەن. ويباي-اۋ، مىناۋ، قاتەلەسسەم قۇداي ۇرسىن، اللاردايستىڭ ءدال ءوزى عوي! توم مورگان، سەنىڭ اللاردايس ەسىڭدە مە؟
— نەگە بولماسىن؟ ارينە، ەسىمدە، — دەدى مورگان. — ول ءوزى ماعان بورىشتى ەدى جانە ارالعا كەتەردە مەنىڭ پىشاعىمدى سۇراپ العان.
— دەمەك، پىشاق تا الىس بولماسا كەرەك، وسىندا ءبىر جەردە شىعار، — دەدى ەكىنشى ءبىر قاراقشى. — فلينت ولگەن ماتروستىڭ قويىن-قونىشىن اقتارىپ قارايتىن ۇساق ادام ەمەس-تىن. قۇس شوقىدى دەيتىن ەمەس، پىشاقتى قۇس نەعىلسىن.
— سايتان السىن سەنى، دۇپ-دۇرىس ايتىپ تۇرسىڭ! — دەدى سيلۆەر.
— ءبىراق ەشتەمە تابىلمادى، — دەدى مەرري، ولىكتىڭ اينالاسىن مۇقيات سيپالاپ قاراپ شىعىپ. — ەڭ بولماسا ءبىر باقىر اقشا نەمەسە، مىسالى، تەمەكى سالاتىن شاقشا ما بىردەمە تابىلسا ەكەن-اۋ... بۇل ءوزى كۇدىكتى جايت بولدى...
— دۇرىس ايتاسىڭ! دۇرىس ايتاسىڭ! — دەدى سيلۆەر. — ءبىر سىر بار ەكەنى راس. ءيا، قىمباتتى دوستار. فلينت ءتىرى بولسا، بىزگە بۇل ارادا بۇگىنگىدەي سايرانداۋ قايدا؟ ءبىز التاۋمىز، ولار دا التاۋ بولعان-دى، ال ءقازىر ولاردىڭ سۇيەكتەرى عانا قالىپتى.
— جوق، قورىقپا، ول ءولدى، مەن ونىڭ ولگەنىن ءوز كوزىممەن كورگەنمىن، — دەدى مورگان. — ونىڭ ولىگىنە مەنى بيللي الىپ بارعان-دى. ەكى كوزىن باقىر اقشامەن باستىرىپ قويعان ەكەن.
— ول، ارينە، ءولدى، — دەپ قوستادى باسى تاڭۋلى قاراقشى. — ءبىراق ولگەننەن كەيىن دە ادام جەر بەتىنە ورالىپ، قىدىرىپ جۇرەتىنى راس بولسا، وندا سول قىدىرىپ جۇرەتىننىڭ ناعىز ءوزى فلينت بولماعاندا كىم بولسىن! سونشالىق جانى قينالىپ ءولدى عوي بايعۇس!
— راس، ول ەرەكشە قينالىپ ءولدى، — دەدى ەكىنشى بىرەۋى. — بىردە جىن ۇرعانداي اشۋ شاقىرادى، بىردە روم سۇرايدى، ەندى بىردە. ولىكتىڭ ساندىعىنا ون بەس ادام" دەپ بارىلداپ ون سالادى. "ون بەس ادامنان" باسقا ون سالىپ كورگەن ەمەس قوي ول. جانە بار عوي، شىنىمدى ايتايىن، سودان بەرى سول ءاندى جەك كورىپ كەتتىم. كۇننىڭ ءبىر ىستىق كەزى بولاتىن. تەرەزە اشىق تۇر. فلينت بار داۋىمەن ءان سالادى، اقىرى، سول ءانى ولەر الدىنداعى قىرىلىنا ۇلاستى...
— العا، العا! — دەدى سيلۆەر. — وسى مىلجىڭداعانىمىز دا جەتەر! ول ءولدى، ارۋاق بولىپ قىدىرىپ تا جۇرگەن جوق. ءتىپتى، مولاسىنان شىققاننىڭ وزىندە دە ارۋاق دەگەن تەك قانا تۇندە قىدىرادى عوي، ال ءقازىر، كورىپ تۇرسىڭدار، كۇندىز ەمەس پە؟ الدىمىزدا يەن ولجا كۇتىپ جاتقاندا، ولگەندەردى اڭگىمەلەپ نە جىنىمىز بار؟
ءبىز ءارى قاراي قوزعالدىق. كۇن جاپ-جارىق بوپ تۇرعانمەن، قاراقشىلار ەندى جان-جاققا تاراپ، بىتىراۋدى دا، الىستان داۋىستاپ سويلەسۋدى دە قويدى. ولگەن قاراقشىدان زارەسى ۇشقاندارى سونشالىق ەكەن، ەندى ولار اڭگىمەلەسۋدى دە قويدى. بىر-بىرىنە تاقالا ءجۇرىپ، سىبىرلاپ قانا سويلەسەتىن بولدى.
XXXII تاراۋ
قازىنا ىزدەۋ. ورمانداعى داۋىس
ءبىر جاعىنان، جاڭاعى ۇرەيدىڭ جۇيكەمىزدى السىرەتىپ، شارشاتىڭقىراپ كەتكەندىگىنەن، ەكىنشى جاعىنان، سيلۆەر مەن ناۋقاس قاراقشىلاردىڭ دەم الۋلارىنا مۇمكىندىك بەرۋ ماقساتىمەن بۇكىل وترياد جايپاق تاۋدىڭ توبەسىنە كوتەرىلىپ، ايالداپ كىدىرىس جاسادى.
جايپاق تاۋ باتىس جاققا قاراي ءسال ەڭكىشتەۋ كەلگەن ەكەن، سوندىقتان ءبىز وتىرعان جەردەن ەكى جاق بىردەي الاقانىمىزداعىداي كورىنىپ تۇر، قارسى الدىمىزداعى اعاشتاردىڭ ۇستىنەن جاعاسىنا تولقىن ۇرىپ كوبىك اتقان ورماندى ءمۇيىستى كورىپ تۇرمىز، كەيىنگى جاعىمىزدان بۇعاز بەن قاڭقا ارالى عانا ەمەس، سونداي-اق قايراڭ مەن شىعىس جازىعىنىڭ ارعى تۇسىنان اشىق تەڭىزدىڭ شەتسىز-شەكسىز كوگىلدىر كەڭىستىگى دە كوز الدىمىزدا تۇر. تۋرا الدىڭعى جاعىمىزدان سيرەكتەۋ قاراعاي وسكەن، ارەدىك-ارەدىك شىڭىراۋ شاتقالدارى ۇڭىرەيىپ كورىنگەن قاراۋىل ءدۇربى بوي تۇزەپتى.
جىم-جىرت تىنىشتىقتى بۇزىپ تۇرعان تەك جاعالاۋعا ۇرعان تولقىننىڭ الىس سارىنى مەن سانسىز شىبىن-شىركەيلەردىڭ دامىلسىز ىزىڭدارى عانا. ءتىرى جان جوق. تەڭىزدە ءبىر جەلكەن كورىنبەيدى. اينالاداعى كوز جەتكىسىز كەڭىستىك ات توبەلىندەي ءبىزدىڭ ەلەگىزۋ سەزىمىمىزدى كۇشەيتە تۇسكەندەي.
دەمالىس كەزىندە سيلۆەر كومپاسپەن كەيبىر ولشەۋلەر جاساپ كوردى.
— مىنا جەردە ءبىر ەمەس، ءۇش بيىك اعاش تۇر — ۇشەۋى دە قاڭقا ارالىنان تارتىلعان ءتۇزۋ سىزىقتىڭ بويىنا ورنالاسقان، — دەدى ول. — قاراۋىل ءدۇربىنىڭ يىق تۇسى، مەنىڭشە، مىنا ءبىر ويپاڭ سياقتى. ەندى قازىنانى بالا دا وپ-وڭاي تاۋىپ العان بولار ەدى. مەنىڭشە، الدىمەن تاماق ءىشىپ العان ءجون.
— مەنىڭ ءبىر ءتۇرلى زاۋقىم سوقپاي تۇر، — دەپ كۇڭك ەتە ءتۇستى مورگان. — فلينت ەسىمە تۇسكەندە، تاماققا توبەتىم تارتپاي قالدى.
— ءيا، بالام، سەنىڭ باقىتىڭا وراي، ول ءولىپ قالدى، — دەدى سيلۆەر.
— ءوزىنىڭ ۇسقىنى دا ناعىز الباستى سياقتى ەدى عوي، — دەپ ءۇشىنشى قاراقشى تىتىركەنىپ كەتتى. — كوكپەڭبەك بولاتىن!
— ونىسى رومنان بولدى عوي، — دەپ قوسىپ قويدى مەرري. — كوكپەڭبەك دەيسىڭ. كوكپەڭبەك بولماي! دۇپ-دۇرىس، روم دەگەن كوگەرتپەي قويمايدى!
ولىكتىڭ قاڭقاسى مەن ءفلينتتى ەسكە تۇسىرۋلەرىنىڭ مىنالارعا اسەر ەتكەنى سونشالىق، ءتىپتى داۋىستارىن باسەڭدەتىپ، باسەڭدەتىپ بارىپ، اقىرىندا، ورمان تىنىشتىعىن تيتتەي دە بۇزباستان، ەستىلەر-ەستىلمەس سىبىرعا كوشتى. ءسويتىپ وتىرعاندا كەنەت تاياۋداعى شوعىر اعاش اراسىنان بىرەۋدىڭ:
"ولىكتىڭ ساندىعىنا ون بەس ادام. يو-حو-حو، تاعى دا ءبىر شولمەك روم!" — دەپ جىڭىشكە داۋىسپەن قاتتى ايقايلاعان اششى داۋىس ەستىلدى.
قاراقشىلار ۇرەيلەرى ۇشىپ، جۇرەكتەرى جارىلا جازدادى. التاۋىنىڭ دا وڭدەرى قۋ شۇبەرەكتەي بوپ كەتتى. بىرەۋلەرى ۇشىپ تۇرەگەلىستى، ەكىنشىلەرى قالتىراپ-دىرىلدەسىپ بىر-بىرىنە جارماسا ءتۇستى. مورگان جەرگە جالپ ەتىپ قۇلاپ ءتۇسىپ، جىلانشا جورعالاپ كەتتى.
