InfoHub Logo

ەرتەدە ءبىر كەمپىر مەن شال ءوتىپتى. ونىڭ بالاسى بولمايتىن. كەمپىر مەن شال ولەر حالىنە كەلىپتى. ءبىر كۇنى كەمپىر قۇدايدىڭ كۇدىرەتىمەن دىم سەزبەي اۋىرىپتى. شالدىڭ «ءولىپ قالا ما» دەپ كوزى الاقتاپ، ەلدەن باقسى، بالگەر ىزدەپتى. «ەل قۇلاعى ەلۋ» دەگەن ۇزىنقۇلاقتان «ءبىر قارامولدا دەگەن مولدا بار، ۇشكىرگەنى قاتە كەتپەيدى» دەگەن حابار ەستىلەدى. شال قارامولدانى ىزدەيدى. كارامولدا دەگەن ءتۇسى سۋىق كىسى ەكەن. ءوزى باي، قولىنان كەلمەيتىنى جوق. جالعىز-اق ءبىر ەركەك كىندىككە زار ەكەن. بالا دەگەندە ءۇش قىزى بار ەكەن. ىزدەپ ءجۇرىپ شال تاۋىپ الادى. مولدانى شاقىرىپ ۇيىنە اكەلىپ قوناق قىلىپ، كەمپىرىن قاراتتى. ءبىر جۇما قونا جاتىپ كەمپىردى ەمدەدى. كەمپىر ءتاۋىر بولدى. مولدا قايتۋعا اينالدى. مولداعا جالعىز سيىردىڭ بۇزاۋىنا ەن سالدىردى. مولدا دۇعاسىن قىلىپ باتاسىن بەردى.

كەمپىرگە:

— ءبىر ايدان كەيىن ەكى قابات بولاسىڭ، تولعاتاردا مەنى شاقىر، اتىن ءوزىم قويامىن، – دەدى. «جارايدى»، – دەپ كەمپىر-شال باتاسىن الىپ قالا بەردى. كەمپىر-شال كاسىبىن ىستەپ جۇرە بەردى. توعىز اي، توعىز كۇنى تولدى دەگەندە كەمپىر تولعاتتى. مولدانىڭ ايتقانى بويىنشا، شال مولداعا شاپتى. مولدانى الىپ كەلدى.    مولدا كەلگەن سوڭ كەشىكپەي-اق بالا دا تۋدى. بالا ەركەك بالا. مولدا ازان ايتىپ، كارىم دەپ اتىن قويدى. مولدا:

— بالا التى جاسقا تولعاندا وزىمە وقۋعا جىبەر، ءوزىم وقىتىپ ادام قىپ شىعارام، – دەدى.

مولدا ۇيىنە قايتتى. كەمپىر-شال تىلەك تىلەپ جاتا بەردى. بالا التى جاسقا تولدى. مولدانىڭ ايتۋى بويىنشا، بالانى اپارىپ بەرمەك بولىپ ەدى، كەمپىر جىلاپ بەرگىسى كەلمەدى. ءبىراق شال:

— اۋەلى قۇداي، ەكىنشى مولدانىڭ دۇعاسىمەن وسى حالگە كەلدىك، – دەپ كەمپىرگە بولماي، شال بالانى جەتەكتەپ قارامولداعا الىپ بارىپ بەردى.

