InfoHub Logo

ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
4 كۋرس ستۋدەنتى: زينەل روزا ۇلىقپان قىزى

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم تۋرالى زاڭىندا: «ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى: ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن مەڭگەرۋ جانە جەكە تۇلعانىڭ شىعارماشىلىق، رۋحاني جانە دەنە قابىلەتتەرىن دامىتۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ، ادامگەرشىلىك جانە سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ بەرىك نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋ. ، تۇلعانىڭ دامۋىنا جاعداي جاساۋ ارقىلى ۇتىمدى بايۋ». اتاپ ءوتتى .سوعان بايلانىستى قوعام الدىندا وقۋشى تۇلعاسىن ۇيلەسىمدى دامىتۋ مىندەتى تۇر.

قازىرگى قوعام ءوزىنىڭ جاس ۇرپاقتارىن جۇقتىراتىن اگرەسسيۆتىلىگىمەن سيپاتتالادى. قازىرگى بالالاردىڭ اگرەسسيۆتىلىگى بالانىڭ اينالاسىنداعى ادامدارعا – اتا-اناعا، تاربيەشىلەرگە، مۇعالىمدەرگە، قۇربىلارىنا عانا اسەر ەتپەيتىن بەلگىلى ءبىر پسيحولوگيالىق سيپاتتامالارعا يە، ول بالانىڭ وزىنە، باسقالارمەن قارىم-قاتىناسىندا قيىندىقتار تۋعىزادى، ونىڭ بۇكىل جەكە باسىنىڭ ءارتۇرلى اسپەكتىلەردەگى دامۋىن انىقتايدى.

مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالار اراسىندا اقىل-ويى بۇزىلعان بالالار ءجيى كەزدەسەدى. اقىل-ويى بۇزىلعان بالالاردىڭ مي قىرتىسىنىڭ ورگانيكالىق زاقىمدانۋىنان كوگنيتيۆتى بۇزىلىستارى بار. اقىل-وي كەمىستىگى بار ادامدارداعى كەمىستىكتىڭ ەرەكشەلىگى جوعارى پسيحيكالىق فۋنكسيانىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ارەكەتىنىڭ بەينەلەنۋى مەن رەتتەلۋىنىڭ بۇزىلۋى بولىپ تابىلادى. ول كوگنيتيۆتىك پروسەستەردىڭ بۇزىلىستارىمەن (سەزىم، قابىلداۋ، ەستە ساقتاۋ، ويلاۋ، قيالداۋ، سويلەۋ، زەيىن)، ەموسيونالدى-ەرىكتىك سفەراداعى، موتوريكانىڭ جانە جەكە دامۋدىڭ كەمشىلىكتەرىمەن سيپاتتالادى.

بالالارداعى ينتەللەكتۋالدىق بۇزىلۋلار اقىل وي دامۋىنىڭ بۇزىلۋلارى مەن  اۋىتقۋلارى. بەلگىلەرى: ومىرلىك، وقۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ قابىلەتىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى، جاڭا جاعدايدا باعدارلانۋدىڭ قيىندىعى، ءبىلىمنىڭ، داعدىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، سوزدىك قورىنىڭ شەكتەۋلىلىگى، ابستراكتىلى-لوگيكالىق ويلاۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى جاتادى. دياگنوزدى پسيحياتر، نيەۆروپاتولوگ، پسيحولوگ جۇرگىزەدى. كلينيكالىق اڭگىمەدەن، باقىلاۋدان، پاتوپسيحولوگيالىق تەستتەردەن تۇرادى. سونىمەن قاتار، ميدىڭ اسپاپتىق زەرتتەۋلەرى تاعايىندالۋى مۇمكىن. ەمدەۋ جوسپارى جەكە جاسالادى، وعان فارماكوتەراپيا، پسيحوكوررەكسيا جانە الەۋمەتتىك وڭالتۋ كىرەدى.

«اگرەسسيا» ءسوزى لاتىننىڭ «agressio» سوزىنەن شىققان، ول «شابۋىل» دەگەندى بىلدىرەدى.