— بۇل — فلينت بولدى عوي! — دەدى مەرري.
ءان قالاي كەنەت باستالسا، نوتانىڭ ورتا شەنىندە ءانشىنىڭ اۋزىن بىرەۋ جابا قويعانداي كىلت توقتاي قالدى. كۇننىڭ كوزى شايداي اشىق نۇرىن سەۋىپ تۇر. ءان سالعان كىسىنىڭ دە داۋسى سىڭعىرلاپ، قاتتى شىقتى. ال ەندى مىنا، مەنىڭ سەرىكتەرىمنىڭ نەگە سونشا زارەسى ۇشقاندارى ماعان تۇسىنىكسىز-اق.
— العا! — دەدى سيلۆەر، قۇل سياقتى سۇپ-سۇر بوپ كەتكەن ەرىندەرىن ازەر قيمىلداتىپ. — بۇيتە بەرسەك تۇك تە شىعارا المايمىز. ارينە، بۇل ءبىر اقىلعا سىيمايتىن عاجاپ نارسە، انا جاقتاعى پالەنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق، ايتەۋىر، ءولى ارۋاق ەمەس، ءتىرى ادام ەكەنىنە ەش كۇمانىم جوق.
سويلەپ وتىرعان كەزىندە ول بويىن تەجەپ، ەس جيدى، بەتىنە ءسال دە بولسا قان جۇگىردى. قالعاندارىنا دا بۇنىڭ ءسوزى اسەر ەتىپ، ولار دا كادىمگىدەي تىرىلەيىن دەدى. كەنەت الىستان جاڭاعى داۋىس تاعى ەستىلدى. ءبىراق بۇل جولى ول ءان سالعان جوق، جىراقتاۋ ءبىر جەردەن ايقاي سالىپ ەدى، داۋسى كومەسكى جاڭعىرىق تارىزدەنىپ قاراۋىل ءدۇربىنىڭ ويلى-قىرلى شاتقالدارىنىڭ ءۇستىن ارالاپ ءوتتى.
— داربي ماك — گروۋ! داربي ماك — گروۋ! — دەپ زارلانا ايقايلايدى.
وسىلاي قويماستان قايتالاي بەردى، اقىرىندا، ءبىر سولەكەت بوعاۋىز ءسوز ايتىپ:
— داربي، روم اكەل دەيمىن! — دەپ زارلاي ءتۇستى.
قاراقشىلار تۇرعان-تۇرعان جەرلەرىندە سىلەيىپ قاتىپ قالدى، كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ بارادى، داۋىس الدەقاشان باسىلدى، ال ولار قاققان قازىقتاي مەلشيىپ ءالى تۇر. الدىڭعى جاققا قاراپ ءۇنسىز تەلمىرەدى.
— ەندى تۇسىنىكتى بولدى، زىتۋ كەرەك! — دەدى بىرەۋى.
— بۇل — ءفلينتتىڭ سوڭعى سوزدەرى بولاتىن! — دەپ ىڭىلداپ ازەر ايتتى مورگان.
— ونىڭ ولەر الدىندا ايتقان سوڭعى سوزدەرى وسى.
ديك تاۋراتىن شىعارىپ، ۇستى-ۇستىنە دۇعا وقي باستادى. تەڭىزگە شىعىپ، قاراقشى بولماستان بۇرىن ول ءدىني وتباسىندا تاربيەلەنىپ وسكەن ەكەن.
تەك سيلۆەر عانا يلىگە قويمادى. قورىققانىنان تىسى-تىسىنە تيمەي ساق-ساق ەتەدى، سوندا دا بەت العان باعىتتان كەيىن شەگىنۋ كەرەك دەگەندى تىڭداعىسى دا كەلمەدى.
— بۇل ارالدا داربي تۋرالى بىزدەن باسقا ءتىپتى ەشبىر جان ەستىگەن ەمەس قوي، — دەپ كۇبىرلەدى ول، قاتتى ابىرجىپ. — بىزدەن باسقا ەشبىر جان... — سودان كەيىن تەز بويىن تەجەپ الدى: — مۇندا نە ءۇشىن كەلدىم؟ — دەپ ايقاي سالدى. — قازىنا ىزدەپ تاۋىپ، سونى قازىپ الۋ ءۇشىن كەلدىم جانە مەنى ەندى ادام بولسىن، الباستى بولسىن، ەشكىم دە توقتاتا المايدى، ەستىپ تۇرسىڭدار ما؟ مەن فلينتتەن ءتىرى كەزىندە دە قورىقپاعان بولاتىنمىن، ەندى سايتان العىر، ولگەن فلينتتەن ءتىپتى دە قورىقپايمىن. وسىدان جارتى ميلدەي جەردە جەتى ءجۇز مىڭ فۋنت ستەرلينگ جاتىر. سونشاما اقشانى كورە تۇرىپ، قايداعى ءبىر بەتى كوكپەڭبەك ماسكۇنەمنەن قورقىپ، قاي ولجاشىل دجەنتلمەن كەمەسىن كەرى بۇرا الادى؟ جانە ءتىرى بولسا ەكەن-اۋ، ولگەن ماسكۇنەم...
ءبىراق، سيلۆەردىڭ بۇل ءسوزىنىڭ قاراقشىلارعا ونشا اسەرى بولا قويمادى. قايتا، كەرىسىنشە، ارۋاققا دەگەن بەيباستاق سوزدەرى ولاردىڭ بۇرىنعىدان بەتەر ۇرەيلەرىن ۇشىرا ءتۇستى.
— دجون، توقتات! — دەدى مەرري. — ارۋاققا ءتىل تيگىزبە!
زارەلەرى قالماعان باسقالارىنىڭ ەشتەمە دەۋگە شامالارى كەلەر ەمەس. ولاردىڭ جان-جاققا بىتىراپ قاشۋعا دا باتىلى بارار تۇرلەرى جوق. بىر-بىرىنە تىعىلىپ، سيلۆەردىڭ قاسىندا بولۋعا تىرىسادى، ويتكەنى ىشتەرىندەگى ەڭ باتىلى سول ەدى. ال سيلۆەر جاڭاعىدان بەرى كادىمگىدەي بويىن بيلەپ، ۇرەيدەن قۇتىلايىن دەدى.
— سوندا وسىنى ارۋاق دەپ ويلايسىڭدار ما؟ بولسا بولار. ءبىراق ماعان تۇسىنىكسىز ءبىر نارسە بار، — دەدى ول. — ءبىز جاڭا ءبارىمىز دە جاڭعىرىقتى ەستىدىك ەمەس پە؟ ەندەشە، ايتىڭدارشى، ىشتەرىڭدە ارۋاقتىڭ كولەڭكەسىن كورگەن قايسىڭ بارسىڭ؟ ال ەگەر ارۋاقتا كولەڭكە بولمايتىن بولسا، وندا جاڭعىرىق تا بولۋعا ءتيىس ەمەس قوي. باسقاشا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس.
سيلۆەردىڭ بۇل دالەلى ماعان ونشا ۇتىمدى دالەل بوپ كورىنگەن جوق. ءبىراق جىن-پەرى، ارۋاق سياقتى جوققا يلاناتىن ادامدار نەگە سەنەدى، نەگە قويادى، ونى كۇنى بۇرىن بولجاۋ قيىن عوي.
— مەنىڭ تاڭ قالعانىم، — دجوردج مەرريدىڭ جۇرەگى كادىمگىدەي ورنىنا ءتۇستى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، — دەدى ول. — ويپىر-اي، باسىڭ ىستەيدى-اۋ، دجون!.. قىمباتتى دوستارىم-اۋ، ءبارى دە دۇپ-دۇرىس قوي! سەندەر تەك تەرىس باعىتقا ءتۇسىپ كەتىپسىڭدەر! ارينە، داۋىس ءفلينتتىڭ داۋسىنا ۇقسايدى. ءبىراق ءسال باسقاراق ەستىلدى... بۇل داۋىس، ءسىرا...
— قاتەلەسسەم جىن ۇرسىن، وسى — بەن گاننىڭ داۋسى! — دەدى سيلۆەر گۇرىلدەپ.
— دۇپ-دۇرىس! — دەدى مورگان، جەردەن كوتەرىلىپ، تىزەرلەپ وتىرىپ جاتىپ. — بۇل — تاپ سول بەن گاننىڭ داۋسى!
— ءبىراق بۇنىڭ ءبىز ءۇشىن نە ايىرماشىلىعى بار؟ بەن گانن دا ولگەن، فلينت تە ولگەن، — دەدى ديك.
موسقالداۋ قاراقشىلار ونىڭ بۇل ايتقانىن مەنسىنە قويمادى.
— ءىشىن ۇرعانىم قانشا بەن گاننىڭ! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى مەرري. — ونىڭ ءولىسى نە، ءتىرىسى نە، ءبارىبىر ەمەس پە؟
الگىلەردىڭ ءبارىنىڭ تەز ەستەرىن جيىپ، لەزدە-اق بەتتەرىنە قان جۇگىرىپ، ادام بوپ قالعاندارى مەن ءۇشىن عاجاپ كورىنىس بولدى. بىرنەشە مينۋت وتپەي جاتىپ-اق ولار ءتىپتى ەشتەمە دە بولماعانداي دابىرلاسىپ سويلەسىپ كەتتى. تەك جاڭاعى جۇمباق داۋىس قايتادان ەستىلمەس پە ەكەن دەپ قۇلاقتارىن ءتۇرىپ ۇستايتىن سياقتى. ءبىراق داۋىس ەستىلە قويمادى. قۇرال-سايماندارىن يىقتارىنا سالىپ، ەندى ولار تاعى دا ءجۇرىپ كەتتى. قاڭقا ارالىمەن قاتارلاسا ءجۇرىپ وتىرۋ ءۇشىن دجوننىڭ كومپاسىن قولىنان تاستاماي، ءبارىنىڭ الدىندا مەرري كەلە جاتىر. بەن گاننتىرى بولسىن، ءولى بولسىن، ءبارىبىر ودان ەشكىم قورىقپايدى دەپ ول شىن ايتقان ەكەن.
