InfoHub Logo

قازۇۋ - پروفەسسورى، دوسەنت جاناتايەۆ دانات جاناتاي ۇلى

1-كۋرس ماگيسترى قازباي پاراسات

ح - XI عاسىرلار تۇركى حالىقتارى ءۇشىن وتە ماڭىزدى الەۋمەتتىك وقيعالارعا تولى عاسىرلار بولدى. ولاردىڭ ءارقايسىسى جەكە- جەكە حالىق رەتىندە قالىپتاسا باستادى، ءوز الدىنا وتاۋ تىكتى. بۇل ءداۋىردىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى : بارشاعا ورتاق تۇركى تىلىنەن ءبولىنىپ، دەربەس تىلدەر قالىپتاسا باستادى.  بۇعان حالىقتاردىڭ الەۋمەتتىك دامۋ دارەجەسى، ورنالاسقان گەوگرافيالىق ورتاسى، ءتىل دەربەستىگى، ءدىني نانىمدارى ت.ب قوزعاۋشى كۇشتەرى سابەپشى بولدى. ورتا عاسىرلارداعى تۇركى تايپالارىنىڭ دامۋىنا دا وسىنداي فاكتورلاردىڭ ۇلكەن اسەرى بولدى. وسى تۇرعىدان قاراساق تىلدەردىڭ دامۋىنداعى X-XV ع. ارالىعىن ەكىگە بولۋگە بولادى: 1) قاراحانيدتەر(X-XII عاسىر) جانە 2) موڭعولدار (XIII- XVع.) ءداۋىرى.

تۇركى حالىقتارى تىرشىلىگى مەن مادەنيەتىنىڭ كونە(V-VIIع)داۋىرىنەن كەيىنگى ورتاعاسىرلىق كەزەڭىندە،ونىڭ ىشىندە ح-حIIعاسىرلاردا قاراحانيدتەر مەملەكەتى ءومىر ءسۇردى.قاراحانيدتەر ديناستياسى كەزىندە ورتا ازيا مەن قازاقستان جەرىندەگى حالىقتاردىڭ انا ءتىلى مەن ادەبيەتى وركەندەدى. بۇل كەزدە قىپشاق،وعىز،قارلۇق جانە ۇيعىر حالىقتارىنىڭ تىلدەرى نەگىزىندە اراب گرافيكاسىنداعى تۇركى جازۋى قالىپتاستى،ەسكەرتكىشتەر دۇنيەگە كەلدى.

جەتىسۋ ولكەسىندە ح عاسىردا اينالاسىنا كۇشتى ىقپال جاساپ، الىس-جاقىندى بيلەپ – توستەپ وتىرعان وعىزدار ءومىر سۇرگەن. ولارعا دەيىنگى بولعان قارلۇقتار تۋرالى العاشقى دەرەك V ع.  ورتاسىنان باستاپ كەزدەسەدى. قارلۇقتار وتە كەڭ تەرريتوريانى يەمدەنەدى. ولار شاش ولكەسى (تاشكەنت) مەن  بالقاش، ىستىقكول اينالاسىنا دەيىنگى ۇلانعايىر ارالىقتى مەكەندەگەن. جەر كولەمىنىڭ الشاقتىعىنان دا بولۋى مۇمكىن ەكى ورتالىعى بولعان: ونىڭ ءبىرى – بالاساعۇن قالاسى، ەكىنشىسى- قاشعار قالاسى.قارلۇقتار تۇركى تىلدەرىنىڭ ءار ءتۇرلى ديالەكتىسىندە سويلەگەن. قاراحانيدتەردىڭ قۇرامىنا كىرگەن قارلۇقتاردان كەيىنگى ۇلكەن تايپانىڭ بىرى-شىگىلدەر. بۇلار تاراز بەن ىستىقكول اينالاسىنداعى دالادا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. م. قاشقاريدىڭ ايتۋى بويىنشا. شىگىلدەر توبى تۇركى تىلىندە سويلەگەن. ولاردىڭ قۇرامىن قونىستارىنا قاراي ول ءۇش توپقا بولگەن: 1) بارساعان قالاسىنان ءسال ارىراقتاعى قۇم قالاسىن مەكەندەگەن شىگىلدەر؛ 2) تاراز اينالاسىنداعى قالالارىندا تۇراتىن شىگىلدەر، 3) قاشقاردى مەكەن  ەتكەن شىگىلدەر. قاراحانيدتەردىڭ قۇرامىنا كىرگەن ءۇشىنشى تايپا – ياعمالار. بۇلار دا وزدەرىنىڭ ءتىلىن تازا ساقتاپ كەلگەندەردىڭ ءبىرى.  ولار ىستىقكولدەن قاشقارعا دەيىنگى جەرلەردە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن، نەگىزگى تۇراعى –شىعىس تۇركىستان.