اگرەسسيۆتى كورىنىستەردىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى:

— قۇرداستار مەن ەرەسەكتەردىڭ نازارىن اۋدارۋعا ۇمتىلۋ؛

— قاجەتتى ناتيجە الۋعا ۇمتىلۋ؛

— باستى بولۋعا، جەتەكشى ورىندى يەلەنۋگە ۇمتىلۋ؛

— ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋ نەمەسە كەك الۋ؛

— ءوزىنىڭ ارتىقشىلىعىن كورسەتۋ ءۇشىن باسقانىڭ قادىر-قاسيەتىنە نۇقسان كەلتىرۋگە ۇمتىلۋ.

اگرەسسيانىڭ كورىنۋ فورمالارىنا بايلانىستى ر.ۆ.وۆچاروۆا بالالاردىڭ 3 كاتەگورياسىن انىقتادى [43]:

1. فيزيكالىق اگرەسسياعا بەيىم بالالار. بۇل كاتەگوريا تۇلعانىڭ كەلەسى قاسيەتتەرىمەن سيپاتتالادى: ماقساتتىلىق، باتىلدىق؛ تاۋەكەلگە بارۋ، ەكستراۆەرسيا. مۇنداي بالالار بەلسەندى، كوشباسشىلىق قاسيەتتەردى كورسەتەدى، ءوزىن-وزى باقىلاۋدىڭ تومەن دەڭگەيىمەن ۇيلەسەدى. ولار سونداي-اق ءيمپۋلسيۆتى مىنەز-قۇلىقپەن، جەتەكتەردىڭ الەۋمەتتەندىرىلمەگەندىگىمەن، وتكىر تاجىريبەلەردىڭ قاجەتتىلىگىمەن سيپاتتالادى.

2. سوزدىك اگرەسسياعا بەيىم بالالار. ەكىنشى توپتاعى بالالاردا ايقىن پسيحيكالىق تەڭگەرىمسىزدىك، دەپرەسسيا جانە فرۋستراسياعا توزىمدىلىك ءتان. ولار باسقالاردىڭ باعالاۋلارى مەن ارەكەتتەرىنە جوعارى سەزىمتالدىقپەن، تۇراقتى ىشكى جانجالمەن جانە ءيمپۋلسيۆتى مىنەز-قۇلىقپەن سيپاتتالادى.

3. جاناما اگرەسسياعا بەيىم بالالار. ولار ءجيى ءيمپۋلسيۆتى مىنەز-قۇلىق پەن ءوزىن-وزى باقىلاۋدىڭ تومەن دەڭگەيىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، ولار جەتەكتەردىڭ جەتكىلىكسىز الەۋمەتتەنۋىمەن، ءوز ارەكەتتەرى تۋرالى حاباردارلىعىنىڭ تومەندىگىمەن جانە قالىپتاسپاعان ەرىكتى رەاكسيالارمەن سيپاتتالادى.

ك.لورەنستىڭ اگرەسسيا دا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كۇرەستەن تۋىندايدى دەپ ەسەپتەدى. بۇل ينستينكت ادامداردا جانە باسقا دا تىرشىلىك يەلەرىندە بار جانە ول ۇزاق ەۆوليۋسيا بارىسىندا دامىدى، بۇل ونىڭ ءۇش ماڭىزدى قىزمەتىمەن دالەلدەنەدى دەگەن:

1) كۇرەس ۇلكەن گەوگرافيالىق اۋماققا تۇرلەردىڭ وكىلدەرىن تاراتۋعا كومەكتەسەدى جانە بۇل ازىق-تۇلىك رەسۋرستارىن بارىنشا پايدالانۋدى قامتاماسىز ەتەدى.

2) اگرەسسيا ەڭ كۇشتى جانە جىگەرلى دارالارعا ۇرپاق قالدىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، بۇل ءتۇردىڭ گەنەتيكالىق قورىن جاقسارتادى.

3) جانۋار جانە ءوزىنىڭ جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتۋدە قورعانىس كورسەتەدى

اگرەسسيا، ول قالاي كورىنسە دە، باسقا تىرشىلىك يەسىنە زيان كەلتىرۋگە باعىتتالعان مىنەز-قۇلىق ءتاسىلى. كوپتەگەن اۆتورلار اگرەسسيۆتى ارەكەتتەردىڭ ءوزىن-وزى باسقارۋى مۇمكىن ەكەنىن اتاپ وتەدى. اگرەسسيا – كورسەتكىشتەردىڭ جيىنتىعى، فيزيكالىق، جاناما، سوزدىك اگرەسسيا. ادامدارداعى اگرەسسيانىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋدا ورتاق پىكىر جوق. دەگەنمەن، ءاربىر پەداگوگتار اگرەسسيانىڭ سەبەپتەرىن، اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلىقتى دياگنوستيكالاۋ مەن تۇزەتۋدىڭ وزىندىك ادىستەرىن انىقتايدى.