تەك جالعىز ديك قانا قولىنا تاۋراتىن ۇستاپ، جان-جاعىنا الاقتاپ قاراۋمەن بولدى. ءبىراق وعان اياۋشىلىق كورسەتەر ەشكىم تابىلا قويمادى. سيلۆەر، ءتىپتى ونىڭ جوققا نانعىشتىعىن كەلەمەج ەتىپ كەلەدى.
— تاۋراتىڭ ءبۇلىنىپ پايداعا اسپاي قالدى دەپ، مەن ساعان ايتپاپ پا ەدىم؟ ارۋاق سەنىڭ انت بەرۋگە دە جارامايتىن تاۋرا تىڭنان قورقار دەپ پە ەدىڭ؟ ءيا دەپسىڭ! كۇت، كۇتە تۇر! — دەپ ول قولىن ديكتىڭ تۇمسىعىنا تاقاپ، ساۋساقتارىن سارت-سۇرت ەتكىزدى.
ءبىراق ديكتى اڭگىمەگە الدارقاتىپ، كوڭىلىن كوتەرۋ قيىن ەدى. ونىڭ قاتتى ناۋقاس ەكەنىن بايقاپ كەلەم. دوكتور ليۆسي ايتقان ونىڭ بەزگەك اۋرۋى ءارى كۇننىڭ ىستىقتىعىنان، ءارى شارشاپ-شالدىعىپ ۇرەيى ۇشا قورىققاندىعىنان بولسا كەرەك، تەز اسقىنىپ، مەڭدەتە باستادى.
توبەنىڭ جوعارعى جاعىندا ورمان اعاشتارى سيرەپ، ءجۇرۋىمىز ەداۋىر وڭايلانا ءتۇستى. ەندى ءبىز تومەن قاراي ءتۇسىپ كەلەمىز، ويتكەنى، بۇرىن ايتقانىمداي، تاۋدىڭ جايپاق توبەسى باتىس تۇسقا قاراي ءسال ەڭكىشتەۋ بىتكەن ەكەن. ۇلكەندى-كىشىلى قاراعاي اعاشتارىنىڭ اراسى بىر-بىرىنەن ەداۋىر قاشىق بوس كەڭىستىك. ءتىپتى مۋسكات جاڭعاعى مەن ازاليالاردىڭ قالىڭ بۇتالارىنىڭ ارا-اراسىندا دا كۇنگە كۇيىپ ساپ-سارى بوپ قۋراپ قالعان بوس الاڭدار كەزدەسەدى. سولتۇستىك-باتىسقا قاراي ءجۇرىپ وتىرىپ، ءبىز قاراۋىل ءدۇربىنىڭ يىق تۇسىنا جاقىنداپ كەلىپ قالدىق. ءبىزدىڭ استىمىزدا، سوناۋ، تومەنگى جاقتا جاپ-جالپاق بولىپ، وتكەندە مەنىڭ كىشكەنە قايىعىمدى لاقتىرىپ، شىر كوبەلەك ءۇيىرىپ، زارەمدى ۇشىرعان باتىس تۇستاعى شىعاناق كورىنەدى.
ءبىز العاش جانىنا كەلگەن بيىك اعاش، كومپاسپەن تەكسەرىپ قاراعاندا، ءبىز ىزدەپ كەلە جاتقان اعاش بولماي شىقتى. ەكىنشىسى دە بوتەن اعاش بولدى. ءۇشىنشى بيىك اعاش — اينالاداعى ءوسىپ تۇرعان اعاش، بۇتالاردىڭ بارىنەن دارالانىپ، ەكى ءجۇز فۋتتاي بيىگىرەك كورىنەدى. بۇل ءوزى وسىمدىك الەمىندەگى ەڭ ءبىر الىپ قاراعاي ەكەن، قابىعى قىزعىلت تۇستەس، جۋاندىعى بىرنەشە قۇشاق. كولەڭكەسىنە تۇتاس ءبىر ۆزۆود ەمىن-ەركىن سىيىپ كەتەرلىك.
بۇل قاراعاي ءتىپتى الىستان، تەڭىزدىڭ باتىس تۇسىنان دا، شىعىس تۇسىنان دا كورىنەدى، سوندىقتان ونى تەڭىزدە جۇزۋگە كومەگى تيەتىن بەلگى رەتىندە كارتاعا سالۋ ورىندى ەكەنى داۋسىز.
ءبىراق اعاشتىڭ جۋاندىعىندا دا، بيىكتىگىندە دە مەنىڭ سەرىكتەرىمنىڭ جۇمىستارى شامالى ەدى، ولاردىڭ ەسىل-دەرتى ءنان اعاشتىڭ ءزاۋلىم ساياسىندا كومۋلى جاتقان جەتى ءجۇز مىڭ فۋنت ستەرلينگ قانا بولاتىن. اقشا ويلارىنا تۇسكەندە ۇرەي اتاۋلى دا جايىنا قالدى. كوزدەرى شوقتاي جايناپ، اياقتارىن نىق باسىپ، تەز-تەز ادىمداي ءتۇستى.
ۋىستارىنا تۇسكەلى تۇرعان كەلەشەك بايلىق، سول بايلىقتىڭ ارقاسىندا قول جەتەتىن اسا ءبىر بەيقام، ءسان-سالتاناتى ۇشان-تەڭىز، شاشىلىپ-توگىلىپ جاتقان مولشىلىق، اسەم ءومىر، ولاردىڭ ماقسات-ويلارى تەك وسى جايىندا عانا بولاتىن.
سيلۆەر دە بالداعىمەن شوقاقتاپ، سەكىرىپ تەز ءجۇرىپ كەلەدى. تاناۋلارى دەلديىپ كەتكەن قىزارىپ، تەرلەپ كەلە جاتىر، بەتىنە شىبىن قونسا دا جىندى ادامشا بوقتاپ، سىباپ-سىباپ الادى. مەنى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورىپ، بەتىمە قاراپ قويادى، جەتەك ءجىپتى قاتتى سىلكىپ، تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. ەندى ول ءوزىنىڭ شىن ويىن جاسىرۋدى قاجەت دەپ تاپپايتىن سياقتى. كىتاپتان وقىپ بىلگەندەي ءبارىن سەزىپ كەلەمىن. ارمان بولعان التىنىنا ەكى اتتام جەر قالعاندا ول ءبارىن دە ۇمىتتى — ءوزىنىڭ بەرگەن ۋادەسىن دە، دوكتور ايتقان ەسكەرتۋلەردى دە جايىنا قالدىردى. ارينە، ويى قازىنانى قولىنا ءتۇسىرۋ، سودان كەيىن "يسپانولانى" ىزدەپ تاۋىپ الىپ، ءبارىمىزدى باۋىزداپ ءولتىرىپ، تەڭىزگە شىعىپ كەتۋ عوي.
وسىنداي مازاسىز ويلار جانىمدى جەگىدەي جەپ، قايتا-قايتا تاسقا ءسۇرىنىپ، قۇلاي جازداپ، قاراقشىلاردىڭ سوڭىنان ازەر ىلەسىپ كەلەمىن. ءسۇرىنىپ كەتكەن سايىن سيلۆەر مەنى وقتى كوزىمەن اتىپ، جەتەك ءجىپتى تارتىپ كەپ قالادى... دۇعاسىن وقىپ، دۇعاسىنا كەيدە بوعاۋىزىن دا ارالاستىرىپ قويىپ، ديك ەڭ ارتتا كەلەدى. بەزگەگى ۇستاپ، ناۋقاسى كۇشەيە تۇسكەن سياقتى. مەنىڭ كوڭىل-كۇيىمە وسى دا اسەر ەتىپ، كۇيزەلتە ءتۇستى. جانە بۇعان قوسا، ءبىر كەزدە وسى جەرلەردە بولىپ وتكەن جان تۇرشىگەرلىك تراگەديا كوز الدىما ەلەستەپ كەلەدى. ساۆاننادا ولەر الدىندا بارىلداپ-قىرىلداپ ءان سالىپ، روم سۇراپ جاتقان بەتى كوكپەڭبەك قاراقشىنى دا كورىپ كەلە جاتقاندايمىن. ول تاپ وسى ارادا ءوز قولىمەن التى كىسىنى ءولتىرىپتى. ءبىر كەزدە وسى ءبىر تىپ-تىنىش شوق توعايدىڭ مامىراجاي تىنىشتىعىن بىرەۋلەردىڭ ولەر الدىنداعى شىڭعىرعان، وكىرگەن جان داۋىستارى بۇزدى-اۋ دەپ، سونى ويلايمىن. سول باقىتسىز سورلىلاردىڭ ىڭقىلداپ قينالىپ جاتقاندارىن وسى ءقازىر دە ەستىپ كەلە جاتقاندايمىن.
قالىڭ بۇتالار كەيىندە قالدى.
— دوستار، سوڭىمنان ەرىڭدەر! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى مەرري.
الدىڭعى جاقتاعىلار جۇگىرە جونەلدى.
ون ياردتاي جۇگىرىپ وتپەي جاتىپ، ولار كەنەت توقتاي قالىستى. ايقاي، ىزى-قيقى شۋ كوتەرىلدى. اعاش اياعىمەن سەكەڭدەپ سيلۆەر دە جان ۇشىرىپ جۇگىرىپ كەلەدى. كەلەسى ساتتە ول ەكەۋىمىز دە توقتاي قالىستىق.
الدىمىزدا ءنان اپان جاتىر، قازىلعانىنا تالاي زامان وتكەن ءتارىزدى، ويتكەنى جان-جاعى ومىرىلىپ قۇلاپ، تۇبىنە ءشوپ تە شىعىپ كەتىپتى. اپان تۇبىندە ءبىر كۇرەكتىڭ سابى، ءار ءتۇرلى جاشىك سىنىقتارى، تاقتايلار كورىنەدى. ءبىر تاقتايدان قىزعان تەمىرمەن كۇيدىرىپ "مورج" دەپ جازعان جازۋ وقىدىق: بۇل "مورج" دەگەن — ءفلينتتىڭ كەمەسىنىڭ اتى ەكەن.
