InfoHub Logo

ەستەلىكتەر مەن ەستىگەندەر

ونەر شالقارى شاشۋباي

— مەن ەندى سىزدەرگە وسى جولى جارمەڭكەدەن ۇيرەنىپ كەلگەن جاڭا ءانىمدى ايتىپ بەرەيىن، — دەپ دومبىراسىنىڭ قۇلاق كۇيىن وزگەرتىپ، «اق قايىڭ» ءانىن شىرقادى. اسىرەسە قايىرماسىن اسەمدەي كەلتىرىپ:

ءوتتى-اۋ جالعان، قالدىم قايران.
جىگىتتىك داعۋاسىندا-وي
سالدىم سايران، —

دەپ قۇبىلتتى.

ءاننىڭ وسى قايىرماسىن شىرقاعاندا:

— شىراعىم راحىمبەك، مىنا جاڭا ءاندى كىمنەن ۇيرەندىڭ، ءوزى ءبىر توگىلىپ تۇرعان سىر عوي، تاعى ءبىر ايتىپ جىبەرشى، — دەپ وتىرعان ۇلكەندى-كىشىلى قاۋىم ءبارى شۋ ەتە قالدى. راحىمبەك الگىدەن دە قۇبىلتا، ءۇنىن مانەرىنە كەلتىرە شىرقادى. ءاندى اياقتاپ:

— وسى جولعى قوياندى جارمەڭكەسىنەن مەنىڭ تاپقان ولجام وسى ءان بولدى. ءبىر كۇنى قوستان ەرتەرەك اتتانىپ، دۋدىڭ قالىڭ جەرى — مال بازارىنا كەلدىم. ويتكەنى وسى مال بازارىنا ۇيىرلەپ جىلقى اكەلىپ، قورالاپ قوي اكەلىپ ساتاتىن بايلاردى، مال جيناعان كوپەستەردى جاعالاي كەپ اقىندار ولەڭ ايتادى، انشىلەر ءان شىرقايدى دەگەندى ەستىگەنىم باردى. سوندايعا كەزدەسسەم دەگەن وي ەدى.

مەن كەلىپ بازار شەتىنە ىلىنە بەرگەندە، ءار جەردە ۇيىرىلە توپتالعان ادامدار الدە كىمگە قاراپ تىنا قالىپتى. مەن دە سول ەل ۇڭىلگەن تاماشاعا كوز سالسام، ءبىر ادام قولىندا گارمون، ات ۇستىندە ويناقتاي تولقىپ ءان شىرقايدى. ونىڭ اتىن جەتەكتەگەن ادام دا انشىمەن بىرگە تولقيدى. الگى ءانشى ءبىر ارەدىكتە گارمونىن اتقوسشىسىنا بەرە سالىپ، ەردىڭ قاسىنان ۇستاپ، اتتىڭ ۇستىنە توبەسىمەن تىك تۇردى. ءسويتتى دە جولداسى قولىنا ۇستاتقان ەكى شىبىقشانى سەكىرتە ويناتىپ، اياعىمەن ويناقى بي بيلەدى. جولداسى ءبىراز ونىڭ اتىن اقىرىنداي جەتەكتەپ، توپتى جارا جىلجىدى. ارينە بۇل ويىندار ۇزاق بولعان جوق. بىرەۋدەن-بىرەۋ «بۇل كىم؟» دەسىپ سۇراستىرعاندا: «بۇل مىنا بالقاشتاعى دادان توبىقتى شاشۋباي دەگەن اقىن»، دەسىپ ۇعىنىسىپ جاتتى.

سونداعى شاشۋبايدىڭ شىرقاعان ءانى وسى «اق قايىڭ» ەدى. ارينە، ءبىر كۇندە ۇتىپ الا المادىم. تاڭ راۋانىنان قوستان اتتانام دا، سول شاشۋباي ويىن كورسەتەتىن مال بازارىنا كەلەم. ول بىرنەشە كۇندەي كەلمەي ءجۇرىپ، اقىرى تاعى كەلدى. مەنىڭ تىلەگەنىم بولىپ، ءاندى اۋزىمدى اشا تىڭداپ، ويىمدى ۇيىتىپ، ۇيرەنگەن بولدىم. مىنە سىزدەردىڭ وتىرعاندارىڭىز سول شاشۋبايدىڭ «اق قايىڭ» ءانى، — دەپ كەربەز سەرى راحىمبەك اڭگىمەسىن ايتقاندا قۇمارتا تىڭداپ، سول ونەرپازدى كورەر مە ەدى دەپ ىنتىققانمىن.

وندا مەن جاڭا-جاڭا ەسكىشە حات تانىپ كەلە جاتقان اۋىل شاكىرتى ەدىم. ارادا بىرنەشە زامان بەلەستەرىنەن اسىپ، 1923 جىلى قارقارالىنىڭ شالعاي ەلىنە حالىق سوتى قىزمەتىنە بەلگىلەنىپ كەلدىم. مەن سۋديا بولىپ كەلگەن اۋدانعا «قوتان بۇلاق»، «بالقاش» بولىستارىنا قارايتىن دادان توبىقتى اۋىلدارى دا قارادى. اۋداننىڭ حالىق سوتتارى ەل ءىشىنىڭ بارلىق ناۋقاندارىنا قاتىناسىپ وتىراتىن. 1924 جىلى گۋبەرنيالىق مەكەمەلەردەن ارناۋلى قاتىناس حات كەلدى. بۇل حاتتا سامولەت جاساۋعا ەلدەن ەرىكتى جاردەم جيناۋ ناۋقانىن وتكىزىپ، حالىق اراسىندا ۇگىت جۇمىسىن جۇرگىزۋ تاپسىرىلعان. سول حاتقا ىلەسە قارقارالىدان كەلگەن ۋاكىلدەر دە سوندا ورنالاستىق. حالىق جوعارى ورىننان كەلگەن، لەنيننىڭ ءوزى قول قويعان ارناۋلى حاتتى اسقان ىقىلاسپەن تىڭداپ، اركىم الىنە قاراي جاردەم رەتىندە مالدارىن وتكىزدى. جينالىس وتە كوڭىلدى بولىپ، ۋەزدەن كەلگەن ۋاكىلدەر دە، وعان ءۇن قوسىپ، ات سالىسقان ءبىز دە حالىققا ايرىقشا ريزالىق ءبىلدىرىپ جيىندى اياقتادىق.