وسى بالا بويىنداعى اگرەسسيۆتى ارەكەتتىڭ پايدا بولۋىن پسيحولوگتار جان-جاقتى زەرتتەدى. اگرەسسيانىڭ قاي ءتۇرى بولسا دا، بۇل وزگەگە قيانات كورسەتۋ دەگەندى بىلدىرەدى. اگرەسسيانىڭ قاي ءتۇرى زەرتتەلەتىن پسيحولوگيالىق باعىت بولماسىن اربىرەۋى وزىنشە قاراستىردى.

پسيحواناليتيكالىق باعىتتى قولداعاندار: ز.فرەيد، ا.فرەيد، ە.فرومم، ا.ادلەر، ك.يۋنگ، ك.حورني جانە ت.ب. اگرەسسيا — ينستينكتى، قاستاندىق ارەكەت، بۇل سانا مەن ساناسىزدىقتىڭ اراسىنداعى داۋ-داماي، ادامنىڭ پسيحولوگيالىق قورعانىسىنىڭ ءبىرى دەدى.

زياتىندا اۋىتقۋشىلىعى بار بالالاردىڭ اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلقىن تۇزەتۋ ءۇشىن ولاردىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرۋ قاجەت، بۇل بالانىڭ اگرەسسيۆتىلىگىنىڭ پسيحولوگيالىق تابيعاتىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

زياتىندا اۋىتقۋشىلىعى بار بالالارمەن جۇمىستا ارنايى ۇيىمداستىرىلعان پسيحولوگيالىق ويىندار وعان قارىم-قاتىناس پروسەسىندە ءوزىنىڭ مىنەز-قۇلقىن باقىلاپ قانا قويماي، ەموسياسىن بىلدىرۋگە كومەكتەسەدى. د.ب. ەلكونيننىڭ ايتۋىنشا، ويىندا بالا ەگوسەنتريزمدى جەڭە الادى، ول ءرولدى قابىلداۋ جانە وسى ءرولدى ورىنداۋ مەحانيزمىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. وسىلايشا، ويىن ينتەللەكتۋالدىق جانە ەموسيونالدىق-تۇلعالىق دەسەنتراسيانىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى، بۇل ءوز كەزەگىندە بالانىڭ پروبلەمالىق جاعدايلاردى تيىمدىرەك شەشۋ قابىلەتىن دامىتادى. بەلگىلى ءبىر ءرولدى ورىنداۋ بارىسىندا بالا ءوزى ءۇشىن ماڭىزدى تۇلعاارالىق قارىم-قاتىناستاردى ۇلگىلەيدى، وندا وسى رولگە بايلانىستى ەموسيونالدىق تاجىريبەلەر كورسەتىلەدى؛ بۇل ارەكەتتەر بالاعا ءوز ىس-ارەكەتىنىڭ سالدارىن سەزىنۋگە، ءوز ىس-ارەكەتىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، سونىمەن قاتار بەلسەندىلىكتىڭ جاڭا الەۋمەتتىك موتيۆتەرىن قالىپتاستىرادى. بالالاردىڭ اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلىق ماسەلەسىن زەرتتەۋشىلەر ز.فرەيد، ك.لوۋرەنس، گ.م. اندرەيەۆا، ت.گ. رۋميانسيەۆا، ل.س. ۆىگوتسكيي، د.ب. ەلكونين، س.مۋحينا، ر.بەركوۆەس كارمانوۆ، ر.ا.نازمۋتدينوۆا، ا.ب. تولەبايەۆ، ر.ت. الىمبايەۆ، م.ا. قۇسايىنوۆ، ل.م.قارجۋبايەۆا جانە ت.ب. بۇل اۆتورلار ءوز ەڭبەكتەرىندە وتە كوپ جانە الۋان ءتۇرلى ويىندار، جاتتىعۋلار مەن ۇسىنىستار ۇسىنادى، ءبىراق ويىن جاتتىعۋلارىنىڭ جۇيەلەنگەن جيناقتارى جەتكىلىكسىز.