قازىنانى بىزدەن بۇرىن-اق بىرەۋ ىزدەپ كەلىپ، سىپىرىپ الىپ كەتكەنى ايدان انىق: ءسويتىپ، جەتى ءجۇز مىڭ ستەرلينگ فۋنتى ءىز-تۇزسىز عايىپ بوپتى.
XXXIII تاراۋ
باسشى قۇلاتىلدى
ۇلان-اسىر، تۋداي ءۇمىتتىڭ تاپ وسىنداي تەز، كوزدى اشىپ جۇمعانشا بولماي، كۇيرەپ، تاس-تالقانى شىعۋىن بۇرىن-سوڭدى ەشكىم كوردى مە ەكەن، ءسىرا؟! التاۋى دا، باستارىنا جاي تۇسكەندەي، سىلەيىپ قاتتى دا قالدى. الدىمەن ەسىن جيعان سيلۆەر بولدى. وسى قازىناعا ءبىر جەتسەم دەپ، بارىن سالىپ باعىپ ەدى، مىنە، سونىڭ ءبارى اپ-ساتتە بىت-شىت بولدى. ءبىراق ەسىنەن تانبادى، بويىن تەجەپ، باسقا قاراقشىلار وزدەرى دۋشار بولعان قاسىرەت-باقىتسىزدىقتى ءالى ءتۇسىنىپ بولماي جاتىپ، بۇل ءوزىنىڭ بولاشاق ارەكەتتەرىنىڭ جوسپارىن تەز وزگەرتىپ، ويلاپ تا ۇلگەردى.
— دجيم، ءما، ۇستا مىنانى جانە ساق بول، دايىن تۇر، — دەدى ول سىبىرلاپ، قولىما قوس اۋىز تاپانشانى ۇستاتا سالىپ.
سول ەكى ارادا جانە ءوزى بوس قاراپ تۇرعان جوق، اياعىن جايباراقات باسىپ، باياۋ قوزعالىپ، سولتۇستىك جاققا شىقتى، ەندى بەس قاراقشى اپاننىڭ ءبىر جاعىندا قالدى دا، ءبىز سيلۆەر ەكەۋمىز ەكىنشى قاراما-قارسى جاققا شىقتىق. سودان كەيىن مەنىڭ بەتىمە قاراپ، "جاعداي اۋىر" دەگەندەي، باسىن يزەدى، مۇنىسىن ىشىمنەن مەن دە قۇپتادىم. ەندى ماعان قايتادان ەركەلەتە، سىپايى قارايتىن بولدى. وسىنشاما ەكى جۇزدىلىككە شىداي الماي قاتتى ىزام كەلىپ كەتتى.
— ءسويتىپ، ءسىز ءوز ادامدارىڭىزعا تاعى دا وپاسىزدىق ىستەپ كەتتىڭىز عوي؟ — دەدىم سىبىرلاپ.
ول جاۋاپ قاتىپ ۇلگەرمەدى. قاراقشىلار ايقايلاسىپ، بوقتاسىپ، اپانعا سەكىرىپ-سەكىرىپ ءتۇستى دە، تاقتايلاردى جان-جاققا لاقتىرىپ-لاقتىرىپ جىبەرىپ، قولدارىمەن توپىراقتى ارشىپ، قازا باستادى. مورگان ءبىر التىن تەڭگە تاۋىپ الدى. ءبارىن بوقتاپ، بالاعاتتاپ اقشانى جوعارى كورسەتىپ تۇر. ەكى گينەيلىك تەڭگە ەكەن. ءبىراز ۋاقىت الگى اقشا قولدان-قولعا كوشىپ ءجۇردى.
— ەكى گينەي! — دەپ كۇج ەتە ءتۇستى مەرري، اقشانى سيلۆەرگە بەرىپ جاتىپ. — ايتىپ جۇرگەن جەتى ءجۇز مىڭىڭ وسى شىعار؟! ءوزىڭ شارت جاساۋعا قۇمار ەمەس پە ەدىڭ؟ جولى بولعىش اداممىن دەيتىنىڭ قايدا، وڭباعان قاقباس!
— قازىڭدار، قازىڭدار، جىگىتتەر، — دەدى سيلۆەر جايباراقات، كەكەتە جىميىپ. — مۇمكىن، ەكى-ۇش جەر جاڭعاعى تابىلىپ قالار. ونداي جاڭعاقتاردى شوشقا جاقسى جەيدى دەسەدى عوي.
— ەكى-ۇش جاڭعاق دەيسىڭ بە؟ — دەپ ايقاي سالدى مەرري. — جولداستار، مىنانىڭ نە دەپ تۇرعانىن ەستىدىڭدەر مە؟ ايتپادى دەمەڭدەر، وسى — ءبارىن دە كۇنى بۇرىن بىلگەن كىسى. بەتىنە قاراڭدارشى، كۇنى بۇرىن بىلگەندىگى بەتىندە اپ-انىق جازۋلى تۇر.
— اح، مەرري، — دەدى سيلۆەر. — شاماسى، تاعى دا كاپيتان بولۋدان دامەڭ بار عوي دەيمىن بايقايمىن، ءوزىڭ قادالعان جەرىڭنەن قان الاتىن قايسار جىگىت كورىنەسىڭ.
قاراقشىلار بۇل جولى تەگىس مەرري جاعىندا بولدى. ءبىز ەكەۋىمىزدى كوزدەرىمەن اتىپ، ءبارى دە اپاننان تىرمىسىپ شىعاباستادى. ايتەۋىر، باقىتىمىزعا، ءبارى دە اپاننىڭ ار جاعىنا شىقتى.
ءسويتىپ، ءبىز ەكى كىسى بەس كىسىگە قارسى تۇرمىز، ورتامىزدى اپان عانا ءبولىپ تۇردى. ەكى جاقتىڭ دا الدىمەن ارەكەت ىستەۋگە باتىلى جەتەر ەمەس. سيلۆەردىڭ قوزعالار ءتۇرى جوق. جايباراقات، ۇستامدى كۇيى، بالداعىنا سۇيەنىپ، دۇشپان جاقتى كوز الماي باقىلاپ تۇر. ءوزى، شىنىندا دا باتىل ادام عوي.
اقىرى، مەرري ءوز جاقتاستارىنىڭ رۋحىن ءسوز سويلەپ كوتەرمەك بولدى.
— جولداستار، — دەدى ول، — وزدەرىڭ قاراڭدارشى، ولار بار بولعانى ەكەۋ-اق: بىرەۋى — ءوزىمىزدى وسىندا ولىمگە ايداپ اكەلگەن مىنا تۇرعان كارى مۇگەدەك، ەكىنشىسى — ونىڭ جۇرەگىن مەن الدەقاشان-اق پىشاقپەن ويىپ العىم كەپ جۇرگەن اناۋ تۇرعان كىشكەنتاي كۇشىك. سوندىقتان ەندى...
ول وتريادىن دايىنداپ، قولىن كوتەرىپ، داۋسىن كوتەرە سويلەدى. وسى كەزدە كەنەت قالىڭنان اتىلعان ءۇش مىلتىقتىڭ داۋسى گۇرس-گۇرس ەتتى. مەرري باسىمەن تومەن قاراي سۇزە، اپانعا قۇلاپ ءتۇستى. باسى تاڭۋلى قاراقشى زىرىلداۋىق قۇساپ، بىرنەشە رەت اينالدى دا، ول دا انانىڭ قاسىنا سۇلاي قالدى. قالعان ۇشەۋى قاشا جونەلدى.
سول مەزەتتە-اق ۇزىن تۇرا دجون اپاننان شىققىسى كەپ، تىرمىسىپ كەلە جاتقان مەرريگە قاراتا، قوساۋىز تاپانشاسىنىڭ ەكى شۇرىپپەسىن بىردەي باسىپ-باسىپ جىبەردى. ءۇزىلىپ بارا جاتقان مەرري ءوزىن ولتىرگەن سيلۆەردىڭ بەتىنە ءبىر قاراپ ۇلگەردى.
— ەندى، ءسىرا، دجوردج، ەكەۋىمىز ەسەپ ايىرىسىپ بولعان سياقتىمىز، — دەدى سيلۆەر.
مۋسكات جاڭعاعى بۇتالارىنىڭ اراسىنان شىعىپ كەلە جاتقان دوكتوردى، گرەيدى، بەن گانندى كوردىك. ءالى دە مىلتىقتارىنىڭ ءتۇتىنى شىعىپ بولماعان ەكەن
— جىگىتتەر، ۇمتىلىڭدار! — دەپ ايقاي سالدى دوكتور. — تەزىرەك! ولاردى قايىققا جاقىنداتپاۋىمىز كەرەك!
ءبىز كەي تۇستارى كوكىرەگىمىزگە دەيىن جەتەتىن قالىڭ بۇتا اراسىمەن بار پارمەنىمىزشە جۇگىرىپ كەلەمىز.
بىزدەن قالىپ قويماۋ ءۇشىن سيلۆەر اقتىق كۇشىن جيناپ، بارىن سالىپ كەلەدى. بالداعىن سەكەقدەتىپ دەدەكتەگەندە، وسىنشا جۇگىرىستەن كوكىرەگى قارس ايرىلىپ كەتەر مە ەكەن دەپ قورقىپ كەلەم. دوكتوردىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي جۇگىرىسكە ساۋ ادامنىڭ ءوزىنىڭ دە شىداۋى قيىن. ءبىز قۇلاما باۋرايعا جۇگىرىپ جەتكەن كەزىمىزدە ابدەن تيتىقتاعان سيلۆەر بىزدەن وتىز يارد شاماسىنداي كەيىن قالىپ قويىپ ەدى.
— دوكتور، انا جاققا قاراڭىزشى! ەندى، ءتىپتى اسىقپاساق تا بولادى! — دەپ ايقايلاپ كەلەدى.