وسىلاي كوڭىلدەنىپ وتىرعان كەزدە بىزگە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن جىگىت سىپايى ادەپپەن:

— سوت اعاسى، سىزگە ايتار ءداتىم بار. شاشۋباي اقىن كەلىپ تۇر، رۇقسات بولا ما؟ — دەپ سۇرادى. شاشۋبايدىڭ اتىن ەستىگەندە قۇلاعىم ولەڭ ەتتى. سوناۋ بالا كۇنىمدە راحىمبەكتەن ەستىگەنىم ەسىمە تۇسە كەتتى.

— رۇقسات، كەلسىن، — دەدىم قۋانىپ. جۇپىنى كيىنگەن، ورتا بويلى، ساقال-شاشىنا اق كىرگەن، سارى سۇر كىسى ۇيگە ولەڭدەرگە كىردى:

بالاسى قوشقاربايدىڭ شاشۋبايمىن،
بولسام دا مالعا كەدەي، سوزگە بايمىن.
حالىقتان قابىم تولى ولجا السام دا،
قالتامنىڭ ءتۇبى تەسىك، بايىمايمىن.
اسسالاۋماعالەيكۇم، حالىق ءبيى،
سيەزگە باسىن قوسقان حالقىڭ ءجيى.
جاساۋعا اەروپلان ايانباستاي،
ازۋلى aت، اتان تۇيە ەلدىڭ سىيى.
ۋاكىلدەر ساسپاي جيناپ الا ءبىلسىن،
ورنىنا اداستىرماي سالا ءبىلسىن.
بايلىعىن بالقاش ەلى كورسەتكەنىن
قىر ەمەس، بۇكىل اناۋ قالا ءبىلسىن، —

دەپ كەلىپ، وتىرا كەتتى. قولىندا دومبىراسى بار. ءبىزدىڭ حاتشى جىگىتتەر:

— اقىن جوعارىلاتىڭىز، — دەپ كىشىلىك ىستەپ، ىزەت كورسەتتى. بىزگە اجارلى جانارىن ءبىر توڭكەرىپ:

— حالىق بيىنە ايتار ارىزىم بار ەدى. مىنا جيىنعا شاقىردى. سونان ەكەۋىن دە بىردەن بىتىرەيىن دەپ وسىندا كەلدىم، — دەپ تىنىمدادى.

— اقىن، جايعاسا وتىرىڭىز، — دەپ، اقىنعا جىلى ءۇن قاتتىم. قابىل الىپ، جايلانا وتىردى. اقىندى ءبىزدىڭ قۇرمەتتەي قارسى العانىمىزعا بىزگە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ادامدار ۇناتا جىمىڭداسىپ ءجۇر. ويتكەنى ەل ىشىنە كەلىپ جۇرگەن ۋاكىلدەر دە، بۇرىنعى سوت، تەرگەۋشىلەر دە اقىندارعا ءىلتيپات تۇگىلى قايتا ولاردى ماڭايلارىنا جولاتپايدى ەكەن.

ءبىراز جايلانا وتىرىستان كەيىن بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى ءابدىراحمان دەگەن جىگىت ءبىر ءتىلى ورامدى، قىزمەتىنە ورنىقتى كىسى ەكەن. سول ءسوز باستاپ:

— سوت اعاسى رۇقسات ەتسە، مەن مىنا اقىن اعامىزدى تانىستىرامىن، — دەپ ادەپ كورسەتتى. ءبىز رۇقسات ەتتىك.

— رۇقسات بولسا، بۇل كىسى، جاڭا ءوزى ەسىكتەن كىرە بەرە ايتتى عوي، شاشۋباي اقىن. بۇل اقىن اعامىزدىڭ كوپ ءومىرى جەتىسۋ وڭىرىندە ءوتتى. قىرعىزعا دەيىن بارىپ، كوپ ەل كورگەن، كوپ اقىندارمەن ايتىسا-تارتىسا، بويىنا ونەر جيناعان كىسى. جاسىراق كەزىندە قوياندى جارمەڭكەسىندە ات ۇستىندە ويناپ، گارمونمەن تامىلجىتا ءان شىرقاپ، ءبىرجان سالعا دا سالەمدەسكەن كىسى، — دەپ توقتادى.

ءابدىراحماننىڭ شەجىرەلەۋىنە قاراعاندا، ءبىر ونەر يەسىنىڭ ورتامىزعا كەلگەنىن اڭعارىپ، ىزەتتى تۇردە قابىلداپ، اقىننىڭ كەيىپ-كەلبەتىنە كوز جۇگىرتىپ، سابىر تۇتىپ تۇرامىز. اقىن دا كۇلدىرگى، ويلى كوزىن الدەنەشە قۇبىلتا قاراپ، بوي ساقتاي وتىردى.