تۇركىلەر اراسىندا ۇلكەن ءرول اتقارعان وعىزدار بولدى.  وعىزدار وزدەرىنىڭ بىرلەستىگىن جەتىسۋدا  قۇرعان بولاتىن. IX-X عاسىرلاردا وعىزدار قازىرگى باتىس قازاقستان تەرريتورياسىندا شوعىرلانىپ، وزدەرىنىڭ العاشقى مەملەكەتىن قۇرا باستادى. مىسالى، وزبەك تىلشىلەرى شىمكەنت وبلىسىنىڭ سوزاق، سايرام، قارامۇرت ەلدى مەكەندەرىندە تۇراتىن وزبەكتەردى وزبەك ءتىلىنىڭ وعىز ديالەكتىسىندە سويلەيدى، ولار سول كونە وعىزداردىڭ ۇرپاقتارى دەگەن پىكىردى ايتادى.

قاراحانيدتەر ءداۋىرىنىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تىلىندە ەڭ قۇندىسى دا كولەمدىسى دە ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتادعۋ بىلىك» اتتى ەڭبەگى. ج. بالاساعۇننىڭ ەڭبەگى ولەڭمەن جازىلعان ديداكتيكالىق داستان. ءجۇسىپ داستاندى قاشقاردا 1069-1070 جىلدارى جازىپ بىتىرەدى. بىزگە داستاننىڭ ءۇش نۇسقاسى جەتىپ، الەمگە ايگىلى بولىپ وتىر.

قاراحانيدتەر داۋىرىندە جازىلسا دا ءجۇسىپ بالاساعۇن مەن م. قاشقاريعا ءتىلى جاعىنان جاقىن تۇراتىن ەسكەرتكىش ا. يىگۇنەكيدىڭ «حيتابۋل حاقايىق» اتتى داستانى. بۇلاردىڭ تىلىندە ۇقساستىقتارىمەن قاتار وزگەشەلىكتەردىڭ بارلىعى انىق بايقالادى.داستان-تۇركى جازبا ادەبي تىلىندە جازىلعان تۇڭعىش كوركەم شىعارما. بۇل جەردە «تۇركى ءتىلى» دەپ وتىرعانىمىز جالپى اتاۋ، ال بۇل اتاۋمەن ناقتى قاي تۇركى ءتىلىن، دالىرەك ايتساق، قاي توبىن مەڭزەيمىز دەسەك، بۇل ورايدا ءارقيلى پىكىرلەر ايتىلىپ كەلەدى. ءبىرقاتار زەرتتەۋشىلەر ونى كونە ۇيعىر ءتىلى دەپ تانىسا(C.ە.مالوۆ)، ەندى ءبىرقاتارى قارلۇق-ۇيعىر تىلىندە(ءا.ءناجىپ)، قارلۇق تىلىندە (ا.م.ششەرباك)، قارلۇق-قىپشاق تىلىندە(گ.ف.بلاگوۆا)، قاراحانيدتەر تىلىندە(ا.ۆاليدوۆ) دەپ تانىسا، قازاق زەرتتەۋشىلەرى «ءجۇسىپ بالاساعۇن ءوز داستانىن سول كەزدە قاشعاردان باستاپ،سوناۋ امۋدارياعا دەيىنگى ۇلان-عايىر ولكەلەر مەن ۋالاياتتاردى وزىنە قاراتقان قاراحان مەملەكەتىندە ءومىر سۇرگەن تۇركى تايپالارىنىڭ بارىنە بىردەي تۇسىنىكتى ورتاق،ادەبي تىلدە جازىلعانى داۋسىز» دەپ سانايدى.