شىنىندا دا، ەندى اسىقپاساق تا بولادى ەكەن. اشىق الاڭقايعا شىعا كەلگەنىمىزدە، امان قالعان ءۇش قاراقشى بيزان-دىڭگەك جاققا قاراي الدى-ارتىنا قاراماستان زىتىپ بارا جاتتى. ءسويتىپ، ءبىز ءقازىر قاشقىندار مەن قايىقتاردىڭ ەكى ارالىعىنا شىعىپپىز، ەندى اسىعىپ-ۇسىكپەي-اق دەم الۋىمىزعا بولاتىن ەدى. ۇزىن تۇرا دجون بەتىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ، جايىمەن ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلدى.
— دوكتور، سىزگە شىن جۇرەگىممەن مىڭ دا ءبىر راقمەت ايتام، — دەدى ول. — سىزدەر دەر كەزىندە جەتىپ، ءبىزدىڭ ەكەۋىمىزدى دە قۇتقارىپ الدىڭىزدار... ءا-ا، بۇل سەن بە ەدىڭ، بەن گانن؟ اپىراي، ءوزىڭ مىقتى جىگىت ەكەنسىڭ عوي! — دەپ قوسىپ قويدى ول.
— ءيا، بەن گاننمىن عوي، — دەپ، بۇرىنعى قاراقشى سيلۆەردىڭ الدىندا سويلەگەندە، جىلانشا يرەلەندەگەندەي، ءبىر ءتۇرلى قىزىق اسەر قالدىردى. — ءوز جاعدايىڭىز قالاي، ميستەر سيلۆەر؟ — دەپ سۇرادى ول ۇزاق ۇنسىزدىكتەن كەيىن — ءسىرا، جامان ەمەس سياقتى عوي؟
— ويپىرماي، بەن-اي، — دەپ كۇبىرلەدى سيلۆەر، — سەنى كۇندەردىڭ كۇنىندە مەنىمەن وسىلاي ازىلدەسەدى دەپ كىم ويلاعان!
دوكتور گرەيدى قاراقشىلار تاستاي قاشقان سۇيمەندى الىپ كەلۋگە جۇمسادى. ءبىز اسىقپاي بوكتەرمەن قايىقتارىمىزعا جەتكەنشە، دوكتور سوڭعى كۇندەردە بولعان وقيعالاردى قىسقاشا ايتىپ ءوتتى. سيلۆەر ءبىر ءسوزىن جىبەرمەستەن زەيىن سالىپ تىڭدادى. اڭگىمەنىڭ باستى كەيىپكەرى ازداپ اقىلى اۋىسا باستاعان تاقۋا بەن گانن بولدى.
دوكتوردىڭ ايتۋىنشا، ۇزاق جىلدار جاپادان-جالعىز ارال كەزگەن بەن گانن قاڭقانى دا، قازىنانى دا تاۋىپ الىپتى. قاڭقانىڭ قالتاسىن قاققان دا، شۇڭقىرعا كومىلگەن قازىنانى قازىپ العان دا سول بەن گانن ەكەن، الگىندە اپاننىڭ تۇبىندە ءوزىمىز كورگەن كۇرەكتىڭ سابى دا سونىكى بولىپ شىقتى. بۇكىل التىندى ول بيىك قاراعاي تۇبىنەن ارقالاپ تاسىپ، ارالدىڭ سولتۇستىك شىعىس تۇسىنداعى ەكى وركەشتى تاۋدىڭ ءبىر ۇڭگىرىنە جەتكىزىپ، جيناپ قويىپتى. تالاي كۇن ارلى-بەرلى جاياۋلاپ، دىڭكەنى قۇرتقان بۇل جۇمىستى بەن گانن "يسپانولا" كەلمەستەن ەكى-اق اي بۇرىن اياقتاعان كورىنەدى.
وسىنىڭ بارلىعىن دوكتور بەن گاننمەن ءبىرىنشى كەزدەسكەندە، ياعني ءبىزدىڭ بەكىنىسىمىزگە شابۋىل جاسالعان العاشقى كۇنى-اق بىلگەن ەكەن. كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ كەمەنىڭ عايىپ بولعانىن كورگەن دوكتور سيلۆەرگە بارىپ، ەندى ەشقانداي وجەتكە جاراماي قالعان كارتانى جانە بۇكىل ازىق-تۇلىگىمەن قوسا بەكىنىستى سوعان بەرەدى. ويتكەنى بەن گاننىڭ ۇڭگىرىندە تۇزدالعان ەشكى ەتىنىڭ مول قورى بار ەكەن. وسىنىڭ ارقاسىندا مەنىڭ دوستارىم ەش قاۋىپ-قاتەرسىز بەكىنىستى تاستاپ، بەزگەك اۋرۋىنىڭ ۇياسى بولعان اناۋ باتپاقتان الىسىراق ۇزاپ، ەكى وركەشتى تاۋعا اۋىسۋعا، سول ارادا قازىنانى قورعاپ، تىنىش جاتۋعا مۇمكىندىك الادى.
— ارينە، دجيم، اينالايىن، ءبىزدىڭ بۇلاي كوشىپ كەتۋىمىزدىڭ ساعان وڭاي تيمەسىن مەن كۇنى بۇرىن-اق بىلگەنمىن، — دەپ دوكتور ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى. — جانە سونى ويلاپ ءوزىم ەداۋىر قينالعانمىن دا، ءبىراق امال نەشىك، الدىمەن ءوز بورىشتارىن ادال اتقارعان باسقا ادامدار جايىن ويلاۋىم كەرەك بولدى. ءتىپتى، شىنتۋايتقا كەلگەندە، ءبىزدىڭ قاسىمىزدا بولماعانىڭا كىنالى باسقا ەشكىم دە ەمەس، ءوزىڭسىڭ عوي.
ءبىراق دوكتور مەنى قاراقشىلاردىڭ قولىندا، تۇتقىندا كورگەن كۇنى ولار كەيىن قازىنادان قۇر قالعان كەگىن مەنەن الاتىنىن تۇسىنەدى. سوندىقتان ول سكۆايردى كاپيتاننىڭ قاسىنا قالدىرىپ، ءوزى گرەي مەن بەن گانندى ەرتىپ، ارالدى توتەلەپ كەسىپ ءوتىپ، تۋرا ۇلكەن قاراعايعا تارتادى. جولشىباي ءبىزدىڭ وتريادتىڭ ىلگەرى وزىپ كەتكەنىن كورىپ، جەلاياق بەن گانندى ىلگەرى جۇمسايدى. ول ءوزىنىڭ بۇرىنعى جولداستارىنىڭ جىن-شايتان سياقتى ارنەگە سەنگىشتىگىن پايدالانىپ، ول بايعۇستاردىڭ زارەسىن ۇشىرىپ، قورقىتادى. كومبە ىزدەۋشىلەردەن كوپ بۇرىن جەتكەن گرەي مەن دوكتور قاراعايعا جاقىن ءبىر جەرگە جاسىرىنىپ ۇلگەرەدى.
— قاسىمدا حوكينستىڭ جۇرگەنى قانداي جاقسى بولعان! — دەدى سيلۆەر. — ول بولماسا عوي، دوكتور، انالار مەنى ون جەردەن كەسكىلەپ جاتسا دا، ءسىز قىڭق ەتپەيسىز.
— ايتپەگەندە شە، — دەپ كۇلدى دوكتور ليۆسي.
بۇل ەكى ارادا ءبىز قايىقتارعا دا كەلىپ جەتتىك. دوكتور سول بويدا قاراقشىلاردىڭ قولىنا تۇسپەسىن دەپ، قايىقتىڭ بىرەۋىن سۇيمەنمەن بىت-شىتىن شىعارىپ سىندىردى دا، ەكىنشى قايىققا ءبارىمىز جابىلا ءمىنىپ، ارالدى اينالىپ، سولتۇستىك ايالداماعا قاراي جۇزدىك.
بىزگە سەگىز بە، توعىز با ميلدەي جەر ءجۇزىپ وتۋىمىزگە تۋرا كەلدى. سيلۆەر ەسىنەن تانا شارشاعانىنا قاراماستان ەسكەك الىپ بارلىعىمىزبەن بىردەي ەسىپ وتىردى. ءبىز بۇعازدان ءوتىپ، اشىق تەڭىزگە شىقتىق. تەڭىز ءۇستى تىنىش ەكەن. وسىدان ءتورت كۇن بۇرىن "يسپانولا" اينالىپ وتكەن ارالدىڭ وڭتۇستىك-شىعىس ءمۇيىسىن بۇگىن ءبىز دە اينالىپ وتتىك.
ەكى وركەشتى تاۋدىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، بەن گاننىڭ ۇڭگىرىنىڭ الىستان قاراۋىتقان كىرە بەرىسىن جانە ونىڭ قاسىندا مىلتىعىنا سۇيەنىپ تۇرعان ءبىر كىسىنى كوردىك. ول سكۆاير بولاتىن. ءبىز وعان قاراپ ورامالدارىمىزدى بۇلعاپ، ءۇش رەت "ۋرالاپ" ايقاي سالدىق، ءتىپتى بارىمىزدەن دە قاتتىراق ايقايلاعان سيلۆەر بولدى.
تاعى دا ءۇش ميل ءجۇرىپ، ءبىز سولتۇستىك ايالداماعا كىردىك جانە سول بويدا "يسپانولا" دا كورىندى. سۋ بەتىندە بوستان-بوس لاعىپ ءجۇر. تەڭىز سۋى مولايىپ، قايراڭنان كوتەرىپ، ءجۇزدىرىپ اكەتىپتى. ەگەر سول كۇنى جەل تۇرىپ نەمەسە وڭتۇستىك ايالداماداعىداي، مىندا دا، سولتۇستىك ايالدامادا دا اعىس قاتتى بولعاندا، ءبىز كەمەدەن ءبىرجولا ايرىلادى ەكەنبىز. نەمەسە تەك كەمەنىڭ سىنعان قالدىقتارىن كورگەنىمىزدىڭ وزىنە ريزا بولىپ، كەيىن قايتۋعا ءتيىس ەدىك. ءبىراق باقىتىمىزعا، كەمە امان ەكەن، تەك گروتى عانا جىرتىلىپتى. ساجىن جارىمداي تەرەڭدىككە كەمەنىڭ ارتىق زاكىرىن تۇسىردىك. سودان كەيىن قايىقپەن ماستار شىعاناعىنا بەت الدىق. بەن گاننىڭ قازىنا قويماسىنا ەڭ جاقىن جەر سول ارا بولاتىن. سول جەردە باسقالارىمىزدىڭ ءبارىمىز ءتۇسىپ، گرەيدى تۇندە كەمەنى قاراۋىلداپ شىعۋى ءۇشىن "يسپانولاعا" جىبەردىك.