— ءبىز ءسىزدىڭ ارىزىڭىزدى كەيىنگە قالدىرىپ، بۇگىنگى كەشتى ءسىزدىڭ اڭگىمە، ونەرىڭىزگە ارناپ وتىرمىز. بىزگە ءسىزدىڭ سوناۋ جەتىسۋ ەلىنە بارعاندا سول ەلدە كورىپ-بىلگەندەرىڭىز قىزىقتى اڭگىمە بولار ەدى، — دەپ قوزعاۋدى ءوزىم سالدىم.

مەنىڭ ءسوزىمدى وتىرعان جۇرت قوشتاي جونەلدى. اقىن ءبىراز ويلانىپ وتىرىپ:

— باسىندا مەن ول جەتىسۋعا اعىباي باتىردىڭ سوپى دەيتىن بالاسىمەن ەرىپ باردىم. قوناقجاي جەتىسۋ ەلى سوپىنى اسا قادىرلەپ قارسى الدى. جەتىسۋداعى قازاق-قىرعىز ەلدەرى اس بەرگىش، كوكپار تارتۋ سياقتى ويىندى ەتە قىزىقتايدى ەكەن. جانە ونداي جيىنداردا اقىندارى ايتىسىپ، ۇلكەن سايىسقا تۇسەتىن كورىنەدى. مەنىڭ ول ەلدەگى ەرەكشە اتاعىمدى شىعارعان گارمونمەن شىرقاعان ءانىم بولدى. ايتىسقا دا ءتۇسىپ كوردىم. جەتىسۋ ەلىنىڭ قۋاندىق، سارىباس، جامبىل دەگەن بەلگىلى اقىندارىمەن دە سان رەت ايتىستىم. سول جەتىسۋعا مەن بارعان كەزدە شوجە دە باردى. شوجەنىڭ ارعى تەكتەرى قىرعىز بولسا كەرەك.سول اتا-باباسىنىڭ ەلىن كورەمىن دەپ بارعان ەكەن. سول جولىقتى. شوجەمەن كەزدەسىپ، بىرگە بولىپ، قىرعىز، قازاقتى ءبىراز دۋىلداتتىق، مەن وعان ءىنى بولىپ ونەرىن ۇيرەندىم. سوندا شوجەنىڭ ءوز اۋزىنان كەمپىرباي اقىنمەن ايتىسقانىن تىڭداپ، جاتتاپ الدىم، — دەپ ءبىراز تىنىمدادى.

اقىننىڭ وسى ءبىر قىزىعا جاتتاپ العان ەكى ءداۋ اقىننىڭ ايتىسىن قۇمارلانا ايتاتىن سىرىن سەزىپ، سونى بىزگە ايتىپ بەرۋدى سۇرادىق. وعان شاشۋبايدىڭ ءوزى دە ىنتالانا قولىنا دومبىرانى الىپ، ايتىستى بۇرقىراتا باستادى. ءبىزدى تاڭداندىرعان شاشۋبايدىڭ شوجەنىڭ ءوزى بولىپ كوزىن اقشاڭداتىپ، دومبىراسىن قارمانا، كەزەك كەلگەندە تىپىرشىعان ءتۇرىن اينىتپاي سالعانى. كەمپىربايدىڭ دا اۋەلەتە اقىرا ايتاتىن ەكپىندى ءۇنىن سالعانى ۇنادى.

وسى ايتىستى اياقتاعاننان كەيىن ءبىراز دەمالىس جاساپ ءابدىراحمان:

— شاشەكە، ەزىڭنىڭ «Aق قايىڭ» ءانىڭدى مىنا سوت ازاماتتارعا شىرقاپ بەرسەڭشى، — دەدى. شاشەكەڭ وعان دا كەرەن اۋىلدىق ىستەمەدى. ءوزىنىڭ اسەم، اشىق ۇنىمەن «اق قايىڭدى» توگىلتە سىلتەدى. وسىمەن شاشۋباي ءۇنىن العاشقى ەستىگەن كەشتى اياقتادىق. اقىن تىلەگىن ەرتەڭىندە. تەكسەرىپ، كوڭىلىن تىندىردىق.

ۋاقىت كەرۋەنى زىرلاپ ءجۇرىپ جاتتى. مەن قىزمەت بابىمەن الماتىعا كوشىپ كەلدىم. بۇل 1935 جىلدىڭ جازى ەدى. ول كەزدە «تەمىرجولشى» گازەتىندە ىستەيتىنمىن. يۋل ايىنىڭ ىشىندە «كامەنسكوە پلاتو» ساناتورييىندە دەمالىپ ءجۇردىم. مۇندا قازاقستاننىڭ كوپ جەرىنەن كەلىپ، دەمالىپ، ەمدەلىپ جۇرگەندەر بولاتىن. بىزبەن بىرگە دەمالىپ جاتقانداردىڭ ىشىندە ماناربەك تە بار ەدى. ءبىر كۇنى كەشكىلىكتە ماناربەككە قولقالاپ ءان ايتقىزدىق. سوندا ماناربەكتىڭ ءبىرىنشى ايتقان ءانى شاشۋبايدىڭ «اق قايىڭ» ءانى بولدى. تاعى بىرنەشە اندەردى ايتتى.