زياتكەرلىك بۇزىلىستاردى ەمدەۋ قايتىمدى سيپاتتاعى سەبەپتەردى جويۋعا، تۇراقتى تۋا بىتكەن پاتولوگياعا قولداۋ كورسەتۋگە جانە سيمپتوماتيكالىق تەراپياعا باعىتتالعان. مەديسينالىق-پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق كومەكتىڭ كەلەسى تۇرلەرى كورسەتىلەدى:

مەديسينالىق ەمدەۋ. دارىلىك زاتتار ينتەللەكتۋالدىق بۇزىلىستىڭ ەتيولوگياسىن ەسكەرە وتىرىپ تاڭدالادى. ميدىڭ ورگانيكالىق زاقىمدانۋىمەن سەرەبرالدى قان اينالىمىنىڭ كوررەكتورلارى، نووتروپتار، پسيحوستيمۋلياتورلار تاعايىندالادى؛ ەندوكريندىك جۇيەنىڭ اۋرۋلارىندا - گورمونالدى اگەنتتەر؛ پسيحوتيكالىق بۇزىلۋلارمەن - نەيرولەپتيكتەر؛ ەموسيونالدىق جانە مىنەز-قۇلىق اۋىتقۋلارىمەن - سەداتيۆتەر، ترانكۆيليزاتورلار.

پسيحوكوررەكسيا. ساباقتاردى پسيحولوگتار، وليگوفرەنوپەداگوگتار، دەفەكتولوگتار جۇرگىزەدى. ماقسات ينتەللەكتۋالدىق بۇزىلىستىڭ تەرەڭدىگىمەن، بالانىڭ وقۋ قابىلەتىمەن انىقتالادى. جەڭىل پىشىندەردى ارتتا قالعان فۋنكسيالاردى مۇقيات زەرتتەۋ ارقىلى تۇزەتۋگە بولادى. تۇراقتى اۋىتقۋلارمەن، وقۋ قابىلەتىنىڭ تومەندەۋىمەن بەيىمدەلۋگە ىقپال ەتەتىن پراكتيكالىق، كۇندەلىكتى داعدىلاردى دامىتۋ ءۇشىن ارنايى باعدارلامالار قولدانىلادى.

وڭالتۋ. جەڭىل بۇزۋشىلىقتارمەن بالالار مەكتەپتەردە جانە قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە وقۋ، سپورتتىق، شىعارماشىلىق جۇمىستارعا تارتىلادى. تۇراقتى اۋىتقۋلار ارنايى مەكتەپتەرگە جىبەرۋدى تالاپ ەتەدى. الەۋمەتتىك جانە ەڭبەك دەزاداپتاسياسىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن وڭالتۋدىڭ جەكە باعدارلامالارى قاجەت.

جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ بارلىعىنان ءبىز زياتى زاقىمدالعان بالالارمەن جۇرگىزىلەتىن تۇزەتۋ جۇمىسى وڭ باعدارلانعان ومىرلىك جوسپارلاردى قالىپتاستىرۋعا، باسقالارعا تولەرانتتى كوزقاراستى دامىتۋعا، قۇرداستارىمەن قارىم-قاتىناستىڭ ادەكۆاتتى فورمالارىنا باعىتتالۋى كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك. سونىمەن بىرگە بالانىڭ پسيحيكالىق دەنساۋلىعىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن وزىنە دەگەن سەنىمدىلىك سەزىمى مەن سەرىكتەستىك قارىم-قاتىناس مادەنيەتىنىڭ ارتۋى، ەموسيونالدىق تۇراقتىلىق ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

بالالاردىڭ اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلقىن پسيحولوگيالىق تۇزەتۋ كۇردەلى، جۇيەلى بولۋى كەرەك جانە اگرەسسيۆتى بالالاردىڭ نەگىزگى مىنەزدەمەلىك ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرۋ كەرەك جانە ەڭ الدىمەن: ولاردىڭ ەموسيالارىنا باقىلاۋدىڭ بولماۋى؛ ولار ءۇشىن پروبلەمالىق جاعدايلاردا مىنەز-قۇلىق رەاكسيالارىنىڭ شەكتەۋلى جيىنتىعى؛ ەمپاتيانىڭ بولماۋى جانە جەكە الاڭداۋشىلىقتىڭ جوعارى دەڭگەيى. اگرەسسيۆتى بالامەن جۇمىس ناتيجەسى تۇراقتى بولۋى ءۇشىن وسى بالانىڭ ءاربىر مىنەزدەمەلىك ەرەكشەلىگىن پىسىقتاۋ قاجەت.

