قارالى توبە
كورگەنىمدى ايتىپ، بەتىڭە تابا قىلسام،
ۋاقىت — سەنىڭ ازعانىڭ.
ناقاق ايتىپ كۇناعا باتسام — مەنىڭ ازعانىم.
اۆتور
كورمەي قالعىر كوزىمە قارالى توبە كورىنىپ، قالالى ءۇي، قارالى جان، قارالى ماقۇلىق ەلەستەيدى دە تۇرادى. جاپ-جارىق جاپان تۇزدە قارالى توبە — قاراشا بەلگى بەرىپ، دەنەڭدى ينەمەن شىبىقتاعانداي تۇرشىكتىرە تۇسەدى.
تىرشىلىككە قۇمارتقان، ومىرگە عاشىق — كەمتار قىز قارالى توبەنىڭ باسىندا ەزۋىن يرەلەڭدەتىپ، الدەنەگە قۋانىپ، قولىن كوتەرەدى. قيسايعان ساۋساقتارىن كەزەك-كەزەك قوزعالتىپ ءۇن قاتقىسى كەلەدى. ءبىراق، قۇرعىر، يكەمگە كەلمەي، شارشاپ تىندى. تەرلەپ-تەپشىپ، قىسىلىپ-قىستىعىپ، ىڭىرسىپ قويادى. جىلاعانى — كۇلگەنى سياقتى. كۇلگەنى — جىلاعانى سياقتى.
قارالى توبە باسىندا قارتايىپ، قايعى ويلاعان قارت وتىر. لەگەنگە كىرلەگەن كويلەك-دامبالىن سالىپ، كىرىن ەزگىلەپ مالشىعان بولادى. تومارداي قولدارى يكەمگە كەلمەي، يەگىندەگى ساقالى كەۋدەسىندەگى جۇرگىمەن جارىسا سوعىپ، ءدىر-دىر، قالش-قالش ەتەدى. تىڭدايتىن قۇلاق، ەستيتىن جان يەسى بولسا وتكەنىن ايتىپ وكسىپ، قازىرگىسىن ايتىپ ولگىسى كەلەدى. جاساۋراعان كوزىنىڭ سورىن ءسۇرتىپ، كەلىنىنە كەمسەڭدەپ، جاس بالاشا قول سوزادى.
«قاقپاس، الجىعان نەمە، نە سۇراپ وتىرسىڭ؟» — دەگەن تۇرپاي دىبىستان قۇلاعىن جابا قويىپ، تەرىس قارايدى دا كەمسەڭدەيدى. «مىناداي اششى ءسوز ەستىگەنىمشە، اشتان-اق ولەيىن» - — دەپ اس سۇراماۋعا بەل بۋادى. يمانسىزدىڭ جاڭاعى سوزىنە العاش ەستىگەندە كۇنى-تۇنى توسەگىنەن تۇرماي جاتىپ قالعان. قارتتىڭ بۇل قىلىعىن كورگەندە كەلىنىنىڭ جانى قۇرىشتاپ، تەپسىنىپ اتاسىنىڭ جانىنا جەتىپ كەلىپ، تالاي رەت باسىن نۇقىپ-نۇقىپ:
— وزىڭە كورىنسىن، ءوز قارا باسىڭا كورىنسىن — دەپ كەتەتىن. سوندىقتان دا بولار «قاقپاس! الجىعان نەمە!» — دەگەن تۇرپاي ءسوز قيتىعىنا تيسە دە بۇرىنعىداي كۇيزەلمەي، شال بايعۇس، ىشەگى قاتىپ كۇلەتىندە شىعاردى.
يمانسىز كەلىنىنىڭ بەيپىل اۋىز سوزدەرى سانق-سانق شىعادى. شال كۇلگەن سايىن ول شابالانا ءتۇسىپ:
— تومار! كارى توماردى قۇداي نەعىلسىن. بۇل ما، بۇل... اناۋ ۇلىن جۇتىپ، ءالى ماعان اۋىز سالادى. بۇل ولمەيدى، تەك جالمايدى، — دەيدى.