جايپاق باۋرايمەن ۇڭگىرگە كوتەرىلدىك. جوعارىدا ءبىزدى سكۆاير كۇتىپ الدى.
ماعان ۇرىسقان جوق، جىلى سويلەستى. مەنىڭ قاشىپ كەتكەنىم جايلى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپادى، ماقتامادى دا، داتتاپ تا جاتپادى. ءبىراق وزىنە سيلۆەر اسكەري ىزەت جاساعان كەزدە، اشۋدان تۇتىگىپ، قىپ-قىزىل بوپ كەتتى.
— ءسىز، دجون سيلۆەر، ناعىز جەكسۇرىن، وپاسىز ادام ەكەنسىز! جيىركەنىشتى مالعۇن بوپ شىقتىڭىز، سەر! اتتەڭ، ءسىزدى قۋعىنعا ۇشىراتپاۋىمدى وتىنگەسىن، مەن ۋادە بەرىپ قويىپ ەم. ءبىراق ولگەندەردىڭ قانى، ديىرمەن تاسىنداي، موينىڭىزدى ءزىل بوپ باساتىن شىعار.
— سىزگە شىن جۇرەكتەن العىس ايتام، سەر! — دەدى، ۇزىن تۇرا دجون تاعى دا اسكەري ىزەت جاساپ.
— العىس ايتپاڭىز ماعان! — دەپ اقىرىپ جىبەردى سكۆاير. — ءسىزدىڭ كەسىرىڭىزدەن ادالدىعىما، ازاماتتىق بورىشىما قيانات جاساپ تۇرمىن. مەنىڭ ءتىپتى ماڭىما جاقىنداۋشى بولماڭىز!
ءبىز ۇڭگىردىڭ ىشىنە كىردىك. ءوزى كادىمگىدەي كەڭ ەكەن. اۋاسى دا تاپ-تازا. جەر استىنان جارىپ، قاينار شىعىپ، ءموپ-مولدىر سۋى جان-جاعىن قالىڭ قىرىققۇلاق تۇمشالاعان كىشكەنە كولگە بارىپ قۇيىپ جاتىر. ەدەنى قۇمداق. لاۋلاپ جانعان وت جانىندا كاپيتان سموللەتت جاتىر. ارەگىرەك ءبىر بۇرىشتا كۇڭگىرتتەۋ جىلت-جىلت ەتىپ، ساۋلە شاشىپ، التىن تەڭگەلەر مەن قۇيما التىندار ءنان ءبىر توبە بولىپ ءۇيىلىپ كورىنەدى. ءفلينتتىڭ قازىناسى دەگەن وسى بولاتىن، وسى قازىنا ءۇشىن ءبىز شارشاپ-شالدىعىپ، وسىنشاما ۇزاق جول جۇردىك، وسى قازىنا ءۇشىن "يسپانولانىڭ" ەكيپاجىنان ون جەتى ادام قازا تاپتى. ال و باستا وسى قازىنانى جيناپ الۋ ءۇشىن قانشا ادامنىڭ ءومىرى قۇربان بولمادى، قانشا ازاپ شەگىلىپ، قانشا قان توگىلمەدى دەيسىز! قانشا ءبىر تاماشا كەمەلەر سۋعا باتىرىلمادى، قانشاما باتىل جاندار كوزدەرى تاستاي تاڭىلىپ، تاقتاي ۇستىمەن جۇرگىزىلىپ ازاپتان ولمەدى دەيسىز! قانشاما زەڭبىرەكتەن وق اتىلمادى، نەبىر وتىرىكتەر ايتىلىپ، نەبىر قاتالدىقتار — بوي كورسەتپەدى دەيسىز! قازىردە دە ارالدا، ءبىر كەزدە وسىنشاما جان تۇرشىگەرلىك زۇلىمدىقتارعا تىكەلەي قاتىسىپ، بايلىقتان ءوز ۇلەستەرىن الۋ ءۇمىتىن ءالى دە ۇزە قويماعان ءۇش ادام ءجۇر، ولار — سيلۆەر، كارى مورگان جانە بەن.
— ءا، ءدجيمبىسىڭ، كىر، — دەدى كاپيتان — جالپى سەن ءوزىڭ جامان بالا ەمەسسىڭ، ءبىراق سەنى ەندى ەشقاشان وزىممەن بىرگە جۇزۋگە الىپ شىقپاۋعا انت ەتەمىن، ويتكەنى سەن ەركەتوتايلار قاۋىمىنىڭ جىگىتى ەكەنسىڭ: وزىڭە ۇناعانىن عانا جاساعىڭ كەلەدى... ءا، بۇل سەن ەكەنسىڭ عوي، دجون سيلۆەر! ال، سەنى كىم ايداپ اكەلدى بىزگە؟
— ءوز مىندەتىمدى اتقارۋعا قايتىپ ورالدىم، سەر، — دەپ جاۋاپ قاتتى سيلۆەر.
— ءا-و، — دەدى دە قويدى كاپيتان. باسقا تۇك تە ايتپادى.
سول كۇنى كەشتە ءوزىمنىڭ بارلىق دوستارىمنىڭ اراسىندا كەشكى استى قالاي راقاتتانا ىشكەنىمدى كورسەڭىز! بەننىڭ تۇزداعان ەشكى ەتى سونشالىق ءدامدى كورىندى. "يسپانولادان" الا كەلگەن ەسكى شاراپ تا جانىمىزعا جاعا ءتۇستى. سيلۆەر باسقالاردان ءسال شەگىنىڭكىرەپ، قارا كۇڭگىرتتەۋ جەردە وتىردى. ءبىراق تاماق جەۋدەن كەندە بولعان جوق، ال ەندى بىرەۋگە الدەنەگە قول جالعاپ جىبەرۋ قاجەت بولا قالسا، جىپ-جىلدام ۇشىپ تۇرەگەلەدى، ءبىزدىڭ ءازىل-وسپاعىمىزعا دا قوسىلا كەتىپ، بىرگە كۇلىسەدى، قىسقاسى، العاش ءجۇزىپ شىققانىمىزدا قانداي بولسا، ءقازىر دە سونداي سىپايى، بيپاز، ەلگەزەك اسپازشىعا اينالىپ شىعا كەلدى.
XXXIV تاراۋ
جانە سوڭعىسى
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ ءبىز جۇمىسقا ەرتە كىرىستىك. جاعاعا دەيىن تولىق ءبىر ميلدەي جەر ەكەن بار التىنىمىزدى سوندا تاسىپ اپارىپ، ودان قايىقپەن "يسپانولاعا" جەتكىزۋىمىز قاجەت. ات توبەلىندەي از ادام ءۇشىن بۇل وڭاي جۇمىس ەمەس-تىن. ءالى كۇنگە دەيىن الدەقايدا ارال كەزىپ جۇرگەن ءۇش قاراقشىدان ءبىز ونشا قىڭا قويمادىق. توبەنىڭ ۇشار باسىنا ءبىر ادام قاراۋىل قويساق-اق جەتىپ جاتىر — تۇتقيىل شابۋىلدان قورىقپاۋىمىزعا بولادى. جانە-داعى ولاردىڭ جاۋگەرشىلىك قاقتىعىسقا قۇشتارلىقتارى دا ءبىرازعا دەيىن ويانا قويماس دەپ توپشىلادىق.
ءبارىمىز دە دامىل كورمەستەن جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىز. گرەي مەن بەن گانن التىندى قايىقپەن كەمەگە تاسىدى، قالعاندارىمىز ونى جاعاعا جەتكىزىپ تۇردىق. ەكى قۇيما التىندى ارقانمەن بايلاستىرامىز دا، ءبىر-بىرىمىزدىڭ يىعىمىزعا سالامىز، ويتكەنى ءبىر كىسى ەكى قۇيمادان ارتىق كوتەرە المايدى. مەنى اۋىر نارسە كوتەرۋگە شامام كەلمەيتىندىكتەن ۇڭگىردە قالدىردى. كەپكەن ناننان بوساعان قاپشىقتارعا اقشا تولتىرىپ ازىرلەي بەرۋگە ءتيىس بولدىم.
بيللي بونستىڭ ساندىعىندا كەزدەسكەن اقشالار سياقتى، مۇندا دا تالاي ەلدە جاسالعان تەڭگەلەر بار ەكەن. ءبىراق، ارينە، ونىڭ ساندىعىنداعىدان الدەقايدا كوپ. ولاردى سۇرىپتاپ بولۋ مەنىڭ وزىمە قاتتى ۇنادى. اعىلشىن، فرانسۋز، يسپان، پورتۋگال تەڭگەلەرى، گينەيلەر مەن لۋيدورلار، دۋبلوندار مەن قوس قابات گينەيلەر، مۋادورلار مەن ەحيندەر، ەۋروپانىڭ بارلىق ەلدەرىنىڭ سوڭعى ءجۇز جىل بويعى بۇكىل كورولدەرىنىڭ بەينەسى سالىنعان تەڭگەلەر، ءبىر بۋدا قايداعى ءبىر ءجىپتىڭ، الدەبىر ورمەكشى ورمەگىنىڭ نەندەي ءبىر بولىگىنىڭ دە، ايتەۋىر، سونداي بىردەمەنىڭ بەينەسى سالىنعان تۇسىنىكسىز شىعىس تەڭگەلەرى، دوڭگەلەك تەڭگەلەر، ءتورت بۇرىشتى تەڭگەلەر، مويىنعا تاعىپ ءجۇرۋ ءۇشىن ورتاسى تەسىلگەن تەڭگەلەر، — قىسقاسى، بۇل كوللەكسيادا بۇكىل دۇنيە ءجۇزى اقشالارىنىڭ نەبىر تۇرلەرى تەگىس جينالعان بولىپ شىقتى. كۇزگى ورماندا قۋراپ تۇسكەن سارى جاپىراق قانداي كوپ بولسا، بۇل اقشالار دا سونداي قيساپسىز ەكەن. سولاردى سۇرىپتاپ، كۇيبەڭدەپ وتىرام دەپ، ارقام سىزداپ، قولىمنان قول قالمادى.
