قاراساقال ەرىمبەت كولدەيبەك ۇلى تولعاۋ-تەرسەلەرىندەگى عيبراتتىق ويلار
قازۇۋ - پروفەسسورى، دوسەنت جاناتايەۆ دانات جاناتاي ۇلى
1-كۋرس ماگيسترى قازباي پاراسات
قازاق ادەبيەتىنىڭ عاسىرلار بويى ۇزىلمەگەن تاريحي جولى ۇلتىمىزدىڭ قالىپتاسۋ دامۋ جولىمەن ساباقتاس ەكەنى بەلگىلى. رۋحاني مادەنيەتىمىزدىڭ جەلىسىن قۇرايتىن سىر سۇلەيلەرى دەپ اتالاتىن ونەر تارلاندارىنىڭ شىعارمالارى عيبراتتىق، تاعىلىمدىق ماڭىزىمەن ەرەكشەلەنەدى.
تاسىن تۇرتسەڭ، تاريحى سويلەيتىن سىر ءوڭىرى – كيەلى مەكەن دەسەك، بۇگىندە تاريحي-مادەني مۇرالارىمىزدى ەل يگىلىگىنە اينالدىرۋدا ءالى دە بولسا زەرتتەلىپ، زەردەلەنەتىن دۇنيەلەر بارشىلىق.
ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ “بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ” اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا: “اتا-بابادان ميراس بولىپ قالعان قۇندى تاعلىمدىق ويلاردى زەردەلەپ، جاس ۇرپاقتىڭ تاربيەسىندە قولدانۋ كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلە ەكەندىگى ايقىن”، - دەپ كورسەتكەندەي [1] بۇگىنگى جاس ۇرپاقتى اتا-بابادان جەتكەن قۇندىلىقتارمەن تانىستىرۋ قاجەت، عيبراتتى ويلاردان ۇلگى الۋ وزەكتى ماسەلە ەكەنى ايقىن.
سىر سۇلەيلەرىنىڭ اراسىندا كەڭىنەن تانىمال بولعان قاراساقال ەرىمبەت كولدەيبەك ۇلى مۇراسى سونىڭ ءبىر ايعاعى ىسپەتتەس. اقىن مۇرالارىن زەرتتەپ، پىكىر ايتقان عالىمدار بار دەسەك تە، بۇگىندە ونىڭ تولعاۋ-تەرمەلەرىندەگى تالىمدىك-تاربيەلىك تاعلىمدى ۇرپاق ساناسىنا جەتكىزۋدىڭ ماڭىزى زور.
وسى ورايدا، اتالمىش ماسەلەنى شەشۋدىڭ بىردەن-بىر جولى – ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز كەڭ ساقتالعان ق.ەرىمبەت شىعارمالارىنداعى عيبراتتىق ويلاردى قازىرگى جاستار بويىنا ادامي، قازاقى قاسيەتتەردى ءسىڭىرۋ، ۇلتجاندى، يماندى، ادامگەرشىلىگى مول تۇلعانى قالىپتاستىرۋ بولىپ وتىر.
تولعاۋ-تەرمەلەردەگى ويشىلدىق، بوداندىققا قارسى دۇنيەتانىم، كەلەشەكتى بولجاۋ، ەل قورعاۋ سياقتى ويلاردىڭ كورىنىسىندە ونىڭ قوعام دامۋى مەن تاعلىمدىق ىقپالى بولعاندىعى انىق.
تولعاۋ تۋرالى زەرتتەگەن س.مۇقانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ق.جۇبانوۆ، ب.ءابىلقاسىموۆ، م.جارمۇحامەدوۆ، م.ماعاۋيندەردىڭ ويىن جيناقتاپ ايتساق: “تولعاۋ – حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن الىنعان جانە كوشپەلى وركەنيەت تۋدىرعان پوەزيا ءتۇرى”- دەمەكپىز.
ا.بايتۇرسىنوۆ تولعاۋدى شارتتى تۇردە بىلايشا توپتاعان، ساپ، مارقايىس، نامىس، نالىس، سۇقتانىس، اينامالداۋ [2، 35]. ال س.مۇقانوۆ: ناقىل، ەرەۋىل، تىرشىلىك [3، 188]. م.ماعاۋين: “وي تولعاۋ، سىر تولعاۋ جانە ارناۋ”- دەي كەلە [4، 140]. “ءبىز جىراۋلار رەپەرتۋارىنداعى شىعارمالارداى بۇلاي جىكتەۋىمىز شارتتى تۇردە عانا”، [5، 128] - دەيدى.