ماناربەكتىڭ ءانى توقتالىپ، ءان تىڭداۋشىلار انشىگە دەگەن ىقىلاس، العىسىن ايتىپ تولاستاعان كەزدە، شەتكەرىرەك وتىرعان ورتا جاستاعى ادام سويلەپ كەتتى:

— مەنى سىزدەر بىلە بىلمەسسىزدەر. مەن قوڭىرات كەنىندە ىستەيتىن بۇرعىشى ەدىم. جولىم ءتۇسىپ سىزدەرمەن كەزدەسىپ وتىرمىن. جاڭا انا ءانشى ءىنىم ماناربەك شاشۋبايدىڭ ءانىن ايتقاندا ساي سۇيەگىم سىرقىرادى. مەن سول شاشەكەڭنىڭ اۋلىنان بولامىن. مىنا ماناربەك تە بىزگە بوتەن ەمەس. كەشەگى ءبىر الاي-تۇلەي كەزدە اركىم ءوز جولىمەن جان باعىپ كەتتى عوي. ءبىز بالقاش كولىنىڭ بالىعىن اۋلاپ، جاڭا اشىلا باستاعان قوڭىرات كەنىندە جۇمىس ىستەپ، اتامەكەندە قالىپ قويدىق. ال شاشەكەڭ سول جىلى جوق بولىپ كەتكەن ەدى. وتكەن جىلعى كۇزدە ەل ىشىنەن العازى ارالىنا قاتىناسقان ءبىر ادام شاشۋبايدى سول جەردەن كورىپتى. بالا-شاعاسىمەن سوندا بالىق اۋلاپ، ءوزى قاسقىرعا، تۇلكىگە قاقپان قۇرىپ، اڭشىلىق ىستەيدى ەكەن، — دەپ اڭگىمەلەگەنى.

بىزگە وسى اڭگىمەنى ايتقان كەنجەقارا دەگەن كىسى ەكەن. شاشۋبايدىڭ امان-ساۋ حابارىن ەستىپ ءبىز قۋانىپ، اسىرەسە ماناربەك قۋانىپ، ول كەنجەقارادان انىقتاپ، قايتا-قايتا سۇراستىردى. مەن دە انىقتاپ جازىپ الدىم، وسىدان ەكى جىل بۇرىن الماتىدا حالىق ونەرپازدارىنىڭ باس قوسۋ ءماجىلىسى شاقىرىلىپ، جامبىل اقساقال باستاعان حالىق اقىندارىنىڭ ءوزارا ايتىستارى ۇيىمداستىرىلا باستاعان-دى. ماناربەك كەجەقارادان ەستىپ العان جوباسىمەن شاشۋبايدىڭ تۇراعىن انىقتاۋدى مىندەتىنە الىپ، مەن جازۋشىلار وداعى ۇيىمداستىراتىن حالىق ونەرپازدارىنىڭ جينالىسىنا شاقىرتۋدى ىزدەستىرەتىن بولدىم.

ۋادەسىن ورىنداپ ماناربەك العازىداعى اعايىندارىمەن حابارلاسىپ، شاشەكەڭنىڭ تۇراعىن انىقتادى. مەن جازۋشىلار وداعىنداعى حالىق اقىن ونەرپازدارىنىڭ جۇمىسىن باسقاراتىن سەكسيا ادامىمەن بايلانىس جاساپ، 1936 جىلعى حالىق اقىندارىنىڭ جيىنىنا شاقىرتۋدى بەلگىلەتتىم.

شاشۋباي الماتىعا ارنايى شاقىرتۋمەن 1936 جىلى كەلدى. سول جىلعى حالىق اقىندارىنىڭ باس قوسقان ونەرپازدار كەشىنە قاتىناسىپ، ءوزىنىڭ ەجەلگى ونەرىنەن «ءۇش شىبىق» ويىنىن، «تاقيا تايتاڭى» دەيتىن ونەرىن كورسەتىپ، ءان شىرقادى. وسى جولىندا ول ءوزىنىڭ قارت ارىپتەسى جامبىل اقساقالمەن ديدارلاسىپ، سوناۋ ءبىر جىلدارداعى ولەڭمەن بەلدەسكەندەرىن ەستەرىنە ءتۇسىرىسىپ، سىر شەرتىستى. ورىنباي، دوسكەيلەرمەن قاتار وتىرىپ جىر تولعاستى.

وسى كەلگەنىندە شاشەكەڭە سالەم بەرىپ، ەندى قارت اقىننىڭ ونەرىن ورىستەتەر كۇن تۋعانىن ءتۇسىندىرىپ، ءبىراز كەڭەستىم. سونا ءبىر كەزدەسكەندە جەتە تانىسا الماعانىمدى ايتىپ، ەندى ءومىربايانىن وزىنە ايتقىزىپ، قاعازعا ءتۇسىردىم.

— تتتۇكىر، ءبىراز جاسادىق قوي. بۇل ومىردە سان قىزىقتى دا، سان الۋان قيىندىقتى دا كوردى عوي، شاشەكەڭ، — دەپ باستادى قارت ونەرپاز. — مەن بۇرىنعى قارقارالى ۋەزىنە قاراستى بالقاش بولىسىندا، بالقاش كولىنىڭ جاعاسىندا 1865 جىلى تۋىپپىن. اكەم قوشقارباي شىلدەسىندە شىراق كورمەگەن كەدەي ەدى. جاسىم وننان اسقان كەزدە اكەم ءولىپتى. ەندىگى باس كوتەرەر شەشەم جارىمجان. ءۇي ءىشىنىڭ قولقاناتى بولدىم. ءبىراق جوقتىق ۇيدە وتىرعىزبادى. وزىمىزگە جەرلەس ايتبەك دەگەن داۋلەتتى ادامعا مالشى بولدىم. اقىم ەكى توقتى. ايتبەكتىڭ قىستاي قويىن جايىپ، اقىما الاتىن توقتىنى سۇراپ ەدىم. «ءازىر وسىنى ال» دەپ ءبىر سەركەش بەرگەنى. جەتىمنىڭ ءسوزىن ەلەر كىم بار، ارىز ايتار جەرىم جوق. سەركەشتى الماي، ايتبەكتىڭ اۋىلىنا ءبىر توپ اتقامىنەرلەر كەلە قالعاندا ۇستەرىنە كىرىپ كەلىپ، ايبەككە:

مەن ساعان جالدانعام جوق توقتىعىمنان،
التى اي قىس قويىڭ باقتىم جوقتىعىمنان.
تابان eت، ماڭداي تەرىم سۇراعاندا
تۋلايسىڭ ۇستاعانداي شوقتىعىڭنان.
مەن سەكىلدى كەدەيدىڭ سىنى بار ما،
اقىسىن سۇراعاننىڭ ءمىنى بار ما،
ايتبەك باي قىلجاقتاماي اقىمدى بەر،
شاشۋبايدا اكەڭنىڭ قۇنى بار ما؟ —

دەپ ءتۇيىلدىم. ايتبەك اناۋ ادامداردىڭ كوزىنشە ماعان قول جۇمساي المادى. بۇرىن قويشى بالا بولىپ جۇرگەن مەنىڭ ولەڭىمدى وتىرعان ادامدار تاڭدانا تىڭداستى. وتىرعانداردىڭ ىشىندەگى جوبالاي دەگەن اقساقال:

— ايتبەك، مىنا بالادان اقىسىن بەرىپ قۇتىلساڭشى، سەنىڭ جانىڭدى قوياتىن بالا ەمەس قوي، — دەدى. باسقالار دا جوبالايعا قوسىلدى. ايتبەك قينالا اقىمدى بەردى. سول كۇننەن باستاپ، مەنىڭ ولەڭگە تۇساۋىم كەسىلگەندەي بولدى.

ەل اراسىندا ءانشى، بالا اتانىپ، سەرى ءجۇرىس، ايت پەن تويدىڭ اۋەنشىسى بولدىم. ول كەز الامان كەز عوي، ەل اراسىندا شايپاۋ ءجۇرىس، شالىس باسار ادامدار بولماي تۋرا ما.

مەنىڭ كامەلەت جاسقا كەلگەن كەزىمدە ەل ىشىندەگى ەتى ءتىرى ءبىر جانسەرىك دوسىم بولدى. سوعان ىلەسىپ قوياندى دۋماندارىنا بارىپ، سان الۋان ونەر دارقاندارىنا كەزدەسىپ، اقىندىق، انشىلىك ونەرىمدى ورىستەتە بەردىم. ماعان وراسان اسەر ەتكەن ءبىرجان ءانى بولدى. ءساتى بولىپ ءبىر جىلعى جارمەڭكەگە ءبىرجان سالدا كەلە قالدى. ارينە، ول كەزدە ەل جيناپ كونسەرت قوياتىن كەز ەمەس قوي، تەك قىمىزشىنىڭ ۇيىندە باس قوسىپ، ەل سەرىلەرى ءماجىلىس جاسايدى. ءبىر كۇنى سونداي ءبىر دۋماننىڭ ۇستىنەن تۇسكەنىم. قالاي كەزدەسىپ، ءانىن ەستىپ، ءوزىن كورەم دەپ جۇرگەن اتاقتى ءانشىنى ورتاعا الىپ دۋمانداپ وتىرعان توپتىڭ ۇستىنە ءايت-ۇيت جوق كىرىپ كەلدىم. وتىرعان جۇرت ءماز-مايرام. تاپ توردە وتىرعان، سۇڭعاق بويلى قارا كىسىنىڭ قولىندا دومبىرا. مەنى ەشكىم ەلەگەن جوق. ءبىرازدان سوڭ جاڭاعى كىسى باسىنداعى توبەسى شوشاق قۇندىز بوركىن ءبىر شەكەسىنە ءسال قيسايتا كيىپ، دومبىراسىن قۇلاق كۇيىنە كەلتىرىپ، «جامباس سيپار» انىنە باستى. ءان اسپانداي قۇيقىلجي ءۇيىرىلىپ، ساي-سۇيەكتى سىرقىراتا يىندەپ توقتادى. اۋزىمدى اشىپ قالىپپىن. شەتتەر وتىرعان ءبىر كىسىدەن «ءبىرجان وسى ما؟» دەپ سۇراپ ەدىم، ول باسىن يزەدى. قۋانىپ كەتتىم، ول كۇنى سول ءۇيدىڭ ماڭىنان كەتپەي، ءبىرجانداردىڭ جولىڭ توستىم.

ءماجىلىسى بارعان سايىن قىزىپ، كۇن باتقانشا ءبىرجان توبى تارامادى. امالىم جوق، كۇن باتا ءوزىمىزدىڭ قوسقا قايتتىم. تۇنىمەن ىڭىلداپ ايتقانىم «جامباس سيپار» بولدى.