حI-XVعاسىرلار ارالىعىندا حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان جازبا ادەبيەت ۇلگىلەرىن جالپىعا ورتاق كونە تۇركى ادەبي تىلىندە جازىلعان دەپ ەسەپتەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ماسەلە ءبىر ادەبي ءداستۇردىڭ ءبىر ادەبي ءتىلدىڭ ءار ءتۇرلى ايماقتا، ءار ءتۇرلى كەزەڭدە سان الۋان رەڭ الىپ، ءوز ەرەكشەلىكتەرمەن كورىنۋىندە. سوندىقتان كونە تۇركى ادەبي ءتىلىنىڭ بىرنەشە تارماقتارى نەمەسە ۆاريانتتارى بولدى. مىسالى، وعىز-قىپشاق، كونە تۇرىكمەن، كونە  وزبەك، قىپشاق – وعىز، ت.ب. ادەبي ءتىلى دەپ جۇرگەنىمىز پوۆولجە، ورتا ازيا مەن قازاقستاندا قالىپتاسقان كونە  تۇركى ادەبي ءتىلىنىڭ ءار ءتۇرلى تارماقتارى نەمەسە كورىنىستەرى. ولاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا ديالەكتىلىك نەگىزى – بەلگىلى ءبىر تايپالاردىڭ ءتىلى. ال، قاراحاندار  مەملەكەتىنىڭ ادەبيەتىنە قاي تايپانىڭ ءتىلى ديالەكتىلىك ۇيىتقى بولعان. بىزدىڭشە، ارعۋ، شىعىل تايپالارى. مۇنى اتىشۋلى م. قاشقاريدىڭ مالىمەتىنە سۇيەنىپ ايتىپ وتىرمىز. ول ءوزىنىڭ سوزدىگىندە كوپتەگەن سوزدەردىڭ تۇسىنا لەكسيكالىق بەلگى قويىپ، قاي تايپا تىلىنە قاتىستى ەكەنىن، ياعني سول تايپادان وزگە تايپالاردا كەزدەسپەيتىنىن كورسەتىپ وتىرعان. قاراحان ادەبيەتىندە ءجيى جانە جاپپاي قولدانىلاتىن ءبىرقاتار سوزدەردىڭ ارعۋ، شىعىل تايپالاردىڭ ءسوزى ەكەندىگى قالتقىسىز دالەلدەلىنەدى. مۇنىڭ ۇستىنە ارعۋ، شىعىل تايپالارىنىڭ م. قاشقاري كورسەتكەن فونەتيكالىق، گرامماتياكالىق بەلگىلەرى دە «قۇتادعۋ بىلىك» پەن «حيباتۋل حاقايىقتان جەتكىلىكتى. بۇل فاكتىلەر قاراحان مەملەكەتىنىڭ ادەبي تۋىندىلارى كونە تۇركى ادەبي ءتىلىنىڭ ارعۋ، شىعىل ۆاريانتىندا جازىلعان دەپ ايتۋىمىزعا تولىق كەپىلدىك بەرەدى. ءار ەسكەرتكىشتىڭ تىلىندەگى بۇكىل تۇركى تىلدەرىنە ورتاق فاكتىلەردى اجىراتۋمەن قاتار تايپالىق ەرەكشەلىكتەردى انىقتاۋ – بولاشاقتىڭ مىندەتى. وسىنداي زەردەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەندە عانا قازىرگى تۇركى تىلدەرىنىڭ كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىمەن ساباقتاستىعى ايقىندالادى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. قاشقاري م. ديۆاني لۇعات –يت تۇرىك. I، 66 ب، 347-ب.
2. قايداروۆ ءا، ورازوۆ م. تۇركولوگياعا كىرىسپە. 1985. 99-ب.
3. كەلىمبەتوۆ ن. ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى. ا، 1991. 156- ب.
4. سوۆەتسكايا تۇركولوگيا. باكۋ، 1970. N4، 89-ب.
5. ساعىندىقوۆ ب، ا. يۇگىنەكي – XII عاسىردىڭ اقىنى. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى جۋرنالى. ا، 1977. N1-2،3-4.

---