قارت ىشەك سىلەسى قاتىپ كۇلە بەردى. جاڭاعى تۇرپايى داۋىس بىرتىندەپ الىستاپ بارا جاتقانداي. شال «ەنك» ەتىپ ىقىلىق اتتى دا كۇلكىسىن تيدى. ءاپپاق ساقالىنان التى تارام بولىپ اققان كوز جاسى ءتوسىن جۋىپ، كىندىگىنە دەيىن ايعىزداپ جول سالىپتى.
***
قارالى توبە جانىڭدى جانشىپ، ازعاپ جۇرتتىڭ بەينەسىن اكەلەدى دەدىم بە؟ — دەدىم... دەمەي قالعىر نەسىنە سويلەپ ەدىم.
اق كيمەشەك جامىلىپ، باۋىرىنا بالاسىن باسىپ، اقىل ايتاتىن كەمەڭگەر انا ەمەس. قارالى توبە باسىندا ازعان ايەل وتىر. جالبىر-جۇلبىر كيىنىپ، جالاڭ اياق، جالاڭ باس، بۇرسەڭ قاعىپ، تۋعان ۇلىمەن بىرگە ءبىر شيشانى ءبولىپ ءىشىپ، قۇدايدى دا، ءوزىن دە ۇمىتقان ايەل. شاشى دۋدىراپ، بەت-بەينەسى وزگەرىپ، كەڭىردەگىنىڭ تامىرلارى شودىرايىپ، ۇلىنا قاراپ، ءمۇلايىمسىپ تۇر.
— سەن ءىش. سەنەن قالعانىن عانا ىشەمىن!.. — ازعان ايەل اپ-ساتتە-اق كوزى كىرەۋكەلەنىپ، قىزىپ قالدى.
قارالى توبە تاڭىندا كۇيىسى كەتكەن اقساق يت كۇندىز-تۇنى ەربەڭدەپ تىنىم تاپپاي جۇرەتىن. بۇل جولى ولەۋسىرەگەن كوزى مولەيىپ، انا مەن بالانىڭ بىرىگىپ بوتەلكەلەس بولعانىنا بۇل دا تاڭدانعانداي. جارالى اياعىن بىرەسە كوتەرىپ تۇرىپ، بىرەسە بۇگىلىپ شوقيىپ وتىرىپ مىنا ەكەۋىنىڭ جانىنان كەتپەي قويدى. قالت ەتىپ، كوزىن جۇمسا-اق نەمەسە قارالى توبەنىڭ قۋىسىن كەزىپ جەمتىككە الدانىپ قالسا-اق بولدى اناۋ ەكەۋى كۇناعا باتاتىنداي اقساق يت ءدىر-دىر ەتەدى.
اراقتىڭ ءتۇپسىز تۇڭعيىعىنا ابدەن ۋلانىپ باسى اينالعان ۇلدىڭ كوزىنە مىنا دۇنيە قان جالانعان ورتتەي لاپىلداپ تۇر. ءسال قوزعالايىن دەسە، ازۋىن كەرگەن كارى قانشىق ماس بايقۇستىڭ البا-جۇلباسىن شىعارىپ تالاپ تاستايتىنداي. كوز ۇشىنان تۇماندانىپ ارەڭ كورىنگەن شەشەسى جاققا قارادى. ىڭىرانىپ، قولىن سوزا بەرگەنى سول ەدى، اقساق قانشىق «ارس» ەتىپ ۇلگەردى. بۇل سوڭعى قاھارلى ەسكەرتۋ بولاتىن.