ەندىگى ارمانىم سول اسقاق انشىگە ءۇنىمدى قالاي ەستىرتىپ، ءبىر اۋىز ءسوزىن ەستيمىن دەگەن وي بولدى. بۇدان ەكى جىل بۇرىن وسى قوياندى بازارىنان ون التى باسپالى گارمون ساتىپ العانمىن. سول گارمونعا ءانىمدى قوسىپ، ات ۇستىنەن تەڭسەلە تولقىپ ءان شىرقايتىنمىن. ءاندى جارمەڭكەنىڭ جۇرت كوپ جينالعان جەرىنە كەلىپ، ايتاتىنمىن. ەندىگى ويىما كەلگەنى انا ءبىرجان سالدىڭ بازار توبىنا كەلەر كەزىن اڭدىپ، ات ۇستىنەن ءبىر اڭىراتسام دەيمىن. ەرتەڭىنە ءوزىمنىڭ جان سەرىگىم — اتىمنىڭ باسىنا يە بولاتىن سەرىگىمدى ەرتىپ بازار ورتاسىنا بەت الدىم. بازاردىڭ باس-اياعىنا كوز جەتكىسىز، قاپتاعان جارمەڭكەشى جۇرت. ءبىز جاعالاپ جىلقى بازارى تۇسىنا كەلدىك. ويتكەنى قوياندىعا ارقانىڭ جىلقىلى بايلارى سان ساڭلاعىن توپتاپ اكەلىپ ساتادى. ات قۇمار سەرى جۇرتشىلىق وسى بازاردا بولادى. شەتىنەن ارالاپ ءجۇرىپ، ءبىر قالىڭ توپتىڭ ىشىنەن كەشەگى ءبىرجان سالدى كوردىك. اينالاسى تولعان جۇرتشىلىق ءار ەلدىڭ اتقا مىنەرلەرى بار توپتالا، جىلقى بازارىنا كوز سالا، سويلەسىپ تۇرعانىن كوردىم. قۋانىپ كەتتىم. نە دە بولسا بەلگىلى ادەتىمە باسىپ ءان شىرقاپ، ات ۇستىندە ويناقتاۋدى ويلادىم.

— بۇدان ارتىق ءساتتى جاي كەزدەسپەيدى. مەن اتتاردىڭ ەر-تۇرمانىن ازىرلەيىن. ءوزىڭ انىڭە ازىرلەن، — دەپ جولداسىم جەل بەردى. توپتىڭ ءبىر شەتىنە شىعىپ، ات ۇستىندە گارمون تارتارداعى دايىندىعىمدى ىستەپ ازىرلەندىم. جولداسىم اتتاردىڭ ايىل-تۇرمان تارتپا، ۇزەڭگى باۋ، ومىلدىرىگىن ابدەن قاراپ، دۇرىستادى. سونان مەن گارموندى الىپ اتىما ءمىندىم. جولداسىم مەنىڭ اتىمنىڭ شىلبىر تىزگىنىن قولىنا الىپ، ادەتتەگى ءجۇرىسىن باستادى. مەن ات ۇستىندە تەڭسەلە تولقىپ، گارموندى وڭدى-سولدى سەرمەپ، ءاندى شىرقادىم. جولداسىم اتتىڭ باسىن الگىندە كورگەن ءبىرجاندار تۇرعان توپقا قاراي باستادى. توپتى جارا، اتتىڭ ەكى جاعىنا تەڭسەلە تولقىپ، شىرقاپ كەلەم. بازارشى توپتى قاق جارا ءبىرجانداردىڭ توبى كورىنگەن كەزدە ءاندى ويناقتاتا، اتتىڭ قۇلاعىندا وينادىم. ءبىز تايانا بەرگەندە ءبىرجاندار توبى تاڭدانا قاراعانداي بولىپ بىزگە جول اشا بەردى. مەن ونان سايىن جەلىگە ءان سالدىم. ءبىز قاسىنان وتە بەرگەندە ءبىرجاندار توبىنان ءبىر جىگىت بىزگە تايانىپ كەلىپ، ءان اياقتاعان ءساتتى توسىپ:

— سىزدەردى ءبىرجان سال بۇرىلا كەتسىن، دەپ تۇر، دەگەنى. قۋانىپ كەتتىم. جولداسىم اتىنىڭ جەتەگىن بۇرىپ سالدىڭ قاسىنا كەلىپ، ولەڭدەتە سالەم بەردىم. ءبىرجان جىميا قاراپ، قولىمەن يشارات ەتىپ مەنى شاقىردى. قولىمدا گارمون اتتان تۇسە قالىپ «اق قايىڭدى» شىرقاپ جىبەردىم. ءاندى اياقتاپ، سالدىڭ الدىنا كەلىپ باسىمدى ءيىپ تۇرا قالدىم. ءبىرجان سابىرلى ۇنمەن ءاتى-جونىمدى، قاي جەرلىك ەكەنىمدى سۇرادى. ايتىپ بەردىم.

— جارايدى، جىگىتىم، ونەر قۋعان جاستىڭ ءبىرىسىڭ عوي. ءوزىڭ ەشقايدا كەتپەي، بۇگىن ءبىزدىڭ قاسىمىزدا بول، — دەدى.