كۇن سوڭىنان كۇن ءوتىپ، ۋاقىت دەگەن زىرلاپ بارادى، ال جۇمىسىمىزدىڭ تاۋسىلار ءتۇرى جوق. ءار كەش سايىن كەمەگە تاۋ-تاۋ قازىنا جونەلتىپ جاتامىز، ال ءبىراق ۇڭگىردە قالعان اقشا جونەلتىپ ۇلگەرگەنىمىزدەن ءالى كەپ بولماسا، از بولا قويماس. وسىنشاما ۋاقىت وتسە دە، امان قالعان ءۇش قاراقشىدان ءالى ەشقانداي حابار-وشار بىلە المادىق.
اقىرىندا، جاڭىلماسام، ءۇشىنشى كۇنى كەشتە عوي دەيمىن، دوكتور ەكەۋىمىز توبەنىڭ باسىنا قاراي كوتەرىلىپ كەلە جاتىر ەك، تومەنگى جاقتان، تاس قاراڭعى تۇنەك اراسىنان كەنەت ايقاي ما، ءان بە، ءبىر دىبىس جەتتى. انىقتاپ ەشتەمە اجىراتا المادىق.
— قۇدايدىڭ ءوزى كەشىرسىن، وسىلار سول قاراقشىلار شىعار، — دەدى دوكتور.
— ءبارى دە ماس كورىنەدى، سەر! — دەگەن سيلۆەردىڭ داۋسىن ەستىدىم مەن ارقا تۇسىمنان.
سيلۆەر ەمىن-ەركىن بوستانشىلىقتا ءجۇردى جانە ءبىز قانشا سالقىن قاراپ، قاباعىمىزدى بەرگىمىز كەلمەسە، ەركىندىككە ەتى ۇيرەنگەن اق جارقىن قىزمەتشىگە ۇقساپ، بىزبەن ءوزىن تاعى دا ەسكى دوستارىمىزشا ۇستاي باستادى. جۇرتتىڭ وزىنە دەگەن جيىركەنىش سەزىمىن سەزبەگەن بولىپ، بارىمىزگە دە قىزمەت كورسەتىپ قالعىسى كەلەدى، بارىمىزبەن دە سىپايى بولۋعا جالىعار ەمەس. ءبىراق ەندى جۇرت ءوزىن يتشە قورلايتىن بولدى. تەك ءبىز، بەن گانن ەكەۋىمىز عانا، وعان سول جىلىراق قارايمىز. بەن گانن ءوزىنىڭ بۇرىنعى كۆارتيرمەيستەرىنەن ءالى كۇنگە دەيىن ازداپ سەسكەنەتىن سياقتى دا، ال مەن اجالدان قۇتقاردى عوي دەپ، وعان ءوزىمدى ءبىر ءتۇرلى قارىزدار سەزىنەم: ءبىراق مەنىڭ ونى جۇرتتىڭ بارىنەن دە گورى قاتتىراق جەك كورۋگە نەگىزىم بار-تىن، ويتكەنى مەنى ەكىنشى قايتارا ساتقىسى كەلگەن پيعىلىن مەن ءالى ۇمىتا قويماعان بولاتىنمىن. سيلۆەردىڭ جاڭاعى ءسوزىن دوكتور ۇناتپاي زەكىپ تاستادى.
— كىم ءبىلىپتى، اۋىرىپ، ساندىراقتاعاندارى بولىپ جۇرمەسىن.
— بۇل ايتۋىڭىز دۇرىس قوي، سەر، — دەدى سيلۆەر، — ءبىراق سوعان بولا ءسىز بەن ءبىز باس اۋىرتىپ قايتەمىز.
— ءسىزدى مەيىرىمدى، ىزگى جاندار ساناتىنا قوسادى دەپ، ميستەر سيلۆەر، ءسىز ءوزىڭىز دە مەنەن دامەتپەيتىن شىعارسىز، — دەدى دوكتور كەكەسىن ۇنمەن، — جانە سىزگە مەنى ءتۇسىنۋ قيىن ەكەنىن دە بىلەمىن. ءبىراق ەندى جاڭاعىلاردىڭ ەڭ بولماسا بىرەۋى اۋىرىپ، ساندىراقتاپ جاتقانىنا شىن كوزىم جەتكەن بولسا، وندا ءتىپتى ومىرىمە ءقاۋىپ بار ەكەنىن بىلە تۇرسام دا، ءوزىم ولارعا دارىگەرلىك كومەك كورسەتپەي، كەتە الماعان بولار ەدىم.
— كەشىرە كورىڭىز، سەر، ونىڭىز ۇلكەن قاتەلىك بولعان بولار ەدى، — دەدى سيلۆەر. — بار بولعانى — ءوزىڭىزدىڭ قىمباتتى، اياۋلى ومىرىڭىزبەن قوش ايتىسقان بولار ەدىڭىز. مەن ءقازىر سىزدەر جاققا جان-تانىممەن بەرىلە شىققان اداممىن، سوندىقتان وتريادىڭىزدىڭ تاپ سىزدەي ادامنان ايرىلىپ قالۋىن قالاماعان بولار ەدىم. ءوزىمنىڭ سىزگە سونشالىق قارىزدار ەكەنىمدى بىلەمىن... ولار دەگەن ايتقان ءسوز، بەرگەن ۋادەلەرىندە تۇرۋ قولدارىنان كەلەتىن ادامدار ەمەس قوي. ول — ول ما، ولار ءتىپتى ءسىز بەرگەن ۋادەگە دە ەشقاشان سەنە الماعان بولار ەدى.
— ونىڭ ەسەسىنە، ءسىز ۋادەڭىزدى جاقسى ورىنداي بىلەدى ەكەنسىز، — دەدى دوكتور. — بۇعان جاقىندا تاعى دا كوزىمىز جەتكەندەي بولدى.
وسىدان كەيىن ءبىز ءۇش قاراقشى تۋرالى ەشتەمە دە بىلە المادىق.
تەك ءبىر كۇنى الىستان اتىلعان مىلتىق داۋسىن ەستىدىك. ە، ولار اڭ اۋلاۋعا كىرىسكەن عوي دەپ تۇيدىك. ءوزارا كەڭەسىپ، ولاردى وزىمىزبەن بىرگە اكەتپەيمىز، وسىندا، ارالدا قالدىرامىز دەگەن قاۋلى الىندى. بۇل شەشىمگە بەن گانن قاتتى قۋاندى. مۇنى گرەي دە قۋاتتادى. ءبىز ولارعا كوپ ەتىپ ءوق-دارى، بىتىرا، كوپ ەتىپ تۇزدالعان ەشكى ەتىن، ازداپ دارى-دارمەك، باسقا دا قاجەتتى زاتتار، قۇرالدار، كيىم-كەشەك، ارتىق جەلكەن، بىرنەشە يارد ارقان جانە دوكتوردىڭ ارنايى تىلەگى بويىنشا، ەداۋىر تەمەكى قالدىردىق.
ەندى ارالدا ىستەيتىن ەشتەمەمىز قالعان جوق. كەمەگە التىندى دا، اۋىز سۋدى دا، قاجەتى بولىپ قالار دەپ تۇزدالعان ەشكى ەتىنىڭ قالدىعىن دا تيەپ بولدىق. اقىرىندا، زاكىردى كوتەرىپ، سولتۇستىك ايالدامادان تەڭىزگە شىقتىق. ۇستىمىزدە، وتكەن جولى بەكىنىستى قاراقشىلاردان قورعاعان كەزدە كوتەرگەن تۋىمىز جەلبىرەيدى.
وسى ارادا قالىپ بارا جاتقان قاراقشىلاردىڭ ءبىز ويلاعانىمىزداي ەمەس، ءبىزدى اجەپتاۋىر مۇقياتتىراق باقىلاپ جۇرگەندىكتەرىن بايقادىق. ولاي دەيتىنىم، ءبىز ول ۇشەۋىن بۇعاز بويىمەن ءجۇزىپ، ارالدىڭ وڭتۇستىك شەتىنە جاقىنداعان كەزىمىزدە انىق كوردىك. قۇم تۇبەگىنە تىزەرلەي وتىرىپ، بىزگە قاراي قولدارىن سوزىپ، جالىنىپ-جالبارىنباسىن با كەلىپ. ولاردى ەلسىز ارالعا تاستاپ كەتۋ بىزگە دە وڭاي ەمەس-تىن. ءبىراق باسقا امالىمىز دا بولمادى. ەگەر كەمەگە مىنگىزسەك، تاعى دا بۇلىك شىعارماسىنا كىم كەپىل؟ ەلگە امان ورالسا، ولاردى دار ارقانى كۇتىپ تۇر، كەمەگە مىنگىزىپ، دارعا جەتەلەپ اپارۋ — ول دا قاتالدىق بولماس پا ەدى؟ دوكتور ايقايلاپ، ولار ءۇشىن ازىق-تۇلىك، ءوق-دارى قالدىرىپ كەتكەنىمىزدى ايتىپ، قالدىرعان زاتتاردى قالاي تابۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىندىرە باستادى. ءبىراق ولار ءبىزدىڭ اتتارىمىزدى اتاپ شاقىرىپ، اياساڭىزدارشى، جاپاندا جالعىز قالدىرىپ ولتىرمەسەڭىزدەرشى دەپ جالىندى.