ايەل دە ەڭبەكتەپ كەلىپ ۇلىنا ۇمتىلا بەرمەك ەدى، كارى قانشىق تۇرعان جەرىنەن اتىلىپ جەتىپ ەكەۋىنىڭ ورتاسىنان قاق ءبولىپ ورىن الدى. قايسىسى بۇرىن قوزعالىپ، قيمىلداپ قالسا سونىسىنىڭ ارسا-ارساسىن شىعارىپ قاۋىپ تاستاعىسى بار. ماس جىگىت ءيتتىڭ مىنا مىنەزىنە قارقىلداپ كۇلگەن، ال اقساق يت ادام كومەكەيىنىڭ دە قىپ-قىزىل بولاتىنىن العاش اڭعاردى. شەشەلى بالانىڭ ماس بولىپ مۇلگىپ وتىرعانىن اقساق يت سەزبەدى، ءبىراق كەزەك-كەزەك ەكەۋىنە قاراپ تۇرىپ ازعىندىقتىڭ، جاماندىقتىڭ توبەسىنەن تۇسكەنىن ۇقتى. انا مەن بالانىڭ ءبىرىن-بىرى ءبىر ءسات تانىماي قالعانىن ۇقتى.
ادام ازعىنداعاندا ءوز ىشىنەن شىققان بالاسىن تانۋدان قالىپ، بالاسى اناسىن تانۋدان قالىپ ماڭگۇرت بولادى دەسەدى. بالكىم، بۇلار ازعىنداعاندار شىعار.
قارالى توبە كۇرسىنىپ كۇڭگىرت كەشكە يەك ارتتى. قاباعىن قارس جاۋىپ قارا جامىلىپ تۇنەرىن ءتۇن اياڭدادى. ءدال وسى ساتتە اقساق يت توبە باسىندا شوقيىپ وتىرىپ ۇلىدى-اي ءبىر، ۇلىدى-اي.
و، جارىقتىق قارالى توبە. ادام تىرشىلىگىنىڭ قاسىرەتىنە بىرگە ورتاقتاسىپ كونە كوزىڭ سۋالمادى ما سەنىڭ. «اھ» ۇرىپ، جەر تەۋىپ، بەلى بۇگىلگەن كەمپىردىڭ نەمەرەسىن قالاي جوقتاعانى ەسىڭدە مە؟ قارالى توبەدەگىلەر قارا جامىلىپ، مۇلگىپ قالىپ ەدى عوي سوندا.
تابىت. ۇپ-ۇزىن قارا تابىت تاس شەگەلەنىپ تاستالىپتى. مىرىش تابىت قول قاريدى، سۇپ-سۋىق. قارا تابىتتىڭ بەتىنە اشەكەيلەپ جازىپ قويىپتى. «وتان الدىنداعى بورىشىن وتەۋ كەزىندە اۋعانىستان جەرىندە ەرلىكپەن قازا تاپتى. ءمايىتىن كورۋگە تيىم سالىنسىن. ۇزاق كۇتتىرمەي جەر قويناۋىنا اۋدارىڭىزدار».
مىرىش تابىت قول تيگىزبەي قارىسا، مىناۋ سۋىق ءسوز قارالى توبەدەگىلەردىڭ جانىن قارىدى. جالعىز نەمەرەسىنەن باسقا ەشكىمى دە جوق سول قارت اجەنىڭ زار ەڭىرەپ وتىرىپ وقىعان اياتىنىڭ قۇدىرەتى مە، سەن دۇرىلدەپ ءبىر سىلكەندىڭ-اۋ قارالى توبە. ساتىر-سۇتىر ەتكەن سەنىڭ سىلكىنىسىڭمەن بىرگە «وۋ، جەر تىستەندىم عوي... وۋ، جالعىزدان ايىرىلىپ سورلادىم عوي، — دەگەن داۋسى قوسا شىقتى كەمپىردىڭ.