قۋانىشىم قوينىما سيمادى. «قۇپ بولادى، اعا» دەدىم. گارمونىمدى جيناپ الىپ، اتىمنىڭ باسىن ءوزىم ۇستاپ، سالدىڭ توبىنا كىردىم. ءبىرازدان كەيىن ءبىرجان توپتى باستاپ، بازاردى قاق جارا، كەشەگى قىمىزشى سۇلۋدىڭ ۇيىنە كەلىپ ءتۇستى. ءبىز دە تۇستىك. قىمىز ساپىرىلدى. ءماجىلىس دۋىلداپ، ەل قالاۋى انگە كوشتى. ءسوز انگە اۋىسقاندا ءبىرجان ماعان ويلانا قاراپ:

— جىگىتىم، ءاندى ايتار جەرىڭ كەلدى. مىنا جۇرت مەنىڭ ءانىمدى كۇندە ەستىپ ءجۇر عوي. بۇگىن ءان كەزەگى سەنىكى، — دەدى. مەنىڭ بار ماقساتىم وسى ءبىر اۋىز ءسوزدى ەستۋ! ءوزىم بىلەتىن ارقانىڭ اندەرىن سىلتەدىم. ءبىرجاننىڭ ءوزى ءانىمدى ۇناتىپ، كەيدە كوتەرمەلەپ قويعاندا توبەم كوككە جەتكەندەي بولىپ، ءاندى ەكىلەنە سىلتەدىم. اناۋ وتىرعان جۇرتتىڭ دا ءسۇيسىندى، قاباق، كوتەرمەلەگەن ءۇنى رۋحتاندىرىپ وتىر. ءبىر كەزدە ءبىرجاننىڭ: «ەندى دەم ال، — دەپ دومبىرانى قولىنا الىپ، باياۋ قوڭىر ۇنمەن:

ارقادا كىم تۋماعان ونەر كەرنەپ،
سايرادىڭ سىرنايىڭدى كوككە سەرمەپ،
تارتىنبا، تالابىڭدى تارىقتىرما،
ايتا بەر ورىستەتىپ اننەن ورنەك، —

دەپ باتاسىن بەرگەنى. وسىمەن بۇل ءماجىلىس اياقتالعاندا:

— ءبىز ەرتەڭ، مىنا جارمەڭكەدەن ۇيگە قايتامىز. ءانشى جىگىت، ويىنىڭ مەن انىڭە قاراعاندا ونەرلى ەكەنسىڭ، — دەپ ءبىرجان ماعان كوڭىلدى قارادى. مەن وراسان قۋانىپ كەتتىم. «اسىل اعا، ەرتەڭ ءوزىڭىزدى شىعارىپ سالۋعا كەلەم»، — دەدىم. «جارار»، — دەدى ول.

ەرتەڭىنە ەرتەلەپ كەلىپ.بىرجاندارمەن بىرگە ىلەسىپ، ەكى كۇن بىرگە بولىپ، اقمولا ەلىنە قاراي شىعارىپ سالدىم.

مەن وسى جارمەڭكەدەن وتە ولجالى قايتتىم. ولجام ءبىرجاننىڭ ءوز اۋزىنان «جامباس سيپار»، «شىدەر» دەگەن ەكى ءانىن ۇيرەنىپ، ءوزىمنىڭ ءان بايلىعىمدى مولايتتىم. جارمەڭكەدەن ەلگە ورالىسىمەن «اعىباي ەلى» دەيتىنبىز بۇرىنعى شۇبىرتپالى ەلىن، سول ەلگە باردىم. باتىر اۋىلىنا بۇرىندا بىرەر بارعانىم بار ەدى. ول ءبىر ساۋىقشىل، ەر كوڭىلدى اۋىل عوي. مەنىڭ ءۇيىر بولىپ، تانىسقان ادامىم اعىباي باتىردىڭ سوپى دەگەن بالاسى ەدى. سول سوپى مەنى قۋانا قارسى الدى.

— شاشۋباي، شاقىرعانداي تۋرا كەلدىڭ. مەن مىنا جەتىسۋ جاققا، انا قىرعىز ەلىنىڭ شەتىنە دەيىن بارىپ قايتۋعا دايىندالىپ وتىر ەدىم. مەنىمەن سول جاققا بارىپ قايتۋعا قالايسىڭ، — دەگەنى. مەنىڭ ماقساتىم جەر كورۋ، ەل كورۋ، قۇپ بولادى دەدىم. قويشى، سوپىعا ەرىپ اۋليەاتانى بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەتتىم. جولى قيىن بولعانىمەن، قىزىقتى ءجۇرىس بولدى. جولداعى ەلدىڭ ءبارى دە قۇرمەتتەپ قارسى الدى.

سوپىنىڭ بۇل جاققا كەلگەندەگى كەزدەسپەك ادامى پىشپەك قالاسىندا تۇراتىن قالي دەگەن ەرتەرەكتە كەلگەن قازاق ەكەن. ول كىسى بۇل جەتىسۋ ەلىنە قىرعىز-قازاققا ءقادىرلى اسا داۋلەتتى ادام ەكەن. ءوزىنىڭ بالالارى وقىعان، وتە ءساندى تۇراتىن مول قولدى، كەڭ پەيىلدى ءبىر ەر ادامدار بولدى. سوپى كۇزدە ەلگە قايتتى. مەنى قاليدىڭ بالالارى ءانشى، اقىن ەتىپ ۇستاپ، الىپ قالدى. مەن سودان جەتىسۋ ەلىندە ون جىلدان اسا تۇرىپ قالدىم. بۇل جەتىسۋ ەلى، اس بەرگىش، ساۋىقشىل، اسىرەسە اقىندار ايتىسىن دارىپتەيتىن ەل ەكەن. مەن سول ايتىسقا ارالاسىپ ۇلى ءجۇزدىڭ سول كەزدەگى بەلگىلى اقىندارىمەن ايتىسپاعانىم بولعان جوق. سارىباس اقىن، قۋاندىق اقىن، مايكوت اقىنمەن دە كەزدەستىم.