عالىمداردىڭ وسى پىكىرىن ەسكەرسەك، ق.ەرىمبەت تولعاۋ-تەرمەلەرى ارقىلى كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى بولارلىق تەرەڭ تولعاۋ، ويناقى تەرمە، اتالى اقىل-ناقىل سوزدەر قالدىرعان ءىرى تالانت يەسى ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.
سىر سۇلەيلەرى شىعارمالارىنداعى ويشىلدىق، تالىم-تاربيەلىك ۇستانىمدار ۇرپاق كەلەشەگىندە ماڭىزدى قىزمەت اتقارىپ كەلەدى.
ق.ەرىمبەت تولعاۋ-تەرمەلەرىندەگى عيبراتتىق ويلارعا تالداۋ-جيناقتاۋ جاساۋ ادىستەرىن قولدانا وتىرىپ، ويشىلدىقپەن ۇشتاسقان ۇشقىر قيال جەمىستەرىن سالىستىرا قاراستىردىق.
ق.ەرىمبەت تولعاۋ-تەرمەلەرىندەگى عيبراتتىق ويلار كەڭىنەن ناسيحاتتالادى. وسيەت-ناسيحاتتىق ۇلگىدەگى تالىم-تاربيەگە قۇرىلعان، ءمان-ماڭىزى ەرەكشە شىعارمالارىنىڭ اقيقاتىن اشۋعا نەگىز بولاتىنىمەن قۇندى.
اكادەميك ر.بەردىباي: “تەرمە ايتۋ ءۇردىسى وزگە جەرلەردە دە جوق ەمەس، دەگەنمەن، ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا مازمۇن اسەرلىلىگى مەن ساندىلىگى، بايلىعى جاعىنان سىر بويى تەرمەسىنە بارا-بار كەلەدى دەۋ قيىن. بۇل ءوڭىر جىرشىلارىندا ءاربىر ونەردىڭ ىرعاعىنا، قۇرىلىسىنا، مازمۇنىنا سايكەس تەرمەنىڭ دە سازى وزگەرىپ وتىرادى”، [6، 43] - دەپ باعا بەرەدى.
وسى پىكىرگە سۇيەنسەك، قاراساقال ەرىمبەت تولعاۋ-تەرمەلەرىنىڭ مازمۇن اسەرلىگى دە كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى بولارى ءسوزسىز، ادىس-تاسىلدەرى، تاريحيلىعىمەن وزەكتى بولىپ وتىر.
ونىڭ تولعاۋ-تەرمەلەرى وزىندىك مازمۇنى، ماقساتى، كوركەمدىگى مول ءتالىمدى سوزگە باي. ادام بويىنداعى مىنەز-قۇلىق، جاقسى قاسيەتتەر، قابىلەت، وقيعا قۇبىلىستارى تەرمەلەنەدى. ول جىردى كوبىنە جۇردەك ىرعاقپەن اۋەنگە قۇرىپ، سوڭى قىسقا تۇجىرىممەن باسەڭدەتىپ اياقتايدى. تىڭداۋشىسىن باۋراپ الاتىن تەرمە سازى مەن اۋەنگە قۇرىلعان، تالىمدىك ءمانى زور جىرلار اقىن شىعارمالارىنىڭ وزەگى بولعان. ايتىلعان ماسەلەلەر اقىن شىعارمالارىندا كورىنىس تاپقان.
اقىننىڭ تولعاۋ تەرمەلەرىندە كەلەشەك ۇرپاق عيبرات الاتىن وسيەتتىك ءمانى بار، تەرەڭ ماعىنالى ۇعىمدار ءجيى كەزدەسەدى. ادامنىڭ اسىل قاسيەتتەرىن باعالاپ، جاقسىنىڭ ءسوزى، ءىسى، مىنەز-قۇلقىن ناقىلدارىنا ارقاۋ ەتەدى.
مىسالى، “ءاي، بالام، ساعان ناسيحات”اتتى ولەڭىندە:
ەرەگىسىپ بىرەۋدى،
جابىرلەۋدىڭ ءوزى – وبال.
ءسوز اسىرىپ مەنسىنبەۋ –
ەمەس ول دا ايلا-امال!