جاينامازىن وراپ الىپ، كەۋدەسىنە باسىپ، قارالى توبە ۇستىندەگى قارت كەمپىر:
— قۋ جۇرەگىم سەزەدى-اۋ، بىلەمىسىڭ. جالعىزدىڭ سۇيەگىن قارا جەرگە بەردىم دەپ ويلامايمىن. تابىتىنىڭ ءىشى بوس سياقتى... اناسىنا، تۋعانىنا ولىكتى كورسەتپەي كومۋ دەگەندى ەشبىر ەسى دۇرىس جان يەسى ايتپاسا كەرەك-تى. تابىتتىڭ شەگەلەەنگەن بەتىن اشقىزۋعا قورىقتىم عوي، مەن سورلى. ىشىندە سۇيەگى جوق سياقتى، قارالى توبە. دۇعادان كەيىن كۇدىگىمدى قالاي جاسىرا الماقپىن. بۇل نەعىلعان قورلىق، نەعىلعان ازعىندىق ەدى. امان-ساۋ كەتكەن جالعىزىم مىرىش تابىت، قۋ قابىت بولىپ ورالادى دەپ ويلاپپىن با».
قارالى توبەگە بىرىنەن كەيىن ءبىرى ىلەسىپ توعىز تابىت كەلدى. توعىزىنا دا قويىلعان شارت بىرەۋ-اق. سىرەسكەن توعىز تابىتتىڭ دا بەتىن اشپاي جەر قوينىنا كومدى. ءمايىتتى جەرلەدىك دەپ جىلادى جۇرت، ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتىپ جوقتاۋ ايتتى. ءبىراق مىرىش تابىتتى بوس كومىپ، بالادان جامان الدانعانىن ەشكىم سەزبەدى. وكىمەتتىڭ قويعان شارتىنا ەشكىم قارسى كەلمەدى، سەندى. قارا تابىت ارۋلانىپ جەر قوينىنا ەندى. قارالى توبەدەگىلەردىڭ بۇل ءبىر الدانعانى ەمەس، مىڭ الدانىشىنىڭ ءبىرى، ءبىرى عانا عوي.
وسى قارالى توبەدەگىلەر، ءبىر قازاعى، بىرەۋ شىندىقتى ءبىلىپ، قاتتى ايتسا-اق بولدى موينىنا قۇرىق سالدىرۋعا دايىن. بىلەمىن — دەگەنىڭدى ەستىسە؛ — بىلمەيسىڭ! سەن تۇك تە بىلمەيسىڭ سەن دە بىردەمە بىلەەمىن دەيسىڭ-اۋ. وكىمەت ساعان اقىماق ەمەس، وكىمەت بىلەدى، — دەيدى.
قارالى توبەدەگىلەر قۇدايعا سەنبەسە دە وكىمەتكە سەنەدى.
قارالى توبە مازاسىز تۇنمەن قوشتاسىپ، دەل-سال بولىپ جاتقاندا ءاپپاق تاڭمەن بىرگە ىلەسىپ، كۇندە-كۇندە جۇپىنى جالعىز ايەل وسىلاي قاراي بەت الادى. ۇستىندە توزىعى جەتكەن البا-جۇلبا كيىمى، باسىندا جاۋلىعى جوق، اپپاق شاشى سەلدىرەيدى. قايدا باراتىنى، قايدا كەلە جاتقانى جان يەسىنە بەلگىسىز. قارتايىپ، جۇدەپ كەتكەن. ەكى ەزۋى كوبىكتەنىپ سويلەپ كەلەدى.، ايتەۋىر. مۇنىڭ شاپتىعىپ، اشىنىپ سويلەگەنىنە قارالى توبەدەگەلەر «جىندانعان» دەپ ات جاماپ بەرگەن. سەبەبى بۇل ولارعا تۇسىنىكسىز سوزدەردى كوپ ايتادى. «ازعىندىققا ءوزىڭ اكەلىپ ەندى قىزىعىنا تويىنباي قۇشتارلانا قارايسىڭ. دۇنيەنىڭ ءبارىن بۇلدىرگەن ۇشەۋىڭ عاناسىڭ. كيم، ماو، ستالين، مىنالارىڭ دا سول — قارالى توبەدەگىلەردىڭ جاعدايىن ويلاپ جۇرگەن ولار جوق. جالعىز مەن عانا شىرقىراپ جۇگىرەمىن دە جۇرەمىن. ءاي، مەن سول ەل باسقارىپ قيپاقتاپ، سىرتىڭنان ۋىن شاشىپ وتىراتىندار قارالى توبەنى قايدان وڭعارتسىن. ولاردىڭ الدىڭعى ءتىسى ەرنىنىڭ سىرتىنا شىعاپ، ىسىلداپ، جاماندىق ىزدەپ، وسەكتەرىن ايىزى قانعانشا ايتىپ، جاقسىلارىن، يماندىلارىن قارا جەرگە تىعىپ قاراپ وتىرادى. وسىنىسىنان قورقام. جاقسىنى — جاقسى دەسەڭ كوزىڭنەن قان ارالاس سور اعادى. جاماندى، ءالسىزدى جاقسى دەسەڭ — ارسالاڭداپ، الدى-ارتىڭا شىعىپ، جالپاڭداپ قويمايدى. بىلە بىلسەڭ وسىنىڭ سالدارىنان قارالى توبە باتپانداي سورعا بەلشەدەن باتتى».