قارامولدا: «ءوزىم شاقىرماي كەلمە»، – دەدى. بالاسىن «ساعىنام عوي» دەپ، جىلاي-جىلاي شال دا قايتتى. ۇيىنە كەلسە، كەمپىر دە جىلاۋمەن كۇندى باتىرىپ وتىر. وعان شال قوسىلدى. جىلاي-جىلاي ەكەۋى وتىرا بەردى. ايلاردان اي، جىلداردان جىل ءوتتى. كەمپىر-شال بالاسىن ساعىندى. شالعا كەمپىر دە تىنىشتىق بەرمەدى. شالعا قيىن بولدى. بىردەن بالاسىن ويلاسا، ەكىنشىدەن كەمپىر مازاسىن الا بەردى. ساسقانىنان شال بالاسىنا بارماقشى بولدى. ءبىراق مولدانىڭ «شاقىرماي كەلمە» دەگەنى تاعى دا ەسىنە ءتۇستى. «تىم بولماسا ءبىر كورىپ، ءبىر ءسۇيىپ ماۋقىمدى باسايىن دەپ كەلدىم دەپ ايتارمىن» دەپ، شال مولدانىڭ ۇيىنە قاراي بەت الىپ ءجۇرىپ كەتتى. تاڭەرتەڭ ەرتەمەن نامازدان تۇرىپ، مولدانى ۇيىنەن تابايىن دەپ، ەرتە كەلدى. كەلسە مولدا جاڭا عانا تۇرىپ، نامازعا شىققان ەكەن. سالەم بەرىپ امانداسىپ بولعان سوڭ مولدا: «نەگە كەلدىڭ؟» دەپ سۇرادى. «بالامدى ساعىنعان سوڭ كورىپ، ءبىر سۇيەيىن دەپ ەدىم»، – دەدى. مولدا: «شاقىرماي كەلمە دەگەنىم قايدا؟ بالاڭ ءالىپتى تاياق دەپ تانىعان جوق. ءوزىم شاقىرماي كەلمە»، – دەپ ۇرىستى. شال بايعۇس جىلاي-جىلاي كوزىنىڭ جاسىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ، ۇيىنە قاراي اياڭدادى. مولدانىڭ سارايىنان اسا بەرىپ ەدى، سارايدىڭ الدىندا ءبىر جىگىت تۇر ەكەن. شالدىڭ الدىنان شىعىپ، سالەم بەردى دە: «اتا، نەگە جىلاپ كەلە جاتىرسىز؟» – دەدى. «وي، قاراعىم-اي، جالعىز قارتايعاندا كورگەن بالام بار ەدى. مىنا قارامولدا وقىتامىن دەپ الىپ ەدى. سول بالامدى ساعىنىپ كەلىپ ەدىم. مولدا ۇرسىپ جىبەردى. سوعان جىلاپ بارامىن»، – دەدى.

جىگىت:

— اتا، ولاي بولسا، جىلاما. ول بالاڭىز مەن بولارمىن، – دەدى. شال قۋانىپ، بالاسىنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، ماۋقىن باستى.

— قاراعىم، ەندى سەنى مەن قالاي كورىپ تۇرامىن؟ – دەدى.

— ەرتەڭ ەرتەمەن نامازدان تۇر دا، وسى سارايدىڭ سىرتىندا تەسىك بار سوعان كەلىپ تۇر. تەسىكتەن ءتورت قۇس قاشىپ شىعادى. سونىڭ ۇشەۋىن ساناپ جىبەر دە، ءتورتىنشىسىن ۇستاپ ال دا جىبەرمە. مولدا: «بۇل كىم، قۇسىمدى اۋرە قىلىپ جۇرگەن، قويا بەر»، – دەر. ونى تىڭداماي الىپ جۇرە بەر، – دەدى. «جارايدى»، – دەپ شال قۋانىپ   ۇيىنە   قايتتى.   كەمپىرىنە   كورگەن-بىلگەنىن   ايتىپ، قۋاندىردى. شالدىڭ ىشكەن تاماعى بويىنا جاڭا تارادى. ەرتەڭ ەرتەمەن تۇرىپ، نامازىن وقي جۇگىرىپ قارامولدانىڭ شاھارىنا قاراي جونەلدى. جۇرت تۇرماي بالاسىنىڭ ايتۋى بويىنشا، سارايدىڭ سىرتقى جاعىنداعى تەسىككە كەلىپ تۇردى. ءبىرازدان كەيىن تەسىكتەن كوك كەپتەرلەر ۇشا باستادى. ۇشەۋىن ساناپ جىبەرىپ، ءتورتىنشىسىن ۇستاپ شال قوينىنا تىعىپ الدى. «قۇسىمدى اۋرە قىلىپ جۇرگەن بۇل كىم؟» – دەپ مولدا ايعاي سالدى. شال تىڭدامادى دا، قۇستى الىپ جۇرە بەردى. سويتسە، الدىڭعى ۇشقان ءۇش قۇس – مولدانىڭ ءۇش قىزى ەكەن. مىناۋ سوڭعىسى شالدىڭ بالاسى ەكەن. ۇلى بولماعان سوڭ مولدا اكەسىن ۇمىتتىرىپ ءوزى بالا قىلىپ الماقشى ەكەن. مولدا بۇل جىگىتتى قىزدارىمەن بىرگە وقىتىپ، بىرگە تاربيەلەپ ءجۇر ەكەن. بۇل جىگىت وتە سۇلۋ، وقۋدا وتىرعاندا ساباقكا دا جاقسى. مولدانىڭ كىشى قىزى بۇعان عاشىق ەدى. بۇل جىگىتتىڭ الامىن دەگەن ءسوزى دە بار ەدى. سونىمەن قۇستى قوينىنا تىعىپ بىلاي بارعان سوڭ، قۇسى ءبىر جىگىت بولىپ تۇرا كەلەدى. اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ قالاي جەتكەنىن بىلمەي دە قالادى. ۇيىنە كەلىپ كەمپىردى قۋانتتى. ءبىراز ماۋقىن باسقان سوڭ بالا اكەسىنە تۇرىپ:

— اكە، مەن مال تابايىن، – دەدى. — تاڭەرتەڭ مەن ادەمى جيرەن قاسقا ارعىماق بولامىن. مۇنى ءمىن دە بازارعا شىق. ساتامىسىڭ دەگەن ادام بولسا ساتامىن دە. قانشا سۇرايسىڭ دەسە، ون مىڭ ءدىلدا دە. ءبىراق نوقتامەن جىبەرمە، نوقتاڭدى الىپ قالىپ وتىر، – دەدى.

تاڭ اتتى، بالا ادەمى، ءجۇنى قۇندىزداي جىلتىرايتىن جورعا جيرەن قاسقا ارعىماق بولدى. شال نوقتالاپ ءمىنىپ الدى. جورعالاتىپ بازارعا سالدى. بازاردا بىرەۋ تۇرىپ:

— ەي، ارعىماعىڭدى ساتاسىڭ با؟ – دەدى.

— ساتام!

— ءوي، نە سۇرايسىڭ؟

— ون مىڭ ءدىلدا سۇرايمىن.

— ءتۇسىپ اقشاڭدى ال، – دەدى.

شال بۇرىن ونداي اقشا ۇستاپ كورمەگەن، بايعۇس، اقشاسىن ساناپ الدى دا، ەسى شىعىپ، نوقتاسىن ۇمىتا كەتە باردى. كەشكە بالاسى جەتىپ كەلدى.

— اكە، اقشاڭ تۇگەل مە ەكەن؟ – دەدى.

— اقشام تۇگەل-اۋ، ءبىراق نوقتامدى ۇمىتىپ كەتىپپىن، – دەدى.

— وقاسى جوق، – دەدى.

— ەندى قارا قاسقا ارعىماق بولامىن. بازاردا مەنەن جاقسى ارعىماق بولمايدى. جالعىز-اق اقشاڭدى دۇرىس ساناپ ال دا، نوقتامدى ۇمىتپا، – دەدى.

تاڭ اتتى، ەندى قارا قاسقا ارعىماق بولدى. ادەمىلىگى سونداي، مۇنداي ارعىماق بۇكىل بازاردا جوق ەدى. شال جورعالاتىپ ءمىنىپ كەلىپ ەدى، ەكى جاقتان ەكى ادام:

— ارعىماعىڭدى ساتاسىڭ با؟ – دەپ سۇرادى.

— ساتامىن.

— نە سۇرايسىڭ؟

— ون مىڭ ءدىلدا تۇرادى، – دەدى.

ەكى ادام تالاسىپ الدى. سونىمەن ءجۇرىپ نوقتاسىن تاعى ۇمىتىپ كەتتى. كەشكىسىن بالاسى قايتىپ كەلدى.

— اكە، اقشاڭ تۇگەل مە؟ – دەدى.

— ءوي قاراعىم، اقشام تۇگەل-اۋ، ءبىراق نوقتامدى ۇمىتىپ كەتتىم، – دەدى.

— ەندى نوقتامدى ۇمىتپا، ەندى قارامولدا نەعىپ الماس ەكەن، – دەدى.

ەندى ءبىر قارا كوك ارعىماق بولدى. بۇرىنعىسى بۇرىنعى ما، مىناۋ ونان دا ادەمى بولدى.

قارامولدا بۇل بالانىڭ ايلا ىستەيتىنىن بىلەدى. «ەندى قالاي قولىما تۇسىرەر ەكەنمىن»، – دەپ اڭدىپ جۇرەدى. بۇگىن شال اتىن ءمىنىپ شىققان كۇنى اڭدىپ تۇرىپ، بازارعا كىرگىزبەي دالادان سۇراعانىن بەرىپ، شالدىڭ اتىن الىپ كەتتى. شال ءبايعۇس نوقتاسىن ۇمىتىپ كەتە باردى. قارامولدا ارعىماقتى الىپ كەلىپ، تەمىر ۇيگە بايلاپ، ءتورت تۇياعىن قىل ارقانمەن بۇرىلا الماستاي قىلىپ شەگەلەپ تاستاپ، تەمىر ءۇيدى مىقتاپ قۇلىپتاپ قويدى. مۇنى مولدانىڭ كىشى قىزى سەزدى دە، ساڭىلاۋدان تورعاي بولىپ كىرىپ سويلەستى دە، «ۋادەڭدە بولساڭ، سەنى شىعارامىن» دەدى.