بىلىمسىزدەن ءجون سۇراپ،
اداسىپ بولما جولدا دال
اقىلمەن شەش مىڭ ساۋال،
باسىڭا قيىن ءىس تۇسسە،
كەمەڭگەرلەرگە كەڭەس سال. [7، 358] –
دەگەن جولداردان اقىن ادامدى قوعامدىق ورتادا سۋرەتتەپ، ونىڭ مىنەز-قۇلقىن كورسەتۋ ارقىلى وبرازىن اشادى. ادام ىسىمەن عانا ەمەس، مىنەز-قۇلقىمەن، ادامگەرشىلىگىمەن باعالانادى. ول ادامعا بارلىق ءىستى اقىلمەن شەش، اقىل-توزبايتىن تون، عىلىم – تاۋسىلمايتىن كەن ەكەنىن تىڭداۋشىسىنا كەڭەس بەرۋ ارقىلى ۇعىندىرادى. وسىلاي ايتقان ناقىلدارى حالىق ساناسىندا ەكشەلەنىپ، سۇرىپتالىپ شىققان عيبراتتى ويلارى تىڭداۋشىسىن اسەرگە بولەيدى.
ق.ەرىمبەت ءتىلىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى ونىڭ بەينەلىلىگىندە، وبرازدىق تابيعاتى كەز-كەلگەن ءسوزدى بەينەلەي قولدانا بىلۋىندە. اقىن ءومىر قۇبىلىستارىن جيناقتاپ، تيپتەندىرىپ، ناقتىلى بەينەلى كورىنىس تۇرىندە سۋرەتتەپ بەرەدى.
ەرىمبەت اقىننىڭ اقىندىق دارالىعى، وي تەرەڭدىگى، ءتىل قۇنارلىلىعى، وزىندىك ءسوز ساپتاۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. بەينەلى سوزدەردى قۇبىلتۋ، كوركەمدىك بەينەلەۋ قۇرالدارى ارقىلى ورامدار، ايقىنداۋ سوزدەر، تەڭەۋ ەپيتەت، مەتافورا، قايتالاۋ ماعىنالى سوزدەردى قولدانىپ ادەبي بەينە جاساپ، ولەڭمەن ورنەكتەگەن.
قىسقا قايىرىپ، ءتۇيىن جاساعان ناقىلدارىندا تالىمدىك ءمانى بار ناقىل ولەڭ ارقىلى ۇرپاققا وسيەتتى عيبرات ايتىپ، دانالىق تۇسپالدار جاسايدى. ادامعا ءتان ابزال قاسيەتتەردى مويىنداپ، ونەگەلىك ويلاردى مارجانداي تىزبەكتەگەن.
ونىڭ “وسيەت”، “الاشتا بەلگىلى ءبىر دوسىڭ بولسا”، “ءار جەردە ۇلگى ءسوز ايتسام-داعى”، «ايتامىن ءسوزدىڭ توتەسىن» تاعى سول سياقتى تەرمەلەرىن شەشەندىك بيلىككە قۇرعان.
“وسيەت” تەرمەسىندە:
قانشاما ءبىر دانا بولسا دا،
مەكتەپ كورمەي وڭبايدى.
جۇماقتىڭ كىلتى سەكىلدى،
عالىمداردىڭ كەڭەسى.
اقكوز تۋعان اقىماققا
داريا قۇيساڭ دا تولمايدى.
ويلانىپ كەلىپ تولعانام،
مەنىڭ بۇل ءسوزىم كەتپەيدى
تۇسىنگەن ەردى تەبىرەنتپەي، - دەپ اقىل-ناقىل ايتۋ ارقىلى تەرمەشىلىك ءداستۇردى ەركىن مەڭگەرگەن، ناسيحات ۇلگىسىن بەرىك ۇستانعانىن بايقاتادى.
تەرمەدەگى: “عالىمنىڭ كەڭەسى – جۇماقتىڭ كىلتى”، - مەتافورا، “اقكوز تۋعان اقىماق”، - دەگەن ەپيتەتتەر ارقىلى وبرازدىق بەينە جاساعان. ناقىل سوزدەردە دالەلدەۋ مەن قورىتىندى پىكىر بىردەي تۇجىرىمدالىپ وتىرعان.
قاراساقال ەرىمبەت تەرمە-تولعاۋلارىن شارتتى تۇردە بولسا دا ناقىل ءسوز، قاناتتى ءسوز، اقىلگويلىك ءسوز دەپ ايتۋعا بولادى.
مىسالى، كارىلىك قاتتى كەسەل، ارتسا جۇگىن،
جوقشىلىق جاپىرادى ەردىڭ تۇگىن [6،52)]
قاتاردان كەم بولاسىڭ ايتار سوزدەن،
جوق بولسا عىلىم، ونەر، دۇنيە مال، - [6، 57] –
دەپ بايلاۋ ءتۇيىن جاساپ، ناقىل ايتادى.