ايەل اشىنىپ اقىرا سويلەدى. كەڭىردەگىندەگى جىڭىشكە تامىر قايتالاپ، ودىرايىپ شىعا كەتتى.
— ءاي، ساعان جانىم اشىعاندىقتان ايتام ايەلدىڭ كوزى شاتىناپ، تىستەرىن قىشىرلانا قايرا، ەزۋىن سول قالپى جيماي قيسايتقان بويى، قارالى توبەگە اتىلاتىنداي ءبۇرىسىپ قاراپ قالدى.
— ءا، سورلى. ماعان جانىڭ اشي ما؟ نەمەنە سونشا؟ ۇستىمدەگىنىڭ ءبارىن قايىر سۇراپ جيناپ العام. سەنەن ەشنارسە تىلەپ العان ەمەسپىن، مەن قۇدايدان سۇراعان اداممىن. ايتپاقشى، ەستىدىڭ بە؟ قارالى توبەدەگىلەر كومگەن توعىز تابىتتى ءتۇن ىشىندە بىرەۋلەر اشىپ جەر ۇستىنە شىعارىپ كەتىپتى. ىشىندە ءمايىت تۇرماق سايتان دا جوق. قارالى توبەدەگىلەر جەر تىرنالاپ ۇلىپ جاتىر. تىڭدا. سەن نەمەنە ازعىندىقتى قولدان جاساپ، ەندى ازعىندارىڭدى كورگىڭ كەلمەيدى. مەنى سەن تۇرماق، ماو مەن ستالين تىڭداعان. سەنىڭ تىڭداعىڭ كەلمەگەنىمەن ونىڭ ءبارىن تىزبەكتەپ ايتىپ جاتۋعا ۋاقىتىم جوق جانە بۇل دۇنيەلەردى اشىق ايتۋعا بولمايدى عوي، ءوزىڭ بىلەسىڭ. ماعان دا جان كەرەك. بۇل كۇندە مەنى اڭدىۋشىلار دا كوبەيىپ كەتتى. نەمەنە، ەكى قۇلاعىڭ تاس كەرەڭ ەتىپ الاقانىڭمەن باسىپ العانسىڭ. نەمەنە تىڭداعىڭ كەلمەي مە؟
جىندى ايەل كوكىرەگىن اشتى.
— سەنىمەن بەتپە-بەت كەلىپ سويلەسە الاتىن مەن عانا. سوندىقتان دا قارالى توبەدەگىلەر مەنى «قاليما جىندى» — دەيدى.
ايەل قارالى توبەنىڭ ەتەگىنە تىزە بۇكتى. الدەكىمنىڭ جانىنا تيگىزىپ، جەرىنە جەتىپ، بەتىن تاڭبالاپ، اقىرىپ ۇرسىپ جاتتى.