ل.س. ۆىگوتسكيي وسى تاقىرىپقا ارنالعان ەڭبەكتەرىندە تۇزەتۋ جۇمىس مازمۇنىنىڭ نەگىزى بالانىڭ تۇلعاسى مەن بەلسەندىلىگىنىڭ دامۋ ايماعى بولىپ تابىلادى دەپ تۇجىرىمداعان. وسىعان بايلانىستى اگرەسسيانى تۇزەتۋ بويىنشا پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق جۇمىس جاس ەرەكشەلىكتىڭ ماعىنالى جۇيەسىن قۇرايتىن پسيحولوگيالىق جاڭارۋدىڭ قالىپتاسۋىنا باعىتتالۋىن قۇرايدى. جۇيەلى جۇمىس تۇزەتۋ جۇمىسىن ناتيجەلى ەتەدى، ويتكەنى بۇل جاعدايدا وقىتۋ ەكىنشى ورىندا جانە دامۋدان كەيىن جۇرەدى.

ءتۇرلى اگرەسسيانى كورسەتەتىن بالالارمەن قالاي كۇرەسۋگە بولادى؟ ي.ۆ. دۋبروۆينا «بالالارمەن پسيحوكوررەكسيالىق-دامىتۋ جۇمىسى» كىتابىندا بىلاي دەپ جازادى: «ەگەر پسيحولوگ بالانىڭ اگرەسسياسى اۋىرتپالىقسىز دەگەن قورىتىندىعا كەلسە جانە ودان دا اۋىر پسيحيكالىق اۋىتقۋدى ۇسىنباسا، وندا جۇمىستىڭ جالپى تاكتيكاسى بىرتە-بىرتە وقىتۋ بولىپ تابىلادى، ياعني بالا ءوزىنىڭ نارازىلىعىن قوعامعا قولايلى فورمادا بىلدىرەدى».

ەگەر ءسىز بالاڭىزدا ءبىر نارسەنى وزگەرتۋگە تىرىسساڭىز، الدىمەن جاعدايدى باعالاۋ كەرەكتىگىن ەستەن شىعارماڭىز. بالانىڭ ءالى دە دامىپ كەلە جاتقانىن ەستە ۇستاعان ءجون، سوندىقتان ونى «اگرەسسيۆتى»، «اشۋلى» دەپ اتاۋعا اسىقپاۋ كەرەك. بالانىڭ بەلگىلى ءبىر ستاندارتتارعا سايكەس كەلمەيتىنىنە الاڭداماي، بالاعا اقىلعا قونىمدى دۇرىس مىنەز-قۇلىقتىڭ جەكە ۇلگىسىن كورسەتۋ، بالاعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىڭىز تۋرالى ۇنەمى ايتىپ، ونى قانشالىقتى باعالايتىنىڭىزدى كورسەتۋدى قالىپتاستىرۋ كەرەك.

سوڭعى جىلدارى كەڭ تاراعان تۇزەتۋ باعىتتارىنىڭ ءبىرى – بالالاردىڭ ىس-ارەكەتىن ولاردىڭ قىزىعۋشىلىعىنا قاراي ۇيىمداستىرۋ.

بالالاردىڭ اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلقىن تۇزەتۋ ادىستەرىنىڭ الۋان تۇرلىلىگى بار. پەداگوگتار اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلىقتى تۇزەتۋگە باعىتتالعان ءوز ىس-ارەكەتتەرىندە ءارتۇرلى ادىستەردى پايدالانادى، مىسالى: سەندىرۋ ەلەمەنتتەرىمەن اڭگىمەلەسۋ، مۋزىكا تەراپياسى، ويىن تەراپياسى، بيبليوتەراپيا، ارت-تەراپيا، لوگوتەراپيا جانە ت.ب.