ەندى ءبىر ولەڭدە اقىلگويلىك وسيەت سوزدەردى توگىلتە جونەلەدى.
الدىندا دۇشپان از سويلە،
ناسيحات ءسوزدى تىڭداپ ال! [6، 58].
قالامپىر، جۇپار جەسەڭ دە،
ءيىسى بولماس اناداي.
حالۋا، شەكەر بال شاينا،
ءلاززاتى بولماس بالاداي [6، 59] – دەپ تۇسپالداپ ايتقان تۇجىرىمدارى مەن ديداكتيكالىق ناقىل وسيەتتەرىنىڭ تاربيەلىك تە، تاعىلىمدىق تا ءمانى زور.
اۆتور انا مەن بالا اراسىنداعى مەيىرىم، سىيلاستىقتى جەكە اۆتورلىق تەڭەۋ ارقىلى ءيسى اناداي»، “ءلاززاتى بالاداي” دەپ تۇيەدى.
اقىننىڭ ارناۋ-تولعاۋلارى: “قىرىق كاپ”، “حانگەلدى بايبوسىن ۇلى ماحاننىڭ تولعاۋى”، “كونەك قىپشاقبايدىڭ تولعاۋى”، “حالىقتىق قالسىن ءسوزىڭ قۇلاعىڭدا!”، “قازانباي قۇتتىبايدىڭ تولعاۋى»، “بايعابىل مەن قارتبايعا”، ت.س.س.
ق.ەرىمبەت تولعاۋلارىندا تەرەڭ تولعانىس، اقىندىق دۇنيەتانىم، الەۋمەتتىك بولجام، ءومىر، ءداۋىر شىندىعىن بايانداپ، ومىردەن قورىتىندى جاساپ، اقىل-ناقىل، تۇجىرىم قامتىلعان. بەلگىلى ءبىر كىسىلەرگە ايتىلعان سالەم، سىن، ءادىل، باتا-تىلەك، وسيەت ولەڭدەر بولىپ كەلەدى.
ماسەلەن، “كونەك قىپشاقباي تولعاۋىندا”قىپشاقباي دەگەن بايدىڭ ءماريام دەگەن قىزىن بالاسى قوجاحمەتكە ايتتىرىپ قويادى، باي ەكى جىل اۋىرىپ جاتادى. وعان بەرەتىن قالىڭ مالى جوق بولعان سوڭ، قىپشاقبايدى بويىنداعى الۋان ءتۇرلى قاسيەتتەردى جىرلاپ، مورالدىق بولمىستاردى رەتتەپ وتىراتىن ونەگەلىك ۇستانىمى مول تولعاۋ جازعان. تولعاۋدا اقىن دۇنيەنىڭ وتكىنشىلىگىن، ولىمنەن ەشكىم قاشىپ قۇتىلا المايتىنىن، ەل-جۇرتقا مالىمدەپ تۇجىرىم جاسايدى. تولعاۋدىڭ ءبىر تيراداسىندا:
توبەڭنەن كەرۋەن كوشىپ جول سالسا دا،
قىلا بەر كەشىرىمدى مالاباستاي.
ءقادىر تۇت حالىق جاقسىسىن، كورمە دۇشپان،
وزىڭە كۇش بىتسە دە، قىران قۇستاي [6، 102].
ۇزىندىدەگى ءاربىر ءسوزدىڭ استارىندا قوعامدى قۇرۋشى ادامنىڭ قانداي بولماعى اڭعارىلىپ تۇر. جاقسى مەن جامان اراسىن اشىپ ادام تاربيەسىندەگى وزەكتى ماسەلەنى قوزعايدى. تەرەڭ پايىمداۋلار ارقىلى جاقسىدان قاجەتىن وزىڭە ۇلگى ال دەگەن ويلاردىڭ تالىم-تاربيەلىك اسەرى ايرىقشا ماڭىزدى.
ق.ەرىمبەت تولعاۋلارىندا كەيبىر شۇرايلى تەڭەۋلەر مەن اقىل-ناقىل وسيەتتەر، ءومىر شىندىعى مەن دەرەكتەر مول كەزدەسەدى. مازمۇنى تەرەڭ، ويى سالماقتى تولعاۋلارىندا جازىلۋ تاريحى، كىمگە ارنالعانى دا ايتىلادى.