اقىرىندا، كەمەنىڭ، شىنىمەن، قايىرىلماي كەتىپ بارا جاتقانىن كورگەن بىرەۋى — قايسىسى ەكەنىن اجىراتا المادىم — شىڭعىرىپ ايقايلاپ جىبەرىپ ۇشىپ تۇردى دا، مۋشكەتىنە باس سالىپ، بىزگە قاراي اتىپ جىبەردى. وق سيلۆەردىڭ توبەسىنەن زۋ ەتىپ بارىپ، دىڭگەكتى تەسىپ ءوتتى. ساقتانىپ فالشبورتتىڭ ارتىنا بارىپ تىعىلدىق. ءبىر ءسات تاسادان باسىمدى قىلتيتىپ قاراپ ەم، قۇم تۇبەكتەن قاراقشىلار كەتكەن ەكەن، تۇبەكتىڭ ءوزى دە بىرتە-بىرتە كورىنبەۋگە اينالدى. تۇسكە جاقىن مەنىڭ شەكسىز قۋانىشىما وراي، قازىنا ارالىنىڭ ەڭ بيىك تاۋى دا كوكجيەكتەن عايىپ بولدى. ءوزىمىز سونشالىق ازبىز عوي، جۇمىسىمىز شامادان تىس كوپ. كاپيتان كەمەنىڭ ارت جاعىنداعى توسەكشەگە جايعاسىپ الىپ، بۇيرىقتارىن سول جەردەن جاۋدىرىپ جاتىر. ول ءوزى ءبىرشاما ايىعىپ قالعان، ءبىراق ءالى دە تىنىشتىق ساقتاپ جاتا تۇرۋى قاجەت دەپ ۇيعارىلدى. ءبىز ەندى جاڭادان ماتروستار جالداپ الۋ ءۇشىن يسپان امەريكاسىنىڭ ەڭ جاقىن پورتىنا قاراي باعىت ۇستادىق: ماتروس جالداپ الماي، ەلگە قاراي جۇزۋگە باتىلىمىز جەتپەدى. جەل ءجيى قۇبىلىپ، كەمەمىز باعىتىنان جاڭىلا بەردى، وعان قوسا، ەكى قايتارا سۇراپىل داۋىل سوعىپ، امەريكاعا جەتكەنشە، ءوزىمىز ابدەن قالجىرادىق تا.
اقىرىندا، كۇن باتىپ بارا جاتقان كەز بولاتىن، تابيعاتى عاجاپ، ءبىر ادەمى جابىق گاۆانعا كەلىپ زاكىر تاستادىق. نەگر، مۋلات، مەكسيكالىق ۇندىلەر مىنگەن قايىقتار كەمەمىزدى تەز قورشاپ الىستى، ولار بىزگە جەمىس، وۆوشش ساتتى. سۋعا اقشا تاستاساق سۇڭگىپ الىپ شىعۋعا ءاردايىم ءازىر تۇرادى. وسىناۋ جىلى ءجۇزدى نەگىزىنەن قارا ءتۇستى ادامدار، ءۇيىلىپ جاتقان مىنا ءتاتتى تروپيكالىق جەمىستەر، بارىنەن بۇرىن، اناۋ قالا ۇستىندە جىلت-جىلت ەتىپ سامساعان شام ساۋلەلەرى، — وسىنىڭ ءبارى كوزدىڭ جاۋىن الادى. سوناۋ قانعا بوگىپ تۇنجىراپ، كەيىندە قالعان قازىنا ارالىنا ەش ۇقسامايدى، سونشالىق ءبىر عاجاپ كورىنىس! دوكتور مەن سكۆاير كەشتى قالادا وتكىزبەك بولدى. ولار مەنى دە قاستارىنا ەرتىپ الدى. جاعادا ءبىز ءبىر اعىلشىن اسكەري كەمەسىنىڭ كاپيتانىمەن كەزدەسىپ، سونىڭ كەمەسىنە باردىق. ۋاقىتىمىز وتە جاقسى ءوتتى، "يسپانولاعا" تاڭ قۇلان يەكتەنە باستاعان كەزدە عانا ورالدىق. پالۋبادا جالعىز بەن گانن ءجۇر ەكەن، ءبىز كەمەگە كوتەرىلىسىمەن-اق قاتتى وكىنەتىنىن، ءوزىن ۇلكەن كىنالى سانايتىنىن ايتىپ، نەبىر ورەسكەل قيمىلدار جاسادى. باقساق، سيلۆەر قاشىپ كەتىپتى. "سول جالعىز اياق الباستىنىڭ كەمەدە ءجۇرۋى ءبارىمىز ءۇشىن ءقاۋىپتى" بولعاسىن، ونىڭ قايىققا ءمىنىپ كەتۋىنە ءوزىم كومەكتەستىم دەپ، بەن گانن شىنىن ايتتى. كەمە اسپازى ءبىراق قۇر قول كەتپەگەن بولدى. بىلدىرتپەي تاقتايدى بۇزىپ ءبىر دوربا اقشا ۇرلاپ كەتىپتى: ءۇش ءجۇز-تورت ءجۇز گينەيدەي ەكەن، ونىڭ ءبىراز تەنتىرەۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن سوما. ودان وپ-وڭاي ءارى ارزان قۇتىلعانىمىزعا ءوزىمىز دە ريزا بولدىق.
ەندى اڭگىمەمدى ۇزاققا سوزباي-اق قويايىن: كەمەمىزگە جاڭادان بىرنەشە ماتروس جالداپ الىپ، امان-ەسەن بريستولگە دە كەلىپ جەتتىك-اۋ.
"يسپانولا" دەر كەزىندە ورالىپتى، ايتپەسە بلەندلي كومەككە ەكىنشى كەمە جىبەرسەم بە دەپ قوبالجي باستاعان ەكەن. بار ەكيپاجدان بەسەۋىمىز عانا ەلگە امان ورالدىق. باسقالار جونىنەن "ىشە ءتۇس، جەرىڭە جەتكىزەر شايتانىڭ" دەگەن ساۋەگەي ناقىل ءدال كەلدى.
جەتپىس بەسى ورالمادى، ءبارى دە
دۇلەي تەڭىز جۇتتى ءمىنىپ كارىنە، — دەپ قاراقشىلار انگە قوساتىن انا ءبىر كەمەمەن سالىستىرعاندا "يسپانولا" ونشا باقىتسىز ەمەس ەكەن.
قازىنادان ءبارىمىز دە ءوز ۇلەسىمىزدى الدىق. بۇل داۋلەتتى ورىندى پايدالانعانىمىز دا بار، كەرىسىنشە، ورىنسىز شاشىپ-توككەنىمىز دە بار. ول ەندى اركىمنىڭ ءوز مىنەز-بولمىسىنا بايلانىستى عوي. كاپيتان سموللەتت تەڭىز قىزمەتىن تاستادى. گرەي اقشاسىن ساقتاي دا ءبىلدى، ءتىپتى بۇل ومىردە مانساپقا جەتپەي قويمايمىن دەپ كەنەت تەڭىز ءىسىن مۇقيات ۇيرەنۋگە كىرىستى. ءقازىر ءوزى شتۋرمان جانە بىرەۋمەن ورتاقتاسىپ جاقسى جابدىقتالعان تاماشا ءبىر كەمەنىڭ قوجايىنى دا بولىپ الىپتى. ال بەن گاننعا كەلسەم ول ءوزىنىڭ مىڭ فۋنتىن نەبارى ءۇش اپتانىڭ ىشىندە ياعني، دالىرەك ايتسام، ون توعىز كۇننىڭ ىشىندە جوق قىلىپ تا ۇلگەردى. بۇلاي دەيتىنىم، جيىرماسىنشى كۇن دەگەندە ول بىزگە قايىر سۇراپ كەلدى. بەننىڭ قاتتى قورقاتىن ءبىر نارسەسى بارتىن، سكۆاير سونىسىن ءدال تاپتى. ول وعان پاركتىڭ كۇزەتشىلىك قىزمەتىن بەردى. بەن وسى كۇنگە دەيىن دەريەۆنيا بالالارىمەن بىردە ۇرسىسىپ، بىردە دوستاسىپ كۇن كەشەدى. ال جەكسەنبى، مەيرام كۇندەرى شىركەۋ حورىنا قاتىسىپ، تاماشا ون سالاتىن دا ادەتى بار.
سيلۆەر جايىندا ءبىز سودان بەرى ەشتەمە ەستىگەنىمىز جوق. سۇرقيا جالعىز اياق تەڭىزشى مەنىڭ ومىرىمنەن ءبىرجولا كەتىپ تىندى. ءسىرا، ول ءوزىنىڭ قارا ءناسىلدى ايەلىن ىزدەپ تاۋىپ، سونىمەن بىرگە جانە ءوزىنىڭ كاپيتان فلينتىمەن بىرگە، ۋايىمسىز، قايعىسىز ءبىر جەردە تۇرىپ جاتقان بولار. سولاي شىعار دەپ سەنەمىز-داعى، ايتپەسە سيلۆەر و دۇنيەدە جاقسى تۇرار-اۋ دەگەن ءۇمىت جوقتىڭ قاسى عوي. قازىنانىڭ قالعان بولىگى — قۇيما كۇمىس كەسەكتەرى مەن قارۋ-جاراقتار — مارقۇم ءفلينتتىڭ كومگەن جەرىندە ءالى كۇنگە دەيىن جاتىر. جاتا بەرسىن. ەندى مەنى قارعىس اتقىر سول ءبىر ارالعا ەشكىم دە قىزىقتىرىپ اپارا المايتىن شىعار. ارالدىڭ جاعاسىنا سوعىلىپ تاس-تالقان بوپ، كەيىن شەگىنىپ جاتاتىن كوبىكتى تولقىندار ءالى تۇسىمە ەنەدى، ال كاپيتان ءفلينتتىڭ:
"پياسترلار! پياسترلار! پياسترلار!" دەپ قاقىلداعان قىرىلداق داۋىسى قۇلاعىما كەلگەندەي بولسا، ءالى كۇنگە دەيىن شوشىپ، توسەگىمنەن اتىپ تۇرام.
You Might Also Like
-
ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 4 كۋرس ستۋدەنتى: زينەل روزا ۇلىقپان قىزى
-
يسا بايزاق ۇلى بۇكىل قازاقستان جۇرتشىلىعىنا ونەرىمەن، ولەڭىمەن ءوزىن تانىتقان ءارى اقىن، ءارى ارتيست ەدى.