— مەنى شىعار، شىعارما دەپ جالىنبايمىن، ءبىراق مەن ايتقان ۋادەمنەن تانبايمىن، – دەدى.

مولدا ەلىن ارالاپ كەتتى. مولدانىڭ ءۇش قىزى وتىرىپ اڭگىمە قىلىستى. «اكەمىز ءبىر جاقسى ات اكەلىپ قويىپتى. سونى كورەيىك»، – دەستى. ۇلكەن اپالارىنا ورتانشى قىز بەن كىشى قىز:

سەن اپامنان كىلتتى سۇراپ اكەل. كورەيىك، – دەدى. ۇلكەن قىزدىڭ ويىندا دانەڭە جوق. شەشەلەرىنەن كىلتتى سۇراپ الىپ كىردى. اڭداۋسىزدا كىشى قىزى سيقىرمەن ارعىماقتىڭ اياعىنىڭ شەگەسىن شىعارىپ جىبەردى. قىزدار اتتى دالاعا الىپ شىقتى. دالاعا شىعارعان سوڭ ات تىپىرلاپ تۇرمادى. كىشى قىز: «سۋارايىق، جانۋاردىڭ سۋ ىشكىسى كەلىپ تۇرعان شىعار»، – دەدى.

كىشى قىزى اقىلدى، اپالارى ونىڭ ايتقانىنا تىك تۇراتىن. ولار تۇگىل اكەسى دە بۇل قىزدان اقىل سۇراپ وتىراتىن. «جارايدى»، – دەپ قۇدىققا الىپ كەلدى. ەكى ۇلكەن قىز قاۋعا تارتىپ جاتقاندا كىشى قىز نوقتانى سىپىرىپ الدى. ات شاباق بالىق بولىپ، قۇدىققا ءتۇسىپ كەتتى. قىزدار اكەسىنە نە دەپ ايتارىن بىلمەي ساستى. ءبىراق كىشى قىز جاۋاپتى سياقتى ەمەس. ەرتەڭىندە مولدا كەلدى. اتتىڭ قۇدىققا ءتۇسىپ كەتكەنى ايتىلدى. مولدا دا قۇدىقكا شورتان بالىق بولىپ ءتۇسىپ قۋىپ كەتتى. شاباق قۇدىقتىڭ ىشىنەن جانىن قويارعا جەر تابا الماي، قۇدىقتىڭ كوزىمەن قاشتى. ول قاشىپ كەلەدى، شورتان قۋىپ كەلەدى. قۇدىقتىڭ كوزىمەن ءجۇرىپ قاشىپ وتىرىپ ءبىر ۇلكەن دارياعا قوسىلدى. داريامەن جاعالاپ قاشىپ كەلە جاتسا، ءبىر قىز دارياعا قولىن جۋىپ وتىر ەكەن. سول قىزدىڭ قولىنا التىن ساقينا بولىپ كيگىزىلە قالدى. شورتان سۋدان كىسى بولىپ تۇرەگەلىپ «ساقينامدى بەر» دەپ جابىستى. بەرۋ قايدا، حاننىڭ قىزى ەكەن، قولىنا ساقينا تۇسكەن سوڭ جانىنداعى نوكەر قىزدارىن جۇمساپ مولدانى ءاجۋا قىلىپ، تامام قىزدار ماڭدارىنا جولاتپادى. ءسويتىپ، قىزدار ۇيلەرىنە قايتتى. حاننىڭ قىزى اكەسىنەن كورىمدىك سۇراپ ساقيناسىن كورسەتتى. حان: «جارايدى، قاراعىم، ماڭدايىڭا قاراي كەزدەسكەن شىعار»، – دەدى. كەشكە ساقيناسىن جاتاردا قالتاسىنا سالايىن دەپ قولىنان سۋىرىپ الىپ ەدى، ساقيناعا ءتىل ءبىتتى.