تۇجىرىمداردى جۇيەلەي وتىرىپ، مىنانداي ءتۇيىندى بايلام جاسادىق. تالىمدىك-تاربيەلىك ءمانى بار تولعاۋ-تەرمەلەرىندە اقىن جاقسىلىق، ىزگىلىك تۋىن جوعارى كوتەرىپ، ۇرپاقتى گۋمانيزمگە، ادامگەرشىلىككە ۇندەيدى. ومىردەگى بارلىق جاقسىلىقتى كوڭىلگە توقىپ، زەردەگە سىڭىرۋدە ۇلگى-ونەگە الاتىن عيبراتى مول سوزدەرى كەيىنگىگە ونەگە قالدىرۋمەن قۇندى.
تارىققاندا كورگەن جاقسىلىق،
ساعىنىپ كورگەن پەرزەنتتەي،
مەنىڭ ءسوزىم كەتپەيدى،
تۇسىنگەن ەردى تەبىرەنتپەي، -
دەپ اقىن ءوزى ايتقانداي ولەڭنەن عيبرات الۋ كەرەكتىگىن ۇسىنا وتىرىپ، ءوز ويىن انىق ءبىلدىرۋدى ماقسات ەتەدى. ول ءومىر – ولەڭ، اقىن – ونەر، حالىق دەگەن ۇعىمداردى ۇشتاستىرا جىرلاپ، تۇشىمدى بايلام جاساعان. تولعاۋ-تەرمەلەرىنە وسى ماقساتتى وزەك ەتكەن.
وقىرمان ونىڭ تولعاۋ-تەرمەلەرىنەن وزىنە ونەگە الادى. قاراساقال ەرىمبەتتى ءوزى تۇستاس اقىنداردىڭ ەشقايسىمەن اۋىستىرا المايسىز. وزىندىك قولتاڭباسى بار، ءستيلى ايقىن، ناقىل-اقىل، عيبرات سوزدەرى تۇگەل تاربيەگە تولى قازىرگى زامان تىلەگىمەن ۇندەسىپ جاتىر، حالىق اراسىندا تالىمدىك ىقپالى زور.
اقىن تولعاۋ-تەرمەلەرىنىڭ لەيتموتيۆى – ادامي قۇندىلىقتار. ولار كوركەم تۋىندىلار مەن شۇرايلى تىلمەن جاستاردىڭ ءوزىن تانىپ بىلۋىنە باۋليدى. بۇل بۇكىل ەل تىلەگى، حالىق مۇددەسى، بولاشاق قامى ءۇشىن ايتىلعان تالىمدىك ءمانى زور تاعىلىمدار دەپ بىلەمىز.
پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. نازاربايەۆ ن.ءا. بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ. – ەگەمەن قازاقستان، 3 شىلدە، 2017 ج.
2. بايتۇرسىنوۆ ا. ادەبيەت تانىتقىش. -الماتى: «جازۋشى»، 1989، -320 ب.
3. س. حالىق مۇراسى. – الماتى: قازاقستان، 1974، -236 ب.
4. ماعاۋين م. قوبىز سارىنى. – الماتى: اتامۇرا، 2006، - 264 ب.
5. ماعاۋين م. عاسىرلار بەدەرى. – الماتى: «جازۋشى»، 1991، - 432 ب.
6. بەردىباي ر. جىرشىلىق ءداستۇر. – الماتى: قازاقستان، 1980، - 288ب.
7. ەرىمبەت ق. ۇلاعاتتى ءسوزىم ۇرپاققا. – الماتى: مارجان، 1995، -320 ب.
8. ەرىمبەت ق. شىعارمالارى. – استانا: فوليانت، 2007.
You Might Also Like
-
فيلوسوفيانىڭ ءبىر تۇبەگەيلى سۇراقتارىنىڭ ءبىرى: فيلوسوفيانىڭ ءتىلى بار ما؟ . وسى سۇراققا مىنانداي جاۋاپ ومىرگە اكەلۋى مۇمكىن: فيلوسوفيانىڭ ءتىلى جوق، ويتكەنى ول ۇلتتىق تىلدەن باستاۋعا ءماجبۇ...
-
قازاق تاريحىندا يسلام دىنىنە دەيىن قازاق حالقىنىڭ سەنىمى شامانيزمدىك بولسا، يسلام دىنىنەن كەيىن دە ونىڭ سارقىنشاقتارى داستۇرمەن بىتە قايناسىپ كەتتى. (مىسالى، كەلىن تۇسكەندە وتقا مايۋ تام...