مەنىڭ جەتىسۋ ەلىنە بارماعان قالا، ارالاماعان اۋىلىم بولمادى. بىردە الماتىعا كەلىپ، وسى قالاداعى باۋبۇلان، بايمولدا دەيتىن اعايىنداردى تاۋىپ، سولاردىڭ قولىندا بولدىم. وسى جۇرىسىمدە مەن جەتىسۋدىڭ ەڭ اتاقتى اقىنى جامبىلمەن كەزدەسىپ، ايتىستىم. مەنىڭ جەتىسۋ اقىندارى اراسىنداعى ايتىس-ايقاسىمنىڭ ەڭ ايتۋلىسى دا وسى جامبىلمەن كەزدەسۋ بولدى، — دەدى شاشۋباي اقساقال بۇل جولعى اڭگىمەسىن اياقتاپ.

ەندى شاشۋبايدىڭ سول جامبىلمەن ايتىسقانىنىن، باستان-اياق ىشىندە بولعان، سونى بارىنشا ورنەكتى تۇرىندە ايتىپ بەرگەن ىبرايىم بەيسەمبەت بالاسى دەگەن اقساقالدان جازىپ العانىمدى كەلتىرە كەتەيىن.

ىبىرايىم اقساقال جامبىلعا جاقىن اعايىن. ءومىرى ىرگەسى اجىراماعان جەرلەسى. ءوزى اقىندىق قۇرماعانىمەن اۋىل اراسىندا جاتتاندى ولەڭ، قايىم ايتىستىڭ ادامى بولعان. جامبىل-شاشۋباي ايتىسىن ىلعي ايتىپ جۇرەتىن بولعان. ىبىرايىم اقساقال اتا تاراتۋدا دا شەجىرەلىگى بار.

ىبىرايىم اقساقال جامبىل مەن شاشۋبايدىڭ ايتىسقانى 1904جىلى بولعانىن دالەلدەيدى. ۇمبەتالىدە، ءومىرزاق تا تاپ وسى ىبىرايىم ايتقان جىل مولشەرىن ماقۇلدايدى.

شاشۋبايدىڭ اقىندىق، كومپوزيتورلىق ەنەرىنىڭ ورىستەۋىنە ساباق بولعان ءوزىنىڭ ىزدەنگىش، العىر ونەرپازدىعىنىڭ ۇشقىنى بولسا، وتان لەپ بەرىپ، قانات قاقتىرعان قوياندى جارمەڭكەسىندە باس قوسىپ، ەنەر سالىستىراتىن حالىق ونەرپازدارى بولعان. شاشۋبايدىڭ ءان ورنەگىن ارشىندى قۇيقىلجىتۋىندا ءبىرىنشى ۇلگى العان اتاقتى ءبىرجان سال، ال جەتىسۋ ەلىنە كەلگەندە كەزدەسىپ ساپارلاس بولعان ادامىنىڭ ءبىرى شوجە اقىن. سول سياقتى ول سوناۋ ەلدە جۇرگەن اۋەنىنە ەلىكتەپ ءان شىرقاعان ءبىر ۇستازى — اسەت اقىن بولعان. اسەتكە ول وسى جەتىسۋدا دا كەزدەسىپ، ءبىرسىپىرا سايرانداس بولسا كەرەك.

شاشۋبايدىڭ ءوزى شىعارعان اندەرىنىڭ ەرتەدەن ەلگە ايگىلىسى «اق قايىڭ»، «كەربەز كەر»، «جامالعا»، «جەتىم قىز»، «مامىق»، «مايدا قوڭىر»، تاعى بىرنەشە اندەرى بولعان. شاشۋبايدىڭ ءبىر ەرەكشە ءانى «سىرعاقتى».

شاشۋبايدىڭ انشىلدىك، اقىندىعىمەن قاتار ەرەكشە ءبىر ونەرى ات ۇستىندە بىردە يىعىمەن شانشىلاپ، بىردە اتتىڭ ەكى جاتىنا كەزەك توڭكەرىلىپ، گارمونىن سۇڭقىلداتاتىن ويناقى. شاشۋباي ءۇش ساباۋدى ساۋساعىنىڭ باسىنا قوندىرىپ ويناتاتىن ونەرىن وسى الماتىعا 1943 جىلعى ايتىسقا كەلگەندە دە كورسەتتى. ال، تاقياسىن باسىن شىن اينالدىرا ىرشىتقاندا ويناق قاعىپ، كوز تۇندىراتىن-دى.

شاشۋباي، سەگىز قىرلى ونەر ورەنى، وزگەشە تالانت ەدى. ەگەر ونەرگە باۋلىر ءورىستى بۇگىنگى مەكتەپكە كەزدەسە قالسا، دۇنيە جۇزىنە ايگىلى ونەرپاز بولار ەدى.

شاشۋبايدىڭ ونەرىن سوۆەت وكىمەتى جوعارى باعالادى. كەشەگى ۇلى جامبىل باستاعان قازاق حالقىنىڭ ءقادىرلى حالىق اقىنى اتاعىن الدى.

شاشۋباي شىعارمالارى «سويلە شاشەكە» دەگەن اتپەن 1942 جىلى جەكە جيناق بولىپ باسىلىپ شىقتى. 1941 جىلى شاشۋبايدىڭ اقىندىق، انشى-كومپوزيتورلىق ونەرى جوعارى باعالانىپ «قازاقستاننىڭ ونەرىنە ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر» دەگەن اتاق بەرىلدى.

1945 جىلى «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىن ومىراۋىنا تاقتى. شاشەكەڭ وسى قۇرمەتىمەن 1952 جىلى 87 جاسىندا دۇنيە سالدى. ارتىندا وشپەس ونەرى، اعىل-تەگىل انشىلىك، اقىندىق مۇراسى قالدى.

---