ساقينا:

— مەن ساقينا ەمەس، ادام ەدىم، ەگەر شوشىماساڭ ادام قالپىنا كەلەيىن، – دەدى. باسىندا قىز شوشىپ كەتسە دە، ارتىنان قۋانىپ، ادام قالپىنا كەلۋىنە رۇقسات بەردى. اي دەسە اۋزى بار، كۇن دەسە كوزى بار سۇلۋ جىگىت بولىپ تۇرا كەلدى. قىز بەن ەكەۋى كەڭ ازىلگە كىردى. جىگىت قىزعا:

كەشەگى كىسى كەتكەن جوق، ەرتەڭ الدىڭنان شىعادى. سەن ەرتەڭ سەرۋەنگە شىققاندا جانىڭا جالعىز-اق قىز الىپ شىق. ول قارامولدا، مەن كورگەن قارامولدا ءتىرى بولسا، ەرتەڭ الدىڭنان شىعادى. سول ۋاقىتتا ساقيناسىن سۇراسا: «ساقيناڭ دا قۇرى، ءوزىڭ دە قۇرى!» دەپ لاقتىرىپ جىبەر. مەن تارى بولىپ شاشىلىپ كەتەم. سوندا شەتتە ءبىر تارى بولىپ جەكە بارىپ جاتام. سول جەكە جاتقان تارىنى تابانىڭمەن باسىپ تۇر! مولدا تاۋىق بولىپ تارىنى تەرەدى. باسقا تارىنى تاۋىسقان سوڭ تابانىڭنىڭ استىنداعى تارىعا كەلەدى. ول تارىنى الا الماس، الا الماعان سوڭ تىشقان بولىپ قازار، سول ۋاقىتتا تابانىڭدى كوتەرىپ قالعايسىڭ، – دەدى. «جارايدى!» – دەستى. ول ءتۇن ويىن-ساۋىقپەن ءوتتى. تاڭ اتىپ كەلە جاتقاندا ساقينانى قولىنا سالىپ الىپ جاتىپ قالدى. تاڭ اتقان سوڭ قىز سەرۋەنگە شىقتى. جانىنا جالعىز-اق قىز ەرتىپ شىقتى. ايتقانىنداي، قارامولدا جەتىپ كەلىپ ساقيناسىن سۇرادى. قىز:

— ساقيناڭ دا قۇرىسىن، ءوزىڭ دە قۇرى! – دەپ ساقينانى لاقتىرىپ جىبەردى. ساقينا تارى بولىپ شاشىلىپ كەتتى. مولدا تاۋىق بولىپ، تارىنى تەرە باستادى. ءبىر وڭاشا جاتقان تارىنى قىز تابانىمەن باسىپ تۇردى. باسقا تارىنى تەرىپ بولىپ، تاۋىق قىزدىڭ تابانىنىڭ استىنداعى تارىعا كەلدى. تابانىنىڭ ول جاعىنا ءبىر شىقتى، بۇل جاعىنا ءبىر شىقتى. الا الماعان سوڭ تىشقان بولىپ، اياقتىڭ استىن قازا باستادى. قىز تابانىن كوتەرىپ قالعاندا تارى شولاق مىسىق بولىپ كەلىپ، قارامولدانىڭ موينىن قيىپ جىبەردى. سونان كەيىن قىز جىگىتپەن قۇشاقتاسىپ كەلىپ، اكەسىنە:

— ساقينام جىگىت بولدى، ءشۇيىنشى بەر، – دەدى.

حان قۋانعانىنان: «شۇيىنشىسىنە ءوزىڭدى سول جىگىتكە قوستىم»، – دەدى. قىز قۋانىپ قابىل الدى. ونىمەن بىرگە حان جىگىتكە تاعىن بەردى. سونىمەن جىگىت ءبىراز ۋاقىت حان بولىپ تۇردى.

كۇندەردە ءبىر كۇن اكەسى ەسىنە ءتۇستى. اتاسىنان اكە-شەشەسىنە بارۋعا ۇلىقسات سۇرادى. اتاسى ۇلىقسات بەرۋمەن بىرگە توعىز نارعا جۇك ارتىپ، جاساۋ-مۇلىك ارتىپ شىعارىپ سالدى. جىگىت اكە-شەشەسىن قۋانتىپ، قارامولدانىڭ شاھارىنا كەلسە، بۇرىڭعى قالپىندا تۇر ەكەن. قارامولدانىڭ كىشى قىزى مۇنى كۇتىپ وتىر ەكەن. جىگىتتىڭ باسقا ايەل العانىن كورگەن سوڭ قىزدىڭ كوڭىلى بۇزىلىپ، جىگىتكە: «سەن بۇرىڭعى ۋادەڭ بويىنشا الساڭ الدىڭ مەنى، الماساڭ وسى قالانى تۇگەلىمەن ورتەپ جىبەرەمىن»، – دەدى. قىزدىڭ بۇل سوزىنەن اسا الماي، ول قىزدى توقالدىققا الىپ، شالدىڭ قاراشا ءۇيىنىڭ ەكى جاعىنان ەكى اق وتاۋ تىككىزىپ، حان تاعىنا ءمىنىپ، بارلىق مۇراتىنا جەتىپتى.

---