ولاردىڭ كەشەنىندە تۇزەتۋ ادىستەرى بالاعا ونىڭ بويىنداعى جاعىمسىز قاسيەتتەرمەن كۇرەسۋگە سەرپىن بەرۋى كەرەك. ءاربىر ءادىستىڭ بەلگىلى ءبىر قىزمەتى بار. تۇزەتۋ ادىستەرى بالانىڭ تاربيە دەڭگەيىنە، مەكتەپ پەن وتباسىنىڭ جۇمىسىنا، بەلگىلى ءبىر مىنەز-قۇلقىنا، ونىڭ قورشاعان ورتاسىنا جانە ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا بايلانىستى.

اڭگىمەلەسۋ پسيحوتەراپياسىنىڭ ءادىسى – لوگوتەراپيا – بالامەن ولاردىڭ ەموسيونالدىق تاجىريبەسىنە سوزدەردى تاڭداي بىلۋگە باعىتتالعان اڭگىمەنى قامتيدى. لوگوتەراپيا بالانىڭ ىشكى جان دۇنيەسىمەن ءوزارا ارەكەتتەسۋدى قامتيدى.

جۇمىس بارىسىندا مۋزىكالىق شىعارمالار مەن مۋزىكالىق اسپاپتاردى پايدالانۋ مۋزىكا تەراپياسى دەپ اتالادى. مازاسىزدىق، قوبالجۋ، قورقىنىش پەن شيەلەنىس بايقالاتىن بالالارعا تاپسىرمامەن سۇيەمەلدەۋ ارقىلى قاراپايىم مۋزىكانى تىڭداۋ ۇسىنىلادى. سابىرلى مۋزىكانى تىڭداۋ كەزىندە وقۋشىعا ونىڭ ىڭعايسىزدىعىنا نە سەبەپ بولاتىنىن ويلاستىرۋ ۇسىنىلادى.

ويىن تەراپياسى – بالانىڭ پسيحيكالىق تۇراقتىلىعىن قالىپتاستىرۋدىڭ ەڭ جاقسى ءتاسىلى. كوپتەگەن زەرتتەۋلەردە ويىن تۇلعا دامۋىنىڭ ماڭىزدى فاكتورى رەتىندە تانىلادى. ويىن تەراپياسى ءۇش فۋنكسيامەن سيپاتتالادى: دياگنوستيكالىق، ەمدىك جانە تاربيەلىك،بۇلار ءوزارا بايلانىستى. الەۋمەتتىك جانە پسيحيكالىق بەيىمدەلۋدى، ەموسيونالدى جانە جەكە بۇزىلۋلاردى جويۋ ماقساتتارىنىڭ ءبىرى ويىن تەراپياسى بولۋى مۇمكىن.

اگرەسسۆتى مىنەز-قۇلىق بۇزىلىستارىن تۇزەتۋگە باعىتتالعان شارالار جۇيەسى پسيحوگيگيەنالىق، كوررەكسيالىق، مەديسينالىق-پەداگوگيكالىق، جالپى ساۋىقتىرۋ شارالارىن، سونىمەن قاتار پسيحوفارماكولوگيالىق، پسيحوتەراپيانى قامتيدى. پسيحوگيمناستيكا قيمىل-قوزعالىس ميميكاسى، جەست جانە پانتوميما بويىنشا ءوزارا ارەكەتتەستىككە نەگىزدەلگەن جانە پروسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ شيەلەنىستەرىن ازايتۋعا جانە ەموسيونالدىق قاشىقتىقتى ازايتۋعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار سەزىمدەر مەن تىلەكتەردى ءبىلدىرۋ قابىلەتىن دامىتۋعا باعىتتالعان. ويىن تەراپياسىنىڭ ءادىس رەتىندە باستاۋىش مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ پسيحولوگيالىق كوررەكسياسىندا ماڭىزى زور. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا الەمنىڭ ۇلى عالىمدارى – پەداگوگ-پسيحولوگتارى ويىننىڭ ءارتۇرلى پسيحولوگيالىق ماسەلەلەردى تۇزەۋگە، ينتەللەكتۋالدىق دامۋداعى ارتتا قالۋدى جەڭۋگە، فيزيكالىق كەمىستىكتەرمەن كۇرەسۋگە، قارىم-قاتىناس جاساۋعا جانە وسىنداي جاعدايدا تۋىندايتىن ماسەلەلەردى شەشۋگە ۇيرەتەتىنىن ايتقان. ويىن بالانىڭ ەموسيونالدىق جاعدايىن جاقسارتۋ سونىڭ ىشىندە قورقىنىش، كۇيزەلىس، ۇرەيدى ازايتۋ قۇرالى بولىپ تابىلادى. ويىن جاتتىعۋلارىنىڭ ماقساتى – بالالارعا وزدەرىنىڭ سەزىمدەرى مەن ەموسيالارىن، تاجىريبەلەرىن كورسەتۋگە كومەكتەسەدى.