— سەن ءبارىبىر قۇلاق اسپايسىڭ. سەن دە ءبىر، جارتاس تا ءبىر. مەيلى، ەڭ ءارى قارالى توبەگە قاليما اقىل ايتقاندى قويىپتى دەر. ايتپەسە، قارالى توبە قاليمانى تىڭداۋدى قويىپتى دەر.
جارتاسقا باردىم،
كۇندە ايعاي سالدىم،
ونان دا شىقتى جاڭعىرىق.
ساعان ەندى قاليما كەلمەيدى. قاليما تاس كەرەڭدەردى مەنسىنبەيدى، ۇقتىڭ با؟ بۇگىننەن باستاپ سەنى تاستادى. سەن ەندى تاستاندىسىڭ.
جالاڭاياق جىندى ايەل ويىنا نە تۇسسە سونى ايتىپ، ۇزاپ بارادى. تارقاتىلعان ءبوز شاشىنىڭ ۇشىن بىرەسە ءورىپ، بىرەسە تارقاتىپ ىشەگى قاتىپ بالاشا ءماز بولادى. جىندى قاليمانىڭ ەتەگى جەلپىلەپ الىستان اعاراڭ-اعاراڭ ەتەدى. قارالى توبەنى راسىندا ۇمىتتى. قارالى توبە، جانى جارلانىپ، كوڭىلسىز كەشتىڭ قۇشاعىندا مەلشيىپ قالىپ باردى.
قارالى توبەدەگى كەلىننىڭ قولىنا جاۋتاڭداپ قاراعان قارت تا وتكەنىنە قارعىس ايتتى. دۇنيەدەن وتەر شاعىندا قارالى توبەدەگىلەردىڭ ءبىر كەزدەگى تۋىسقانشىلدىعىن، اعايىنشىلدىعىن، بەرەكەلىلىگىن ەسكە الىپ كۇرسىندى. سول ۋاقىتتاعى كەلىندەردىڭ اتا الدىنداعى قاسيەتىن باعالاپ، كەمسەڭدەپ يەگىن كوتەردى. سوڭعى ءسوزى «قايتەيىن، امالىم قانشا، وھ» — دەگەنى بولدى.
بىرىگىپ اراق ءىشىپ، كونىل كوتەرگەن انا مەن بالا، اقىلدان اسىپ قارابەت بولدى. ادامدىق قاسيەتتەن بەزگەن ءتۇنى كوكتەن جايدىڭ وتى ءتۇستى. ولاردىڭ جاتقان جەرى ويىلىپ، قۇز اتاندى. قارالى توبەدەگى مۇگەدەك قىز تاڭىرگە قۇلشىلىق ەتىپ، ەكى قولىن كوككە سوزدى. بۇل ءمۇساپىردىڭ دە جىلاعانى — كۇلگەنى سياقتى، كۇلگەنى جىلاعانى. ءبىزدىڭ قارالى توبەنىڭ كەيپى دە ءدال وسى — مۇگەدەك قىز. جىلاعانى — كۇلگەنى، كۇلگەنى — جىلاعانى.
You Might Also Like
-
تەمىربەك ايەلىمەن بىرگە قالانىڭ ورتالىق بازارىندا جۇرگەن. ىعى-جىعى حالىق. ادامنىڭ كوپتىگىنەن اياق الىپ جۇرە المايسىڭ. ايەلى گۇلبارشىن اداسىپ قالمايىن دەگەندەي-اق كۇيەۋىن تاس قىپ قولتىقتاپ الىپ، العا...
-
جانات ۇركەك قىز. داۋىس كوتەرسەڭ كوزدەرى باقىرايىپ، ۇزىن كىرپىكتەرى دىرىلدەپ، بيداي ءوڭى ءبىر اعارىپ، ءبىر بوزارىپ كەتەدى. ەسىمە ءبىر وقيعا تۇسەدى... ءبىزدىڭ تەاتردىڭ 25 جىلدىق تويىنا وراي اكىمنىڭ ورىنبا...