ت.پ. سميرنوۆتىڭ بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلقى ماسەلەسىن قامتيتىن جۇمىسىندا كەلەسى جۇمىس سالالارىندا ويىنداردى ءبولۋ ۇسىنىلادى:

1. بالالارداعى اشۋ مەن ىزانى جەڭۋدىڭ وڭتايلى تاسىلدەرىن ۇيرەتۋگە باعىتتالعان ويىندار مەن جاتتىعۋلار؛

2. بالالاردى باقىلاۋ داعدىلارى مەن ءوزىن-وزى رەتتەۋ داعدىلارىن ۇيرەتۋگە باعىتتالعان جاتتىعۋلار؛

3. بالانى دۇرىس مىنەز-قۇلىققا ۇيرەتۋگە باعىتتالعان ويىندار؛

4. ءپوزيتيۆتى ءوزىن-وزى باعالاۋدى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان ويىندار مەن جاتتىعۋلار. قورىتىندىلاي كەلە، اتا-انالار مەن مۇعالىمدەر اراسىنداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – زياتىندا اۋىتقۋشىلىعى بار كىشى مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلقىنىڭ كۇشەيۋى دەپ قورىتىندى جاساۋعا بولادى.

زەرتتەۋ بارىسىندا ءبىز ءوز الدىمىزعا ءبىرقاتار مىندەتتەر قويىپ، ولاردى ورىندادىق. پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق ادەبيەتتەردە «زياتىندا اۋىتقۋشىلىعى بار كىشى جاستاعى وقۋشىلاردىڭ اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلقى» تۇسىنىگىن ءبىز زەرتتەدىك. زياتىندا اۋىتقۋشىلىعى بار كىشى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلقىن پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق تۇزەتۋ مودەلى ازىرلەندى، ول كەلەسى بلوكتاردان تۇرادى:

1. تەوريالىق؛

2. دياگنوستيكالىق؛

3. تۇزەتۋشىلىك – دامىتۋشى.

ادەبي دەرەككوزدەردى تالداۋ بۇگىنگى تاڭدا زياتىندا اۋىتقۋشىلىعى بار كىشى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلىق ماسەلەسى وزەكتى ەكەنىن كورسەتتى. كەلەسى سەبەپتەردى ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى: بىرىنشىدەن، ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، زياتىندا اۋىتقۋشىلىعى بار كىشى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سانى ارتىپ كەلەدى، ەكىنشىدەن، وسى ساناتتاعى بالالار اراسىندا اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلىقتىڭ تارالۋى دا ارتىپ كەلەدى. سوندىقتان بۇل ماسەلە زياتىندا اۋىتقۋشىلىعى بار كىشى جاستاعى وقۋشىلاردىڭ اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلىق كورىنىستەرىن زەرتتەۋگە مۇقيات نازار اۋدارۋدى تالاپ ەتەدى. كوپتەگەن اۆتورلار اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلىقتىڭ پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق قولداۋ، سايكەستەندىرۋ سيپاتى، جانۇياداعى كليمات، قۇرداستارىمەن جانە مۇعالىمدەرمەن قارىم-قاتىناسى جانە ت.ب. سياقتى سىرتقى ورتا جاعدايلارىنا جوعارى تاۋەلدىلىگىن كورسەتەدى. وسىعان بايلانىستى زەرتتەۋ ماڭىزدى. اگرەسسيانىڭ قالىپتاسقان دەڭگەيىن جانە ونى كىشى مەكتەپ جاسىندا تومەندەتۋ بويىنشا جەكە جانە توپتىق شارالاردى ازىرلەۋ. ماقساتتى، دياگنوستيكالىق، تەوريالىق، كوررەكسيالىق-دامىتۋشى جانە اناليتيكالىق-بولجامدىق كومپونەنتتەردەن تۇراتىن زياتىندا اۋىتقۋى بار كىشى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلقىن پەداگوگيكالىق تۇزەتۋ تەوريالىق تۇرعىدان نەگىزدەلىپ، ازىرلەندى.

---